Wielkie odkrycia geograficzne

Wielkie odkrycia geograficzne
Przyczyny wypraw i czynniki je ułatwiające
Najważniejsze przyczyny dalekich wypraw morskich, a w konsekwencji wielkich odkryć
geograficznych, miały charakter ekonomiczny. Europa w XV wieku miała ujemny bilans w
handlu międzynarodowym – znacznie więcej towarów importowała niż eksportowała. By
zapłacić za ten import, potrzebowała kruszców – złota i srebra – tymczasem na kontynencie
europejskim występowały one w znikomej ilości.
Poza tym po zdobyciu przez Turków Konstantynopola w roku 1453 i ostatecznym upadku
cesarstwa bizantyjskiego nasiliły się utrudnienia w handlu lewantyńskim, dostarczającym z
Orientu przyprawy (pieprz, cynamon, gałkę muszkatołową, imbir, goździki), towary
luksusowe i kamienie szlachetne. W Europie szybko rósł popyt na te towary, natomiast
koszty ich sprowadzania ze Wschodu w dużej części drogą lądową były coraz wyższe, co
podnosiło ich cenę. Transport morski bezpośrednio z południowo-wschodniej Azji byłby
znacznie tańszy. Należało więc szukać nowych dróg handlowych, które pozwoliłyby ominąć
tereny, na których dominowali Turcy, i dotrzeć do legendarnych Indii.
Do wypraw skłaniał także rosnący popyt na niewolników. Ten czynnik działał przede
wszystkim w przypadku Portugalczyków, którzy opanowali w I połowie XV wieku Maderę i
Azory, i potrzebowali afrykańskich niewolników do zagospodarowania tych kolonii.
Sporą rolę odgrywały czynniki społeczne. W roku 1492 Hiszpanie zdobyli Granadę –
ostatnią enklawę arabską na Półwyspie Iberyjskim. Zakończyła się rekonkwista, która przez
kilka wieków angażowała rycerstwo hiszpańskie, stwarzając mu możliwości bogacenia się.
Ustanie walk z Arabami oznaczało, że tysiące rycerzy, szczególnie młodszych synów
szlacheckich, stracą takie możliwości. Wyprawy na odległe obszary dawały nową szansę.
Oprócz motywacji materialnej duże znaczenie miała motywacja religijna. U ówczesnych
Europejczyków silne było przekonanie, że obowiązkiem chrześcijan jest rozprzestrzenianie
ich religii na nowe obszary, gdzie Słowo Boże jeszcze nie dotarło. To poczucie misji leżało u
podłoża wielu indywidualnych decyzji.
Wyprawom sprzyjały udoskonalenia techniczne. Upowszechnił się nowy rodzaj okrętów
– karawele wyposażone w trzy maszty i wysokie burty. Dzięki żaglom skośnym mogły one
wykorzystywać wiatr boczny, co zwiększało szybkość podróżowania. Wysokie burty
umożliwiały zastosowanie dział broniących przed atakami ze strony korsarzy.
Busola wskazująca biegun magnetyczny i astrolabium określające położenie kątowe
gwiazd pozwalały wyznaczać usytuowanie statków na pełnym morzu, dzięki czemu żegluga
mogła się oderwać od linii brzegowych. Coraz powszechniejsza wiedza o kulistości Ziemi
pobudzała wyobraźnię, skłaniała do żeglowania w nowych kierunkach (chociaż w kulistość
Ziemi wierzyli już żeglarze średniowiecza, o czym świadczyła próba braci Vivaldi z Genui,
którzy wyruszyli w roku 1291, by dotrzeć do Indii wschodnich szlakiem przez Atlantyk – i
nigdy z tej wyprawy nie powrócili).
Odkrycia portugalskie
jako pierwsi dalekie wyprawy zaczęli organizować Portugalczycy, przy czym szczególne
zasługi na tym polu położył Henryk Żeglarz, najmłodszy syn króla portugalskiego Jana I
Wielkiego; organizował on w latach 1418-1460 wyprawy wzdłuż zachodniego wybrzeża
Afryki; pierwszym sukcesem Portugalczyków było zajęcie wyspy Madery w roku 1419,
następnie archipelagu Azorów w roku 1431; w roku 1445 statki portugalskie osiągnęły
Zielony Przylądek i ujście rzeki Senegal, w roku 1456 wpłynęły do Zatoki Gwinejskiej, a

w roku 1471 osiągnęły równik; Portugalczycy na zachodnim wybrzeżu Afryki zakładali
faktorie handlowe w celu pozyskiwania złota, kości słoniowej i niewolników;
Portugalczycy zmonopolizowali handel niewolnikami, przeznaczając ich do pracy na
plantacjach na Maderze i Azorach oraz odsprzedając ich kupcom z innych krajów
w roku 1487 z inicjatywy króla Jana II (1481-1495) w poszukiwaniu morskiej drogi do
Indii wyruszyła wyprawa Bartolomeo Diaza, składająca się z trzech niewielkich statków;
dotarła do wysuniętego najdalej na południe przylądka Afryki, lecz musiała zawrócić z
powodu silnego sztormu; miejsce to Diaz nazwał Przylądkiem Burz, król Jan II
przemianował go na Przylądek Dobrej Nadziei
w lipcu 1497 roku dzięki poparciu króla Manuela I (1495-1521) wyruszyła do Indii
wyprawa Vasco da Gamy, dysponująca czterema statkami, na których znajdowało się 160
marynarzy; w ciągu czterech miesięcy żeglugi z dala od lądu da Gama opłynął południowy
kraniec Afryki i dotarł do portu w Mombasie na wschodnim wybrzeżu; tam wynajął
arabskich pilotów, dzięki którym przepłynął przez Ocean Indyjski i dotarł w maju 1498
roku do Kalkuty; w roku 1499 powrócił do Lizbony z ładunkiem pieprzu i cynamonu; od
tego czasu Portugalczycy regularnie żeglowali do Indii, główną bazą portugalską na
wybrzeżu Indii zostało terytorium Goa, podbite w roku 1510 przez Alfonsa de
Albuquerque; w roku 1511 opanował on Malakkę – główny ośrodek handlu korzennego
na Półwyspie Malajskim; dzięki Albuquerque’owi w rękach Portugalczyków znalazła się
także wyspa Ormuz w Zatoce Perskiej i Cejlon w południowej Azji, zaś księstwa
Mozambiku i Zanzibaru we wschodniej Afryce zostały podporządkowane jako lenna
korony portugalskiej; na początku XVI wieku Portugalia zapewniła sobie dominację w
handlu korzennym – w Lizbonie przyprawy wschodnie można było kupić dwukrotnie
taniej niż u kupców włoskich
w roku 1500 wyprawa Pedro Cabrala do Indii wylądowała na wybrzeżu Ameryki
Południowej, zepchnięta ze szlaku indyjskiego na zachód przez niekorzystne wiatry; to
odkrycie zapoczątkowało portugalską kolonizację obszaru, który od występującego tam
czerwonego drzewa brazil otrzymał nazwę Brazylia
Odkrycia hiszpańskie
genueński żeglarz Krzysztof Kolumb zorganizował swą pierwszą wyprawę przez
Atlantyk w poszukiwaniu drogi do Indii w roku 1492 dzięki poparciu hiszpańskiej pary
królewskiej Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego; wcześniej jego projekt
odrzucił król portugalski Jan II, uznając, że droga do Indii przez Atlantyk jest zbyt długa,
by wyprawa była w stanie tam dopłynąć bez uzupełniania zapasów wody i żywności (jest
faktem, iż genueński żeglarz oceniał tę odległość na znacznie mniejszą niż była w
rzeczywistości – można więc powiedzieć, że odkrył Amerykę w wyniku błędu w
wyliczeniach); Kolumb wyruszył w sierpniu 1492 roku z portu Palos, dysponując trzema
karawelami (Santa Maria, Pinta i Niña) oraz dziewięćdziesięcioosobową załogą; dotarł 12
października do wyspy Guanahani w archipelagu Bahama; w trakcie tej wyprawy odkrył
jeszcze Antyle, Kubę i Haiti (Hispaniolę)
podczas drugiej wyprawy w latach 1493-1496, w której uczestniczyło kilkanaście statków
i 1,5 tys. ludzi, Kolumb założył na Hispanioli pierwszą osadę hiszpańską w Nowym
Świecie, odkrył Puerto Rico i Jamajkę; trzecia wyprawa Kolumba w latach 1498-1500
dotarła do ujścia rzeki Orinoko w Ameryce Południowej, zaś podczas czwartej w latach
1502-1504 odkryto wybrzeża Hondurasu i Panamy; do końca swego życia (umarł w roku
1506) Kolumb trwał w przekonaniu, że odkrył wschodnie rejony Azji
by uniknąć w przyszłości walki o strefy wpływów, Hiszpanie i Portugalczycy podpisali w
roku 1494 układ w Tordesillas, wynegocjowany dzięki pośrednictwu papieża Aleksandra

VI; w dokumencie tym ustalono, że linią graniczną będzie południk przebiegający w
odległości stu mil na zachód od Azorów; wszystkie ziemie leżące między Europą a tą linią
miały należeć do Portugalii, a ziemie znajdujące się na zachód od tej linii – do Hiszpanii;
w roku 1529 w Saragossie przesunięto tę linię jeszcze bardziej na zachód, pozostawiając
po stronie portugalskiej wschodnią część Brazylii; postanowiono wówczas także, iż na
półkuli wschodniej południk rozgraniczający będzie przechodzić przez najdalej wysunięty
na zachód cypel Nowej Gwinei; ustalenia te odcinały Portugalczykom możliwość
poszukiwania drogi do Indii w kierunku zachodnim
florentyński geograf Amerigo Vespucci w latach 1499-1502 odbył podróż wzdłuż
wybrzeża Ameryki, od Hondurasu po Brazylię, udowadniając, że Kolumb odkrył nowy
kontynent; w roku 1504 została opublikowana jego relacja z wyprawy, zatytułowana
Mundus Novus – Nowy Świat; nazwę nowego kontynentu utworzyli od imienia Amerigo
niemieccy wydawcy, którzy publikowali mapy opracowane przez włoskiego podróżnika
we wrześniu 1519 roku z hiszpańskiego portu San Lucar portugalski żeglarz Ferdynand
Magellan wyruszył w podróż dookoła świata, której celem było okrążenie Ameryki
Południowej i wytyczenie szlaku do południowej Azji; wyprawę finansował król Hiszpanii
Karol I (później znany także jako cesarz Karol V); Magellan dysponował pięcioma
karawelami i 265 ludźmi; w końcu listopada 1520 roku trzy karawele wpłynęły przez
cieśninę, nazwaną później Cieśniną Magellana, na Ocean Spokojny (jedna karawela
zatonęła, druga zawróciła do Europy na skutek buntu załogi); w marcu 1521 roku odkryto
Wyspy Mariańskie, a następnie Filipiny; na jednej z wysp archipelagu filipińskiego
Magellan zginął w kwietniu 1521 roku w starciu z tubylcami; do Hiszpanii powróciła we
wrześniu 1522 roku tylko jedna karawela z kilkunastoosobową załogą; wyprawa
Magellana empirycznie udowodniła, że Ziemia jest okrągła i szlakiem na zachód można
dotrzeć do Azji
Odkrycia francuskie i angielskie
John Cabot, naturalizowany w Anglii Wenecjanin, dotarł w roku 1497 do brzegów
Ameryki Północnej, odkrywając Nową Fundlandię, a rok później dopłynął do wybrzeży
Nowej Anglii; celem jego wypraw było zbadanie tamtejszych łowisk
Anglicy próbowali odkryć drogę do Indii przez opłynięcie Ameryki od północy – taki cel
miała wyprawa Sebastiana Cabota (syna Jana) w roku 1509; dotarł on wówczas do
Zatoki Hudsona
Franciszek Drake dotarł przez Cieśninę Magellana do Kalifornii – jego wyprawa miała
miejsce w latach 1577-1580, za panowania Elżbiety I (1558-1603); był on pierwszym
żeglarzem angielskim, który opłynął świat dookoła
Francuzi zaczęli wyprawiać się w kierunku Nowego Świata za panowania Franciszka I
(1515-1547), który jako pierwszy francuski władca doceniał znaczenie eksploracji
Ameryki; pierwsza francuska ekspedycja w tym kierunku kierowana była przez włoskiego
żeglarza Giovanni da Verrazano, który w latach 1523-1524 spenetrował wschodnie
wybrzeże Ameryki Północnej; z kolei w latach 1534-1536 francuski żeglarz Jacques
Cartier dopłynął do Labradoru, a potem pożeglował w górę Rzeki Św. Wawrzyńca
Skutki wielkich odkryć
Najważniejszym skutkiem wielkich odkryć było przesunięcie głównych szlaków
handlowych z Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki. W konsekwencji zaczęły tracić na
znaczeniu jako ośrodki handlu miasta północnych Włoch – zastąpiły je Hiszpania i Portugalia,

a nieco później przede wszystkim Anglia, Holandia i Francja. Genua stopniowo spadła do roli
bankiera Hiszpanii, a Wenecja stała się ośrodkiem handlowym o regionalnym znaczeniu.
Napływ kruszców z Ameryki gwałtownie zwiększył możliwości kapitałowe europejskich
przedsiębiorców, co z kolei wpłynęło na przyspieszenie wzrostu gospodarczego,
przejawiającego się w rozwoju manufaktur i eksportu towarów przemysłowych.
Długofalową konsekwencją wielkich odkryć było powstanie imperiów kolonialnych,
które na kilka wieków zmieniły mapę polityczną świata. Zwiększyły się dla
przedsiębiorczych jednostek szanse zdobycia bogactwa, wyrwania się z dotychczasowego
środowiska, zrobienia szybkiej kariery. Europa pozbyła się nadwyżki demograficznej, co
wpłynęło na ogólną poprawę warunków bytu.
Tragiczne były natomiast skutki europejskiej ekspansji dla tubylczej ludności Ameryki.
Przywiezione z Europy choroby, na które miejscowa ludność nie była uodporniona – przede
wszystkim ospa i odra – spowodowały epidemie, których ofiarami padły setki tysięcy Indian.
Do tego doszło zmuszanie tubylców do ciężkiej pracy, co stało się przyczyną wysokiej
śmiertelności. Ocenia się, że na przykład populacja Meksyku zmniejszyła się w XVI wieku o
około 90 procent.