Pobierz numer - Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna

ISSN 1427-3381 

2010 

3 

Aktualna punktacja MNiSW 4,0

Przez wiele lat pracy w resorcie górnictwa redagował czasopismo „Mechanizacja, 

Elektryfikacja i Automatyzacja Górnictwa”. W tym czasie współpracował 

też z „Przeglądem Technicznym” oraz „Problemami Postępu Technicznego”. 

Przez kilka lat był min.: sekretarzem redakcji „Energetyki”, pod koniec lat 

80. prowadził Zakład Wydawniczy „Ochrona Powietrza” warszawskiego Wydawnictwa 

SIGMA-NOT, w 1990 r. założył w Katowicach Wydawnictwo Naukowo- 

Techniczne EcoEdycja, którego drukiem i nakładem wydawał – jako redaktor 

naczelny – pierwsze polskie czasopismo ekologiczne „Ochrona Powietrza”, 

poszerzone później merytorycznie pod nazwą „Ochrona Powietrza i Problemy 

Odpadów” oraz czasopismo „Ceramika”, które przekształcił w tytuł „Ceramika – 

Materiały Ogniotrwałe”. W ramach Wydawnictwa rozpoczęto edycję pisma SEP 

„Śląskie Wiadomości Elektryczne”. 

W 1996 r. założył czasopismo poświęcone szeroko pojętej ochronie środowiska, 

ze szczególnym uwzględnieniem problematyki rozwoju zrównoważonego 

i trwałego – „Problemy Ekologii”. W dziele jego publikacji współpracował 

między innymi przez długie lata z Wydawcami „Problemów Ekologii”, jakimi są: 

Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda 

w Mysłowicach i Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu. W latach tej 

współpracy Czasopismo osiągnęło wysoki poziom merytoryczny i edytorski, a także 

honorowane jest 4 punktami JCR. 

W okresie 50 lat pracy zawodowej został wyróżniony odznaczeniami, medalami 

i nagrodami państwowymi, resortowymi i stowarzyszeniowymi, jak m.in.: 

Srebrny Krzyż Zasługi, Złota Odznaka Zasłużonemu w Rozwoju Województwa 

Katowickiego, Nagroda Ministra OŚZNiL II Stopnia, Srebrne Odznaki NOT, SEP 

czy Zasłużony Działacz Kultury. Praktycznie całe życie zawodowe poświęcił 

upowszechnieniu wiedzy i kultury technicznej, humanizacji techniki oraz przybliżaniu 

nowych technologii i osiągnięć naukowych. 

Po wieloletniej aktywności zawodowej Redaktor Z. Gurgul postanowił wycofać 

się z czynnej pracy redakcyjnej ze względu na perspektywę zasłużonego 

odpoczynku emerytalnego. 

Będzie nam brakować Jego wiedzy, bogactwa umysłu i organizacji pracy, ale 

pozostajemy w nadziei, że w dalszym ciągu będzie wspierał działania „Problemów 

Ekologii”, z którymi Jego nazwisko zawsze będzie już związane. 

JM Rektor WSEiA 

prof. dr hab. Mirosław Czapka 

Mysłowice, czerwiec 2010 r. 

Red. Inż. Zbigniew Jan Gurgul urodzony 11 listopada 1934 r. 

we Lwowie, absolwent Politechniki Śląskiej w Gliwicach, rozpoczął 

karierę zawodową jako dziennikarz prasowy. Wybrał 

jednak pracę w czasopismach naukowo-technicznych. 

JM Rektor GWSP 

doc. dr Mirosław Wójcik 

CENY ZAMIESZCZENIA REKLAM - 

DO UZGODNIENIA Z REDAKCJĄ

V 3 (81) 

maj - czerwiec 2010 

dr n. med. Wojciech Kozik 

Dr inż. Jan Pałasz – Politechnika Śląska, Gliwice 

Prof. Ing. Magdaléna Lacko-Bartošová 

CSc. – 

Slovenská pol'nohospodárska univerzita v Nitre 

(Słowacja) 

Prof. ndzw. dr hab. Krzysztof Malik – Wydział 

Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Politechnika 

Opolska 

3 

ecologic 

3 

PROBLEMS 

Wojciech Radecki: Ochrona środowiska w europejskim prawie karnym. Część IV. 

Odpowiedzialność osób prawnych – Environmental protection in the European 

criminal law. Part IV. Liability of legal persons ................................................. 

Dorota Burchart–Korol: Ekoprojektowanie – holistyczne podejście do projektowania 

– Ecodesign - holistic approach for the design ......................................... 

Joanna Gliwicz: Nieprzewidywane skutki ocieplenia klimatu: śnieg - norniki - 

bioróżnorodność – Unexpected effects of the climate warming: snow - field 

voles - biodiversity ............................................................................................. 

Marta Jańczak: Kolekcja zachowawcza tradycyjnych odmian drzew owocowych 

w Śląskim Ogrodzie Botanicznym – A protective collection of traditional fruit 

tree varieties in the Silesian Botanical Garden ..................................................... 

Jerzy Straszko, Urszula Gabriel, Anna Poświtajło: Analiza wyników pomiarów 

imisji w rejonie Krakowa metodami niestrukturalnymi – Analysis of imission 

measurement results in cracow region by instructural methods .......................... 

Małgorzata Ostrowska: Zmienność stężenia biogenów w wodzie rzeki Mała 

Panew pod wpływem opadów atmosferycznych i przepływów w rzece – 

Variability of biogens concentration in the water of the Mała Panew River under 

the impact of atmospheric precipitation and river discharge ......................... 

Piotr P. Małecki: Tendencje zmian w zakresie wielkości emisji głównych zanieczyszczeń 

środowiska w Polsce w latach 1990-2008 – Trends in size of the major 

pollutants’ emission to the environment in Poland throughout years: 1990-2008. 

Teresa Sadoń-Osowiecka: Krajoznawstwo i turystyka szkolna jako edukacja 

alternatywna – konteksty przyrodnicze, społeczne, kulturowe i pedagogiczne – 

School Sightseeing and Tourism as Alternative Education – Natural, Social, 

Cultural and Pedagogical Contexts ..................................................................... 

Konferencje, targi, wystawy – Conferences, Trade Fairs and Exhibitions 

Małgorzata Głowacz, Łukasz Adamus: Wyroby budowlane na rynku europejskim 

- wymagania i kierunki zmian” – Construction materials on the European market 

- requirements and policies of change ............................................................... 

Łukasz Adamus: Dyrektywa 2009/125/WE ustanawiająca ogólne zasady ustalania 

wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych z energią – 

Directive 2009/125/EC establishing a framework for the setting of ecodesign 

requirements for energy-related products .......................................................... 

Łukasz Adamus: Przejściowy raport z wdrażania Inicjatywy Rynków Pionierskich 

dla Europy (LMI) – A mid-term progress report on Lead Market Initiative (LMI) 

for Europe ........................................................................................................... 

Pawel Szałański: Polacy uczą międzynarodowych ekspertów jak chronić wodniczkę 

– Poles train international experts in aquatic warbler conservation ................. 

Marcin Kozłowski: Polka jednym z sześciu laureatów Nagrody Goldmanów! – 

Polish lady among six Goldman Environmental Prize awardees! ................... 

Zbigniew Mirek: Oświadczenie Komitetu Ochrony Przyrody PAN w sprawie 

uwalniania do środowiska organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO) - 

„Konieczności moratorium i wielostronnych badań” – tatement of the Committee 

for Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences on the release 

of the genetically modified organisms (GMO) to the environment :” The need for 

a moratorium and interdisciplinary research” ................................................... 

Streszczenia – Summaries .......................................................................... 

Fot. na I okł. – Mirosław Czapka 

112 

116 

121 

126 

132 

139 

144 

156 

149 

150 

152 

154 

154 

155 

110

SUMMARY 

Wojciech Radecki: Environmental protection in the European criminal law. 

Part IV. Liability of legal persons. The articles 6 and 7 of the Directive 

2008/99/EC of the European Parliament and the Council on the protection of the 

environment through criminal law dated 19 November 2008 include regulations 

addressing the principles of liability of legal persons for criminal offences against 

the environment (Article 6) and the penalties used towards legal persons (Article 

7). Part IV of the overview includes a discussion of these regulations together 

with their comparison to the polish Act on the Liability of Collective Entities for 

Małgorzata Ostrowska: Variability of biogens concentration in the water of 

the Mała Panew River under the impact of atmospheric precipitation and 

river discharge. The paper contains the result of studies on the contents and 

changeability during the years 1998 and 2002 of concentration of three nutrients: 

N-N0 

- 

, N-NH + i P-P0 3 

3 4 4 in the Mała Panew river. It was stated that the Mała 

Panew river belongs to waters of average fertility. Distinct changeability of 

concentration of nutrients during the years was observed. The highest 

concentration was noticed during the winter and the spring. The lowest 

concentration was observed during the vegetation period. 

Acts Prohibited under Penalty dated 28 October 2002. 

Piotr P. Małecki: Trends in size of the major pollutants’ emission to the 

Dorota Burchart–Korol: Ecodesign – holistic approach for the design. In this 

paper ecological aspects in the design and development of product is presented. 

Ecological aspects are becoming more important for modern enterprises in the 

product development. They are aspiring to it their products to be determined as 

eco-friendly and they are using for it ecodesign which relies on such designing the 

product which the rational application enables, at all stages of the cycle of the life 

enabling raw materials of materials, water and the energy recycling at 

simultaneous reducing the impact on the environment. Therefore a success of the 

enterprise often depends on ecodesign. Holistic approach for the design, taking 

environment in Poland throughout years: 1990-2008. This article contains an 

assessment of changes in emissions of major environmental pollutants in Poland 

since the beginning of the economic and social transformation to 2008 year. 

Analysis embraces the size of main pollutants in the air, water and land. This is 

expressed in terms of quantities of discharged into the air volatile substances, i.e. 

sulphur dioxide, oxides of nitrogen, carbon dioxide, carbon monoxide and dust, 

the quantities discharged to municipal and industrial waste waters and quantities 

of municipal waste and other waste. Graphically, there has been shown the trends 

of the size of all these pollutants above mentioned in the period under review. 

into account apart from the traditional design also ecological aspects, lets to 

combine needs of customers and the responsibility of the enterprise for the 

environment. 

Teresa Sadoń-Osowiecka: School Sightseeing and Tourism as Alternative 

Education – Natural, Social, Cultural and Pedagogical Contexts. The paper 

presents the role of school sightseeing and tourism seen as an alternative to formal 

Joanna Gliwicz: Unexpected effects of the climate warming: snow – field education, as well as to mass and equal ways of seeing the world. Moreover, these 

o 

voles–biodiversity. Recently, several reports from Northern Europe (>60 N) activities are considered as the alternative to consumption-oriented attitude to the 

indicated significant change in population dynamics of voles and lemmings. The environment and finally, to imposed ways of cognition. Tourist values are treated 

change from high–amplitude regular cycles to acyclic fluctuations at relatively here as the social constructs created by media. The article compares the idea of 

low level is regarded as an effect of climate warming, most pronounced in winter. areas, understood here as the product made for tourists – consumers, to 

Data presented in this article (1) show similar changes in the dynamics of two vole Baudrillard’s concept of simulacra (the false images of reality replacing the true 

species in Poland over last 25 years, (2) indicate which winter weather factors are world and devouring it). In this context, tourism and sightseeing activities 

most important for successful survival of voles and (3) demonstrate that those provided by school can be seen as the acts of authenticity searching, performed by 

factors changed to disadvantage of overwintering voles, over last half–century outsiders who discover and construct their own places and therefore create their 

due to global warming. The decline in vole abundance is indicated as an indirect 

cause for the fall in the abundance of small game observed in Poland over the last 

20 years. 

own identity out of the consumerist currents. 

STRESZCZENIA 

Marta Jańczak: A protective collection of traditional fruit tree varieties in the 

Silesian Botanical Garden. Cultivation of fruit trees has been accompanying the 

humans since neolith times recognized as the beginnings of agriculture. 

Advancements in fruit growing occurred together with the development of 

civilization resulting in the cultivation of many new varieties. Presently, some of 

the traditional varieties of a lower production value have been rapidly eliminated 

from cultivation. However, they apparently show other qualities e.g. high 

resistance to different pathogens or climatic changes of the environment. Efforts 

have been made to collect as many as possible of the no longer commercially 

available varieties in orchards managed in a traditional way. Botanical gardens 

are a perfect place to establish orchards by ex-situ method as they are aimed at 

Radecki Wojciech: Ochrona środowiska w europejskim prawie karnym. 

Część IV. Odpowiedzialność osób prawnych. Artykuły 6 i 7 dyrektywy Parlamentu 

Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19 listopada 2008 r. w sprawie 

ochrony środowiska poprzez prawo karne zawierają regulacje dotyczące pod- 

staw odpowiedzialności osób prawnych za przestępstwa przeciwko środowisku 

(art. 6) oraz sankcji stosowanych wobec osób prawnych (art. 7). Przedmiotem 

czwartej części szkicu jest omówienie tych regulacji oraz skonfrontowanie ich 

w polską ustawą z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbio- 

rowych za czyny zabronione pod groźbą kary. 

protection of the gene resources. Growing a collection of traditional varieties Dorota Burchart–Korol: Ekoprojektowanie – holistyczne podejście do projekcreates 

possibilities for their use in the future by introduction of molecular towania. W artykule przedstawiono włączenie aspektów ekologicznych do protechniques 

based research. cesu projektowania i rozwoju produktu. Obecnie przedsiębiorstwa rozwijając 

A collection of traditional fruit–trees has been cultivated in the Silesian Botanical nowy produkt, oprócz kosztów i jakości tego produktu coraz większą uwagę 

Garden in Mokołów in an area of 2,38 ha. The orchards are grown using zwracają na jego wpływ na środowisko naturalne. Dążą do tego, aby ich produkty 

environmentally friendly farming methods and applying exclusively natural były określane jako ekologiczne i coraz częściej wykorzystują do tego ekopro- 

plant protection means and fertilizers. Workshops and training courses are jekowanie, które polega na takim zaprojektowaniu produktu, które umożliwia 

organized in the orchards for the audience of experts from pomology institutes racjonalne wykorzystanie, surowców materiałów, wody i energii na wszystkich 

e.g. The Research Institute of Pomology and Floriculture from Skierniewice and etapach cyklu życia umożliwiając recykling przy jednoczesnym zmniejszeniu 

the Silesian Center of Agricultural Consultancy in Częstochowa – Mikołów wpływu na środowisko. Dlatego właśnie od ekoprojektowania często zależy suk- 

Division. Plans are made extend the collection into new areas, development of ces przedsiębiorstwa. Holistyczne podejście do projektowania, uwzględniające 

a detailed inventory of the trees grown in the Garden and obtaining new examples oprócz tradycyjnego projektowania również aspekty ekologiczne, pozwala na 

of diminishing traditional fruit tree varieties from old orchards in home gardens połączenie potrzeb klientów z odpowiedzialnością przedsiębiorstwa za środo- 

identified during site expeditions. 

wisko. 

Straszko J., Gabriel U., Poświtajło A.: Analysis of imission measurement 

results in cracow region by instructural methods. The analysis results of 

imission measurements recorded at monitoring stations in Cracow region in the 

period of September 2007 – April 2008 have been presented. Contamination 

levels of SO 2, CO, NO, NO x, PM10, O 3 and meteorological parameters: wind 

direction, wind speed, temperature and atmospheric pressure were examined. 

The measured magnitudes determine time series with periodic oscillations and 

oscillations in shorter periods. Dynamics of imission and meteorological 

parameters changes in time were described and dependencies of contamination 

levels of pollutants on meteorological parameters were analyzed. The way of 

imission fields construction on the basis of experimental data was given. 

Instructural methods have been applied. 

110 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010 

Joanna Gliwicz: Nieprzewidywane skutki ocieplenia klimatu: śnieg – norniki 

– bioróżnorodność. W ostatnich latach pojawiają się coraz częściej sygnały 

o 

z północnej Europy (>60 N), wskazujące na istotne zmiany zachodzące w prze- 

biegu wieloletniej liczebności norników i lemingów. Zmiany te, polegające na 

zaniku regularnych cykli populacyjnych o wysokiej amplitudzie i pojawieniu się 

w ich miejsce niecyklicznych fluktuacji na stosunkowym niskim poziomie li- 

czebności, przypisywane są globalnemu ociepleniu klimatu, najsilniej zaznaczającemu 

się w północnej i umiarkowanej strefie klimatycznej w okresie zimy. Da- 

ne zaprezentowane w tym artykule (1) przedstawiają podobne zmiany dynamiki 

liczebności w populacjach dwóch gatunków norników w Polsce w okresie ostat- 

nich 25 lat; (2) wskazują, które czynniki meteorologiczne są najistotniejsze dla 

zimowej przeżywalności norników oraz (3) wykazują statystycznie, że te właśnie

czynniki w ostatnim półwieczu zmieniały się niekorzystnie dla norników w mia- trukcji pól imisji na podstawie danych doświadczalnych. Stosowano metody nierę 

ocieplania się klimatu. Ponadto, przedstawiono zależność pomiędzy obniżającą 

się liczebnością norników a spadkiem zagęszczenia zwierzyny drobnej w Polstrukturalne. 

sce w okresie ostatnich 20 lat, sugerującą, że niedostatek norników jest przyczy- Małgorzata Ostrowska: Zmienność stężenia biogenów w wodzie rzeki Mała 

ną nadmiernej redukcji zwierzyny drobnej przez drapieżniki, dla których norniki, Panew pod wpływem opadów atmosferycznych i przepływów w rzece. W pra- 

szczególnie w latach masowego występowania, stanowiły poprzednio podstawo- cy omówiono wyniki badań nad zmiennością stężeń związków pokarmowych: 

we źródło pokarmu. 

azotu azotanowego, amonowego i fosforanów w rzece Mała Panew w latach 

Marta Jańczak: Kolekcja zachowawcza tradycyjnych odmian drzew owoco- 

1998 i 2002. Porównano zależności między stężeniem tych biogenów w wodzie 

rzeki pod wpływem opadów atmosferycznych i przepływów w rzece. Stwierwych 

w Śląskim Ogrodzie Botanicznym. Uprawa drzew owocowych towarzy- dzono, że w ciągu roku troficzność wód rzecznych zmieniała się. Najwyższe 

szy człowiekowi od neolitu określanego jako początek rolnictwa. Postępy s tę ż e ni a b iogennych substancji występowały zimą i wczesną wiosną. Najniższe 

w dziedzinie sadownictwa następowały wraz z rozwojem cywilizacji czego efek- stężenia występowały latem, kiedy rośliny intensywnie pobierają składniki potem 

jest wyhodowanie wielu nowych odmian. Obecnie cześć starych tradycyj- karmowe. 

nych odmian o mniejszej wartości produkcyjnej jest gwałtownie wypierana 

z upraw. Jednak okazuje się, że wiele tych odmian wykazuje inne wartości, jak Piotr P. Małecki: Tendencje zmian w zakresie wielkości emisji głównych 

np. na dużą odporność na różne patogeny oraz na klimatyczne zmiany środowis- zanieczyszczeń środowiska w Polsce w latach 1990-2008. W niniejszym artyka. 

Czynione są starania mające na celu zgromadzenie jak największej liczby stakule dokonano oceny zmian w zakresie wielkości emisji głównych zanieczyszrych, 

nie komercyjnych już odmian drzew w sadach prowadzonych w sposób traczeń środowiska w Polsce, od rozpoczęcia transformacji gospodarczo-społe- 

dycyjny. Doskonałym miejscem do zakładania sadów metodą ex situ są ogrody cznej do 2008 r. Analizą objęto wielkości głównych zanieczyszczeń powietrza, 

botaniczne, których celem miedzy innymi jest ochrona zasobów genowych. Pro- wód oraz powierzchni ziemi. Zostało to wyrażone w postaci ilości odprowadzowadzenie 

kolekcji tradycyjnych odmian stwarza możliwości do wykorzystania nych do powietrza substancji lotnych, tj. dwutlenku siarki, tlenków azotu, dwu- 

ich w przyszłości poprzez wprowadzenie badań technikami molekularnymi. tlenku węgla, tlenku węgla oraz pyłów, ilości odprowadzonych do wód ścieków 

Na terenie Śląskiego Ogrodu Botanicznego w Mikołowie znajduje się kolekcja 

sadownicza tradycyjnych odmian drzew owocowych na łącznym obszarze wynoszącym 

2,38 ha. Sady te są prowadzone w sposób ekologiczny z użyciem wy- 

łącznie naturalnych środków ochrony roślin oraz nawozów naturalnych. Ponadto 

przemysłowych i komunalnych oraz ilości wytworzonych odpadów komunalnych 

i odpadów pozostałych. W formie graficznej zaprezentowano tendencje 

w zakresie wielkości wszystkich wymienionych zanieczyszczeń w analizowanym 

okresie. 

na terenie kolekcji odbywają się warsztaty i szkolenia z zakresu sadownictwa, do 

Teresa Sadoń-Osowiecka: Krajoznawstwo i turystyka szkolna jako edukacja 

których prowadzenia zapraszani są specjaliści z instytutów sadowniczych. 

alternatywna – konteksty przyrodnicze, społeczne, kulturowe i pedagogicz- 

W przyszłości planuje się rozbudowę kolekcji na nowych miejscach, utworzenie 

ne. W artykule przedstawiono rolę krajoznawstwa i turystyki szkolnej jako alterszczegółowej 

inwentaryzacji drzew rosnących w Ogrodzie oraz pozyskanie konatywę 

dla edukacji formalnej, alternatywę dla masowości i jednakowego widzelejnych 

ginących już odmian tradycyjnych ze starych sadów przydomowych, ornia 

świata, alternatywę dla konsumpcyjnego nastawienia do otaczającej rzeczyganizując 

ekspedycje terenowe. 

wistości, alternatywę dla narzuconego sposobu poznawania świata. Walory turystyczne 

potraktowane są jako konstrukt społeczny w dużej mierze wykreowany 

Straszko J., Gabriel U., Poświtajło A.: Analiza wyników pomiarów imisji 

współcześnie przez media. Obszary jako produkty turystyczne zaspokajające 

w rejonie Krakowa metodami niestrukturalnymi. Przedstawiono wyniki anapotrzeby 

turystów-konsumentów są w artykule potraktowane jako symulakry 

lizy pomiarów imisji rejestrowanych na stacjach monitoringu powietrza w re- 

(termin wprowadzony przez Baudrillarda) - sztuczne twory zastępujące rzeczy- 

gionie krakowskim w okresie wrzesień 2007 – kwiecień 2008. Rozpatrywano 

wistość i „pożerające” ją. W tym kontekście szkolna działalność krajoznawczo- 

poziomy stężeń SO 2, CO, NO, NO x, PM10, O 3 oraz parametry meteorologiczne 

turystyczna może być działalnością outsiderów poszukujących autentyzmu, odkierunek 

i prędkość wiatru, temperatura i ciśnienie atmosferyczne. Mierzone 

krywających i konstruujących własne miejsca, a przez to budujących indywidu- 

wielkości w czasie wyznaczają szeregi czasowe z wahaniami okresowymi i wa- 

haniami w krótszych okresach. Opisano dynamikę zmian imisji i parametrów 

meteorologicznych w czasie oraz przeanalizowano zależności poziomów stężeń 

zanieczyszczeń od parametrów meteorologicznych. Podano także sposób kons- 

Minister Środowiska 

Dr hab. inż. Andrzej Kraszewski, 

profesor Politechniki Warszawskiej 

Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010 

alną tożsamość poza konsumpcyjnym nurtem turystyki. 

Dr hab. inż. Andrzej Kraszewski, profesor Politechniki wisko w kontekście transgranicznym. Był mediatorem 

Warszawskiej na Wydziale Inżynierii Środowiska, jest m.in. w konfliktach dotyczących składowisk odpadów i lospecjalistą 

w zakresie oddziaływania przedsięwzięć infra- kalizacji obwodnic oraz moderatorem Okrągłego Stołu 

strukturalnych na środowisko. Prowadził badania w za- w sprawie obwodnicy Augustowa (Dolina Rospudy) i Warkresie 

metodologii ocen oddziaływania na środowisko, szawskiego Okrągłego Stołu Odpadowego. Pełnił funkcję 

oddziaływania transportu na środowisko i roli konfliktu p r z e w o dniczącego Krajowej Komisji Ocen Oddziaływaw 

podejmowaniu decyzji. Zajmował się również analizą nia na Środowisko i społecznego doradcy Pełnomocnika 

ryzyka, budową modeli prognostycznych, informatyką Rządu d.s. Polskiej Energetyki Jądrowej. Autor 62 artyśrodowiska 

i systemami informacji o środowisku. Pełnił kułów, referatów i raportów, 3 monografii, 5 wdrożonych 

funkcje doradcy Ministra Środowiska, eksperta Sejmowej opracowań w przemyśle i w administracji publicznej. 

Komisji Ochro-ny Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa 

i wiceprzewodniczącego Konwencji Europejskiej 

Komisji Gospodarczej ONZ ocen oddziaływania na środo- 

111

WOJCIECH RADECKI 

Artykuł 6 2) prawem systemu common law reprezentowanym przede 

wszystkim przez prawo angielskie i amerykańskie, 

Odpowiedzialność osób prawnych w którym odpowiedzialność karna osób prawnych nie 

1. Państwa członkowskie zapewniają, by osoby prawne 

mogły podlegać odpowiedzialności za przestępstwa, 

o których mowa w art. 3 i 4, jeśli przestępstwa te zostały 

popełnione na ich korzyść przez jakąkolwiek osobę zajmującą 

pozycje kierowniczą w strukturze osoby prawnej, 

działającą indywidualnie lub jako członek organu 

osoby prawnej, w oparciu o: 

a) prawo do reprezentowania osoby prawnej; 

b) uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu 

osoby prawnej; lub 

c) uprawnienia do sprawowania kontroli w strukturach 

osoby prawnej. 

2. Państwa członkowskie zapewniają również, by osoby 

prawne mogły podlegać odpowiedzialności w przypadku, 

gdy brak nadzoru lub kontroli ze strony osoby, 

o której mowa w ust. 1, umożliwił popełnienie przestępstwa, 

o którym mowa w art. 3 i 4, na korzyść osoby 

prawnej, przez osobę pozostającą pod jej zwierzchnictwem. 

3. Odpowiedzialność osób prawnych na podstawie ust. 1 

i 2 nie wyklucza postępowania karnego przeciwko osobom 

fizycznym, które są sprawcami, podżegaczami lub 

pomocnikami w popełnianiu przestępstw, o których 

mowa w art. 3 i 4. 

Podstawowe założenia dyrektywy 

jest niczym nadzwyczajnym, jest normalną instytucją 

prawa karnego. 

Począwszy od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, 

głównie pod wpływem rekomendacji Rady Europy, podejście 

do odpowiedzialności karnej osób prawnych zaczęło 

stopniowo ewoluować w kierunku dopuszczenia takiej 

odpowiedzialności w odniesieniu do dwóch grup przestępstw, 

mianowicie przestępstw gospodarczych i właśnie 

przestępstw przeciwko środowisku. Ze względu na ograniczone 

ramy mego szkicu ewolucji tej szczegółowo nie 

omawiam, odsyłając do literatury [1]. W każdym razie takim 

szczególnie znaczącym wydarzeniem było wprowadzenie 

instytucji odpowiedzialności karnej osób prawnych 

do francuskiego kodeksu karnego z 1992 r. 

Droga do odpowiedzialności karnej osób prawnych za 

przestępstwa przeciwko środowisku prowadząca do dyrektywy 

2008/99/WE była dość złożona. Przypomnieć trzeba, 

że w Konwencji Strasburskiej z 4 listopada 1998 r. o ochronie 

środowiska środkami prawa karnego przewidziano już 

odpowiedzialność korporacji, ale niejako z podwójnym zastrzeżeniem: 

po pierwsze, odpowiedzialność korporacji za 

czyny zagrażające środowisku nie musiała mieć charakteru 

kryminalnego, można było poprzestać na odpowiedzialności 

administracyjnej, po drugie państwo przystępujące 

do konwencji mogło zastrzec, że nie będzie stosować 

w ogóle przepisów o odpowiedzialności korporacji bądź 

Problematyka odpowiedzialności karnej osób prawnych też, że takie przepisy będzie stosować tylko w odniesieniu 

(a także innych podmiotów kolektywnych nawet niepo- do niektórych przestępstw w konwencji przewidzianych. 

siadających osobowości prawnej) jest jednym z wielkich Unieważniona decyzja ramowa Rady z 27 stycznia 2003 r. 

i spornych zagadnień współczesnego prawa karnego. już tego typu zastrzeżeń nie przewidywała. 

W pewnym uproszczeniu wprowadza się różnicę między 

Równie kategoryczne jest stanowisko obowiązującej dy- 

dwoma systemami prawa: 

rektywy 2008/99/WE. Jej art. 6 nie pozostawia żadnych 

1) prawem kontynentalnym reprezentowanym m.in. przez 

wątpliwości, że państwa członkowskie są zobowiązane do 

prawo niemieckie, a przed 1992 rokiem również np. 

wprowadzenia odpowiedzialności karnej osób prawnych 

przez prawo francuskie, ale także przed 2002 rokiem 

za przewidziane w niej przestępstwa określone w art. 3 oraz 

przez prawo polskie, opierającym się na rzymskiej 

za podżeganie i pomocnictwo do nich (art. 4), przy nasjeszcze 

paremii, wedle której societas delinquere non 

112 

Ochrona środowiska w europejskim prawie karnym 

Część IV. Odpowiedzialność osób prawnych 

DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2008/99/WE 

z dnia 19 listopada 2008 r. 

w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne 

(Tekst mający znaczenie dla EOG) 

potest (zrzeszenie nie może popełnić przestępstwa), 

Prof. dr hab. W. Radecki – Instytut Nauk Prawnych, PAN – Wrocław 

tępujących założeniach: 


1) przestępstwo zostało popełnione na korzyść osoby 

prawnej,

2) sprawcą przestępstwa jest osoba zajmująca pozycję wyrok, w którym stwierdził niekonstytucyjność kilku zakierowniczą 

w strukturze osoby prawnej, a przestęps- skarżonych przepisów oraz potwierdził zgodność kilku intwo 

popełnia działając indywidualnie lub jako członek nych z Konstytucją RP [2]. Utratę mocy przepisów nieosoby 

prawnej przez to, że: konstytucyjnych Trybunał odroczył, dając ustawodawcy 

!działa sama w oparciu o: czas na poprawienie ustawy, co też ustawodawca uczynił 

a) prawo do reprezentowania osoby prawnej, 

b) uprawnienie do podejmowania decyzji w imieniu 

osoby prawnej, 

c) uprawnienie do sprawowania kontroli w strukturach 

osoby prawnej, 

!sprawując nadzór lub kontrolę umożliwia popełnie-nie 

przestępstwa przez osobę pozostającą pod jej 

ustawą z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o odpowiedzial- 

ności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod 

groźbą kary (DzU nr 180, poz. 1492). 

Ustawa przewiduje odpowiedzialność podmiotów zbioro- 

wych nie za wszystkie przestępstwa, lecz jedynie za te, które 

zostały wykazane w wyliczeniu zamieszczonym w art. 16 

zwierzchnictwem. 

ustawy. Przepis ten w ust. 1 pkt 8 jako podstawę odpowie- 

dzialności podmiotów zbiorowych wymienia przestępstwa 

Niezwykle istotnie znaczenie ma art. 6 ust. 3 dyrektywy, 

wedle którego odpowiedzialność osoby prawnej nie wyklucza 

postępowania karnego przeciwko osobom fizycznym, 

które są sprawcami, podżegaczami lub pomocnikami 

w popełnianiu przestępstw wskazanych w art. 3 i 4 dyrektywy. 

Podkreślenia wymaga to sformułowanie „nie wyklucza”, 

które należy rozumieć w ten sposób, że pociągnięcie 

do odpowiedzialności osoby fizycznej nie jest warunkiem 

uruchomienia odpowiedzialności karnej osoby prawnej, 

lecz jedynie odpowiedzialność osoby prawnej nie wyklu- 

cza odpowiedzialności osoby fizycznej. To spostrzeżenie 

pozwala głębiej ocenić regulacje polskie dotyczące odpowiedzialności 

osób prawnych. 

przeciwko środowisku określone m.in. w art. 181–184 

i art.186 –188 k.k. Oznacza to, że polski wykaz przestępstw 

pozwalających pociągnąć do odpowiedzialności podmiot 

zbiorowy obejmuje przestępstwa wymienione w art. 3 lit. 

a), b), c), e), f) i h) dyrektywy 2008/99/WE. Różnice mię- 

dzy wymaganiami dyrektywy a prawem polskim można 

sprowadzić do następujących punktów: 

Po pierwsze, w art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy polskiej nie został 

wykazany art. 185 k.k. przewidujący typy kwalifikowane 

przez następstwa przestępstw z art. 181–184 k.k. Ponieważ 

jednak przypuszczenie, że przestępstwa podstawowe uruchamiają 

odpowiedzialność osób prawnych, a przestęps- 

twa kwalifikowane jej nie uruchamiają, prowadziłoby do 

Dyrektywa a prawo polskie 

jawnej niedorzeczności, przeto należy przyjąć, że jeżeli 

W dniu 28 listopada 2003 r. po rocznej vacatio legis weszła 

w życie ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności 

podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod 

groźbą kary (DzU nr 197, poz. 1661). Na ogół uznaje się, że 

ta ustawa wprowadziła do polskiego systemu prawnego in- 

stytucję odpowiedzialności karnej osób prawnych. To stwierdzenie 

trzeba jednak opatrzyć podwójnym zastrzeżeniem. 

Po pierwsze, na podstawie ustawy odpowiadają nie tylko 

osoby prawne, lecz podmioty kolektywne, które nie muszą 

być wyposażone w osobowość prawną. Po drugie, ustawa 

nie posługuje się terminem „odpowiedzialność karna”, co 

od razu dało powody do sporu, czy przewidziana w niej odpowiedzialność 

jest rzeczywiście odpowiedzialnością kar- 

przestępstwa podstawowe taką odpowiedzialność uruchamiają, 

to tym bardziej uruchamiają ją przestępstwa kwali- 

fikowane z art. 185 k.k. 

Po drugie, w art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy polskiej nie ma przes- 

tępstw, które zostały wykazane w art. 3 lit. d), g) i i) dyrektywy. 

Przestępstwa określone w art. 3 lit. d) /niebezpieczne 

zakłady/ i lit. i) /substancje zagrażające warstwie ozono- 

wej/ nie zostały odrębnie stypizowane w prawie polskim, 

znamion przestępstw określonych w art. 3 lit. g /handel za- 

grożonymi gatunkami roślin i zwierząt/ można wprawdzie 

doszukać się w art. 128 polskiej ustawy o ochronie przy- 

rody, ale ten przepis nie został wykazany w art. 16 ust. 1 pkt 

8 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. 

ną w rozumieniu kodeksu karnego, czy może odpowiedzialnością 

karną w rozumieniu konstytucyjnym (a nie kodeksowym), 

czy wreszcie jest swoistym rodzajem odpowiedzialności, 

odmiennym od odpowiedzialności karnej czy 

to kodeksowej, czy to konstytucyjnej. W prezentowanym 

szkicu nie ma powodu, aby rozstrzygać takie dylematy teoretyczne, 

aczkolwiek najbliższa intencji ustawy jest trzecia 

ze wskazanych koncepcji. 

Po trzecie i najważniejsze, polska koncepcja odpowie- 

dzialności podmiotów zbiorowych jest odmienna od tej, 

jaką przedstawia dyrektywa 2008/99/WE. Odpowiedzial- 

ność podmiotu zbiorowego jest w prawie polskim zawsze 

konsekwencją odpowiedzialności karnej osoby fizycznej. 

Ta osoba musi zostać ujawniona, musi zapaść orzeczenie 

stwierdzające popełnienie przez nią przestępstwa (wyrok 

skazujący, wyrok warunkowo umarzający postępowanie, 

Rychło po wejściu w życie ustawa została zaskarżona do 

orzeczenie o umorzeniu z powodu okoliczności wyłączają- 

Trybunału Konstytucyjnego przez Konfederację Pracodaw- cej ukaranie) i dopiero kiedy takie orzeczenie stanie się 

ców Prywatnych. Skarżący zarzucali sprzeczność niektó- prawomocne – otwiera się droga do uruchomienia odporych 

przepisów ustawy z Konstytucją RP. Po rozpoznaniu wiedzialności karnej podmiotu zbiorowego. Ustawodawwniosku 

Trybunał Konstytucyjny wydał 3 listopada 2004 r. ca polski przyjął skrajną wersję tzw. odpowiedzialności 


113

pochodnej, innymi słowy odpowiedzialności wtórnej pod- Regulacja polska jest w istocie zgodna z wymaganiami stamiotu 

zbiorowego, uruchamianej dopiero przez pierwotną wianymi przez art. 6 ust. 1 dyrektywy 2008/99/WE. Dodati 

klasyczną dla prawa karnego, opartą na winie indywidual- kowa przesłanka podmiotowa w postaci swoistej winy 

nej odpowiedzialność osoby fizycznej za przestępstwo, któ- w wyborze lub nadzorze nad osobą działającą na polecenie 

ra to odpowiedzialność jest czymś na kształt swoistej do- albo za zgodą lub wiedzą reprezentanta, decydenta lub kondatniej 

przesłanki procesowej dla odpowiedzialności pod- trolera przewidziana w art. 5 ustawy polskiej mniej więcej 

miotu zbiorowego [3]. Dyrektywa natomiast traktuje od- odpowiada regulacji art. 6 ust. 2 dyrektywy. Zasadnicze 

powiedzialność osoby prawnej jako odpowiedzialność w ą t pl iw o ści co do zgodności z dyrektywą budzi natomiast 

w pełni autonomiczną, która jedynie „nie wyklucza” odpo- art. 4 ustawy polskiej, tj. przepis, który uzależnia odpowiewiedzialności 

osoby fizycznej, ale nie czyni z niej prze- dzialność osoby prawnej od uprzedniego stwierdzenia prasłanki 

odpowiedzialności osoby prawnej. womocnym orzeczeniem sądowym popełnienia przestęps- 

Dyrektywa nie zawiera definicji osoby prawnej, pozostawiając 

to państwom członkowskim. Ustawa polska w art. 2 

przez podmiot zbiorowy nakazuje rozumieć osobę prawną 

oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, 

której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. 

To określenie zostało z jednej strony zwężone przez wytwa 

przez osobę fizyczną. Jak już była o tym mowa, regulacja 

ta jest jawnie niezgodna z dyrektywą, która odpowie- 

dzialność osób prawnych traktuje jako odpowiedzialność 

w pełni autonomiczną, która jedynie „nie wyklucza” odpo- 

wiedzialności winnych osób fizycznych, ale nie czyni 

z niej przesłanki odpowiedzialności osób prawnych. 

łączenie z jego zakresu Skarbu Państwa, jednostek samo- Na marginesie dodam, że konstrukcja art. 4 polskiej ustarządu 

terytorialnego i ich związków (art. 2 ust. 1), z drugiej wy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych sprawia, 

zaś rozszerzone przez objęcie mianem podmiotu zbioro- że ta odpowiedzialność jest – w ochronie środowiska – 

wego także spółek handlowych z udziałem Skarbu Pań- owym „papierowym tygrysem”. Otóż skazania (a chociażstwa 

lub samorządu terytorialnego, spółek kapitałowych by i warunkowe umorzenia) osób fizycznych za przestępsw 

organizacji, odpowiedzialnych podmiotów w stanie lik- twa przeciwko środowisku są tak rzadkie, że konieczność 

widacji, przedsiębiorców niebędących osobami fizyczny- poczekania na prawomocne orzeczenie stwierdzające winę 

mi, zagranicznych jednostek organizacyjnych (art. 2 ust. 2). osoby fizycznej i dopiero potem wdrożenie skomplikowa- 

Przepisem określającym podstawy odpowiedzialności pod- 

miotu zbiorowego jest art. 3 ustawy polskiej stanowiący, że 

nego procesu przeciwko podmiotowi zbiorowemu okazuje 

się mało realne. 

podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, 

którym jest zachowanie osoby fizycznej: 

Artykuł 7 

1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego 

w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego re- 

Sankcje wobec osób prawnych 

prezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji 

lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu 

tego uprawnienia lub niedopełnieniu obowiązku, 

2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia 

Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki, by 

osoby prawne podlegające odpowiedzialności za przestępstwo 

zgodnie z art. 6 podlegały skutecznym, propo- 

rcjonalnym i odstraszającym sankcjom karnym. 

uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, W odróżnieniu od unieważnionej decyzji ramowej z 2003 r., 

o której mowa w pkt 1, 

3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, 

za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1 

– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść 

podmiotowi zbiorowemu korzyść, choćby niemajątkową. 

która wskazywała na sankcje, jakie mogą dotknąć osoby 

prawne, dyrektywa 2008/99/WE pozostawia wybór sank- 

cji państwom członkowskim, wymagając tylko tyle, aby 

sankcje te były: 1) skuteczne, 2) proporcjonalne, 3) odstra- 

szające (zauważyć trzeba, że jest to identyczne wymaga- 

Przesłanki odpowiedzialności podmiotu zbiorowego są 

dwojakiego rodzaju: 

nie, jakie prawodawca wspólnotowy stawia przed sankcjami 

dotykającymi osoby fizyczne). 

! 

! 

szczególna pozycja osoby fizycznej, chodzi bowiem Sankcje przewidziane w prawie polskim 

nie o każdą osobę fizyczną, ale o osobę pełniącą funkcję Polska ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorow 

podmiocie zbiorowym (reprezentanta, decydenta, wych dzieli sankcje dotykające osoby prawne na zasadnikontrolera) 

albo działającą bądź w wyniku przekrocze- cze i dodatkowe, te z kolei na obligatoryjne i fakultatywne. 

nia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków pełniącego 

funkcję, bądź za zgodą lub wiedzą pełniącego Sankcją zasadniczą jest kara pieniężna, której wysokość 

funkcję, 

jest oznaczona kwotowo od 1000 zł do 20 000 000 zł, ale 

korzyść (majątkowa lub niemajątkowa) faktycznie uzys- z zastrzeżeniem, że nie może ona przekraczać 10 % przykana 

przez podmiot zbiorowy lub możliwa do uzyskachodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popeł- 

nia. 

niono czyn zabroniony pod groźbą kary. 

114 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

Dodatkową sankcją obligatoryjną jest przepadek, który Artykuł 8 dyrektywy 2008/99/WE zobowiązuje państwa 

obejmuje: członkowskie Unii Europejskiej do dostosowania swoich 

1) przedmioty pochodzące chociażby pośrednio z czynu przepisów wewnętrznych do wymagań dyrektywy w ściśle 

zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone określony terminie – do 26 grudnia 2010 r. 

do jego popełnienia, 

Przed ustawodawcą polskim staje niełatwe zadanie. Wpraw- 

2) korzyść majątkową pochodzącą chociażby pośrednio 

dzie nie byłoby uzasadnione twierdzenie, że całe polskie 

z czynu zabronionego, 

prawo karne środowiska wymaga przemodelowania pod 

3) równowartość przedmiotów lub korzyści (jeżeli z ta- 

kątem wymagań dyrektywy, ponieważ prawo polskie jest 

kich czy innych względów nie da się orzec przepadku 

przedmiotów lub korzyści). 

w swym podstawowym trzonie już zgodne z dyrektywą, 

ale nowych regulacji wymaga: 

Fakultatywne sankcje dodatkowe to z jednej strony zakazy: !wprowadzenie do polskiego prawa karnego przestępstw 

1) promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wy- przewidzianych w art. 3 lit. d) /bezprawna eksploatacja 

twarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczo- niebezpiecznego zakładu/ i lit. i) /naruszenie przepisów 

nych usług lub udzielanych świadczeń, 

2) korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparo 

substancjach zubożających warstwę ozonową/, 

!nowego, odpowiadającego wymaganiom art. 3 lit. g) 

cia finansowego środkami publicznymi, 

3) korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, 

których Rzeczpospolita Polska jest członkiem, 

4) ubiegania się o zamówienia publiczne, 

5) prowadzenia określonej działalności podstawowej lub 

ubocznej (chyba że orzeczenie takiego zakazu mogłoby 

doprowadzić do upadłości lub likwidacji podmiotu zbiorowego 

lub do tzw. zwolnień grupowych; jednakże jeżeli 

podmiot zbiorowy po raz drugi zostaje ukarany, to 

nawet taki zakaz można orzec) 

orzekane w latach na okres od 1 roku do 5 lat, z drugiej zaś 

podanie wyroku do publicznej wiadomości. 

dyrektywy, ujęcia przestępstw bezprawnego handlu zagrożonymi 

gatunkami roślin i zwierząt, 

!nieznacznych zmian w znamionach przestępstw z art. 182, 

183 i 184 polskiego k.k. tak, aby znamiona przestępstwa 

były wyczerpane już w razie zagrożenia jednej 

osoby (a nie tylko wielu osób, jak jest dziś) oraz uznanie 

znacznego pogorszenia jakości powietrza, gleby lub 

wo-dy za odrębną przesłankę odpowiedzialności za 

przes-tępstwo, 

!usamodzielnienie odpowiedzialności podmiotów zbio- 

rowych tak, aby stwierdzenie popełnienia przestępstwa 

przez osobę fizyczną nie było już przesłanką odpowie- 

Ten wykaz sankcji mniej więcej odpowiada temu, co pro- dzialności podmiotu zbiorowego, 

mują organizacje międzynarodowe, w szczególności Rada !uzupełnienie listy przestępstw, które mogą popełnić 

Europy w rekomendacjach dotyczących odpowiedzialnoś- podmioty zbiorowe, przez przestępstwa bezprawnego 

ci karnej osób prawnych. 

handlu zagrożonymi gatunkami roślin i zwierząt. 

Dalsze przepisy polskiej ustawy o odpowiedzialności podmiotów 

zbiorowych regulują takie zagadnienia, jak zasady 

Artykuł 9 

wymiaru kary, przedawnienie, procedurę. Można oceniać, Wejście w życie 

że nie nasuwają one zastrzeżeń z punktu widzenia zgodności 

z dyrektywą 2008/99/WE. 

Niniejsza dyrektywa wchodzi w życie dwudziestego 

dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym 

Artykuł 8 Unii Europejskiej. 

Transpozycja 

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, w który dyrektywa 

została opublikowana, nosi datę 6 grudnia 2008 r., co ozna- 

1. Państwa członkowskie wprowadzają w życie przecza, że dyrektywa weszła w życie 26 grudnia 2008 r. 

pisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne 

do wykonania niniejszej dyrektywy przed 

Artykuł 10 

dniem 26 grudnia 2010 r. 

Środki przyjęte przez państwa członkowskie zawie- 

Adresaci 

rają odniesienie do niniejszej dyrektywy lub takie 

odniesienie towarzyszy ich urzędowej publikacji. 

Metody dokonywania takiego odniesienia określane 

są przez państwa członkowskie. 

2. Państwa członkowskie przekazują Komisji teksty 

podstawowych przepisów prawa krajowego, przyję- 

tych w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą, oraz 

tabelę wskazującą korelacje między tymi przepisa- 

Niniejsza dyrektywa skierowana jest do państw człon- 

kowskich. 

Tak jak każda dyrektywa wspólnotowa, tak też dyrektywa 

2008/99/WE nie jest aktem obowiązującym bezpośrednio, 

lecz wymaga wdrożenia w prawie wewnętrznym państw 

członkowskich, które otrzymały na to termin 2-letni, 

upływający z dniem 26 grudnia 2010 r. 

mi a niniejszą dyrektywą. Sporządzono w Strasburgu, dnia 19 listopada 2008 r. 


115

L I T E R A T U R A [3] Filar M., Kwaśniewski Z., Kala D.: Komentarz do ustawy o odpowiedzialności 

podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, 

[1] Radecki W.: Koncepcje odpowiedzialności karnej osób prawnych w ochro- s. 29-31, Toruń 2006 

nie środowiska, Wrocław 1996. 

[2] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r. – K 18/03, 

Orzecznictwo – dodatek do Prokuratury i Prawa nr 2, poz. 43, 2005 

DOROTA BURCHART-KOROL 

Ekoprojektowanie – 

holistyczne podejście do projektowania 

Słowa kluczowe: ekoprojektowanie, ocena cyklu życia LCA, PKN-ISO/TR 14062:2004, Dyrektywa 2009/125/WE 

Key words: ecodesign, Life Cycle Assessment LCA, PKN-ISO/TR 14062:2004, Directive 2009/125/EC 

Proces rozwoju produktu obejmuje trzy fazy: badania, pra- duktu (rys. 1). Holistyczne podejście do projektowania, 

ce rozwojowe oraz prace projektowe wraz z wdrożeniem. uwzględniające oprócz tradycyjnego projektowania rów- 

W praktyce przedsiębiorstw występują najczęściej dwie nież elementy środowiskowe, pozwala na połączenie poostatnie 

fazy [1]. Od kilku lat coraz większego znaczenia trzeb klientów z odpowiedzialnością przedsiębiorstwa za 

nabiera nowa faza rozwoju produktu – ekoprojektowanie, środowisko [5]. Ekoprojektowanie wprowadza dodatkow 

którego ramach określa się środowiskowy wpływ pro- wy nowy wymiar do projektowania tradycyjnego. Nadal 

duktu. Zgodnie z tym podejściem należy ująć aspekty eko- kluczową rolę pełnią takie aspekty jak: funkcja, bezpielogiczne 

już na wczesnym etapie projektowania, gdy okreś- czeństwo, ergonomika, wytrzymałość, jakość, czy koszty 

la się między innymi potrzebne materiały, wymogi ener- i uwzględnia się dodatkowe kryterium, jakim jest ocena 

getyczne i trwałość produktu [2]. projektu z punktu widzenia jego oddziaływania na środowisko. 

Polega na identyfikowaniu aspektów środowisko- 

Istota ekoprojektowania wych związanych z produktem i włączaniu ich do procesu 

projektowania już na wczesnym etapie rozwoju produktu 

Przygotowanie produkcji obejmuje zazwyczaj czynności [6]. Już na etapie projektowania można zmniejszyć wpływ 

wstępne, które są podejmowane po to, by właściwe dzia- danego urządzenia lub procesu na środowisko. W tym celu 

łania wytwórcze przebiegały sprawnie w celu wytworze- należy wykonać analizy procesu produkcji, cyklu życia 

nia produktów, zgodnych z oczekiwaniami i uzyskanych produktu i jego oddziaływania na środowisko, określić 

w ekonomicznie racjonalny sposób. Czynności te mają zużycie surowców i energii, ilość zanieczyszczeń emitocharakter 

projektowy i prowadzą do ustalenia optymalne- wanych z procesów produkcyjnych, energooszczędność 

go wzorca, jakiemu powinien odpowiadać przyszły pro- w trakcie eksploatacji [7]. 

dukt oraz program działań, które zapewnią odpowiednią 

i oszczędną realizację tego produktu. Przygotowanie pro- Ekoprojektowanie (ecodesign) można określać na różne 

dukcji łączy z reguły aspekty konstrukcyjne (co wykonusposoby: projektowanie dla środowiska (Design for Envijemy), 

technologiczne (jak to robimy) i organizacyjne (kieronment, DfE), ekologiczne projektowanie (ecological dedy, 

na czym i ile to będzie kosztować) [3,4]. Jednak w trasign), projektowanie zgodnie z zasadami zrównoważonedycyjnym 

ujęciu procesu przygotowania produkcji niego rozwoju (sustanaible product design) zielone projektowiele 

przedsiębiorstw bierze pod uwagę czynniki środowanie (green design) lub też projektowanie prośrodowiswiskowe. 

Wpływ projektowanego produktu na środowiskowe (environmental design) [8,9]. W literaturze przedko 

powinien być określony już na etapie koncepcyjnym miotu są znane przykłady projektów DfE, ale niewiele ist- 

projektowania. Dzięki temu można uniknąć kosztów zwią- nieje informacji na temat wprowadzania DfE do rozwoju 

zanych z użytkowaniem tego produktu i uzyskać produkt produktu, które polega na włączaniu aspektów ekologicz- 

ekologiczny. 

nych już na wczesnych etapach koncepcyjnych, takich jak 

W niniejszym artykule proponuje się włączenie aspektów 

ekologicznych do procesu projektowania i rozwoju pro- 

projektowanie i rozwój wyrobów [10]. Stosowanie zasad 

projektowania z uwzględnieniem aspektów środowiskowych 

pozwala na realizację strategii ekoprojektowania 

Dr inż. D. Burchart-Korol – Główny Instytut Górnictwa, Zakład Oszczęd- 

(rys. 2) [11-13]. Strategie ekoprojektowania łączą się 

z rozwiązaniami innowacyjnymi, które mogą dotyczyć 

ności Energii i Ochrony Powietrza 


Rys.2. Koło strategii ekoprojektowania 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [12, 

13] 


Rys.1. Projektowanie i rozwój produktu 

z uwzględnieniem aspektów ekologicznych. 

Źródło: Opracowanie własne 

117

! 

wdrażania nowych materiałów, np. wprowadzania ma- RoHS (Restriction of Hazardous Substances) – Dyrekteriałów 

biodegradowalnych i zastosowania odnawialnych tywa dotycząca ograniczenia stosowania użycia subsźródeł 

energii. tancji niebezpiecznych [20] . 

Do głównych korzyści, jakie przynosi zastosowania eko- Najnowszą jest Dyrektywa 2009/125/WE z dnia 21 paźprojektowania 

należy [14]: dziernika 2009 r. ustanawiająca ogólne zasady ustalania 

! 

! 

! 

! 

! 

! 

! 

udoskonalanie produktów i procesów technologicznych, 

obniżanie kosztów poprzez weryfikację i modyfikację 

wyrobu na wczesnych etapach koncepcyjnych, 

nadążanie za zmieniającymi się oczekiwaniami klientów, 

tworzenie nowych potrzeb i wymagań klientów, 

obniżenie materiałochłonności i energochłonności produktów 

na każdym etapie cyklu życia, 

obniżanie ciężaru produktów i ich opakowań, 

obniżanie kosztów produkcyjnych i eksploatacyjnych. 

wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych 

z energią (zmieniająca Dyrektywę 2005/32/WE). 

Dyrektywa ta podaje jasne i szczegółowe podstawy prawne 

ekoprojektowania. Zmieniona dyrektywa rozszerza za- 

kres obowiązywania obecnej dyrektywy poprzez objęcie 

jej wymaganiami wszystkich produktów, które mają wpływ 

na zużycie energii. Ma to na celu zwiększenie efektyw- 

ności energetycznej oraz efektywności wykorzystywania 

surowców znacznie większej ilości produktów, a także 

zmniejszenie zapotrzebowania na surowce naturalne. 

Ekoprojektowanie ma na celu stworzenie produktów o jak Poniżej podano najważniejsze pojęcia związane z ekonajmniejszym 

wpływie na środowisko w całym ich cyklu projektowaniem zgodnie z najnowszą Dyrektywą 2009/ 

życia [5,15]. Ekoprojektowanie może redukować czas produkcji 

oraz zapewnić konkurencyjną cenę realizując wy- 

125/WE [18] . 

! Projektowanie produktu oznacza zbiór procesów prze- 

móg minimalnego wpływu na środowisko [16]. 

kształcających wymogi prawne, techniczne, dotyczące 

Znanych jest kilka podstawowych wytycznych dotyczących 

ekoprojektowania [17]: 

! projektowanie całego cyklu życia – od fazy koncepcyjnej, 

aż do jego ostatecznego zagospodarowania (podejście 

„od kołyski do grobu”), co jest zgodne z normą 

EN ISO 14040:2006, 

! zastosowanie energochłonności na każdym etapie cyklu 

życia, zarówno w fazie jego powstawania jak i użytkowania, 

! racjonalne wykorzystywanie surowców i materiałów, 

! długie użytkowanie produktu, 

! ograniczanie zużycia nowych surowców, a tym samym 

zmniejszenie ilości powstających odpadów, używanie 

materiałów z recyklingu 

! 

! 

! 

! 

bezpieczeństwa, funkcjonalne, rynkowe i inne, które 

mają być spełniane przez dany produkt, w specyfikacji 

technicznej tego produktu. 

Aspekt środowiskowy oznacza element lub funkcję da- 

nego produktu, która może wchodzić w interakcję ze 

środowiskiem podczas cyklu życia produktu. 

Oddziaływanie na środowisko oznacza wszelkie zmiany 

w środowisku, w całości lub częściowo wynikające 

z działania danego produktu podczas jego cyklu życia. 

Cykl życia oznacza kolejne i połączone ze sobą etapy 

istnienia produktu od wykorzystania surowca do ostatecznego 

unieszkodliwienia. 

Poprawa ekologiczności oznacza proces udoskonala- 

nia ekologiczności danego produktu w odniesieniu do 

kolejnych generacji produktu, chociaż niekoniecznie 

Podstawy prawne ekoprojektowania 

dotyczący wszystkich aspektów środowiskowych produktu 

jednocześnie. 

Najważniejszymi normami międzynarodowymi dotyczą- 

! Ekoprojekt oznacza uwzględnienie aspektów środowiskowych 

przy projektowaniu produktu celem popra- 

cymi integrowania aspektów środowiskowych z projekto- 

wy ekologiczności podczas jego całego cyklu życia. 

waniem i rozwojem produktu są normy: 

! 

! 

ISO/TR 14062:2002 (PKN–ISO/TR 14062:2004 Za- Dyrektywa 2009/125/WE przewiduje wprowadzenie wyrządzanie 

środowiskowe – Włączanie aspektów środo- magań, które produkty będą musiały spełniać, aby mogły 

wiskowych do projektowania i rozwoju wyrobu), być sprzedawane na rynku wspólnotowym. Wymagania te 

EN ISO 14040: 2006 (PN–EN ISO 14040:2009 Zarzą- dotyczą sześciu głównych etapów życia produktu: 

dzanie środowiskowe – Ocena cyklu życia – Zasady - dobór i wykorzystanie surowców i materiałów, 

i struktura) - produkcja, 

Obecnie powstaje również coraz więcej dyrektyw związanych 

z ekoprojektowaniem, należą do nich m.in.: 

- 

- 

- 

pakowanie, transport i dystrybucja, 

instalowanie i utrzymywanie, 

stosowanie, 

! ErP (Energy–Related Products) – Dyrektywa dotyczą- 

- wycofanie z użytku. 

ca eko–projektowania produktów związanych z energią 

[18], Ważnym dokumentem prawnym w zakresie ochrony śro- 

! WEEE (Waste Electrical and Electronic Equipment)– dowiska związanym z ekoprojektowaniem jest także Po- 

Dyrektywa dotycząca zużytego sprzętu elektrycznego lityka Zintegrowanego Produktu (IPP – Integrated Product 

i elektronicznego [19], 


Policy). Celem podejścia określonego w komunikacie Ko- Kolejną techniką wspomagającą ekoprojektowanie jest 

misji z dnia 18 czerwca 2003 r. zatytułowanym „Zintegro- MIPS (Material Input Per Service Unit), czyli wskaźnik zawana 

Polityka Produktowa – Podejście oparte na cyklu ży- sobów na jednostkę usługi. Składnikami są materiały oraz 

cia produktów w środowisku”, jest zmniejszenie oddziały- usługi potrzebne do stworzenia dobra użytkowego w odwania 

produktów na środowisko w całym ich cyklu życia. niesieniu do wykorzystania surowców naturalnych. Celem 

W celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju Europy jest 

konieczna poprawa procesów wytwórczych i doprowadzenie 

do zmniejszenia negatywnego oddziaływania na śrostosowania 

tego wskaźnika w ekoprojektowaniu jest stworzenie 

projektu wyrobu o jak najniższej zasobochłonności 

w całym cyklu życia 

dowisko zarówno samych procesów wytwórczych, jak i pro- Dodatkowym wsparciem tego wskaźnika jest wskaźnik 

dukowanych wyrobów. Tego typu podejście powinno do- MIT (Material Intensity), czyli wskaźnik zasobochłonnoś- 

prowadzić do powszechnego wdrożenia produkcji bardziej ci przypadający na jednostkę materiału, który wykazuje 

przyjaznych dla środowiska produktów. Działania te po- bagaż ekologiczny poszczególnych materiałów, energii 

winny zapewnić zarówno poprawę stanu środowiska w Euroelektrycznej i transportu. Za pomocą wskaźników MIT 

pie, jak również poprawić pozycję konkurencyjną Europy i MIPS można szybko ocenić projekt danego wyrobu i zaw 

świecie. Koncepcja zintegrowanej polityki produkto- proponować kierunek jego modyfikacji. [14,22]. 

wej opiera się na poszukiwaniu sposobów zmniejszenia 

Najbardziej złożonym elementem ekoprojektowania jest 

oddziaływania na środowisko w całym cyklu życia pronowa 

technika zarządzania środowiskowego – ocena cyklu 

duktu – od wydobycia surowca, poprzez procesy przetwórżycia 

LCA (Life Cycle Assessment) [23,24]. Projektując 

stwa i produkcji wyrobu, jego dystrybucji i użytkowania, 

nowy produkt, oprócz opracowania technologii należy takjak 

również pozbywania się odpadu, którym staje się proże 

przeprowadzić analizę cyklu życia [25]. Jednym z główdukt 

po zakończeniu jego użytkowania. 

nych założeń techniki LCA jest dążenie do wykazania 

Ekoprojekt produktów jest podstawowym czynnikiem wszystkich czynników, mających potencjalny wpływ na 

w strategii Wspólnoty dotyczącej Zintegrowanej Polityki środowisko i związanych z danym produktem lub proce- 

Produktowej. Jako podejście zapobiegawcze, mające na sem. Wynikiem analizy techniką LCA jest określenie wpłycelu 

optymalizację ekologiczności produktów przy zacho- wu produktu na środowisko systemu produktu lub procesu 

waniu ich cech funkcjonalnych, daje nowe możliwości w obszar zużycia zasobów, jakości ekosystemu i zdrowia 

producentom, klientom oraz całemu społeczeństwu. Nale- ludzkiego. Jako jedna z niewielu technik zarządzania śroży 

podjąć działania podczas fazy projektowania produk- dowiskowego stwarza podstawy do identyfikacji, kwantytów 

związanych z energią, ponieważ o zanieczyszczeniu fikacji i oceny wpływu oraz ustalenia sposobów poprawy 

powstającym w całym cyklu życia decyduje się na tym jakości środowiska [26]. 

etapie, a także wtedy właśnie decyduje się o większości 

związanych z tym kosztów. 

W literaturze przedmiotu dostępne są informacje na temat 

roli LCA w ekoprojektowaniu, które obejmuje cały cykl 

Podstawowe narzędzia wspomagające ekoprojektowanie 

życia oraz połączenie funkcjonalności, jakości, ergonomii, 

bezpieczeństwa, estetyki i kosztów z aspektami ekologicz- 

Znanych jest kilka narzędzi wspomagających ekoprojektonymi [2,27,28]. Ekoprojektowanie polega na szukaniu rozwanie. 

Do najprostszych należy karta/lista kontrolna (checkwiązań projektowych, które mogą stanowić powiązanie 

list), a do bardziej zaawansowanych technik można zaliczynników ekonomicznych, technologicznych, jak rówczyć 

wskaźnik MIPS oraz metodę LCA [21]. 

nież ekologicznych. Przy użyciu LCA można zidentyfiko- 

Karta/lista kontrolna służy do analizy pewnych wybranych 

obszarów podczas ekoprojektowania, jak: emisje do powietrza, 

zużycie energii itp. W odniesieniu do określonych 

etapów cyklu istnienia i dokonania oceny ich ważności 

przy użyciu jakościowego systemu oceny (np. skali pięcio- 

wać i ocenić wpływy na środowisko wywołane podczas 

całego cyklu życia (kolejnych i powiązanych ze sobą etapów 

systemu wyrobu, od pozyskania lub wytworzenia su- 

rowca z zasobów naturalnych do ostatecznej likwidacji) 

analizowanych wyrobów. 

punktowej, skali zgodności) [17]. Jest to narzędzie jakościowe, 

daje jedynie ogólną odpowiedź na pytanie, gdzie Podsumowanie 

tkwi główny problem środowiskowy. Karta kontrolna może 

być opracowana we własnym zakresie i nie wymaga 

specjalistycznej wiedzy. Za pomocą odpowiednio sformu- 

łowanej listy pytań (zagadnień) można określić na przy- 

kład poziom ekoprojektowania w przedsiębiorstwie i stwier- 

dzić czy firma ta odpowiednio stosuje zasady ekoprojektowania. 

Karta kontrolna może obejmować cały cykl życia 

produktu [5,14,16] 

Obecnie przedsiębiorstwa rozwijając nowy produkt, oprócz 

kosztów i jakości tego produktu coraz większą uwagę 

zwracają na jego wpływ na środowisko naturalne. Dążą do 

tego, aby ich produkty były określane jako ekologiczne 

i wykorzystują do tego ekoprojekowanie, które polega na 

takim zaprojektowaniu produktu, które umożliwia racjo- 

nalne wykorzystanie, surowców materiałów, wody i ener- 


119

gii na wszystkich etapach cyklu życia umożliwiając recykling 

przy jednoczesnym zmniejszeniu wpływu na środowisko. 

Dlatego właśnie od ekoprojektowania często za- 

[20] 

January 2003 on waste electrical and electronic equipment (WEEE) 

Directive 2002/95/EC of the European Parliament and of the Council of 27 

January 2003 on the Restriction of the Use of Certain Hazardous 

Substances in Electrical and Electronic Equipment, (RoHS) Directive 

leży sukces przedsiębiorstwa. 

[21] Knight P., Jenkins J. O.: Adopting and Applying Eco–Design Techniques: 

A Practitioners Perspective, Journal of Cleaner Production, nr 17, 2009 

[22] http://www.mips–online.info/ (26.01.2010) 

[23] Gehin A., Zwolinski P., Brissaud D.:, A Tool to Implement Sustainable end 

of life Strategies in the Product Development Phase, Journal of Cleaner 

Production, vol. 16, nr 5, 2008 

[24] Basu A. J., Vanzyl D. J. A.: Industrial ecology framework for achieving 

Uwzględnienie oddziaływania produktu na środowisko 

w całym cyklu jego życia już na etapie projektowania 

otwiera duże możliwości w zakresie ułatwienia poprawy 

takiego oddziaływania w oszczędny sposób, w tym po- cleaner production in the mining and minerals industry, Journal of Cleaner 

przez efektywność wykorzystywania zasobów i materiałów, 

a tym samym przyczynia się do realizacji celów strategii 

zrównoważonego rozwoju. Ciągłe doskonalenie pro- 

[25] 

[26] 

Production, vol. 14, issue 2006 

Czaplicka K.: Eco–Design of Non–Metallic Layer Composites with 

Respect to Conveyor Belts, Materials and Design, nr 24, 2003 

Burchart–Korol D.: Zastosowanie oceny cyklu życia (LCA) w analizie 

cesów produkcyjnych i produktów (zgodnie z cyklem Deminga) 

oraz racjonalne korzystanie z zasobów środowiska 

[27] 

procesów przemysłowych, Problemy Ekologii, nr 6, 2009 

Yeang K., Yeang D.L.: Ecodesign: a Manual for Ecological Design. John 

Wiley and Sons 2008 

wymaga rozszerzenia działań producentów, dostawców [28] Fuad-Luke A.: Eco-design: the sourcebook. Chronicle books. 2006 

i klientów, którzy stają się coraz bardziej odpowiedzialni 

za środowisko. 

L I T E R A T U R A 

[1] Pasternak K.: Zarys zarządzania produkcją, PWE, Warszawa 2005 

[2] Lewis H., Gertsakis J., Grant T., Morelli N., Sweatman A.: Design and 

Environment – a global guide to designing greener goods, Greenleaf 

Publishing, New York 2001 

[3] Burchart–Korol D., Furman J.: Zarządzanie produkcją i usługami, Wydawnictwo 

Politechniki Śląskiej 2007 

[4] Pająk E.: Zarządzanie produkcją. Produkt, technologia, organizacja, PWE, 

Warszawa 2006 

[5] Luttropp C., Lagerstedt J., , EcoDesign and The Ten Golden Rules: Generic 

Advice for Merging Environmental Aspects into Product Development, 

Journal of Cleaner Production, vol. 14, nr 15–16, 2006 

[6] PKN-ISO/TR 14062:2004 Zarządzanie środowiskowe – Włączanie aspektów 

środowiskowych do projektowania i rozwoju wyrobu 

[7] Fargnoli M.: Design Process Optimization for EcoDesign, International 

Journal of Automation Technology, vol.3, nr 1, 2009 

[8] Kurczewski P., Lewandowska A.: Zasady prośrodowiskowego projektowania 

obiektów technicznych dla potrzeb zarządzania ich cyklem życia. 

Wyd. KMB Druk. Poznań 2008 

[9] Foltynowicz Z.: Integrating Environmental Aspects Into Product Development. 

Materiały konferencyjne z III Międzynarodowej Konferencji 

Ekologia Wyrobów. Wyd. AE w Krakowie. Kraków 2003 

[10] Ehrenfeld J, Lenox M.J.: The Development and Implementation of DfE 

programmes. Journal of Sustainable Product Design, nr 1, 1997 

[11] Hemel C.G., Cramer J.: Barriers and stimuli for ecodesign in SMEs, 

Journal of Cleaner Production, nr 10, 2002 

[12] Hemel C.G., Brezet J.C.: Ecodesign; A Promising Approach to Sustainable 

Production and Consumption. United Nations Environmental Programme, 

Paris; 1997 

[13] Hemel C.G.: Lifecycle Design Strategies for Environmental Product 

Development. Paper for Workshop Design–Konstruktion, IPU. Technical 

University of Denmark; 1994 

[14] Lewandowska, Foltynowicz Z., Prośrodowiskowe działania źródłem innowacji 

w przedsiębiorstw. Materiały konferencyjne: Rozwój Przedsiębiorstw 

w aspekcie projakościowego doskonalenia i innowacyjności, Boszkowo, 

2006 

[15] Mascle C., Zhao H. P.: Integrating Environmental Consciousness in 

Product/ Process Development Based on Life–Cycle Thinking, 

International Journal of Production Economics, vol. 112, nr 1, 2008 

[16] Kurk F., Eagan P.: The Value of Adding Design–For–The-Environment to 

Pollution Prevention Assistance Options, Journal of Cleaner Production, 

vol. 16, nr 6, 2008 

[17] ECOLIFE Thematic Network Ecodesign Guide: Environmentaly 

improved products design case studies of the European electrical and 

electronics industry, www.pre.nl (27.01.2010) 

[18] Directive 2009/125/EC of the European Parliament and of the Council of 

21 October 2009 establishing a framework for the setting of ecodesign 

requirements for energy-related products (recast) 

[19] Directive 2002/96/EC of the European Parliament and of the Council of 27 


JOANNA GLIWICZ 

Nieprzewidywane skutki ocieplenia klimatu: 

śnieg – norniki – bioróżnorodność 

Słowa kluczowe: cykle populacyjne, norniki, ocieplenie klimatu, zima, zwierzyna drobna 

Key words: climate warming, population cycles, small game, voles, winter 

O ociepleniu klimatu, jego przyczynach i nieobojętnych 

dla człowieka skutkach wiele się ostatnio mówiło i pisało 

w związku z odbywającą się w grudniu 2009 w Kopenhadze 

konferencją klimatyczną. W otaczającej to wydarzenie 

atmosferze dały się słyszeć głosy poddające w wątpliwość 

prawdziwość danych mających świadczyć o ocieplaniu się 

klimatu oraz inne, sceptycznie podchodzące do podawanych 

przyczyn ocieplenia, których główną przyczyną miałby 

być rozwój techniki i gospodarka ludzka. Nie było też 

zgody co do zakresu przewidywanych skutków zachodzącego 

ocieplenia. Ten artykuł jest skromnym wkładem do 

przemyśleń i dyskusji na temat globalnego ocieplania. Nie 

ustosunkowując się do tego, czy ocieplanie się klimatu na 

Ziemi ma charakter kierunkowy i trwały, czy też długofalowo–cykliczny, 

pokazuje, że w okresie ostatnich 50 lat 

jest ono rzeczywiste. Zwraca też uwagę na realnie występujące 

skutki tego ocieplania dla niewielkiej cząstki otaczającej 

nas przyrody, które na zasadzie efektu śnieżnej 

kuli, czy też efektu kaskady wywołują znacznie potężniejsze 

następstwa, mało przez kogo oczekiwane. 

Norniki z rodzaju Microtus oraz ich bliscy kuzyni – lemingi, 

to pospolite drobne gryzonie strefy arktycznej i umiarkowanej 

chłodnej, charakteryzujące się specyficznymi 

zmianami liczebności. Ich populacje potrafią z roku na rok 

gwałtownie wzrosnąć, osiągnąć szczytową liczebność nawet 

tysiąca i więcej osobników na 1 hektar, a następnie 

w bardzo krótkim czasie przejść spektakularny spadek liczebności 

i przez rok lub więcej niemal zupełnie zniknąć, 

a w rzeczywistości przetrwać w zagęszczeniu (choć raczej 

właściwsze byłoby określenie „w rozrzedzeniu”) 1 gryzoo 

nia na kilka hektarów. Na dalekiej północy (powyżej 60 N 

szerokości) te odznaczające się wysoką amplitudą fluktuacje 

mają postać regularnego cyklu o 3-4 letniej częstotliwości. 

W naszej szerokości geograficznej, fluktuacje są 

mniej regularne, choć w niektórych rejonach i dla niektórych 

gatunków norników także stwierdza się cykliczny 

charakter zmiany liczebności. 

Prof. dr hab. J. Gliwicz – Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, Wilcza 

64 


Rys. 1. Zmiany w dynamice liczebności lemingów(A) i norników 

(B i C) po 1990 roku. Na wykresach podano jesienne 

stany populacji w kolejnych latach. Wcześniejsze regularnie 

występujące co 3-4 lata „szczyty” liczebności ustąpiły 

miejsca chaotycznym fluktuacjom. 

121

Wszystko to powinno właściwie być napisane w czasie wadził Instytut Ochrony Roślin (IOR) poprzez swoje reprzeszłym, 

bowiem na przełomie lat 80. i 90. zaczęto dos- gionalne stacje rozmieszczone na terenie całego kraju. Jetrzegać, 

że cykliczne zmiany liczebności zanikają, a dyna- go głównym celem było prognozowanie masowych pojamika 

liczebności lemingów i norników przybiera charak- wów tego gatunku, który przy wysokim zagęszczeniu poter 

nieregularnych oscylacji (rys. 1). Pierwsi zauważyli trafił wyrządzać znaczne szkody w uprawach [12]. Regutobadacze 

gryzoni terenów arktycznych [3–5, 9]. Przedsta- larny charakter wieloletnich zmian jego liczebności stwierwili 

oni przekonywające dowody wiążące dostrzeżone zmia- dzano m.in. w zachodniej Polsce [11], gdzie co 3–4 lata wyny 

liczebności lemingów i norników z ociepleniem klima- stępował w bardzo wysokich zagęszczeniach. Ostatni taki 

tu, a konkretnie z nastaniem cieplejszych zim z dużą wil- masowy pojaw zanotowano w roku 1989/1990, po czym do 

gotnością powietrza i częstymi odwilżami zmieniającymi zakończenia ogólnokrajowego monitoringu w 1992 r. postrukturę 

warstwy śniegu tak, że pogarsza ona warunki zi- pulacja pozostawała na niskim poziomie (rys. 1). Później 

mowania tych małych ssaków, spędzających w klimacie da- już tylko lokalnie, m.in. w Dolinie Obry, prowadzono tą salekiej 

północy wiele miesięcy w przestrzeniach podśnież- mą metodą ocenę zagęszczenia nornika przez kilka następnych. 

nych lat [13], co pozwoliło na przedłużenie serii danych do 

A przecież od dawna wiadomo, że to przeżywalność gry- 

zoni przez okres zimy, a właściwie jej efekt w postaci ich liczebności 

wczesną wiosną, ma zasadnicze znaczenie dla 

25 lat. Z tych wieloletnich danych jednoznacznie wynika, 

że na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych 

ubiegłego stulecia nastąpiła istotna zmiana w obrazie li- 

czebności; cykliczne masowe pojawy zostały zastąpione 

liczebnego poziomu populacji w nadchodzącym sezonie 

niskimi, nieregularnymi oscylacjami (rys.1). 

letnio–jesiennym. Dzieje się tak z dwóch powodów; po 

pierwsze dlatego, że to tzw. przezimki czyli norniki uro- Podobną przemianę zarejestrowano w przebiegu liczebdzone 

w ubiegłym roku, którym udało się szczęśliwie prze- ności nornika północnego Microtus oeconomus, mieszkańżyć 

zimę, są gotowe do rozrodu od pierwszych dni wiosny ca naturalnych środowisk podmokłych, głównie północnej 

i są najefektywniejszymi reproduktorami napędzającymi i wschodniej części kraju. Długa, 23–letnia seria danych 

cały roczny przyrost populacji, bowiem i one same i ich o liczebności tego gatunku na turzycowiskach Białowieswiosenne, 

szybko dojrzewające potomstwo wydają na kiego Parku Narodowego rozpoczyna się w 1986 roku szaświat 

wiele kolejnych miotów. Po drugie dlatego, że mimo cunkowymi ocenami jego stanów dwa razy w roku [7], po 

swego wysokiego potencjału reprodukcyjnego, norniki nie czym przez ostatnie 12 lat (1997–2008) nasz zespół przesą 

w stanie osiągnąć naprawdę wysokiego stanu populacji prowadził intensywne badania nad tym gatunkiem w tym 

w ciągu jednego tylko sezonu rozrodczego. „Szczyt” liczeb- samym środowisku zbierając bardziej precyzyjne dane meności 

zwany też masowym pojawem (sięgającym 500–1000 todą wielokrotnych połowów znakowanych osobników 

i więcej osobników na hektar) występuje wtedy, gdy po 3–4 razy w roku. Uzyskany obraz wieloletniej dynamiki liudanym 

sezonie rozrodczym, wysokoliczebna populacja czebności jednoznacznie wskazuje, że od połowy lat 90. 

norników w znacznym procencie przetrwa nadchodzącą regularne cykliczne zmiany liczebności ustąpiły miejsca 

zimę i wkroczy wiosną w kolejny sezon reprodukcyjny, nieregularnym fluktuacjom o znacznie mniejszej amplituktóry 

też będzie sprzyjał wydajnemu rozmnażaniu. Dopie- dzie (rys. 1). 

ro wtedy, na końcu tego drugiego sezonu populacja może 

osiągnąć swoje wieloletnie maksimum liczebności. Wynika 

z tego, że – jeśli przez kolejne zimy warunki klima- 

Czy to skutek cieplejszych zim? 

tyczne spowodują wysoką śmiertelność norników, reduku- Opierając się na wynikach i sugestiach badaczy skandyjąc 

cały letni przyrost – populacja nie będzie w stanie osiąg- nawskich testowano więc hipotezę, wg której to zmiana 

nąć szczytowej liczebności. I to dostatecznie tłumaczy za- warunków zimowych związana z ociepleniem klimatu 

nik cyklicznie powtarzających się do niedawna szczytów miałaby być przyczyną zaniku regularnie pojawiających 

liczebności norników i lemingów w arktycznych i boreal- się uprzednio co 3–4 lata wysokich stanów zagęszczenia 

nych rejonach północnej Europy. norników. Weryfikacja tej hipotezy została oparta na dowo- 

Stan krajowych populacji norników 

dach pośrednich i przebiegała w dwóch etapach. Po pierwsze 

– przeanalizowano, jak kształtowały się zimą podstawowe 

czynniki termiczne i warunki śniegowe w ostatnim 

A jak to wygląda w naszej strefie klimatycznej, w pasie 

o o 

półwieczu, by na tej podstawie zweryfikować tezę o postę- 

49 –54 N szerokości geograficznej, w którym leży Polspującym 

ocieplanie się klimatu, szczególnie odczuwalnym 

ka? Przestawione tu dane, wnioski i przewidywania są 

w okresie zimowym. Po drugie – zbadano, czy stan wiow 

znacznym stopniu oparte na złożonej właśnie do druku 

w anglojęzycznym czasopiśmie pracy [2]. 

senny populacji (rzutujący na możliwość wystąpienia ma- 

ksymalnego zagęszczenia w sezonie jesiennym) wykazuje 

W Polsce najdłużej monitorowano stany liczebności norni- ścisły związek przyczynowo-skutkowy z natężeniem któka 

zwyczajnego Microtus arvalis, mieszkańca terenów rol- regoś z czynników termiczno–śniegowych, co oznaczałoniczych, 

zarówno upraw jak i nieużytków. Monitoring pro- by, że kierunkowe zmiany tego czynnika (lub czynników) 


w skali wieloletniej można uznać za przyczynę zaniku cy- (rys. 3). Na wykresie tym widać też dokładnie, że niska nieklicznych 

zmian liczebności. przerwana trwałość pokrywy śnieżnej oznacza liczne następujące 

po sobie okresy topnienia i ponownego nakłada- 

Wieloletnie dane klimatyczne udostępnione przez Biało- 

nia się warstwy śniegu, co zawsze łączy się ze zlodzeniem 

wieski Park Narodowy z lokalnej stacji meteorologicznej warstwy przygruntowej i ma fatalny wpływ na strukturę 

pozwoliły przeanalizować warunki zimowe w okresie 

1960–2008, czyli dla 48 lat (rys. 2). Za czas zimy przyjęto 

okres 5 miesięcy (151 dni) od początku listopada do końca 

marca. Dobowe średnie temperatury i grubość pokrywy 

śnieżnej posłużyły do obliczenia kilku wskaźników dla każdej 

zimy, a następnie dla 12–letnich okresów zimowych 

analizowanego półwiecza. Wskaźniki termiczne (rys. 2a) 

wykazują stały wzrost w badanym okresie (poza długością 

zimy termicznej, która dla kolejnych 12–leci jest stała, ale 

charakteryzuje się dużą zmiennością z roku na rok), a wszystkie 

wskaźniki warunków śnieżnych (rys. 2b) – stały spadek 

w kolejnych 12–leciach, potwierdzając istotne stopniowe 

ocieplanie się klimatu w zimie przez ostatnie pół wieku. 

Co więcej, nasze dokładne 12–letnie dane z populacji nornika 

północnego zamieszkującej turzycowisko w Białowieży 

po skorelowananiu z rocznymi wskaźnikami zimowymi 

dla tych samych 12 lat wykazały, że liczba przezimków 

obecnych w populacji wczesną wiosną była w niemal 

70% zdeterminowana warunkami zimowymi (regresja wie- 

2 

lokrotna, R = 69%, p=0.02), przy czym wykazywała najwyższą 

dodatnią zależność od długotrwałości pokrywy 

śnieżnej nie mniejszej niż 5 cm; a nieco niższą i ujemną 

zależność od ostrości zimy i długości jej trwania. Rys. 2. Termiczne i śnieżne wskaźniki klimatyczne w okre- 

Najistotniejszy związek liczby przezimków z trwałością 

sie ostatniego półwiecza jednoznacznie sygnalizują wzraspokrywy 

śnieżnej skłonił nas do dalszych poszukiwań 

tającą łagodność zimy w kolejnych 12–letnich okresach. 

w tym kierunku. Sprawdzono więc dodatkowo, jak zmie- 

Dane ze stacji meteorologicznej Białowieskiego Parku Na- 

niał się czas najdłuższego nieprzerwanego zalegania porodowego.krywy 

o grubości nie mniejszej niż 5 cm w okresie ostat- Wskaźniki termiczne to: średnia temperatura dobowa, „su- 

nich 30 lat. Okazało się, że czas ten drastycznie się skrócił ma mrozu” zdefiniowana jako suma temperatur ujemnych 

o 

na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych; (Σ

przestrzeni podśnieżnej, na co już wcześniej zwrócili uwa- potencjalne ofiary nie potrafią się jednak rozmnażać tak 

gę badacze norwescy Korslund, Steen, Kausrud i wsp. [10, szybko jak norniki, toteż przy zwiększonej presji drapież- 

9]. Właściwie ukształtowana przestrzeń podśnieżna, po- ników ich liczebność zacznie szybko spadać. Po drugie, 

wstająca pomiędzy powierzchnią gruntu a śnieżną pokry- można się obawiać, że liczebność tych gatunków drapieżwą, 

zapewnia nornikom możliwość swobodnego prze- ników, które są silnie uzależnione od gryzoni, np. niektómieszczania 

się pod śniegiem, łatwy dostęp do roślin starych sów, łasic czy gronostajów, również bardzo się obninowiących 

ich pokarm oraz dobre napowietrzenie nor. Zbi- ży, a ich zasięg zmniejszy. Po trzecie wreszcie, przewiduje 

ta, zlodowaciała najniższa warstwa śniegu uniemożliwia się, że szczególnie w rejonach arktycznych, gdzie lemingi 

przetrwanie zwierzętom prowadzącym podśnieżny tryb i norniki są podstawowymi konsumentami zielonej masy 

życia. Z kolei zanik pokrywy oznacza brak schronienia roślin, którą następnie w postaci swych odchodów udosprzed 

drapieżnikami i brak izolacji termicznej przed mroź- tępniają innym konsumentom – saprofagom i bakteriom, 

nym powietrzem. Wszystko to sprawia, że poczynając od wiele łańcuchów pokarmowych zaniknie i spowolni się 

lat 90. (w porównaniu z wcześniejszymi) coraz rzadsze są obieg materii. Wszystko to razem jednoznacznie prowadzi 

zimy sprzyjające dobrej przeżywalności norników i po- do spadku różnorodności biologicznej terenów otwartych, 

zwalające na stopniowy dwusezonowy wzrost populacji czyli agrocenoz, łąk, torfowisk i tundry; tym większy, im 

umożliwiający co pewien czas osiągnięcie wysokiej li- niższe ich dotychczasowe bogactwo gatunkowe. 

czebności szczytowej. 

Ten przewidywany czarny scenariusz znajduje już potwierdzenie. 

Na Półwyspie Skandynawskim w ostatnim 15–le- 

Przewidywane i dostrzegane konsekwencje ciu odnotowano znaczny spadek liczebności pardwy górskiej, 

pardwy mszarnej i zająca bielaka – czyli alternatyw- 

Tak więc okazało się, że także w Polsce zmiany klimatu nych ofiar drapieżników. Równocześnie stwierdzono za- 

zimowego sprawiły, że norniki, zarówno zwyczajny, jak 

nik populacji pieśca i sowy śnieżnej w niektórych północ- 

i północny, pojawiają się w dużej liczebności coraz rzadziej, nych regionach ich niedawnego występowania [5, 6, 9]. 

a ich populacyjne „szczyty” są coraz niższe. (Należy sądzić, W Polsce także obserwuje się spadek liczebności drobnej 

że dotyczy to także nornika burego, Microtus agrestis, oraz zwierzyny łownej: zajęcy, bażantów i kuropatw, a także 

innych nornikowatych terenów otwartych, nie ma jednak piżmaka (rys. 4). Świadczą o tym dane Polskiego Związku 

odpowiednich danych dla potwierdzenia tego przypusz- Łowieckiego dotyczące spadku pozyskania tych gatunków 

czenia). Jak już wspomniano, we wcześniejszym okresie w kraju w okresu ostatnich kilkunastu lat [8]. Co prawda 

w latach masowego pojawu, występującego dość regular- istnieje kilka hipotez na temat przyczyn tego spadku, nienie 

co 3–4 lata, norniki często osiągały liczebność ponad mniej mamy pośredni dowód na to, że przynajmniej 

500 osobników na hektar, a zdarzały się też szczyty 700– w ostatnim 15–leciu, przyczyną obserwowanego spadku 

–1000 os./ ha. Można się jednak zastanawiać, czy ten zanik mogą być drapieżniki, które na skutek zaniku regularnych 

wysokich liczebności gryzoni powinien nas niepokoić. Wy- masowych pojawów norników – a szczególnie nornika 

dawać by się mogło, że szczególnie rolnicy powinni być zwyczajnego współwystępującego z typowymi gatunkami 

zadowoleni ze zniknięcia „mysiej plagi”. A jednak obser- zwierzyny drobnej w agrocenozach – zaczęły intensywnie 

wowane zmiany liczebności norników mają poważne kon- polować na te alternatywne ofiary. Tym pośrednim dowosekwencje 

dla innych gatunków zwierząt, a także dla roślin dem jest istotna statystyczna korelacja pomiędzy stanem 

i obiegu pierwiastków w niektórych ekosystemach. tych potencjalnych ofiar a stanem nornika w latach 1990– 

Potężny „zastrzyk” biomasy norników raz na 3–4 lata sta- 

–2005. 

nowił bardzo bogate źródło pokarmu dla wszystkich dra- Można przypuszczać, że tak jak zanik cyklicznych pojapieżnych 

ptaków i ssaków (a nawet bocianów – [13]), które wów nornika zwyczajnego odbił się na obniżeniu liczebw 

latach szczytu liczebności norników wyjątkowo inten- ności innych mieszkańców terenów rolniczych, podobnie 

sywnie się rozmnażały, wyprowadzając dodatkowe lęgi 

zanik regularnych wysokich stanów nornika północnego – 

i mioty z liczniejszym niż zwykle potomstwem. I choć po- mieszkańca naturalnych terenów podmokłych północno– 

tem przez kilka „chudych” lat rozród tych drapieżników –wschodniej Polski – zagraża bogactwu wielu dzikich gabył 

znacznie niższy, były one w stanie utrzymać trwałe po- tunków ssaków, ptaków, gadów i płazów na tych terenach. 

pulacje na dużych obszarach do następnego szczytu liczeb- I to właśnie byłby ten kaskadowy efekt ocieplenia klimatu, 

ności norników. Teraz, kiedy masowe pojawy norników który poprzez skrócony i wielokrotnie przerywany okres 

zanikły, można przewidywać dwa skutki tej zmiany. Po zalegania odpowiednio grubej (by zapewnić schronienie 

pierwsze, drapieżniki zaczną bardzo intensywnie eksploa- zwierzętom żyjącym pod śniegiem) pokrywy śnieżnej, 

tować ofiary alternatywne, czyli inne gatunki ptaków i ssa- a przez to przez masową śmiertelność norników w okresie 

ków, które zawsze wchodziły w skład ich diety, ale w nie- zimy, spowodował zanik regularnie dotychczas występuwielkim 

tylko procencie, jako trudniejsze do upolowania, jących „szczytów” populacji norników, ze skutkami w znaczmniej 

liczne lub pojawiające się tylko sezonowo. Te inne nie szerszej skali. 


Rys. 4. Spadek zagęszczenia w populacjach zwierzyny 

drobnej w skali kraju (wg. danych Polskiego Związku 

Łowieckiego dotyczących wielkości pozyskania). Gatunki 

te stanowią tzw. alternatywne ofiary wszystkich niemal 

drapieżników, a ich spadek może być konsekwencją obniżonej 

po 1990 roku częstości masowych pojawów norników, 

będących głównym źródłem pokarmu drapieżników. 

L I T E R A T U R A [12] Romankow–Żmudowska A. & Grala B. 1994. Occurance and distribution 

of the common vole, Microtus arvalis (Pallas) in legumes and seed grasses 

[1] Gliwicz J. Jancewicz E. 2004. Voles in river valleys. In: Essays on in Poland between 1977 and 1992. Polish Ecol. Studies 20: 503–7. 

Mammals of Białowieża Forest, B. Jędrzejewska & J. M. Wójcik, eds. 

[13] Tryjanowski P. & Kuźniak S. 2002. Population size and productivity of the 

Pp: 139–148. white stork Ciconia ciconia in relation to common vole Microtus arvalis 

[2] Gliwicz J. Jancewicz E. 2010. Cascade effect of climate warming: snow 

duration –vole population dynamics – biodiversity (w recenzji). 

density. Ardea 90: 213–7. 

[3] Henttonen, H. 2000: Long–term dynamics of the bank vole Clethrionomys 

glareolus at Pallasjärvi, northern Finnish taiga. Polish Journal of Ecology 

48, Suppl: 87–96. 

[4] Henttonen H., 2008. Long–term patterns in arvicoline rodent dynamics at 

th 

Pallasjrvi and Kilpisjarvi, northern Finnish Lapland. Abstracts of 11 

International Conference “Rodens et Spatium”, Myshkin, Russia. P.10. 

[5] Hörnfeldt, B. 2004: Long–term decline in numbers of cyclic voles in boreal 

Sweden: analysis and presentation of hypotheses.Oikos 107: 376–392. 

[6] Ims, R. A., Henden, J. A., Killengreen, S. T. 2008: Collapsing population 

cycles. TREE 23: 79–86. 

[7] Jędrzejewska B., & Jędrzejewski W. 1998. Predation in vertebrate 

communities. Ecological Studies 135. Springer. 

[8] Kamieniarz, R. & Panek, M. 2008: Zwierzęta łowne w Polsce na przełomie 

XX I XXI wieku. Stacja Badawcza PZŁ, Czempin. 

[9] Kausrud K. L., Mysterud A, Steen H., Vik J.O, Ostbye E., Cazelles B., 

Framstad E., Eikeset A. M., Mysterud I., Solhoy T., Stenseth M. Ch. 2008. 

Linking climate change to lemming cycles. Nature 456: 93–97. 

[10] Korslund L. & Steen H., 2006. Small rodent winter survival: snow 

conditions limit access to food resources. Journal of Animal Ecology 75: 

156–166. 

[11] Mackin–Rogalska, R. & Nabagło, L. 1990: Geographical variation in 

cyclic periodicity and synchrony of the common vole, Microtus arvalis. 

Oikos 59: 343–348. 


125

MARTA JAŃCZAK 

Kolekcja zachowawcza 

tradycyjnych odmian drzew owocowych 

w Śląskim Ogrodzie Botanicznym 

Słowa kluczowe: Śląski Ogród Botaniczny, tradycyjne odmiany drzew owocowych, ochrona kolekcji, 

techniki molekularne 

Key words: Silesian Botanical Garden, traditional fruit-tree varieties, protection of the stand, molecular techniques 

Potrzeba ochrony puli genowej tradycyjnych odmian wią miejsce żerowania i rozrodu dla: owadów, ptaków oraz 

drzew owocowych innych drobnych kręgowców [5]. 

Uprawa i hodowla drzew owocowych towarzyszy człowie- Ochrona sadów owocowych tradycyjnych odmian 

kowi od neolitu określanego jako początek rolnictwa. Po- 

Ochronę starych sadów można prowadzić w miejscu ich 

czątkowo owoce zbierano z dziko rosnących drzew, natowystępowania 

– jest to ochrona in situ, która polega na zamiast 

w późniejszym czasie człowiek nasadzał drzewa 

chowaniu starych odmian w małych gospodarstwach przyw 

pobliżu domostw. Ich pielęgnacja odbywała się wówdomowych, 

szczególnie w rejonach wyłączonych z intenczas 

bardziej świadomie poprzez czynną ochronę, odposywnej 

produkcji rolnej. Inną formą ochrony jest ochrona 

wiednie zabezpieczenie oraz szczepienie. Wyhodowano 

ex situ – poza naturalnym obszarem ich występowania. 

wiele nowych odmian, których na całym świecie jest obecnie 

kilkadziesiąt tysięcy. Najbardziej znanymi w Polsce tra- 

Doskonałym miejscem do zakładania kolekcji sadownidycyjnymi 

odmianami jabłoni rodzimego pochodzenia są: 

czych ex situ są ogrody botaniczne. Utrzymanie tych ko- 

Kosztela, Reneta, Piękna z Rept, Śmietankowe i inne [4]. 

lekcji prowadzonych w ogrodach botanicznych przez kolekcjonerów 

specjalistów w określonych celach, gwaran- 

W wyniku dużych postępów w przemysłowej uprawie sa- tuje zachowanie zasobów genowych starych odmian jabłodów, 

szczególnie po II wojnie światowej, zaniechano upraw ni dla przyszłych pokoleń. Jest to istotne w razie zmian śrowielu 

tradycyjnych jabłoni, które są wypierane bezpo- dowiska spowodowanych działalnością człowieka [3]. 

wrotnie przez odmiany plonujące corocznie i bardzo wcześnie 

oraz rosnące na niewielu wybranych karłowych pod- Cele zakładania kolekcji sadowniczych tradycyjnych od- 

kładkach. Dziś stare sady są często zaniedbywane, drzewa mian 

są przerośnięte, z nadmiernie zagęszczonymi wnętrzami 

koron. W celu zachowania starych, tradycyjnych odmian 

w takich sadach są czynione starania mające na celu zgromadzenie 

jak największej liczby drzew w kolekcjach prowadzonych 

w sposób tradycyjny. 

Najważniejszymi celami kolekcji sadowniczych tradycyj- 

nych odmian drzew owocowych w ogrodach botanicznych 

są przede wszystkim: 

-utrzymanie zgromadzonej różnorodności biologicznej 

roślin sadowniczych, 

Okazuje się, że uprawianie drzew owocowych tradycyj- -ochrona dziedzictwa kulturowego o pochodzeniu odnych 

odmian może być wykorzystane w celu zachowania mian,ich 

szczególnej odporności na choroby oraz niekorzystne -zwiększenie wartości edukacyjnej ogrodu poprzez mowarunki 

atmosferyczne, czego zwykle nie posiadają bar- żliwość prowadzenia warsztatów i szkoleń sadowni- 

dziej komercyjne odmiany. Tradycyjne odmiany jabłoni czych na przykładzie kolekcji odmian tradycyjnych. 

(rys. 5, na IV okł.) mogą być również smaczne, a ponieważ 

nie wymagają stosowania ujemnie wpływających chemicznych 

środków ochrony roślin są także zdrowe. Innym ważnym 

powodem, dla którego warto dbać o stare sady, w których 

znajduje się wiele odmian tradycyjnych doskonale 

przystosowanych do warunków środowiska, jest fakt, że 

jako zadrzewienia śródpolne chronią przed erozją wietrzną 

i wodną, stwarzają schronienie dla wielu zwierząt, stano- 

Jednak najważniejszym celem zakładania i utrzymywania 

kolekcji sadowniczych jest ochrona zasobów genowych 

tych odmian. 

Istotną pomocą w zakładaniu sadów tradycyjnych odmian 

drzew owocowych jest możliwość otrzymania wsparcia fi- 

nansowego z tego tytułu. Jest to możliwe w przypadku rea- 

lizowania programu rolno–środowiskowego. Program ten 

Mgr M. Jańczak – Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie 


został wprowadzony w celu osiągnięcia rozwoju zrówno- szenie temperatury do warunków optymalnych dla polimeważonego 

obszarów wiejskich i zachowania różnorodnoś- razy syntetyzującej nową nić do matrycy. Wielokrotność 

ci biologicznej terenu. tych cykli trwa do momentu uzyskania pożądanej ilości 

materiału; wielu milionów odpowiednich kopii DNA, któ- 

Korzyści związane z zastosowaniem technik genetycznych do 

badań zgromadzonych tradycyjnych odmian drzew owocowych 

re ulęgają identyfikacji w żelu agarozowym podczas elek- 

troforezy. Metoda PCR posiada wiele zalet, do których na- 

leżą między innymi: możliwość wykrycia chorób bakteryj- 

Nowoczesne metody w prowadzeniu kolekcji sadowninych 

i wirusowych [9,1] 

czych polegają na genetycznym badaniu odmiansadowni- Metoda transformacji genetycznej roślin. Transformacja 

czych technikami molekularnymi. Wśród nich największe taka jest możliwa dzięki technice inżynierii genetycznej 

znaczenie mają następujące metody. 

związanej z przeniesieniem odpowiednich sekwencji DNA 

Metoda badania kwasów nukleinowych polegająca na 

ustalaniu pokrewieństwa między odmianami za pomocą 

(genów) do innego organizmu. Jest to niezastąpione narzędzie 

w procesie udoskonalania roślin. Wyróżnia się dwie 

metody transformacji: wektorową i bezwektorową. Pierw- 

metody markerów molekularnych pojedynczych sekwen- 

sza z nich polega na wprowadzeniu do komórki roślinnej 

cji powtarzalnych – SSR (Simple Sequence Repeats). Marmateriału 

genetycznego pochodzącego od bakterii glebokery 

SSR są mikrosatelitarnymi markerami DNA jądrowej. 

Dotychczas opracowane zostały techniki pozwalające 

wego. To jedne z najbardziej precyzyjnych markerów wyna 

ekspresję obcego DNA do genomu rośliny gram ujemkorzystywanych 

w detekcji zmienności genetycznej osobnej 

pałeczki – Agrobacterium tumefaciens oraz Agroników 

w populacji. Markery SSR są zbudowane z krótkich, 

bacterium rhizogenes. A. tumefaciens wywołuje chorobę 

tandemowych powtórzeń zawierających od 1–16 nukleozwaną 

guzowatością korzeni. Zakaża ona rośliny wnikając 

tydów zlokalizowanych głównie w niekodujących regiodo 

nich przez skaleczone tkanki. Tworzenie się guzowanach 

genomu. Zaletą wykorzystania tych markerów do batych 

narośli jest spowodowane wniknięciem do rośliny 

dań jest wysoki stopień dyskryminacji, często na poziomie 

fragmentu DNA bakteryjnego zwanego T–DNA. Frag- 

pojedynczych nukleotydów, a także kodominująca możli- ment ten nim zostanie wprowadzony do rośliny, wchodzi 

wość wykrywania zróżnicowania genetycznego za pośred- w skład plazmidu Ti. Natomiast metoda bezwektorowa po- 

nictwem detekcji obu form allelicznych u heterozygot. 

lega na wprowadzeniu genów do roślin poprzez mikro- 

Metoda z wykorzystaniem markerów SSR jest stosowana wstrzeliwanie. Transformacja jest szczególnie ważna ze 

również do analizy dużych populacji [6] 

względu na możliwość uzyskania transgenicznych roślin, 

Metoda ISSR–PCR – Polimorfizm sekwencji międzymikro- posiadających nowe, ulepszone właściwości oraz pożądasatelitarnych 

polega na amplifikacji fragmentów DNA, ne cechy. Transformacja zastosowana u wybranych roślin 

położonych pomiędzy dwoma mikrosatelitarnymi powtó- sadowniczych w kolekcjach ogrodu botanicznego może 

rzonymi regionami zorganizowanymi w przeciwległych przyczynić się do powstania roślin transgenicznych o ulepkierunkach. 

Technika, ta wykorzystuje mikrosatelity o dłu- szonych walorach smakowych oraz odpornych na szereg 

gości 16–25 bp jako primery. Metodę ISSR–PCR wyko- patogenów, szkodniki owadzie i stosowane herbicydy. Nierzystuje 

się miedzy innymi w celu analizy pokrewieństwa zwykle cenne cechy posiadane przez drzewa owocowe tramiędzy 

odmianami jabłoni. Ponadto metoda ta dostarcza dycyjnych odmian, takie jak: duża odporność na niekocennych 

informacji na temat hodowli roślin oraz w razie rzystne warunki atmosferyczne, choroby oraz walory smabadań 

nad różnorodnością genetyczną i mapowaniem ge- kowe mogą przyczynić się do powstania nowych, udoskonów. 

Zastosowanie ISSR–PCR w kolekcjach sadowni- nalonych odmian. Nie bez znaczenia pozostaje również asczych 

Śląskiego Ogrodu Botanicznego w przyszłości może pekt polepszenia jakości plonów uzyskany dzięki zwiękmieć 

znaczenie w badaniu zróżnicowania genetycznego szeniu lub zmniejszeniu zawartości różnych produktów 

odmian i ustalaniu pokrewieństwa pomiędzy poszczegól- w roślinie (np. określonego białka, tłuszczu, cukru, witanymi 

odmianami drzew [10,11] min lub alkaloidów) [2,1] 

Metoda PCR – łańcuchowa reakcja polimerazy DNA, jest Metoda rozmnażania z wykorzystaniem kultur tkankowych 

nowoczesnym narzędziem służącym do namnażania ma- (in vitro). Polega na pobraniu fragmentu rośliny, w sterylteriału 

genetycznego za pomocą termostabilnej polimera- nych warunkach oraz na późniejszym umieszczeniu ich na 

zy w odpowiednio przygotowanej mieszaninie reakcyjnej. odpowiedniej pożywce namnażającej, stymulującej wy- 

Przez cały czas trwania reakcji następuje szybka cykliczna twarzanie pąków i pędów przybyszowych. Pożywka ta zazmiana 

temperatury. W pierwszym etapie takiego cyklu wiera regulatory wzrostu roślin (auksyny i cytokininy) donastępuje 

podgrzanie próbki, które prowadzi do rozplece- brane w odpowiednich proporcjach, które ukierunkowują 

nia nici DNA. Późniejszym etapem jest obniżenie temperatury, 

podczas którego przyłączają się odpowiednie startery 

molekularne. W ostatnim etapie cyklu następuje podwyż- 


127

oślinę na wzrost pędów, bądź korzeni. Główną zaletą za- zbiór porażonych liści, wynoszenie ich poza obręb sadu 

stosowania tego typu rozmnażania jest produkcja wysokiej oraz niszczenie. 

jakości jednorodnego materiału roślinnego. Ponadto zaletą 

mikrorozmnażania jest możliwość otrzymywania rzadkich 

genotypów starych odmian, które trudno rozmnożyć meto- 

dami tradycyjnymi . Nie bez znaczenia jest też fakt, że 

otrzymany materiał jest wolny od wirusów i endogennych 

patogenów oraz znajduje zastosowanie w krioprezerwacji, 

która umożliwia zachowanie kolekcji zamrożonych genów 

przez długi okres czasu. W sadownictwie metoda ta znala- 

Oprócz walki ze szkodnikami i chorobami, podstawowym 

zabiegiem pielęgnacyjnym jest regularne cięcie drzew 

przeprowadzane w celu prawidłowego formowania koron. 

Odpowiednie cięcie sprzyja prześwietlaniu koron, zwięk- 

sza dostęp słońca do owoców, co pozwala na ich równo- 

mierne wybarwienie, zapobiega wyłamaniu drzewa przez 

silny wiatr, a także daje większą przewiewność, zmniejsza- 

zła zastosowanie głównie w produkcji podkładek [7]. 

jąc ryzyko porażenia liści i owoców chorobami. W pierw- 

Kolekcje sadownicze w Śląskim Ogrodzie Botanicznym 

szych latach po posadzeniu drzew wykonuje się cięcie formujące, 

mające na celu nadanie odpowiedniego kształtu. 

Po wejściu drzew w okres owocowania jest także koniecz- 

W Śląskim Ogrodzie Botanicznym znajduje się kolekcja 

ne cięcie, które reguluje wzrost i owocowanie. Natomiast 

cięcie przerzedzające i odmładzające korony ma na celu 

tradycyjnych i lokalnie uprawianych odmian drzew owo- 

uzyskanie dorodnych owoców, przeciwdziała tendencji do 

cowych (rys. 1). Łączna powierzchnia sadów liczy 2,38 ha, wydawania nadmiernej ilości bardzo drobnych owoców [8]. 

natomiast zgromadzonych w nich drzew owocowych – 

520. Pierwszy z nich, zawierający 216 jabłoni w 127 od- Ponadto kolekcje sadownicze są regularnie zasilane nawomianach 

został założony w 2005 r. Kolejny sad o powierzch- zem wapniowo–magnezowym, który zapobiega niedoboni 

1,38 ha powstał w 2008 r. w ramach projektu współfi- rom makroelementów, prowadzącym do chlorozy liści oraz 

nansowanego przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środo- ich więdnięcia. Innym podstawowym zabiegiem agrotechwiska 

i Gospodarki Wodnej w Katowicach (rys. 2). Oprócz nicznym wykonywanym w sadach jest pielęgnacja muratradycyjnych 

odmian jabłoni w ilości 216 sztuk rosną tam wy między drzewami, polegająca na regularnym koszeniu, 

także wiśnie i grusze. W 2009 r. sad jabłoniowy został po- a także odchwaszczanie kręgów wokół drzew i ściółkowawiększony 

o 74 jabłonie w 49 odmianach na powierzchni nie międzyrzędzi zrębkami. W sadzie drzew owocowych, 

0,5 ha (rys. 3). Materiał roślinny znajdujący się w kolek- założonym w 2008 r. (rys. 4) zostały położone pasy geocjach 

sadowniczych Śląskiego Ogrodu Botanicznego po- włókniny o szerokości 1 m, natomiast w sadach jabłoniochodzi 

z Ogrodu Botanicznego w Powsinie oraz ze szkółek wych zachowano kręgi o średnicy 1 m, które są nawożone 

województwa śląskiego. kompostem. 

Uprawa i pielęgnacja 

Współpraca 

Istotną czynnością w prowadzeniu sadów jest ich częsta 

lustracja, pozwalająca wykryć zagrożenia spowodowane 

W zakresie uprawy i pielęgnacji drzew owocowych Śląski 

żerowaniem szkodników oraz chorobami grzybowymi. 

Ogród Botaniczny współpracuje ze Śląskim Ośrodkiem 

W ostatnim sezonie wegetacyjnym uprawy sadownicze 

Doradztwa Rolniczego – Oddział Mikołów oraz z Instytubyły 

atakowane przez szkodniki, takie jak: ogrodnicę ni- 

tem Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach. Na 

szczylistkę (Phyllopertha horticola), mszyce: mszycę jaterenie 

Ogrodu są prowadzone warsztaty i szkolenia sadowbłoniową 

(Aphis pomi) i porazika jabłoniowego–babkowenicze 

dla uczniów i nauczycieli szkół rolniczych i ogrod- 

go (Dysaphis plantaginea), larwy rośliniarek (Symphyta) 

niczych, pracowników Polskiego Związku Działkowców – 

oraz gąsienice namiotnika jabłoniowego (Hyponomeuta 

Okręgowy Zarząd Śląski, oraz wszystkich osób zaintereso- 

malinellus). Kolekcje sadownicze są uprawami ekologicz- 

wanych sadownictwem. Do wygłaszania prelekcji zostali 

nymi, włączonymi do programu rolnośrodowiskowego. 

zaproszeni specjaliści z Instytutu Sadownictwa i Kwia- 

Aspekt ten wiąże się z koniecznością stosowania jedynie 

ciarstwa oraz z Ośrodka Doradztwa Rolniczego. 

ekologicznych metod nawożenia oraz biologicznych metod 

zwalczania chorób i szkodników. Ogrodnicę niszczylistkę 

zbierano do pojemników z alkoholem, który powo- 

Przyszłość 

dował ich zatrucie. Natomiast mszyce zwalczano stosując W przyszłości w Śląskim Ogrodzie Botanicznym w Mikooprysk 

zawierający mieszankę wyciągu z czosnku – Bio- łowie są planowane działania mające na celu rozbudowę 

czos BR (2%) wraz z mydłem potasowym (1%). W póź- kolekcji sadowniczych na nowych miejscach. Kolejne odniejszym 

czasie uprawy sadownicze były atakowane przez miany jabłoni będą pozyskiwane ze starych sadów przydolarwy 

rośliniarek. Również w tym wypadku został zasto- mowych, znajdujących się na terenie województwa śląssowany 

oprysk zawierający mieszankę Bioczos z mydłem kiego poprzez zabieg szczepienia pobranych zrazów na silpotasowym. 

Larwy namiotnika usuwano poprzez ręczny nie rosnących podkładkach. 


W Śląskim Ogrodzie Botanicznym prowadzona jest doku- możliwe wybranie odpowiednich technik molekularnych 

mentacja odmian, polegająca na gromadzeniu danych zeb- w oszacowaniu puli genowej zgromadzonych odmian. 

ranych w wyniku lustracji sadów. 


W przyszłości planuje się utworzenie szczegółowej inwentaryzacji 

kolekcji, w której będzie zawarta dokumentacja [1] Buchowicz J.: Biotechnologia molekularna. Wydawnictwo Naukowe 

fotograficzna oraz dokładny opis roślin, uwzględniający 

następujące parametry i cechy: 

[2] 

PWN, Warszawa 2009 

De la Riva G. A., Gonzalez–Cobrera J., Vazquez–Padron R., Ayra–Padro C.: 

Agrobacterium tumefaciens: a natural tool for plant transformation. Plant 

-ogólny pokrój drzewa, 

-kształt i wielkość liści, 

-intensywność i pora kwitnienia, 

[3] 

[4] 

Biotechnology 1998 

Dziubiak M.: Moda na stare odmiany jabłoni. Szkółkarstwo, 1/2005 

Dziubiak M.: O dawnych odmianach uprawnych jabłoni i ich pochodzeniu. 

Rocznik dendrologiczny. 54: 51–66. 2006 

-kształt owocu, 

-wielkość owocu, 

-barwa skórki, 

[5] 

[6] 

Górecka J.: Sady i ogrody w krajobrazie wiejskim. Kwartalnik Wigierskiego 

Parku Narodowego. 3/2005 

Hawliczek A., Stankiewicz–Kosyl M., Gawroński S. W.: Wykorzystanie 

markerów SSR do molekularnej charakterystyki zasobów genowych ja- 

-rodzaj i barwa rumieńca, 

-wygląd przetchlinek, 

-wygląd zagłębienia szypułkowego i kielichowego, 

-długość szypułki, 

-typ kielicha i barwa, 

[7] 

[8] 

[9] 

błoni. Rocznik Akademii Rolniczej w Poznaniu. 41: 315–319. 2007 

Maziarka M.: Rośliny sadownicze z kultur in vitro. Szkółkarstwo, 3/2000 

Mika A.: Cięcie drzew i krzewów owocowych. Państwowe Wydawnictwo 

Rolnicze i Leśne Warszawa 1996 

Nowakowska J. A.: Zastosowanie markerów DNA (RAPD, SSR, PCR– 

–RELP i STS) w genetyce drzew leśnych, entomologii, fitopatologii i łowiectwie. 

Leśne Prace Badawcze. 1: 73–101. 2006 

-konsystencja i smak miąższu, 

-typ komór nasiennych, 

-stopień odporności na mróz, 

[10] 

[11] 

Smolik M., Rzepka–Plevens D., Stankiewicz I., Chełpiński P., Kowalczys 

K.: Analysis of genetic similarity of apple tree cultivars. Folia 

Horticulturae, 16: 87–94. 2004 

Sztuba–Solińska J.: Systemy markerów molekularnych i ich zastosowanie 

-stopień odporności na choroby i atak szkodników. 

w hodowli roślin. Kosmos, 54: 267–268. 2005 

Na podstawie przeprowadzonych inwentaryzacji stopniowo 

zostanie wykonane oznaczenie odmian drzew owocowych. 

Posługując się niniejszą dokumentacją będzie 

Rys. 1. wyk.: W. Pikuła. Plan kolekcji zachowawczych tradycyjnych odmian drzew owocowych w Śląskim Ogrodzie 

Botanicznym w Mikołowie 


129

Rys. 2. wyk.: W. Pikuła. Schemat 

nasadzeń tradycyjnych 

odmian drzew owocowych – 

drzewa w sadzie założonym w 

2008 r. 

Rys. 3. wyk.: W. Pikuła. Schemat nasadzeń tradycyjnych odmian jabłoni – drzewa w sadach założonych w 2005 i 2009 r. 


Rys. 4. fot.: M. Jańczak. Jabłonie 

z kolekcji zachowawczej 

Śląskiego Ogrodu Botanicznego 

w Mikołowie 

Studenckie Koło Młodych Menedżerów Zdrowia Instytut Zdro- Zakład Chemii Analitycznej Wydziału Chemii Uniwersytetu 

wia Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego na „III Krakow- Jagiellońskiego na VII Polską konferencję chemii analitycz- 

ską konferencję zdrowia publicznego” w Krakowie, w dniach n e j „ A n a l ityka dla społeczeństwa XXI wieku” w Krakowie, 

4-5 marca 2010 r. w dniach 4-5 lipca 2010 r. 

*** *** 

Międzynarodowe Targi Katowickie na „XXI Międzynarodowe Wydział Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii Politechniki Wrotargi 

technologii ekologicznych, pomiaru i oszczędności ciepła cławskiej na „XV Międzynarodową konferencję przeróbki koora 

z źródeł energii INTERECO-ECODOM” w Katowicach, p a li n i n a XLVII seminarium „Fizykochemiczne problemy mew 

dniach 16-18 kwietnia 2010 r. talurgii” w Witaszycach, w dniach 20-22 września 2010 r. 

*** *** 

Komitet trwałości Budowli ZG Polskiego Związku Inżynierów I n s ty tu t E lektrotechniki Teoretycznej, Metrologii i Materiałoi 

Techników Budownictwa na XVII Konferencję naukowo-tech- znawstwa, Instytut Maszyn Przepływowych oraz Katedra Proniczną 

„Trwałość budowli i ochrona przed korozją” w Szczyrku, cesów Włókienniczych Politechniki Łódzkiej na „Kongres Metw 

dniach 27-29 maja 2010 r. rologii” w Łodzi, w dniach 8-10 września 2010 r. 

*** *** 

Katedra Elektryfikacji i Automatyzacji Górniczej Wydziału Gór- Instytut Techniki Cieplnej Politechniki Wrocławskiej, Fundacja 

nictwa i Geologii Politechniki Śląskiej, Sekcja Elektrotechniki i Rozwoju Politechniki Wrocławskiej przy współpracy VGB 

Automatyki Górniczej, Oddział Gliwicki SEP oraz Sekcja Cy- PowerTech na VI Międzynarodową konferencję naukowobernetyki 

Komitetu Górnictwa PAN na XIII Krajową konfe- techniczną ENERGETYKA 2010 we Wrocławiu, w dniach 3-5 

rencję elektryki górniczej „Zasilanie, sterowanie i eksploatacja listopada 2010 r. 

napędów elektrycznych w górnictwie” w Szczyrku, w dniach 

16-18 czerwca 2010 r. 

*** 

Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej 

na Konferencję „Uwarunkowania polityki rozwoju regionu 

– wymiar społeczny, gospodarczy i środowiskowy” w Otmuchowie, 

w dniach 21-23 czerwca 2010 r. 


Zaprosili nas 

131

JERZY STRASZKO, URSZULA GABRIEL, ANNA POŚWITAJŁO 

Processes and phenomena are usually described by complex processes or phenomena (air contamination 

structural methods. Models are built on the basis of theory. propagation belongs to this type of processes) it is usually 

Experimental data in this case serve for verification of difficult to build sufficiently precise theory. It should be 

theory and determination of coefficients of the equations added that obtainment of data for calculations with use of 

describing process or phenomenon. This method is time structural models is expensive and sometimes also 

consuming and requires significant expenditures. Other, impossible. 

instuctural methods instead, consist in deduction on 

phenomenon directly on the basis of measurements results. 

There are known fundamentals of this depiction of the 

problem and implementations in form of computer 

software. These methods are classified as artificial 

computational intelligence. They are applied in various 

This types of problems occur in many disciplines. For 

description of these phenomena instructural analysis 

systems, using directly the experimental data, have been 

elaborated [19, 20]. There exist good bases of these 

methods and their applications in the form of computer 

software. These methods are classified as artificial 

branches. In this work the methods are used for analysis of 

computing intelligence and they found many applications. 

the results of air–monitoring stations measurements in 

They are still developed. 

Cracow region. 

Conventional (traditional) statistical methods are 

General part 

insufficient nowadays. The aim of traditional data analysis 

In air quality assessment codified systems oblige. They use 

is most often hypothesis verification or theory verification. 

However in practice it is in question to obtain as quickly as 

mathematical methods of modeling of atmospheric possible an easy hint necessary for making decisions. 

transport and methods of direct assessment based on the Methods of data mining provide this kind of information. 

measurements results. In theory of contaminants New methods do not eliminate the old proven systems. 

propagation structural models of Gauss, Euler or Lagrange They require however their more effective use. 

are used. They were described in the books [1–3], 

monographs [4–7], doctoral thesises [8–10] and numerous 

publications [11–16]. Applications of these models are 

also codified in the form of recommended computer 

Irrespectively of adopted method of analysis, adequate 

quality of data is the key factor influencing the results, and 

so the quality of the build model. Before the calculations 

software. 

Analysis of imission measurement results 

in Cracow region by instructural methods 

Keywords: air monitoring, Cracow region, results analysis, instructural methods; 

the type of model, for instance deterministic equation or 

neural network has to be selected, and the results have to be 

In case of analysis of imission measurements results other prepared so that they could be useful i.e. preprocessing is 

issues appear. They refer especially to determination of performed. Then analysis of data correctness and 

probabilistic characteristics of measured values. First unambiguousity is carried out. Gathered data cannot 

works in this field were published by Larsen [17, 18]. He contain any failures. Occurrence of untypical observations 

used the one–dimensional distributions and stated that the needs to be investigated too. If gathered data are 

lognormal distribution was most often fulfilled by the incomplete, the missing values can be filled up, for 

experimental data. Many publications later on devoted example by replacing them with average, median or 

attention to this issue. removing the cases in which failure occurs. 

The values recorded at monitoring stations are random Second stage consists in model building and its evaluation. 

variables. Measured in time they determine time series. In Different models, for example different neural networks 

theories applied to this problem deterministic models, and are tested. The best model is selected, usually basing on 

more generally structural models, predominate. In case of statistical evaluation. Applying the built models usually 

two kinds of tasks are solved: more direct one, namely 

prediction and more general consisting in knowledge 

Prof. dr hab. inż. J. Straszko, dr inż. U. Gabriel, mgr inż. A. Poświtajło – Instytut 

discovering. Prediction refers to the situation when we 

Inżynierii Materiałowej, Politechnika Szczecińska 


have complete data from the past, and we currently want to neural networks method the describing and described 

predict the values on the basis of incomplete data we have. variables have to be defined. Time, wind speed, wind 

In this way of predicting regression and classification are direction and temperature belong to describing variables. 

used. A specific case of regression is prediction of future Contaminants concentrations should be classified in 

values of time series. As mentioned before the values of general to described variables. 

variables measured at air monitoring stations determine 

the time series. 

While describing contaminants concentrations measured 

at monitoring stations usually we do not have important 

Knowledge discovery is the discerning description of data, information such as number of emitters located in the 

indicating the structures, dependencies and information examined area, their technical characteristics and the 

hidden in them. This was the main aim of this work. The quantity of emission, which are the basis of structural 

results obtained by artificial computing intelligence can be models of atmospheric transport of contaminants. 

useful as an essential complement of currently performed 

analyses during air quality assessment. 

During the construction of the way of analysis in this work 

the redundancy principle was used. It consists in that some 

Experimental data 

of the measured values can complete the missing 

information. For example the temperature is connected 

The calculations were based on the results of with fuel combustion for heating purposes. Hence this 

measurements performed according to the standing could complete the results concerning the contaminants 

regulations in the period of September 2007 – April 2008 at emission from these processes. It should be added that 

the automatic air monitoring stations in Cracow region some contaminants react in air. Than their concentrations 

[21]. In figure 1 locations of all the stations, including the interdependency is natural. 

planned ones, are presented. Statistica Neural Networks computer software was used 

In figure 2 distributions of 1–hour concentrations of for calculations [23-26]. MLP (Multilayer Perceptron), 

contaminants and distributions of meteorological RBF (Radial Basis Function) and GRNN (Generalised 

parameters registered at Nowa Huta station are presented Regression Neural Networks) were tested. Good accuracy 

as example. 

was usually obtained for GRNN networks. Therefore these 

networks were used the most often. 

According to evaluations of Voivodeship Environmental 

Protection Inspectorate in Cracow, in year 2008 in Lesser The way of calculations performing has been shown at the 

Poland Voivodeship exceedances of permissible pollution example of dependencies of 1-hour contaminants 

target levels and permissible pollution levels extended by concentrations registered at Nowa Huta station. In figure 3 

tolerance margin for the following substances occurred: architecture of the built neural network is presented. 

particulate matter PM10 – average concentration per 

calendar year, particulate matter PM10 – 24–hour 

concentration, nitrogen dioxide – average concentration 

per calendar year and annual average concentration. 

The first number stands for the number of describing 

variables, and the second one for the number of hidden 

neurons. Statistical evaluation of the network is given in 

table 1. 

This work does not concern the assessment of air 

contamination according to the standing procedures. The 

In figure 4 concentration values of NOx calculated by 

neural network and determined experimentally are 

aim was the analysis of the data by artificial computational 

compared. 

intelligence methods indicating the structures, 

dependencies and regularities hidden in them. The first The satisfactory accuracy was obtained. The built neural 

stage was determination of probabilistic characteristics of model could have been used in further calculations. The 

measured values by traditional statistical methods. Known first stage was estimation of parametric sensitivity. The 

one–dimensional distributions were tested [2]. It was results are listed in table 2. 

demonstrated, that the lognormal distribution was most 

Table 1. Statistical evaluation of GRNN 9/2472 network 

often fulfilled by the experimental data registered at 

monitoring stations. 

Analysis of functional dependencies 

Investigations of interdependencies between registered 

variables, i.e. knowledge discovering indicating the 

structures and regularities hidden in data, were called the 

functional analysis. To perform the analysis by artificial 


133

Table 2. Results of parametric sensitivity analysis for 

GRNN 9/2472 network 

low SO and NOx concentration. Moreover, O is 

2 3 

consumed during SO and NOx oxidation in air. 

2 

Construction of imission fields 

On the basis of measurement results the levels of imission 

in the region of the station are determined. Building of the 

station is expensive. For this reason the number of stations 

The rows marked in black refer to the training set, and the 

rows marked in red refer to the validation set. In both cases 

estimations are similar. This means that the calculations 

were performed properly. 

in the region is limited. To assess the concentration levels in 

the area located between the stations it is necessary to 

generate the imission fields on the basis of measured 

values. Such data are crucial for assessment of aerosanitary 

Statistica Neural Network computer software enables conditions in the region. The way of calculations is showed 

visualization of obtained dependencies. In figure 5 the 

correlation of 1-hour concentration on NOx, CO and 

dependencies of NOx imission level on temperature and 

wind speed are shown. 

Strong correlation between NOx and CO indicates, that 

most of these contaminants were emitted from the same 

sources. Temperature, in this case, does not fulfill physical 

parameter, but present influence of fuel combustion for 

heating purpose 

at the example of average annual concentration of SO 2. 

Computer software Statistica 6 was used. The data 

necessary for calculations are listed in table 3. In the first 

two rows coordinates describing the stations location are 

given. It should be added that the way of coordinates 

determination is generally arbitrary. Geographical 

coordinates or values read straightly from the map can be 

used. In table 3 such values are given. In the last column the 

average annual concentrations of SO 2 are placed. 

Automatic stations are indicated in bold. 

High concentration of NOx occurred at low wind speed 

values. Low concentrations of nitrogen oxide in the area of 

The results of calculations are presented in figure 10. 

the station was registered at wind speed values above 3 Spatial graph (figure 10a) enables evaluation of matching 

m/s. 

degree of generated surface to experimental data. Some 

The same calculations were performed for all 

contaminants registered at the automatic stations located in 

Cracow region. The obtained results were similar. Because 

of high influence of wind speed on aerosanitary conditions, 

this similarity was presented on example of results 

concerned dependencies of imission level on wind speed. 

In figure 6 results for Olkusz station are presented. 

Similarly to Nowa Huta station low 1–hour concentration 

of NOx and CO was registered at wind speed values above 

3 m/s. 

points deviate from the generated surface. This occurs in 

case of considerable differences of concentrations. Surface 

fitting to these points is obtained by performing the 

calculation in a few stages. In subsequent stage the values 

of concentrations calculated for the nearest neighboring 

area of the point are taken into consideration. In this work 

the results without correction are presented. The results 

shown in figure 10a were plotted on the map of region. 

Figure 10b shows projection of generated surface on the 

X–Y surface, figure 10c the result of overlapping the map 

of the region on this surface performed using Corel 

In figure 7 results concerning 1–hour concentration of 

NOx and SO 2 registered in Trzebinia station are shown. 

In this case low 1–hour concentrations of NOx and SO 2 

were registered at wind speed values above 4 m/s. 

In figure 8 results concerning 1–hour concentration of dust 

PM10 measured in Trzebinia and Kraków-Krowodrza 

station are presented. 

In this case low 1–hour concentrations of PM10 occurred 

at wind speed values above 4 m/s. It is necessary to add, 

that wind speed at correct performed measurements, 

indicate ventilation of the region of station by air mass 

software, figure 10d – obtained map of imission field. The 

high concentration of annual SO 2 concentration occurred in 

the southern part of voivodenship (from Cracow to 

Zakopane) and in surroundings of Tarnow. 

In the same way the imission fields for other contaminants 

were obtained. The results were showed in figure 11. 

Emission fields of PM10, NO 2, NO, SO 2 are similar what 

indicates that primary amounts of contaminats were 

emitted from the same sources. The high concentrations 

occurred in the middle part of the region, so in a different 

way that for SO 2. 

flow. 

In the Cracow region the energy sources are traditional 

At the end, correlation between O 3 and SO 2 and NOx 

concentration are presented (Fig.9) 

It is clearly visible that high O 3 concentration occurred at 

fuels. Industrial plants are equipped in treating 

installations. Monitoring network is well organized. For 

this reason the Cracow region can be treated as model 

region. 


Conclusions 

[11] Straszko J., Paulo L.A., Witkowski A.: Models of distribution of pollutions 

in the air, Env. Protec. Eng., 1-2, 71, 1996 

[12] Pyta H., Zwoździak.: Hybrydowe modele rozkładu stężeń zanieczyszczeń 

The results of analysis of contaminants concentration and powietrza, Arch. Ochr. Środ., 23 (3/4), 59, 1997. 

meteorological parameters measurements performed in 

Cracow region in the period September 2007 – April 2008 

are presented. In this region traditional fuels are used. 

Industrial plants are equipped in treating installations and 

monitoring network is well organized. For this reason the 

[13] Straszko J.: Stochastyczne modele rozprzestrzeniania zanieczyszczeń w 

powietrzu, Inż. Chem. Proc., 21, 393, 2000 

[14] Straszko J., Dziubakiewicz D.: Ocena skażania atmosfery w regionach na 

podstawie analizy zmienności pól imisji zanieczyszczeń, Problemy 

Ekologii, 1(7), 21, 2003 

[15] Madany A., Bartochowska M.: Przegląd polskich modeli rozprzestrze- 

niania zanieczyszczeń. Prace naukowe Politechniki Warszawskiej, 19, 

Cracow region is a good example for carrying out the 1995 

analysis. 

Interdependencies between variables registered at each 

[16] Łobacki L.: Wskazówki metodyczne dotyczące modelowania matema- 

tycznego w systemie zarządzania jakością powietrza, Instytut Systemów 

Inżynierii Środowiska Politechnika Warszawska., Warszawa 2003 

station and in region were investigated. Artificial neural 

[17] Larsen R.: Analizung Air Pollutant Concentration and Dosage Data, Air 

Pollut. Control ASS, 17, 85, 1967 

networks were applied. Sufficiently accurate models were [18] Larsen R.: New Mathematical Model of Air Pollutant Cocentration 

obtained (correlation coefficient 0,90 and higher). Ranking 

of describing parameters for considered contaminants was 

determined and dependencies of contaminants 

Axeraging Time and Frequecy, Air Pollut. Control ASS, 19, 24, 1969 

[19] Gajda B.: Prognozowanie i symulacja a decyzje gospodarcze. Wydaw- 

nictwo CH Beck Warszawa, 2001 

[20] Valnus A., Demski T.: Data mining – inteligencja biznesowa, Magazyn 

concentrations on describing variables were defined. 

Occurrence of maximal imission at low temperature 

Przemysłowy, 3 , (56), 38, 2004 

[21] Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie. 

http/www.kraków.pios.gov.pl 

values, connected with fuel combustion processes for 

heating purposes, was stated. It was demonstrated that at 

low wind speed values high concentrations of all 

contaminants occurred. Low concentrations were 

registered at wind speed values higher than 3 m/s or 4 m/s. 

[22] Sobczak K.: Stochastyczne równania różniczkowe, WNT, Warszawa 1996 

[23] STATISTICA – System description, Statsoft. Retrieved , November 1, 2007, 

from http/www.statsoft.pl 

[24] STATISTICA NEURAL NETWORKSTMPL. Introduction to neural 

networks, Statsoft. Retrieved, November 1, 2007, from 

http/www.statsoft.pl 

[25] STATISTICA NEURAL NETWORKSTMPL. Problem guide, StatSoft 

For the stations and for the region strong correlation 

between NOx, NO, PM10 and CO was stated. This means 

that primary amounts of the contaminants were emitted 

from the same sources (fuel combustion processes for 

heating purposes and motor transport). In case of SO 2 no 

clear interdependency on other contaminants 

concentrations was noted. 

November 1, 2007, from http/www.statsoft.pl 

[26] STATISTICA NEURAL NETWORKSTMPL. StatSoft. Retrieved, November 

1, 2007, from http/www.statsoft.pl 

Presented way of analysis of measurement results at air 

monitoring stations enables obtaining of valuable 

information about aerosanitary conditions in industrial 

regions. This could be useful during air quality assessment 

in such regions. 

L I T E R A T U R A: 

[1] Juda J., Chróściel S.: Ochrona powietrza atmosferycznego, WNT, 

Warszawa 1974 

[2] Zonnatti P., Air pollution modeling. Theories computational method and 

available software. Van Nostrad Reinhal, New York 1974 

[3] Pasquill F., Smith F. B.: Atmospheric diffusion, Holsed Press, Ihon Wiley 

and Sons, New York 1986 

[4] Bartnicki J.: Heavy Metal Eulerain Transport Model – HMET. Model 

Description and Results, DNMI Research Raport No 65, June , Oslo 1998 

[5] Skrzypski J.: Analiza i modelowanie pól imisji powietrza w dużych 

miastach, Wyd. PAN Oddział w Łodzi, Łódź 2002 

[6] Zwoździak J.: Metody prognozy i analizy stężeń zanieczyszczeń w powietrzu 

w regionie Czarnego Trójkąta., Oficyna Wydawnicza Politechniki 

Wrocławskiej, Wrocław 2002 

[7] Kamiński W., Strumiłło P., Toczek E.: Zastosowanie systemów sztucznej 

inteligencji obliczeniowej w rozwiązywaniu wybranych problemów ochrony 

atmosfery, PAN w Łodzi, Łódź 2005 

[8] Paulo L.A.: Analiza pól imisji zespołów źródeł punktowych, praca doktorska, 

Politechnika Szczecińska, Szczecin 1996 

[9] Dziubakiewicz D.: Dynamika skażania powietrza atmosferycznego, praca 

doktorska, Politechnika Szczecińska, Szczecin 2004 

[10] Bykowszczenko N.: Identyfikacja modeli skażania powietrza w regionach 

przemysłowych, praca doktorska, Politechnika Szczecińska, Szczecin 

2007 

Table 3. List of data for calculations. Annual concentration 

of SO . Cracow region, September 2007 - April 2008. 

2 

Name of station 

Krowodrza-Kraków, 

Szpital Jana Pawła II 

Aleja Krasińskiego 

Nowa Huta - Ul. Bulwarowa 

Skawin, os. Ogrody 

Tarnów Al.. Solidarności 

Nowy Sącz , Pijarska 

Zakopane Sienkiewicza 

Olkusz Francesco Nullo 

Trzebina 

Szymbark 

Nowy Sącz -Tarnowska 

Bochnia -Kazimierza Wielkiego 

Chrzanów -Grzybowskiego 

Oświęcim -Więźniów Oświęcimia 

Tarnów -Westerplatte 

Brzesko -Głowackiego 

Gorlice -Legionów 

Nowy Targ -Szaflarska 5 


X 

cm 

5.8 

7 

7.8 

5.25 

13.65 

11.85 

6.6 

3.6 

3.6 

14.6 

11.8 

9.65 

2.5 

1.2 

13.7 

11.15 

15.15 

6.9 

Y 

cm 

10.2 

10 

9.85 

8.8 

10 

5.2 

1.15 

12.3 

10.5 

5.2 

5.15 

9 

10.65 

9.3 

10.05 

9.2 

5.8 

3.35 

SO 2 

3 

µg/m 

8.4 

8.3 

8.2 

11.4 

19.2 

13.4 

10.7 

3.3 

9.6 

8.8 

22 

19 

31 

64 

39 

33 

15 

16 

135

MAŁGORZATA OSTROWSKA 

Zmienność stężenia biogenów 

w wodzie rzeki Mała Panew 

pod wpływem opadów atmosferycznych 

i przepływów w rzece 

Słowa kluczowe: zlewnia rzeki Mała Panew, substancje biogenne, stanowisko badawcze, opady atmosferyczne, 

natężenie przepływu, współczynnik korelacji, stężenie miogenów. 

Key words: Mała Panew river basin, biogenic compounds, examination station, precipitation, flow rate, 

correlation coefficient, biogenic concentration. 

Skład chemiczny wód powierzchniowych jest związany u l e g a p rzemieszczaniu i wymywaniu. Forma amonowa 

z wszelkimi procesami zachodzącymi w zlewni. Wody pły- azotu jest silnie sorbowana przez materiał glebowy i nie 

nące są zasilane opadami atmosferycznymi i wodą z dre- ulega tak łatwo wymyciu. Dlatego zawartość azotu amonażu. 

Wielkość i intensywność opadów oraz rozwinięcie nowego w wodach ulega mniejszym wahaniom w ciągu 

sieci systemów melioracji i drenażu wpływa na fizyko- roku niż innych biogenów. Fosfor dostaje się do wód rzechemiczny 

charakter wody. Wyższe stężenia biogenów są cznych na skutek erozji. Fosforany są wymywane z gleby 

notowane w niższych odcinkach rzek. Stężenia związków najsłabiej, gdyż mają zdolność przechodzenia w niej w forbiogennych 

w wodzie rzeki podlegają sezonowej zmien- my nierozpuszczalne [1, 2, 8]. 

ności na skutek wpływu zmiennych warunków hydrolo- Dla pełnego obrazu migracji substancji nawozowych bada 

gicznych, sezonu wegetacyjnego i działalności antropoge- się zależności przepływu wody w rzece między stężeniami 

nicznej. Poziom stężenia fosforanów w wodzie rzek kształ- biogenów w wodzie. Ponadto obserwuje się wpływ opatuje 

wodno–ściekowa gospodarka zlewni. Wielkość stęże- dów na zmienność stężeń wskaźników fizyczno-chemicznia 

azotanów w wodach jest uwarunkowana czynnikami nych w wodzie, a tym samym na jakość wód [2, 7, 9–12]. 

naturalnymi (opady, okres wegetacji roślin), terminami 

stosowania nawozów azotowych na gruntach rolnych [1, Teren i zakres badań 

2]. Tam, gdzie zasilanie rzek w pierwiastki odżywcze jest 

dość wyrównane, wysokie stany wody będą rozcieńczać Źródło Małej Panwi znajduje się w pobliżu Koziegłowów. 

stężenia, a niskie stany wód powodować zwiększenie stę- Mała Panew to rzeka nizinna. Rzeki takie charakteryzują 

żenia. Wysokie przepływy zmniejszają możliwość bio- szerokie koryta o licznych zakolach i małych spadkach 

tycznego wiązania soli biogennych i zwiększają ich trans- podłużnych. Prędkość przepływu rzek nizinnych jest nieport 

w dół cieku. Niskie przepływy, retencyjność kanału wielka, dlatego też mają one tendencję do zamulania. Kocieku, 

stan rozwoju roślinności naczyniowej w rzece oraz ryto rzeki ulega spłyceniu, co prowadzi do występowania 

wymiana między różnymi rodzajami przepływów (po- jej z brzegów i zalewania przyległych terenów. Mała Pawierzchniowym 

i podpowierzchniowym) zwiększają mo- new płynie przez Zieloną, Kalety, Gminę Tworóg, Lubliżliwość 

wiązania substancji [3]. niec–Kokotek, Krupski Młyn, Zawadzkie, Kolonowskie, 

Ozimek i Turawę. Do koryta rzeki dopływają ścieki 

Wielkości wymywanych i odpływających składników bio- z oczyszczalni ścieków miejskich i przemysłowych oraz 

gennych ze zlewni są zależne od opadu atmosferycznego docierają spływy powierzchniowe z obszarów rolniczych. 

w powiązaniu z przepuszczalnością gleb, ilością występu- To głównie w granicach województwa opolskiego na odjących 

w glebie substancji nawozowych, obecnością i roz- cinku od Ozimka do ujścia do Odry są położone tereny 

wojem mikroorganizmów, okresem wegetacyjnym i spo- rolnicze. Ujście Małej Panwi do Odry jest na granicy Oposobem 

zagospodarowania gruntów [2, 4–7]. Forma azota- la i gminy Dobrzeń Wielki. Utworzenie Jeziora Turawnowa 

azotu jest najsłabiej związana przez kompleks sorp- skiego w biegu Małej Panwi polegało na wzniesieniu zacyjny 

gleby i dlatego pod wpływem opadów najszybciej pory rzecznej oraz utworzeniu sztucznego zbiornika wod- 

nego. Zbiornik Turawski zamyka znaczną powierzchnię 

2 

zlewni, wynoszącą 1481 km [13–15]. Gospodarkę wodą 

Dr inż. Małgorzata Ostrowska – Uniwersytet Opolski, Katedra Inżynierii 

Rolniczej i Środowiska, ul. Dmowskiego 7-9, 45-365 Opole, e-mail: na zbiorniku i odcinku rzeki poniżej zbiornika Turawa 

gostrowska@uni.opole.pl 


139

Rys. 1. Mapa zlewni rzeki Mała Panew z punktami pomiarowymi 

określa pozwolenie wodnoprawne [16], w którym okre- Panew, a opadami atmosferycznymi i przepływami w 

ślono najniższe dopuszczalne przepływy w rzece Mała rzece dla każdego punktu pomiarowego w latach badań 

Panew, a tym samym minimalne i maksymalne wielkości zasto-sowano metody statystyki matematycznej z 

zrzutu wody ze zbiornika. uwzględnie-niem korelacji i regresji prostoliniowej. 

Prezentowane w pracy wyniki badań rzeki Mała Panew 

obejmują okres dwa lata: 1998 i 2002. Analizę wykonano 

w celu porównania zależności między stężeniem wybranych 

biogenów w wodzie rzeki Mała Panew pod wpływem 

Obliczono współ-czynniki korelacji sprawdzając je testem 

istotności zmien-nej losowej t. Interpretację 

współczynnika korelacji zasto-sowano za [24]: 

0,0–0,3 – korelacja niewyraźna 

0,3– 0,5– korelacja średnia, zależność wyraźna mała 

opadów atmosferycznych i przepływów w rzece w odstę- 

0,5–1,0 – korelacja wyraźna, zależność istotna 

pie kilku lat. Obliczono wielkości współczynników korelacji, 

porównano je i zinterpretowano. Podstawę pracy stanowiła 

analiza zawartości azotu amonowego, azotu azo- 

Wyniki analiz 

tanowego i fosforanów w wodzie Małej Panwi w pięciu 

punktach pomiarowych (w miejscowościach Kielcza, 

Roczne sumy opadów atmosferycznych w czasie okresu 

Krasiejów, Jedlice, Turawa i Czarnowąsy) w roku 1998. 

badawczego ze stacji pomiarowej Zawadzkie kształtowały 

W 2002 roku zmienność zbadano w dwóch punktach po- 

się następująco: w roku 1998 roku – 750 mm, a w 2002 

miarowych, w miejscowościach Schodnia Stara (w pobliżu 

roku 677 mm. W stacji pomiarowej Turawa roczne sumy 

Jedlic) i Turawa (Rys. 1). 

opadów atmosferycznych w kolejnych latach kształtowały 

się następująco: w roku 1998 roku – 714 mm, a w 2002 

Metodyka badań 

roku 591 mm. Największe miesięczne sumy opadów atmosferycznych 

w 1998 roku w Zawadzkiem odnotowano 

Wielkość przepływów w przekrojach pomiarowych Stani- w miesiącach: lipiec, sierpień i październik (71 – 140 mm), 

szcze Wielkie i Turawa uzyskano z materiałów RZGW– a w Turawie w miesiącach: lipiec, wrzesień i październik 

–Opole. Wskaźniki opadów atmosferycznych z posterun- (72 – 140 mm). W 2002 roku największe miesięczne sumy 

ków pomiarowych Zawadzkie i Turawa podano za IMGW opadów atmosferycznych w Zawadzkiem zanotowano 

–Katowice [17–20]. Wartości wskaźników fizyczno–che- w miesiącach: maj, czerwiec, lipiec i październik (70 – 91 

micznych wody rzeki Mała Panew uzyskano z materiałów mm), a w Turawie w czerwcu i październiku (69 – 80 mm). 

Wojewódzkiej Inspekcji Ochrony Środowiska w Opolu Najmniejsze miesięczne sumy opadów atmosferycznych 

oraz analiz własnych [21–23]. Oznaczenia własne prowa- w 1998 roku w Zawadzkiem były zanotowane w lutym, 

dzono za pomocą zestawu laboratoryjnego do badania womarcu, maju i grudniu (42 – 47 mm). W Turawie w tym 

dy MERCK i fotometru. 

samym roku najniższe opady atmosferyczne zanotowano 

W celu stwierdzenia zależności pomiędzy stężeniem poszczególnych 

związków biogennych w wodzie rzeki Mała 

w miesiącach: luty, kwiecień, maj, listopad i grudzień (23 – 

47 mm). W 2002 roku w Zawadzkiem najmniejsze mie- 


sięczne sumy opadów atmosferycznych były zanotowane sierpień i wrzesień obserwowano najniższe stężenia tej 

w styczniu, marcu, kwietniu, sierpniu i wrześniu (19 – 41 formy azotu. Natomiast w miesiącach zimowych (poza 

mm) i w Turawie w styczniu, marcu, kwietniu, wrześniu o k r e s e m wegetacyjnym) koncentracja biogenów osiągała 

i grudniu (21 – 42 mm) (Tab. 1). w badanej rzece najczęściej podwyższony poziom. 

Tab. 1. Opady atmosferyczne w stacjach pomiarowych Za- Analizowano zależności między opadem atmosferycznym 

wadzkie i Turawa 

Sumy miesięcznych wskaźników opadów - stacja pomiarowa Zawadzkie 

rok 

1998 

2002 

miesiąc 

suma opadu 

mm 

suma opadu 

mm 

Sumy miesięcznych wskaźników opadów - stacja pomiarowa Zawadzkie 

rok 

1998 

2002 

Żródło: własne opracowanie wyników [17], [18] 

I 

55 

41 

miesiąc I 

suma opadu 

mm 

suma opadu 

mm 

63 

40 

II 

63 

III 

19 

IV V VI VII VIII IX X XI XII 

43 47 48 44 61 134 71 55 98 52 42 

II 

56 

III 

21 

24 

23 

91 

51 

90 

80 

70 

65 

38 

57 

41 

41 

79 

69 

66 

55 

IV V VI VII VIII IX X XI XII 

45 56 30 23 57 140 50 72 90 47 41 

46 

42 

a stężeniem azotu azotanowego, azotu amonowego i fosfo- 

ranów w wodzie rzecznej w rozpatrywanych punktach poboru 

prób. Do obliczeń wykorzystano wskaźniki opadów 

atmosferycznych ze stacji pomiarowych Zawadzkie i Turawa. 

W punktach badawczych Kielcza i Krasiejów przyjęto 

wartości opadów atmosferycznych ze stacji Zawadzkie, 

natomiast w punktach badawczych Jedlice, Schodnia 

Stara, Turawa i Czarnowąsy ze stacji Turawa. Współczyn- 

Tab. 2. Współczynniki korelacji między wielkością wskaźników 

opadów atmosferycznych w stacjach pomiarowych 

Zawadzkie i Turawa a stężeniem biogenów w wodzie rzeki 

Mała Panew na stanowiskach badawczych w 1998 roku 

Z powyższych wielkości wynika, że jedynie w roku 2002 Jedlice ** 

-0.11 

w stacjach pomiarowych opadów atmosferycznych Za- 

Turawa ** 

-0.06 

wadzkie i Turawa panowały warunki zbliżone do przecięt- 

Czarnowąsy** 0.14 

nych z wielolecia 1951–1970, kiedy odnotowano średnie 

roczne sumy opadów w wysokości 600 mm [25]. 

* opady ze stacji pomiarowej Zawadzkie 

** opady ze stacji pomiarowej Turawa 

Przepływy w rzece Mała Panew w latach badań wynosi- 

0.03 

-0.15 

-0.12 

0.03 

0.32 

0.11 

- korelacja średnia, 

- korelacja wyraźna 

- korelacja niewyraźna 

ły przed zbiornikiem Turawa w 1998 roku od 0,13 do Źródło: własne opracowanie wyników [17, 21, 23, 24] 

3 3 

9,64 m /s, w 2002 roku od 2,52 do 55,7 m /s. Za zbiorni- 

3 

kiem turawskim w 1998 roku od 2,0–24,0 m /s i w 2002 

Tab. 3. Współczynniki korelacji między wielkością wskaźników 

opadów atmosferycznych w stacjach pomiarowych 

3 

roku od 2,63 do 35,0 m /s [19, 20]. Zawadzkie i Turawa a stężeniem biogenów w wodzie rzeki 

W miesiącach wiosennych i letnich (okres wegetacyjny) Mała Panew na stanowiskach badawczych w 2002 roku 

rośliny wykazują zwiększone zapotrzebowanie na składniki 

pokarmowe. Stężenie biogenów w wodzie bywa 

wówczas zazwyczaj obniżone. Zaobserwowano sezonową 

zmienność koncentracji związków biogennych w wodzie 

Małej Panwi. Dotyczyło to głównie formy azotanowej azotu 

(Rys. 2). 

W Małej Panwi zwłaszcza w miesiącach: czerwiec, lipiec, 

NNH4 Stanowisko 

współczynnik r 

Schodnia Stara ** -0,01 

Turawa ** 

-0,08 

** opady ze stacji pomiarowej Turawa 

NNO3 PO4 współczynnik r współczynnik r 

-0,14 

-0,14 

-0,31 

-0,02 



3 

stężenie [mg/dm ] 

Stanowisko 

Kielcza * 

Krasiejów * 

N NH4 


-0.07 

-0.54 

N NO3 


-0.41 

-0.24 

Źródło: własne opracowanie wyników [18, 22, 24] 


PO 4 


-0.52 

-0.38 

Rys. 2. Roczny przebieg 

średnich stężeń związków 

biogennych w wodzie 

Małej Panwi 

141

niki korelacji (r = -0,54)0,32) dla opadów atmosferycz- się w przyjętym zakresie korelacji, charakterystycznym 

nych i stężeń biogenów w latach 1998 i 2002 mieściły się dla zależności wyraźnych małych i istotnych. W roku 2002 

w przyjętym zakresie współczynników korelacji charakte- współczynnik korelacji (r = - 0,36) mieścił się w przyjętym 

rytycznym dla zależności wyraźnych, choć małych i istotzakresie korelacji charakterystycznym dla zależności 

nych. (Tab. 2 i 3). 

wyraźnych małych (Tab. 4 i 5). 

Analiza statystyczna korelacji w 1998 roku wykazała Tab. 4. Współczynniki korelacji między przepływem 

związek ujemny pomiędzy opadem atmosferycznym, w rzece w przekroju Staniszcze Wielkie i Turawa a stężea 

stężeniem azotu azotanowego w wodzie rzeki na stano- niem biogenów w wodzie rzeki Mała Panew na stanowis- 

wisku Kielcza. Dla azotu amonowego zależność była kach badawczych w 1998 roku 

ujemna na stanowisku Krasiejów. Analizując te ujemne 

Stanowisko 

współczynniki korelacji stwierdzono, że kierunek zależności 

był najczęściej następujący: przy niższym opadzie Kielcza * 

atmosferycznym formy azotu azotanowego osiągały w wo- 

Krasiejów * 

dzie wyższe stężenia. Natomiast obniżone stężenie azotu 

Jedlice * 

amonowego obserwowano najczęściej, gdy opad atmosfe- 

Turawa ** 

ryczny był wyższy. Pomiędzy opadem atmosferycznym 

Czarnowąsy ** 

a zawartością fosforanów w wodzie rzeki stwierdzono za- 

NNH4 współczynnik r 

-0.11 

0.35 

0.53 

0.29 

-0.12 

NNO3 współczynnik r 

0.45 

0.85 

0.15 

0.06 

-0.03 

PO4 współczynnik r 

0.08 

-0.09 

0.61 

0,56 

0.49 

leżność ujemną na stanowiskach Kielcza i Krasiejów oraz 

dodatnią w Turawie. Na stanowisku w Turawie oznaczało 

to głównie zależność: mniejsze stężenie fosforanów było 

odnotowywane przy niskich opadach atmosferycznych. 

* przepływy z przekroju 

pomiarowego Staniszcze Wielkie 

** przepływy z przekroju 

pomiarowego Turawa 


- korelacja wyraźna 


Natomiast w na stanowisku Kielcza przy niskim opadzie Źródło: własne opracowanie wyników [17, 21, 23, 24] 

notowano podwyższone stężenie fosforanów. Stanowisko 

Krasiejów charakteryzowało się tym, że na równi przy 

niskich opadach atmosferycznych jak i podwyższonych 

zawartość w wodzie fosforanów kształtowała się odpowiednio: 

wyżej i niżej [17, 21, 23]. 

Tab. 5. Współczynniki korelacji między przepływem 

w rzece w przekroju Staniszcze Wielkie i Turawa a stęże- 

niem biogenów w wodzie rzeki Mała Panew na stanowis- 

kach badawczych w 2002 roku 

Analiza statystyczna korelacji w 2002 roku wykazała Stanowisko 


związek ujemny pomiędzy opadem atmosferycznym, 

Schodnia Stara * -0,14 

a stężeniem azotu azotanowego w wodzie rzeki na stano- 

Turawa ** 

-0,27 

wisku Turawa. Analizując współczynnik korelacji stwierdzono, 

że pojedynczo przy niskim opadzie atmosferycz- * przepływy z przekroju pomiarowego 

nym lub jego braku formy azotu azotanowego osiągały Staniszcze Wielkie 

** przepływy z przekroju pomiarowego Turawa 

w wodzie wyższe stężenia. Również pojedynczo przy wysokim 

opadzie atmosferycznym notowano niskie stężenie Źródło: własne opracowanie wyników [18, 22, 24] 

azotu azotanowego [18, 22]. 

Dodatnie współczynniki korelacji w 1998 roku otrzymano 

Określono zależności między przepływem w rzece a stężedla 

stężeń azotu azotanowego, azotu amonowego i fosforaniem 

azotu azotanowego, azotu amonowego i fosforanów 

nów. Średnio i wyraźnie korelowały z przepływem w rzece 

w wodzie rzecznej w rozpatrywanych punktach poboru 

stężenia fosforanów w wodzie na stanowiskach w Jedliprób 

wody. W opracowaniach niektórzy autorzy: [9, 10], 

cach, Turawie i Czarnowąsach. Stwierdzono, że kierunek 

podkreślają, że stwierdzenie zależności lub jej braku 

zależności wskazywał głównie na małe stężenie fosforamiędzy 

stężeniami w wodzie poszczególnych składników 

nów i jednocześnie niski przepływ wody w rzece. Średnio 

biogennych a przepływem w rzece ma ważne znaczenie. 

i wyraźnie korelowały z przepływem w rzece stężenia 

Można, bowiem wnioskować, że brak zależności sugeruje 

azotu azotanowego na stanowisku Kielcza i Krasiejów. 

wpływ innych czynników warunkujących zmienność za- 

W wypadku stanowiska w Kielczy była to głównie nastęwartości 

składników pokarmowych. Do obliczeń zależpująca 

zależność: przy małym przepływie w rzece zawarności 

w Małej Panwi wykorzystano wielkości przepływów 

tość analizowanej formy azotu osiągała w wodzie mniejz 

punktów pomiarowych Staniszcze Wielkie i Turawa. 

sze stężenia. Z kolei na stanowisku w Krasiejowie na rów- 

W punktach badawczych Kielcza, Krasiejów, Jedlice 

i Schodnia Stara przyjęto wielkości przepływów z punktu 

ni, przy niskich opadach atmosferycznych jak i podwyż- 

Staniszcze Wielkie. Natomiast w punktach badawczych 

szonych, zawartość w wodzie azotu azotanowego kształ- 

Turawa i Czarnowąsy wielkości przepływów z punktu 

towała się odpowiednio: wyżej i niżej. Również średnio 

i wyraźnie korelowały w rzece stężenia azotu amonowego 

Turawa. Współczynniki korelacji (r = 0,35)0,85) dla przez 

przepływem na stanowiskach Krasiejów i Jedlice. Niskie 

pływów w rzece i stężeń biogenów w 1998 roku mieściły 


N NH4 

N NO3 


-0,36 

-0,01 

PO 4 


0,29 

-0,17 


- korelacja niewyraźna

stężenia azotu amonowego w wodzie rzecznej były naj- tycznych i wykorzystaniem o tej porze roku zbiornika 

częściej notowane równocześnie z małymi przepływami w celach rekreacyjnych. 

[17, 21, 23]. 

Współczynnik korelacji w 2002 roku dla stężenia azotu 

azotanowego w wodzie na stanowisku Schodnia Stara 

wskazywał na zależność: przy notowanych podwyższo- 

L I T E R A T U R A: 

[1] Kajak Z.: Hydrobiologia – Limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. 

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 

[2] Taylor R.: Dynamika odpływu związków biogennych ze zlewni rolni- 

nych stężeniach tej formy azotu, były równocześnie niskie 

czych. Materiały seminaryjne 26: Zanieczyszczenia obszarowe w zlew- 

niach rolniczych. IMUZ: Falenty 1990 

przepływy [18, 22]. [3] J. David Allan: Ekologia wód płynących. PWN Warszwa 1998 

[4] Kopeć S.: Wpływ sposobu użytkowania gruntu na wielkość spływu po- 

Podsumowanie 

wierzchniowego po stoku i stężenia unoszonych składników nawozo- 

wych. Materiały seminaryjne 26: Zanieczyszczenia obszarowe w zlewniach 

rolniczych. IMUZ: Falenty 1990 

[5] Stachowicz K.: Zanieczyszczenia obszarowe ze zlewni rolniczych o różnym 

sposobie zagospodarowania i ukształtowania terenu. Materiały semi- 

Stwierdzono, że w ciągu roku troficzność wód rzecznych 

zmienia się. Najwyższe stężenia biogennych substancji 

występowały zimą i wczesną wiosną. Najniższe stężenia 

naryjne 26: Zanieczyszczenia obszarowe w zlewniach rolniczych. IMUZ: 

Falenty 1990 

występowały latem, kiedy rośliny intensywnie pobierają 

składniki pokarmowe. 

[6] Szperliński Z.: Wpływ parametrów zlewni i jej zagospodarowania na 

poziom spływu zanieczyszczeń z wodami rzecznymi zlewni Górnej Wilgi. 

Materiały seminaryjne 26: Zanieczyszczenia obszarowe w zlewniach rol- 

Mniejsze roczne sumy opadów atmosferycznych odnotowano 

w 2002 roku w stacjach pomiarowych w Zawadz- 

[7] 

niczych. IMUZ: Falenty 1990 

Witkowski D.: Dynamika zawartości ważniejszych składników nawozo- 

wych w odpływach Sony i Przylepnicy. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria 

kiem i Turawie. Stwierdzono kilkakrotnie wpływ opadów 

atmosferycznych na stężenie azotu amonowego, azotanowego 

i fosforanów w Małej Panwi. Obliczone współczyn- 

[8] 

F, t. 77, z. 3, 1970 

Wojkowski J.: Substancje biogenne w wodach rzeki Prądnik w Ojcowskim 

Parku Narodowym. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej, Inżynieria 

Środowiska z. 16, Kraków 1996 

niki korelacji dla opadów atmosferycznych i stężeń azotu 

azotanowego i fosforanów cztery razy mieściły się w przy- 

[9] Łomotowski J.: Wpływ rolnictwa na jakość wód naturalnych na przykła- 

dzie zlewni doświadczalnej Ciesielska Woda. Zeszyty Naukowe Akademii 

Rolniczej we Wrocławiu, Melioracja XL, NR 211, 1992 

jętym zakresie charakterystycznym dla zależności wyraź- [10] Pawlik–Dobrowolski J.: Zależność stężenia składników chemicznych od 

nych małych. Dwa razy wskazywały na zależność istotną 

(azot amonowy i fosforany). Nie stwierdzono wpływu opaprzepływu 

wody jako wskaźnik wpływu zanieczyszczeń obszarowych na 

jakość wód. Wiadomości Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych T.XV 

z. 4, 1988 

dów atmosferycznych na stężenie azotu amonowego, azo- [11] Pudo J., Erndt E., Żeglin M..: Określenie odpływu rolniczych zanieczyszczeń 

obszarowych ze zlewni o różnej charakterystyce i formie wytanowego 

i fosforanów na stanowisku Jedlice i Czar- korzystania na przykładzie rzeki Brynicy i Trzoni. IMGW Warszawa, 

nowąsy w 1998 roku oraz na stanowisku Schodnia Stara PR–7.04.02., 1980 

[12] Trojanowska Cz., Trojanowski J., Bujak M.: Spływ składników nawozow 

2002 roku. Opady atmosferyczne nie miały żadnego wych roślin ze zlewni Łupawy. Słupskie Prace Matematyczno–Przyrodwpływu 

na stężenie azotu amonowego i fosforanów w wo- nicze, 9b, 1993 

dzie Małej Panwi w 2002 roku. Najmniejszy wpływ miały [13] Dubel K.: Podstawy Wykorzystywania zasobów, środowiska geograficz- 

nego dla potrzeb rozwoju społeczno–gospodarczego regionu na przykłana 

zawartość azotu amonowego i azotanowego w 1998 ro- dzie województwa Opolskiego. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wro- 

ku. 

cław 1980 

[14] Janiszewski W.: Gospodarka wodna Polski. Wydawnictwo „Książka 

W kilku wypadkach stwierdzono wpływ przepływów i Wiedza”, Warszawa 1976 

w rzece Mała Panew na stężenie azotu amonowego, azotanowego 

i fosforanów w wodzie. Współczynniki korelacji 

dla przepływów w rzece i stężeń wymienionych biogenów 

[15] Zawadka M.: Komisje zagospodarowania Odry. Stowarzyszenie Instytut 

Śląski, Państwowy Instytut Naukowy, Instytut Śląski w Opolu, Opole 

2003 

[16] Decyzja o udzieleniu pozwolenia wodnoprawnego dla zbiornika retencyj- 

cztery razy miały wartości charakterystyczne dla zależności 

wyraźnych małych i również cztery razy ich wartości 

nego Turawa. Urząd Wojewódzki w Opolu 1995 

[17] Materiały IMGW: Oddział w Katowicach 1999 

[18] Materiały IMGW: Oddział w Katowicach 2003 

były charakterystyczne dla zależności istotnej. Nie stwierdzono 

wpływu przepływów wody w Małej Panwi na stężenie 

azotu amonowego, azotanowego i fosforanów na 

stanowisku Turawa w 2002 roku. Przepływy miały najmniejszy 

wpływ na stężenie azotu amonowego w wodzie 

[19] Materiały RZGW: Oddział w Opolu 1999 

[20] Materiały RZGW: Oddział w Opolu 2003 

[21] Dane WIOŚ: – Parametry fizyczno-chemiczne jakości wody rzeki Mała 

Panew w 1998 roku. Opole 1999 

[22] Dane WIOŚ: – Parametry fizyczno-chemiczne jakości wody rzeki Mała 

Panew w 2002 roku. Opole 2003 

[23] Ostrowska M.: „Wyniki analiz fizyczno–chemicznych i hydrobiologicz- 

Małej Panwi w latach badań. 

Związki między przepływami w rzece a stężeniami biogenych 

rzeki Mała Panew. Maszynopis, Opole 2000 

[24] Zając K.: Zarys metod statystycznych. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 

Warszawa 1994 

nów w wodzie na stanowisku Turawa i dalej poniżej zbior- 

nika Turawa do Czarnowąs są głównie uwarunkowane 

sztucznymi przepływami regulowanymi prowadzoną gospodarką 

wodną na zbiorniku. Ponadto należy pamiętać, że 

wody zrzucane ze zbiornika w okresie letnio–jesiennym 

wnoszą do Małej Panwi pewne ilości substancji biogennych. 

Wiąże się to z funkcjonowaniem ośrodków turys- 

[25] Atlas Hydrologiczny Polski. IMGW – Wydawnictwa Geologiczne Warszawa 

1996 


143

PIOTR P. MAŁECKI 

Tendencje zmian w zakresie wielkości emisji 

głównych zanieczyszczeń środowiska 

w Polsce w latach 1990-2008 

Słowa kluczowe: środowisko, zanieczyszczenia powietrza, ścieki, odpady, wielkości, tendencje 

Key words: environment, air-pollution, sewage, waste, size, trends 

Minęło ponad 20 lat od chwili rozpoczęcia w Polsce nych. I tak, dane o wielkości emisji pyłów za lata 1991transformacji 

gospodarczej. Jednym z jej elementów było 1999 obejmują tylko źródła stacjonarne; po 2000 roku 

przeprowadzenie działań mających na celu poprawę stanu nastąpiły zmiany w sposobach naliczania emisji, m. in. 

mocno zdegradowanego środowiska naturalnego, z któ- w zakresie dwutlenku węgla, tlenku węgla oraz – bardzo 

rych niewątpliwie najważniejsze to ograniczenie emisji istotnie – w zakresie pyłów; od 2003 roku podaje sie emisję 

szkodliwych substancji. Warto podkreślić, że pod poję- tlenków azotu (NO ) w przeliczeniu na dwutlenek azotu 

x 

ciem emisji do środowiska rozumie się także, obok wpro- (NO ). 

2 

wadzania gazów i pyłów do powietrza, odprowadzanie Dane o emisji całkowitej zanieczyszczeń lotnych są danyścieków 

do wód (i na powierzchnię ziemi) oraz składo- mi szacunkowymi, wyliczonymi na podstawie zużycia 

wanie odpadów. 

paliw i wskaźników technologicznych. W zakresie emisji 

Celem niniejszego artykułu jest dokonanie analizy zmian pyłów po 2000 roku nie są one porównywalne z wcześwielkości 

emisji wymienionych zanieczyszczeń (lotnych, niejszymi danymi ze względu na zastosowanie zweryfistałych 

i ciekłych) w latach 1990-2008. Od 1990 roku kowanej metodyki ich szacowania – dodano niektóre katebowiem 

mogą być już dostrzegalne pewne, wynikające g o r ie ź ró d eł emisji oraz zastosowano inne wskaźniki emiz 

transformacji, pozytywne symptomy w tym zakresie. sji. Uzyskane wielkości emisji pyłu całkowitego po 2000 

Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że spadek emisji roku są znacznie niższe od poziomu emisji pyłów szacozanieczyszczeń, 

zwłaszcza w pierwszej latach badanego wanego w latach wcześniejszych ze względu na to, iż wielokresu, 

jest w większym stopniu efektem ograniczenia kość emisji, zwłaszcza dla drugiej połowy lat dziewięćprodukcji 

niż podejmowania działań na rzecz poprawy dziesiątych, została zawyżona – szczególnie dla kategorii 

stanu środowiska naturalnego. Ponadto, zmniejszenie „procesy spalania w przemyśle” oraz „procesy produk- 

wielkości emisji szkodliwych substancji nie jest jedyną cyjne” – przede wszystkim z powodu nieuwzględnienia 

1) 

przyczyną poprawy stanu środowiska naturalnego w dłuż- modernizacji urządzeń i postępu technologicznego . Dane 

szym okresie. Zbadanie pozostałych wykracza jednak po- o wielkości emisji tlenku węgla podawane są dopiero od 

za dostępne ramy tego artykułu. 1995 roku. 

Tendencje zmian w zakresie wielkości emisji do powietrza 

Zmiany w wielkości emisji substancji lotnych 

w latach 1995-2007 pokano na rysunku 1. Świadomie pomi- 

Istnieje znaczna liczba substancji lotnych, które w wyniku 

nięto okres 1990-1994, w którym brak danych dotycząich 

emisji oddziały-wują negatywnie na stan środowiska. 

cych emisji tlenku węgla. Dla pyłów ujęto na wykresie 

Niektóre są emitowane w dużej ilości, inne z kolei są bar- 

tylko lata 1995-1999 z uwagi na opisany wcześniej brak 

dziej szkodliwe niż pozostałe. W powszechnie dostępnych 

istotnej porównywalności danych. Generalnie obserwuje 

statystykach wymienia się najczęściej: dwutlenek siarki 

się wyraźną tendencję spadkową wielkości emisji zanie- 

(SO ), tlenki azotu (NO ), dwutlenek węgla (CO ), tlenek 

czyszczeń lotnych. Nie dotyczy to, w pierwszych latach 

2 x 

2 

węgla (CO) oraz pyły. W tabeli 1 przedstawiono zmiany 

badanego okresu, dwutlenku węgla oraz, w nieco mniej- 

w wielkości emisji do powietrza w latach 1990-2007 (bez 

szym stopniu, tlenków azotu, w odniesieniu do których 

2008 roku, gdyż te statystyki podawane są z rocznym 

występowały dostrzegalne wahania w zakresie analizowaopóźnieniem). 

W badanym okresie, nastąpiły liczne zmia- 

nych wielkości. 

ny w zakresie sposobu kalkulowania emisji substancji lot- 

Piotr P. Małecki – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Polityki 

Przemysłowej i Ekologicznej 

1) Ochrona Środowiska GUS, Warszawa 2008, s. 218 


a) 

Tab. 1. Emisja głównych zanieczyszczeń powietrza w latach 1990-2007 w tys. t 

Lata 

1990 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2007, gdy 1990=100 

Dwutlenek siarki 

3 210 

3 156 

2 820 

2 725 

2 605 

2 376 

2 368 

2 181 

1 897 

1 719 

1 511 

1 564 

1 456 

1 375 

1 241 

1 145 

1 222 

1 131 

35,2 

Znaczny spadek wystąpił w zakresie emisji dwutlenku można posłużyć się wskaźnikami toksyczności. Wyrażają 

siarki i tlenku węgla, wyraźnie mniejszy – tlenków azotu o n e s t osunek pomiędzy jednostkową stawką opłaty za 

i dwutlenku węgla. Wielkość emisji w 2007 roku stanowiła emisję danego zanieczyszczenia i za emisję dwutlenku 

48% – dla SO oraz 57% – dla CO, analogicznej wielkości siarki (SO ), gdyż z założenia stawki te odzwierciedlają 

2 2 

w 1995 roku. Dla NOx było to 79%, a CO – aż 94%. Ilości stopień negatywnego wpływu na środowisko. Wskaźniki 

2 

odprowadzanych pyłów w 1999 roku to 62% analogicznej toksyczności można obliczyć przy pomocy następującego 

wielkości z 1995 roku. W zakresie CO charakterystyczny wzoru: 

jest znaczny spadek emisji w roku 2005. Zaobserwować 

też można lekki jej wzrost w odniesieniu do SO , NOx oraz 

2 

CO w pierwszych latach XXI wieku, niekontynuowany 

2 

jednak – z wyjątkiem CO – w latach późniejszych. 

2 

gdzie: 

Rys. 1. Tendencje zmian wielkości emisji gazów i pyłów WT – wskaźnik toksyczności 

w latach 1995-2008 

X – dane zanieczyszczenie 

JSO – jednostkowa stawka opłaty za emisję (w zł/kg) 

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane z tabeli 1. 

b) 

Tlenki azotu 

1 280 

1 205 

1 130 

1 120 

1 105 

1 120 

1 154 

1 114 

991 

951 

838 

805 

796 

808 

804 

875 

921 

885 

69,1 

Dwutlenek węgla 

381 482 

367 689 

372 311 

363 980 

372 293 

348 926 

373 202 

362 300 

338 095 

329 739 

314 812 

317 844 

308 277 

319 082 

316 700 

318 216 

329 599 

328 172 

86,0 

Tlenek węgla 


Obowiązujące w 2008 roku jednostkowe stawki opłat za 

emisję wynosiły dla dwutlenku siarki i tlenków azotu 0,43 

zł za kg, dla dwutlenku węgla i pyłów odpowiednio – 

0,00023 zł za kg oraz 0,29 zł za kg. I w konsekwencji 

wskaźniki toksyczności są następujące: 

Po przemnożeniu wielkości emisji omawianych zanieczy- 

Omawiane zanieczyszczenia lotne charakteryzują się róż- szczeń lotnych przez odpowiednie wskaźniki toksycznonym 

stopniem negatywnego oddziaływania na środowis- ści, a następnie ich zsumowaniu, można uzyskać wielkości 

ko. W celu uzyskania porównywalności między nimi emisji równoważnej w długim okresie, tj. 1990-2008 

. 

. 

. 

. 

. 

4 547 

4 837 

4 700 

4 301 

4 364 

3 463 

3 258 

3 410 

3 318 

3 426 

2 521 

2 804 

2 603 

. 

Pyły 

1 950 

1 680 

1 580 

1 495 

1 400 

1 308 

1 250 

1 130 

871 

815 

464 

491 

473 

476 

443 

430 

458 

436 

22,4 

c) 

Emisja równoważna 

a) 

Dane szacunkowe. 

b) 

Dla okresu 1990-2002 dwutlenek azotu. 

c) 

Obliczona dla czterech substancji (SO 2, NO x, CO 2, 

pyły) w oparciu o wskaźniki toksyczności, które określa się jako stosunek pomiędzy jednostkową stawką opłaty 

za emisję danej substancji oraz - SO 2 (szczegółowy opis w tekście artykułu). 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska GUS, Warszawa 2002, 2005, 2006, 2008, 2009 

6 011 

5 693 

5 217 

5 050 

4 856 

4 567 

4 567 

4 253 

3 659 

3 398 

2 833 

2 873 

2 738 

2 677 

2 516 

2 483 

2 631 

2 488 

41,4 

145

(tab. 1). Są one obliczone tylko dla czterech substancji (SO 2, 

Rys. 3. Tendencje zmian wielkości odprowadzanych ście- 

NOx, CO 2, 

pyły), ze względu na brak danych dla całego ków przemysłowych i komunalnych w latach 1990-2008 

okresu w odniesieniu do tlenku węgla. Tendencję w tym 

zakresie pokazano na rysunku 2. Daje się zauważyć wyraźny 

trend spadkowy, zwłaszcza w pierwszym okresie, 

tj. 1990-2000. W roku 2006 nastąpił nawet nieznaczny 

wzrost. Wielkość emisji równoważnej ważniejszych zanieczyszczeń 

lotnych w roku 2007 stanowiła zaledwie 

41% analogicznej wielkości z 1990 roku. 

Rys. 2. Tendencje zmian wielkości emisji równoważnej 

ważniejszych zanieczyszczeń lotnych (SO 2, NOx, CO 2, 

pyły) w latach 1990-2007 


Zmiany w wielkościach odprowadzanych zanieczysz- 

czeń ciekłych 

W zakresie zanieczyszczeń ciekłych najczęściej stosowa- 

nymi miarami oddziaływania na środowisko są wielkości 

ścieków odprowadzanych do wód i na powierzchnię ziemi. 

Dzieli się je na ogół na ścieki przemysłowe oraz ścieki 

komunalne. Ważne jest też, jaka część wytwarzanych 

(i zarazem odprowadzanych) ścieków wymaga oczyszczania 

oraz jaki jest stopień ich oczyszczania. 

Ścieki przemysłowe to ścieki niebędące ściekami bytowymi 

albo wodami opadowymi lub roztopowymi, powstałe 

w związku z prowadzoną przez zakład działalnością 

handlową, przemysłową, składową, transportową lub 

usługową. Natomiast ścieki komunalne to ścieki bytowe 

lub mieszanina ścieków bytowych ze ściekami przemysło- 

2) 

wymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi . Warto 

dodać, że ścieki przemysłowe obejmują również wody 

chłodnicze oraz wody kopalniane, których głównymi zanieczyszczeniem 

są odpowiednio – wysoka temperatura 

i znaczny poziom zasolenia. Wielkości odprowadzanych 

ścieków w latach 1990-2008 przedstawiono w tabeli 2. 

Natomiast tendencje zmian w zakresie wielkości odprowadzanych 

ścieków przemysłowych i komunalnych obra- 


Przedstawione w tabeli 2 dane liczbowe objęto analizą 

porównawczą, mając pełną świadomość tego, że proste 

zestawienie bezwzględnych wielkości odprowadzanych 

ścieków nie daje w pełni właściwego obrazu. Zróżnicowane 

jest bowiem oddziaływanie na środowisko naturalne 

różnych rodzajów ścieków w zależności od ich składu 

i właściwości zawartych w nich substancji. Liczne miary 

negatywnego wpływu na środowisko zanieczyszczeń ciek- 

łych, takie jak na przykład pięciodobowe biochemiczne 

zapotrzebowanie na tlen (BZT 5), 

czy chemiczne zapotrzebowanie 

na tlen (ChZT) są skomplikowane i trudne do za- 

3 

stosowania w tym wypadku . Przedstawiona analiza stanowi 

więc pewne uproszczenie, ale pokazuje przybliżony 

obraz tendencji zmian. 

Tab. 2. Ścieki odprowadzane do wód i do ziemia) w latach 

3 

1990-2008 w mln m 

zuje rysunek 3. Ponadto na rysunku 4 pokazano stopień a) W latach 1990-1998 tylko do wód 

zanieczyszczenia ścieków w postaci wskaźników udziału Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska GUS, 

ścieków wymagających oczyszczania w wielkości ście- Warszawa 1993, 1995, 2000, 2002, 2005, 2009. 

ków ogółem w kolejnych latach. 

2) Ibidem, s. 128. 

146 

Lata 

1990 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008 

2008, gdy 1990=100 


Przemysłowe 

9 054,5 

8 417,7 

7 972,7 

7 757,1 

7 797,5 

8 128,5 

8 323,7 

8 269,0 

8 188,0 

7 902,3 

7 666,7 

7 522,9 

7 636,5 

7 896,4 

7 826,1 

7 707,9 

8 460,1 

8 249,4 

7 553,2 

83,4 

Komunalne 

2 313,9 

2 166,1 

2 075,3 

1 981,4 

1 999,2 

1 852,4 

1 751,8 

1 691,9 

1 655,5 

1 589,9 

1 494,0 

1 425,3 

1 353,1 

1 323,7 

1 293,6 

1 273,6 

1 265,2 

1 265,5 

1 254,4 

54,2 

Wymagające oczyszczania 

4 114,7 

3 754,2 

3 461,3 

3 151,4 

3 183,0 

3 019,8 

2 913,8 

2 849,1 

2 801,9 

2 664,8 

2 501,5 

2 402,4 

2 278,5 

2 175,8 

2 134,9 

2 115,1 

2 127,7 

2 150,9 

2 236,6 

54,4 

3) Wskaźnik BZT5 oznacza ilość tlenu zużytą, w ciągu pięciu dób, do utleniania 

substancji (głównie organicznych) zawartych w ściekach, a wskaźnik ChZT - 

ilość tlenu pobraną w procesie chemicznego utleniania ścieków

Rys. 4. Udział ścieków wymagających oczyszczania s ie p ok a zu je r ys un e k 5. Dodatkowo na rysunku 6 przedstaw 

wielkości ścieków ogółem wiono wielkości udziału odpadów innych niż komunalne, 

które zostały poddane odzyskowi, w całości odpadów tego 

rodzaju 


W latach 1990-2008 widać wyraźny i w miarę równomierny 

trend spadkowy, jeśli idzie o ścieki komunalne. 

Ilość odprowadzanych zanieczyszczeń tego rodzaju obniżyła 

się prawie o połowę. Natomiast w zakresie odprowadzanych 

ścieków przemysłowych generalnie nie obserwuje 

się tendencji spadkowej. Wyraźne zmniejszenie wielkości 

ścieków tego rodzaju następuje dopiero w roku 2008, 

choć w porównaniu z pierwszym rokiem analizowanego 

okresu – jedynie o 17%. Ponadto występują dość znaczne 

wahania w poszczególnych latach. Na przykład ilości od- 

prowadzanych ścieków przemysłowych wyraźnie zmniej- a) Dane szacunkowe 

b) 

Tab. 3. Wielkości odpadów wytworzonych w ciągu roku 

w latach 1990-2008 w tys. ton. 

szyły się w okresie 1992-1994 oraz wzrosły w okresie Dla lat 1990-1997 odpady przemysłowe 

2006-2007. 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, 

Warszawa 1994, 1995, 1998, 1999, 2000, 2002, 2003, 2004, 2005, 2009. 

Pozytywne tendencje dostrzec można w zakresie ilości 

ścieków wymagających oczyszczania. Ich udział w wiel- 

kościach ścieków ogółem w istotny sposób maleje – od 

36% w roku 1990 do 22% w roku 2006. Jedynie w osta- 

tnich dwóch latach badanego okresu wystąpił niepokojący 

wzrost. 

W zakresie wielkości odpadów komunalnych występuje 

lekki trend wzrostowy, jakkolwiek w okresie 2001-2004 

ich ilość wyraźnie zmniejszyła się. Natomiast pomiędzy 

skrajnymi latami analizowanego okresu wzrosła o 10%. 

W odniesieniu do pozostałych odpadów (w tym przemy- 

słowych) da się wprawdzie zaobserwować ogólny trend 

Zmiany w wielkości emisji zanieczyszczeń stałych spadkowy, ale występują również wahania w kolejnych 

latach. Na przykład w roku 1998 nastąpił dość wyraźny 

Na ogół w publikacjach statystycznych wyszczególnia wzrost w stosunku do lat poprzednich. Wielkość wytwa- 

4 się dwa rodzaje odpadów – komunalne oraz pozostałe . rzanych odpadów innych niż komunalne w roku 2008 sta- 

Odpady komunalne to takie, które powstają w gospodar- nowiła 80% analogicznej wielkości z roku 1990. 

stwach domowych, a także pochodzą od innych wytwórców 

odpadów. Są przy tym, ze względu na swój charakter 

lub skład, podobne do odpadów z gospodarstwa domo- 

5 wych . Do drugiej grupy należą, w głównej mierze, odpady 

przemysłowe. 

Rys. 5. Tendencje zmian w zakresie wielkości odpadów 

komunalnych i pozostałych w latach 1990-2008 

Wielkości odpadów wytwarzanych, i jednocześnie składowanych, 

wpływają niewątpliwie negatywnie na stan środowiska. 

Ale istotny jest także stopień ich wykorzystania. 

W tablicy 3 zestawiono liczby obrazujące ilości wytwarzanych 

w ciągu roku w latach 1990-2008 odpadów komunalnych 

i pozostałych, a tendencje zmian w tym zakre- 

Lata 

1990 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008 

2008, gdy 1990=100 

Komunalne a) 

11,1 

11,1 

11,1 

11,0 

11,0 

11,0 

11,3 

11,6 

11,8 

12,3 

12,2 

11,1 

10,5 

9,9 

9,6 

12,2 

12,2 

12,3 

12,2 

109,9 

4) Do roku 1997 podawano jedynie wielkości odpadów przemysłowych 

5) Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane z tabeli 3. 

Ochrona Środowiska GUS, Warszawa 2009, s. 338 

b) 

Pozostałe 

143,9 

128,3 

121,9 

120,5 

120,9 

122,7 

124,5 

124,5 

133,1 

126,3 

125,5 

123,8 

117,0 

117,9 

120,6 

124,6 

123,5 

124,4 

115,0 

79,9 

Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010 147

Rys. 6. Udział poddanych odzyskowi odpadów innych niż lekki trend wzrostowy, co jest zjawiskiem niepokojącym. 

komunalne w całości odpadów tego rodzaju W analizowanym okresie ich ilość wzrosła o 10%. W wypadku 

odpadów pozostałych widać natomiast tendencję 

spadkową. Ich wielkość z 2008 roku stanowiła 80% analogicznej 

wielkości z roku 1990. Dostrzec też można pozytywny 

trend wzrostowy w zakresie udziału poddanych 

odzyskowi odpadów pozostałych w całości odpadów tego 

rodzaju, choć tylko do roku 2002. 

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane z tablicy 3. 

Wielkości udziału poddanych odzyskowi odpadów pozostałych 

(innych niż komunalne) w całości odpadów tego 

rodzaju, rosną, ale tylko do roku 2002 (rys. 6). W dalszych 

trzech latach pozostają na w miarę stałym poziomie ok. 

80%. Dopiero w następnych latach nieznaczne maleją. 

Wnioski 

Generalnie obserwuje się w Polsce w latach 1990-2008 

wyraźną tendencję spadkową w zakresie wielkości emisji 

zanieczyszczeń środowiska, co należy uznać za zjawisko 

pozytywne. W odniesieniu do zanieczyszczeń powietrza 

tendencja ta jest największa. Dotyczy to w szczególności 

okresu 1990-2000. Wielkość emisji równoważnej, obli- 

czonej dla czterech głównych substancji (SO , NOx, CO , 

2 2 

pyły) w oparciu o wskaźniki toksyczności (określające 

stosunek pomiędzy jednostkową stawką opłaty za emisję 

danej substancji oraz SO ), stanowiła w 2008 roku 41% 

2 

wielkości z 1990 roku. W odniesieniu do poszczególnych 

rodzajów toksyn kształtowało się to różnie. Znaczny spadek 

wystąpił w zakresie emisji dwutlenku siarki i tlenku 

węgla, a wyraźnie mniejszy - tlenków azotu i dwutlenku 

węgla. Niepokoić może, zwłaszcza wobec problemu globalnego 

ocieplenia, tylko nieznaczny spadek emisji dwutlenku 

węgla. W 2008 roku emisja tego gazu zmniejszyła 

się w stosunku do 1990 roku jedynie o 14%. 

Przy zanieczyszczeniach ciekłych widać wyraźny 

i w miarę równomierny trend spadkowy w zakresie ścieków 

komunalnych. Ich ilość zmniejszyła się w analizowanym 

okresie prawie o połowę. Nie obserwuje się jednak 

tendencji spadkowej w przypadku odprowadzanych ścieków 

przemysłowych, a bardziej dostrzegalny spadek tego 

zjawiska widać dopiero w roku 2008. Pozytywne tendencje 

występują natomiast w zakresie ścieków wymagających 

oczyszczania. Ich udział w wielkościach ogółem maleje 

do 22-25%. 

Wielkości odpadów komunalnych wykazują generalnie 

148 



Ochrona środowiska, GUS 1993, 1994, 1995, 1998, 1999, 2000, 2002, 

2003, 2004, 2005, 2006, 2008, 2009.

Wyroby budowlane 

na rynku europejskim – 

wymagania i kierunki zmian” 

! Dyrektywa ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów 

dotyczących eko – projektu wyrobów związanych 

z energią (ErP) 2009/125/WE, która dotyczy 

wyrobów budowlanych wpływających na zapotrzebowanie 

budynków na energię np. wyroby termoizolacyjne, 

okna czy niektóre urządzenia sanitarne, 

W dniu 16 marca br., w Instytucie Techniki Budowlanej, ! Rozporządzenie Nr 66/2010 w sprawie Ecolabel – europrzy 

ul. Filtrowej 1, odbyło się seminarium ,,Wyroby bu- pejskie narzędzie do oznakowania wyrobów przyjazdowlane 

na rynku europejskim – wymagania i kierunki nych dla środowiska, którego zakres w chwili obecnej 

zmian”. Ideą seminarium było zapoznanie wszystkich obejmuje m.in. farby i lakiery, pokrycia włókiennicze, 

zainteresowanych z kierunkami zmian, jakie w ostatnim pokrycia drewniane, twarde pokrycia podłogowe czy 

czasie mają miejsce w przepisach dotyczących wyrobów pompy ciepła, w przyszłości ma być także rozszerzone 

budowlanych wprowadzanych na rynek europejski. na wybrane wyroby budowlane, 

! Rozporządzenie Nr 1221/2009 w sprawie dobrowol- 

Seminarium otworzył zastępca dyrektora ITB ds. współ- 

pracy z gospodarką – dr inż. Jan Bobrowicz, który w swo- 

im wystąpieniu podkreślił znaczenie nowych możliwości 

i wyzwań stojących przed rynkiem budowlanym, wynika- 

jących z nowych działań i inicjatyw legislacyjnych Unii 

Europejskiej, związanych między innymi z wdrażaniem 

zasad zrównoważonego rozwoju w budownictwie. 

nego udziału organizacji w EMAS – jako program 

wsparcia zgodności środowiskowej dla MŚP, 

! Komunikat Komisji w sprawie „zielonych” zamówień 

publicznych (Green Public Procurement – GPP) COM 

(2008) 400, w którym budownictwo wskazane jest jako 

obszar priorytetowy dla GPP. 

Sesja rozpoczęła się od referatu pt. „Projektowane zmiany Następnym poruszonym na seminarium zagadnieniem byw 

ustawie o wyrobach budowlanych”, który przedstawił ło efektywne wykorzystanie energii w budynkach zapremgr 

inż. Andrzej Wiśniewski z Ministerstwa Infrastruktu- zentowane w referacie dr. inż. Roberta Geryło pt. ,,Nowy 

ry. W prezentacji przedstawiono aktualne informacje na te- zakres wymagań stawianych wyrobom budowlanym zwiąmat 

prac nad nowelizacją ustawy o wyrobach budowla- zanych z efektywnością energetyczną budownictwa”. 

nych, które mają obecnie miejsce w specjalnej podkomisji W prezentacji uszczegółowiono powiązania charakterys- 

Komisji Infrastruktury w Sejmie RP. Celem nowelizacji tyki wyrobów budowlanych z efektywnością energetyczną 

ustawy jest przede wszystkim pełne dostosowanie jej prze- budynków, z wyszczególnieniem zużycia energii w budynpisów 

do zasad zawartych w Traktacie UE oraz posta- kach w 1990 r. i obecnie oraz poprawą efektywności enernowień 

rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady getycznej budynków poprzez ograniczenie strat ciepła, 

(WE) Nr 764/2008 z dnia 9 lipca 2008 r. oraz wyelimi- wykorzystanie zysków ciepła i wykorzystanie odnawialnowanie 

istniejących luk prawnych i wątpliwości w prze- nych źródeł energii. Przedstawiono zakres wymagań zwiąpisach 

ustawy dotyczących kontroli wyrobów, ogranicza- zanych z efektywnością energetyczną budynków wprowających 

skuteczność nadzoru rynku budowlanego. dzonych w „Rozporządzeniu w sprawie warunków techni- 

Kolejny referat, zatytułowany „Wprowadzenie wyrobów 

budowlanych na rynki Unii Europejskiej – porównanie 

dyrektywy 89/106/EWG i projektu rozporządzenia CPR – 

nowe elementy regulacji i warunków oznakowania CE”, 

który wygłosił dr inż. Sebastian Wall, zawierał informacje 

cznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie”, 

główne założenia zmian w zakresie poprawy 

charakterystyki energetycznej budynków, które mają zos- 

tać wprowadzone poprzez zmianę („recast”) dyrektywy 

EPBD, obligującej kraje UE do ustanowienia wymagań 

energetycznych w odniesieniu do budynków nowych 

dotyczące dalszych prac nad harmonizacją techniczną, 

Konferencje, targi, wystawy 

i poddawanych znaczącym renowacjom. 

w kontekście zmian, jakie może przynieść projekt nowego 

rozporządzenia ustanawiającego zharmonizowane Ostatnim zagadnieniem zaprezentowanym na seminarium 

warunki wprowadzania do obrotu wyrobów budowlanych były oceny ekologiczne, deklaracje i oznakowanie środo- 

(KOM(2008)311). Szczególną uwagę zwrócono na nowe wiskowe, przedstawione w referacie dr. inż. Michała Piaelementy 

deklaracji właściwości według CPR, schemat seckiego (NF) pt. ”Kryteria oceny wyrobów i obiektów 

dotyczący wprowadzania wyrobów budowlanych na ry- budowlanych pod kątem zgodności z wymaganiami zrównek, 

nowe elementy oceny i weryfikacji stałości właściwo- noważonego rozwoju”. Przedstawiono ideę oceny rozwoju 

ści oraz możliwość zastosowania Specjalnej Dokumen- zrównoważonego oraz wyzwania, jakie niesie za sobą jej 

tacji Technicznej. Dalsza część wystąpienia dotyczyła no- wdrażanie, do których należą m.in.: zatrzymanie postępuwych 

regulacji związanych z oznakowaniem CE w kontek- jącej degradacji środowiska, racjonalizacja zużycia surowście 

nowych „zielonych” inicjatyw ze strony Komisji Eu- ców naturalnych, poprawa efektywności wytwarzania wyropejskiej, 

do których należą: robów, poprawa komfortu życia, zapewnienie potrzeb 


149

ozwoju obecnych i przyszłych pokoleń, wzrost gospodar- systemu uwzględniającego krajowe uwarunkowania i odczy. 

Następnie omówiono zakres krajowego planu działań zwierciedlającego wyniki wieloletnich prac badawczych 

w zakresie zielonych zamówień publicznych GPP, który prowadzonych przez Instytut. 

opiera się na opracowaniu przez Ministerstwo Gospodarki 

we współpracy z przemysłem, Urzędem Zamówień Pub- 

licznych oraz ITB kryteriów związanych z budownictwem 

zrównoważonym na podstawie wytycznych Komisji Euro- 

pejskiej. Referent zwrócił też uwagę na znaczenie prac 

normalizacyjnych Europejskiego Komitetu Normalizacyj- 

nego CEN TC 350 „Sustainability of Construction Works” 

Duże zainteresowanie seminarium wskazuje na znaczące 

potrzeby branży budowlanej związane z dostępem do 

najnowszej wiedzy na temat nowych kierunków inicjatyw 

i regulacji europejskich, jako elementu niezbędnego do 

prawidłowego funkcjonowania innowacyjnego i konkurencyjnego 

przedsiębiorcy. 

oraz fakt wykorzystania wyników tych prac w praktyce 

Instytutu Techniki Budowlanej. Prezentacja została za- 

kończona szczegółowym przedstawieniem systemu oceny 

zrównoważenia budynków opracowanego przez ITB – 

Inż. Małgorzata Głowacz, 

mgr inż. Łukasz Adamus 

Instytut Techniki Budowlanej 

Dyrektywa 2009/125/WE 

ustanawiająca ogólne 

zasady ustalania 

wymogów dotyczących 

ekoprojektu dla produktów 

związanych z energią 

oddziaływanie produktów na środowisko w całym ich cyklu 

życia. 

Zgodnie z postanowieniami dyrektywy, aby wprowadzić 

do obrotu produkt związany z energią, producent lub autoryzowany 

przedstawiciel musi zapewnić zgodność z odpowiednimi 

wymaganiami obowiązującego środka wykonawczego. 

Poziom wymagań określonych przez środki 

wykonawcze, stanowiące uzupełnienie dyrektywy, będzie 

ustalany na podstawie analizy technicznej, ekonomicznej 

oraz środowiskowej, w której przebiegu powinien być 

zapewniony udział przedstawicieli państw członkowskich 

i zainteresowanych stron, w tym przedstawicieli branż 

przemysłowych (również małych przedsiębiorstw i rze- 

31 października 2009 r. w Dzienniku Urzędowym UE 

opublikowano dyrektywę 2009/125/WE, ustanawiającą 

ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekopro- 

jektu dla produktów związanych z energią, która zastąpiła 

dotychczas obowiązującą dyrektywę 2005/32/WE, odnoszącą 

się do wyrobów wykorzystujących energię. Dyrektywa 

obejmuje produkty związane z energią z uwagi na ich mieślników), związków zawodowych, handlowców, imistotny 

udział w zużyciu energii i zasobów naturalnych porterów, organizacji ochrony środowiska i organizacji ku- 

w państwach członkowskich UE, a także innego typu od- pieckich. Wymagania mogą mieć postać ogólną – są wtedy 

działywania na środowisko. Jednocześnie w wielu wyokreślone w oparciu o całkowity profil produktu, bez usta- 

padkach jest obserwowane duże zróżnicowanie w kwestii nowionych wartości granicznych – oraz szczególną, co 

wpływu na środowisko naturalne wyrobów cechujących oznacza że są określone ilościowo, dają się zmierzyć i od- 

się podobnymi parametrami funkcjonalnymi. 

noszą się do konkretnego aspektu środowiskowego danego 

produktu. Środki wykonawcze obejmą produkty spełnia- 

Dyrektywa 2009/125/WE ustanawia zasady, według któ- jące następujące warunki: 

rych mają być ustalane wymagania w stosunku do wpro- -osiągające znaczącą wysokość sprzedaży w UE (orien- 

wadzanych do obrotu lub użytkowania produktów zwią- tacyjnie więcej niż 200 000 szt. w ciągu roku), 

1) 

zanych z energią . Zgodnie z założeniami, wprowadzenie - mające znaczący wpływ na środowisko naturalne 

takich wymagań ma, nie powodując nadmiernych kosztów, w UE, biorąc pod uwagę ilości wprowadzane na rynek, 

znacząco przyczynić się do poprawy ekologiczności wy- -posiadające duży potencjał w zakresie poprawy oddziarobów 

i jednocześnie, dzięki ujednoliconym kryteriom ływania na środowisko. 

wprowadzania na rynek, zapewnić swobodny przepływ Transpozycja dyrektywy do prawa krajowego powinna na- 

tego typu towarów na obszarze państw członkowskich UE. 

Ustanowione zasady dotyczą wymagań odnoszących się 

do etapu projektowania, ponieważ podejmowane w tej fa- 

zie decyzje i działania w największym stopniu determinują 

1) Produkty związane z energią to: 

-wyroby, które mają wpływ na zużycie energii w czasie jego użytkowania, 

wprowadzane do obrotu lub użytkowania, 

-wyroby zawierające części i podzespoły, które mają zostać włączone do 

produktów związanych z energią, wprowadzanych do obrotu lub użytkowania 

jako osobne części dla użytkowników końcowych, jeżeli ich ekologiczność 

może być oceniana osobno. 


stąpić do 20 listopada 2010, natomiast do 21 października 

2011 r. Komisja Europejska opracuje plan prac, który 

określi orientacyjną listę grup produktów, traktowanych 

priorytetowo przy wprowadzaniu środków wykonawczych 

na następne trzy lata. Szczególny przypadek stanowią 

środki wykonawcze dla produktów posiadających duży 

potencjał redukcji emisji gazów cieplarnianych (w tym 

sprzęt grzewczy, urządzenia do grzania wody, systemy 

HVAC), które zostaną wprowadzone przez Komisję z wyprzedzeniem, 

w trakcie okresu przejściowego.

Procedury oceny zgodności wprowadzanego na rynek wyrobu 

związanego z energią z wymaganiami dyrektywy 

kowaniem mogą być uznane za podstawę do potwierdzenia 

2009/125/WE i uzupełniających ją przepisów zostaną 

spełnienia wymagań środka wykonawczego. 

określone w środkach wykonawczych i będą dawać możli- 

2) wość wyboru dwóch sposobów zapewnienia zgodności : Warto zwrócić szczególną uwagę na istotną modyfikację 

- poprzez wewnętrzną kontrolę projektu, opisaną szcze- w stosunku do poprzedniej wersji dyrektywy, znajdującą 

gółowo w załączniku do dyrektywy 

odzwierciedlenie w tytule, czyli zmianę zakresu objętych 

-poprzez system zarządzania, zgodny z wytycznymi nią produktów. Ta informacja jest kluczowa dla uczestzawartymi 

w załączniku do dyrektywy. 

ników rynku budowlanego, ponieważ od chwili wejścia 

w życie przepisów państw członkowskich wdrażających 

W szczególnie uzasadnionych wypadkach, związanych 

ustalenia dyrektywy 2009/125/WE, również wyroby budoz 

wysokim ryzykiem, procedura oceny zgodności będzie 

wlane wpływające na zapotrzebowanie budynków na enerokreślona 

w ramach modułów zawartych w załączniku II 

gię (okna, wyroby do izolacji cieplnej, wyroby wpływające 

do decyzji nr 768/2008/WE. 

na zużycie wody) zostaną objęte wymogami wspólnoty 

Jeżeli produkt związany z energią został zaprojektowany dotyczącymi ekoprojektu – ich spełnienie stanie się kolejzgodnie 

z normą zharmonizowaną z dyrektywą 2009/ nym warunkiem koniecznym do oznakowania wyrobu 

125/WE, stosując zasadę domniemania zgodności przyj- symbolem CE, dającym możliwość wprowadzenia go do 

muje się, że spełnia jej wymagania. Uznaje się również, że obrotu na rynku wewnętrznym UE. 

produkty, którym na mocy rozporządzenia (WE) nr 1980/ 

2000 został przyznany wspólnotowy znak ekologiczny 

Ecolabel, spełniają wymagania środków wykonawczych 

dyrektywy w zakresie, w jakim spełnia je oznakowanie. 

Podobna zasada dotyczy innych oznakowań ekologicznych, 

w stosunku do których Komisja Europejska uzna, że 

spełniają warunki odpowiadające oznakowaniu Ecolabel – 

przyjmuje się, że cechy produktów potwierdzone ozna- 

2) Jeżeli producent wyrobu związanego energią posiada: europejski system ekozarządzania 

i audytu EMAS, lub inny system zarządzania wdrożony zgodnie 

ze harmonizowanymi normami opublikowanymi w Dz.U. UE, obejmujący 

funkcję projektu produktu, taki system uznaje się za spełniający wymagania 

załącznika do dyrektywy. 

MAJ 

5 maja - Światowy Dzień OchronyŚrodowiska 

Naturalnego, Leśnika i Drzewiarza 

12 maja -Światowy Dzień Ptaków Wędrownych 

15 maja -Święto Polskiej Niezapominajki 

22 maja -Dzień Praw Zwierząt 

22 maja -Międzynarodowy Dzień Różnorodności 

Biologicznej 

24 maja -Europejski Dzień Parków Narodowych 

31 maja -Światowy Dzień bez Papierosa 


Mgr inż. Łukasz Adamus 


Informator – Cz. XV 

Kalendarium ekologa 

CZERWIEC 

1-7 czerwca - Dni Lasu i Zadrzewień 

2 czerwca - Dzień Lesnika; Międzynarodowy 

Dzień Ochrony Środowiska 

Naturalnego 

5 czerwca - Światowy Dzień Ochrony 

Środowiska 

6 czerwca - Dzień bez Samochodu 

12-16 czerwca - Akcja Sprzatania Świata 

18 czerwca - Dzień Europejskiego Protestu 

Przeciw GMO 

21 czerwca - Pierwszy Dzień Lata 

27 czerwca - Światowy Dzień Rybołówstwa 

151

152 

Przejściowy raport 

z wdrażania Inicjatywy 

Rynków Pionierskich dla 

Europy (LMI) 

znajduje około 17 milionów osób, natomiast po uwzględnieniu 

firm w inny sposób związanych z branżą budowlaną – 26 milionów. 

W 2008 roku przedsiębiorstwa budowlane wygenerowały 

obrót rzędu 1590 miliardów euro, co stanowiło 5% PKB wszystkich 

27 państw członkowskich Unii Europejskiej. W związku 

z tym, że w sektorze budowlanym występuje znaczna ilość MSP 

(małych i średnich przedsiębiorstw), bardzo istotny jest również 

wkład należących do tej grupy mikro przedsiębiorstw (zatrud- 

Inicjatywa Rynków Pionierskich dla Europy to pakiet działań, niających mniej niż 10 pracowników i których roczny obrót lub 

które mają na celu zwiększenie udziału innowacyjnych produk- całkowity bilans roczny nie przekracza 2 milionów euro), które 

tów i technologii w gałęziach gospodarki posiadających naj- wypracowują około 80% obrotu całego sektora. 

większy potencjał rozwoju (rynkach pionierskich – lead markets), W obecnej chwili największym wyzwaniem stojącym przed bu- 

wśród których znalazło się zrównoważone budownictwo. Inicja- 

tywa została zapoczątkowana 21 grudnia 2007 roku. 

Lead Market 

Initiative for 

Europe 

downictwem jest dostosowanie do wymogów zrównoważonego 

rozwoju, czyli ograniczenie zużycia energii i wpływu na klimat 

przez budynki, zmniejszenie zużycia zasobów naturalnych (wody 

i surowców), a także spełnienie wymagań dotyczących komfortu 

i zdrowia użytkowników (takich jak dostępność dla osób 

starszych oraz niepełnosprawnych, bezpieczeństwo, jakość po- 

W dniu 9 września 2009 r. Komisja Europejska opublikowała ra- wietrza wewnętrznego itp.) 

port zawierający analizę dotychczasowych rezultatów działań Działania zaproponowane w Inicjatywie Rynków Pionierskich 

wynikających z wdrażania inicjatywy – Lead Market Initative w zakresie zrównoważonego budownictwa skupione są wokół 

For Europe. Mid-term progress report. Znalazła się w nim oce- 

na działań prowadzonych dla sześciu poszczególnych rynków 

pionierskich, wraz z przewidywaniami ich dalszego przebiegu 

do roku 2011. W raporcie zamieszczona została również analiza 

uczestnictwa państw członkowskich, przedstawicieli przemysłu 

oraz innych zainteresowanych środowisk w realizowaniu celów 

LMI, opis metodologii zastosowanej do oceny postępów we 

wdrażaniu inicjatywy oraz wytyczne do końcowego raportu na 

jej temat, który ma powstać w 2011 roku. Dokument zawiera też 

propozycje kierunków rozwoju rynków pionierskich w przytrzech 

głównych zadań: 

! zwiększenia spójności ram prawnych i normalizacyjnych 

w zakresie zrównoważonego budownictwa, 

! zastosowania innowacyjnych technologii i produktów oraz 

wdrożenia procedur związanych z procedurami obliczania 

kosztu cyklu życia (LCC – Life Cycle Cost) w zamówieniach 

publicznych, 

! poprawy funkcjonowania łańcucha dostaw oraz współpracy 

z klientami 

szłości, a także sugestie dotyczące zmian kryteriów identyfikacji Wyżej wymienione ogólne cele miały być realizowane poprzez 

nowych gałęzi gospodarki, które miały by zostać objęte przez 11 działań szczegółowych, których dotychczasowy przebieg 

LMI. i perspektywy na przyszłość również zostały przedstawione 

Dane zawarte w raporcie odnoszą się do działań wspierających w omawianym raporcie. 

rynki pionierskie w obszarze regulacji prawnych, zamówień publicznych, 

normalizacji oraz instrumentów uzupełniających. 

Większość zaplanowanych działań została zakończona lub jest 

prowadzona zgodnie z harmonogramem założonym w dokumencie 

wprowadzającym LMI, niewielka część nich uległa 

opóźnieniom, natomiast z niektórych zrezygnowano, jako że nie 

wnosiły znaczącego wkładu w realizację celów inicjatywy. Według 

autorów raportu, na bieżącym etapie możliwa jest ocena postępów 

we wdrażaniu narzędzi LMI, jednak ich faktyczny wpływ 

na kształt gospodarki europejskiej będzie zauważalny za 5–10 

lat, wtedy też można będzie sformułować wiarygodne opinie na 

ten temat. Co więcej, w trakcie wdrażania inicjatywy zaszły znaczące 

zmiany w światowej gospodarce, spowodowane kryzysem 

ekonomicznym, który rozpoczął się w 2008 roku. Wywarł on du- 

Działania 1 i 3 – Przegląd regulacji prawnych obowiązują- 

cych w poszczególnych państwach członkowskich w dziedzinie 

budownictwa oraz budowa panelu liderów przemysłu, 

mającego dokonać analizy pozytywnych i negatywnych 

wpływów prawa europejskiego i uregulowań krajowych na 

innowacyjność w budownictwie. 

Z uwagi na stopień skomplikowania problemu i konieczność 

wzięcia pod uwagę wielu przepisów związanych z budownic- 

twem obowiązujących na poziomie lokalnym, jak również na 

problemy w znalezieniu przedsiębiorców i ekspertów mogących 

uczestniczyć w pracach, działania te uległy opóźnieniu. Plan 

operacyjny obu działań był omawiany na posiedzeniu Grupy Ro- 

boczej ds. LMI nr 1 w kwietniu 2009. 

ży negatywny wpływ na objęte inicjatywą rynki wiodące, jednak 

Działanie 2 – „Recast” dyrektywy EPBD (w sprawie charakdalsze 

wspieranie innowacji i wdrażanie gospodarki zgodnej 

terystyki energetycznej budynków). 

z zasadami zrównoważonego rozwoju może przyśpieszyć ich rekonstrukcję, 

ukierunkowując je równocześnie na pożądaną ścież- Propozycja zmiany dyrektywy EPDB została opublikowana 

kę rozwoju. 

przez KE w listopadzie 2008, po czym została poddana proce- 

durze współdecydowania. Obecnie dyrektywa czeka na akcep- 

Zrównoważone budownictwo w działaniach LMI 

tację Parlamentu Europejskiego, oczekuje się że zostanie opublikowana 

w 2 kwartale 2010. W międzyczasie, w czerwcu 2009, 

Rynek budowlany jest istotną gałęzią gospodarki europejskiej. weszła w życie dyrektywa w sprawie energii odnawialnych, 

W przedsiębiorstwach zajmujących się wykonawstwem, mate- zobowiązująca państwa członkowskie do wprowadzenia regulariałami 

i wyrobami budowlanymi bezpośrednie zatrudnienie cji prawnych określających sposoby wyznaczania oraz określone 

Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

minima związane z wykorzystaniem w budownictwie energii ze ducentów wytwarzających małe serie wyrobów. Kolejną zmianą 

źródeł odnawialnych. w stosunku do dotychczas obowiązującej dyrektywy CPD ma 

być rozszerzenie trzeciego i wprowadzenie siódmego wymaga- 

Działanie 4 – Opracowanie wytycznych i schematów pozwania 

podstawowego, które podkreślają konieczność minimalizolających 

na zastosowanie analizy kosztu cyklu życia (LCC) 

wania wpływu wyrobów i wykonywanych z nich obiektów buw 

zamówieniach publicznych. 

dowlanych na środowisko. Obecnie rozporządzenie podlega pro- 

cedurze współdecydowania, jeszcze w 2010 roku może zostać 

Jak dotąd prace koncentrują się na promowaniu stosowania LCC opublikowanie w ostatecznej formie. 

w procedurach zamówień publicznych przy użyciu metodyki 

opracowanej w ramach wcześniejszych działań KE. Prowadzone 

są również obserwacje mające na celu ustalenie sposobu opraco- 

wania nowych wytycznych. 

Działanie 9 – Stworzenie przewodnika na temat współpracy 

przy projektach budowlanych dla małych i średnich przedsiębiorstw 

Działanie 5 – Wdrożenie sieci powiązań pomiędzy instytu- 

cjami publicznymi stosującymi procedury zamówień publicz- 

nych 

Przewodnik miał stanowić wskazówki ułatwiające współdziałanie 

małych przedsiębiorstw przy realizacji złożonych projektów, 

a także wspólne opracowywanie i wdrażanie innowacyjnych 

technologii. Działanie zostało zakończone w marcu 2009 roku. 

To działanie przewidywało wsparcie finansowe budowy sieci 

powiązań pomiędzy instytucjami, mającej umożliwiać wymianę 

doświadczeń, wyszukiwanie rozwiązań oraz dostarczenie spój- 

Działanie 10 – Opracowanie rozwiązań ubezpieczeniowych 

dla innowacyjnych projektów związanych z budownictwem 

nych informacji na temat obecnych i przyszłych potrzeb w za- 

Wynikiem tego działania mają być podstawy do wspierania prokresie 

zielonych zamówień publicznych do przedsiębiorców. 

mocji nowych modeli ubezpieczeń, które mogły by wpłynąć ko- 

W ramach tego działania rozpoczęto trzy projekty, wśród nich 

rzystnie na rozwój innowacyjnych i zrównoważonych rozwią- 

„SCI-Network” – „Sustainable Construction and Innovation in 

zań, poprzez zmniejszanie ryzyka, jakim obciążeni są przedsięthe 

European Public Sector”, dotyczący zrównoważonego bubiorcy 

podejmujący takie działania. W listopadzie 2008 roku KE 

downictwa, przewidziany na lata 2009–2011. 

rozpoczęła opracowywanie studium wykonalności projektu, któ- 

Działanie 6 – Stworzenie ram działania i metodyki oceny bu- 

dynków pod względem zgodności z zasadami zrównoważore 

ma być zakończone w 2010. Jego wstępne rezultaty zostały 

zaprezentowane w kwietniu 2009. 

nego rozwoju. 

Działanie 11 – Europejska strategia poprawy kompetencji 

Podczas spotkania w marcu 2008 roku przedstawiciele przemy- 

i umiejętności w budownictwie 

słu i instytucji naukowych określili działania niezbędne do stworzenia 

metodyki oceny zgodności z zasadami zrównoważonego 

rozwoju, które mogły by być stosowane w regulacjach prawnych 

i zachętach finansowych. We wrześniu 2008 roku ogłoszono nabór 

wniosków w tej sprawie, które aktualnie podlegają ocenie. 

Przewiduje się że wybrane projekty będą realizowane do roku 

2011–2012. 

Przeprowadzona została analiza zapotrzebowania na umiejęt- 

ności i kompetencje, jak jakie wystąpi w przyszłości, na podsta- 

wie scenariuszy rozwoju rynku budowlanego w perspektywie 

10–12 lat. Dokonano również przeglądu obecnie funkcjonują- 

cych w państwach członkowskich systemów nauczania pod kątem 

ich możliwości dostosowania się do przyszłych wymagań. 

Działanie zostało zakończone w marcu 2009. Stworzone opra- 

Działanie 7 – Rozszerzenie zakresu Eurokodów budowlanych 

(Eurokody drugiej generacji) 

cowanie ma posłużyć jako punkt odniesienia dla innych polityk 

wpływających na rozwój Unii Europejskiej. 

Włączenie do Eurokodów aspektów związanych ze zrównowa- Podsumowanie 

żonym rozwojem wymaga wspólnych działań wielu Komitetów 

Technicznych zajmujących się różnymi obszarami normalizacji. 

Powyższe przykłady pozwalają stwierdzić, że inicjatywa LMI 

Ich przegląd i ocenę konieczności współpracy między nimi prow 

zakresie zrównoważonego budownictwa, na obecnym etapie 

wadzi Grupa Robocza CEN nr 206 „Zrównoważone budownic- 

wdrożenia skupia się głównie na budowaniu świadomości 

two w pracach CEN”, natomiast Komitet Techniczny CEN 

uczestników rynku budowlanego i władz państw członkowskich, 

nr 250 ds. Eurokodów opracowuje strategię prac koniecznych do 

a także na tworzeniu odpowiednich ram dla działań, które mają 

przeprowadzenia w stosunku do istniejących Eurokodów. 

nastąpić w przyszłości. Z prowadzonych aktualnie prac, których 

efekty końcowe spodziewane są najbliższym czasie, największy 

Działanie 8 – Włącznie wymagań związanych ze zrównoważonym 

rozwojem do projektu rozporządzenia w sprawie wy- 

robów budowlanych (CPR) 

Propozycja rozporządzenia w sprawie wyrobów budowlanych 

zaprezentowana przez komisję w maju 2008 roku wprowadzała 

wpływ na rynek budowlany powinno mieć rozporządzenie 

w sprawie wyrobów budowlanych (CPR) oraz nowa postać dyrektywy 

w sprawie efektywności energetycznej budynków 

(EPBD). 

uproszczenie procedury uzyskania oznakowania CE dla innowa- Mgr inż. Łukasz Adamus 

cyjnych wyrobów budowlanych, jak również zmniejszenie kosz- 


tów ponoszonych przez małe przedsiębiorstwa oraz przez pro- 

Informator – Cz. XVIII 


153

Polacy uczą międzynarodowych ekspertów 

jak chronić wodniczkę 

154 

Polka jednym 

z sześciu laureatów 

Nagrody Goldmanów! 

Pomimo wysiłków Koalicji na forum krajowym – informowania 

o uwarunkowaniach prawa krajowego i prawa międzynarodowego, 

opiniowania dokumentów, pisania odwołań od kolejnych decyzji 

– kolejne rządy i władze regionalne forsowały przebieg Via 

Baltica szkodliwy dla środowiska. Organizacje pozarządowe zaczęły, 

więc prezentować dowody na łamanie prawa wspólnotowego 

również na forum europejskim. W efekcie ich działań, 

19 kwietnia 2010 Fundacja Ochrony Środowiska Goldmanów 

(The Goldman Environmental Foundation) ogłosiła na- 

(1) 

zwiska sześciu laureatów Nagrody Goldmanów za rok 

2010. Wśród osób, które otrzymały w tym roku najważniejszą 

światową nagrodą w dziedzinie ochrony środowiska, 

zwaną „ekologicznym Noblem”, znajduje się Małgorzata 

Górska – współorganizatorka kampanii w obronie Doliny 

Rospudy i na rzecz zmiany przebiegu drogi ekspresowej Via 

w 2007 roku Komisja Europejska skierowała sprawę do Europejskiego 

Trybunału Sprawiedliwości. Dzięki przygotowaniu 

petycji do Parlamentu Europejskiego w związku z zagrożeniem 

dla obszarów Natura 2000 sprawą ochrony Doliny Rospudy i ko- 

nieczności zmiany przebiegu Via Baltica zajęli się także eurode- 

putowani. Komisja Petycji Parlamentu Europejskiego przygotowała 

raport w tej sprawie. 

Baltica. 

W czasie, gdy Europejski Trybunał Sprawiedliwości rozważał 

legalność decyzji o reazlizacji obwodnicy Augustowa (fragmen- 

Intensywna kampania na rzecz ochrony doliny Rospudy i zmiany tu drogi Via Baltica) przez bagienną część Doliny Rospudy i obprzebiegu 

drogi ekspresowej Via Baltica przez obszary chronio- szar Natura 2000 w świetle prawa europejskiego, polskie sądy 

ne rozpoczęła się w roku 2002. Małgorzata Górska, koordyna- orzekły, że decyzje w tej sprawie naruszają prawo krajowe. Pretorka 

kampanii „Via Baltica” z Ogólnopolskiego Towarzystwa sja społeczna i naciski ze strony ekologicznych organizacji poza- 

Ochrony Ptaków, odegrała w niej ważną rolę. Przyczyniła się do rządowych oraz instytucji unijnych przyniosły ostatecznie długo 

powstania sprawnie działającej koalicji organizacji pozarządo- oczekiwane rezultaty. W marcu 2009 roku rząd polski ogłosił, że 

wych, w której skład weszły między innymi Ogólnopolskie To- nie będzie budował drogi szybkiego ruchu Via Baltica przez Dowarzystwo 

Ochrony Ptaków, Polska Zielona Sieć i WWF Polska linę Rospudy. Pół roku później, 20 października, Rząd RP podjął 

(inne organizacje pozarządowe wspierające akcję, to m.in.: decyzję o zmianie trasy całej kontrowersyjnej drogi ekspresowej 

Greenpeace Polska, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Cent- w Polsce, tym samym chroniąc kluczowe ostoje przyrody przed 

rum Ochrony Mokradeł, SISKOM. zniszczeniem. Według przyjętych zmian Via Baltica zamiast 


go funduszu LIFE Natura. Razem z czterema partnerami, m.in. 

Biebrzańskim Parkiem Narodowym, OTOP wprowadził plan 

ochrony wodniczki w 9 lokalizacjach o całkowitej powierzchni 

42.000 ha na terenie Polski i Niemiec. Na konferencji pojawiło 

się ponad 100 gości, którzy zapoznali się z zebraną podczas kilku 

lat prowadzenia projektu wiedzą na temat metod i technik stosowanych 

do polepszania warunków życia wodniczki na stanowiących 

jej ulubione siedlisko torfowiskach. Eksperci zapoznali się 

z możliwościami prowadzenia na szeroką skalę działań sprzyjających 

przetrwaniu i ochronie wodniczki. Biebrzańskie torfowiska 

wyglądają dziś zupełnie inaczej niż w czasach przed wprowadzeniem 

projektu ochrony wodniczki. Tam, gdzie jeszcze niedawno 

krzewy i drzewa powoli zarastały cenne torfowiskowe łą- 

ki, dziś można znów spotkać czajki, krwawodzioby, czy rycyki, 

W dniach 11 – 15 maja 2010 w siedzibie Biebrzańskiego Parku 

Narodowego odbyły się dwie międzynarodowe konferencje 

organizowane przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony 

Ptaków (OTOP). Spotkania zgromadziły ekspertów 

w dziedzinie ochrony przyrody i przedstawicieli rządów z 15 

państw, w tym również z krajów afrykańskich. Tematem a przede wszystkim obserwować powrót wodniczki. 

konferencji była ochrona najrzadszego ptaka śpiewającego Druga konferencja zgromadziła około 40 przedstawicieli krajów, 

Europy – wodniczki (Acrocephalus paludicola) – najwięk- w których występuje wodniczka. W 2003 roku państwa te podszego 

ornitologicznego skarbu Polski, którego około 20% pisały pod auspicjami Konwencji o ochronie wędrownych gatunświatowej 

populacji zamieszkuje Dolinę Biebrzy. Specjaliści ków dzikich zwierząt (The Convention on the Conservation of 

do spraw ochrony przyrody z Ogólnopolskiego Towarzystwa Migratory Species of Wild Animals, w skrócie CMS), zwanej też 

Ochrony Ptaków, Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz Konwencją Bońską, wyjątkowe międzynarodowe porozumienie 

Ministerstwa Środowiska dzielili się z przyrodnikami dotyczące ochrony wodniczki. Teraz sygnatariusze porozumiei 

urzędnikami z innych krajów najnowszymi osiągnięciami nia spotkali się po raz drugi na terenie Biebrzańskiego Parku Naw 

dziedzinie ochrony tego rzadkiego gatunku. rodowego, aby ocenić postęp prac nad ocaleniem tego unikalnego 

gatunku przed wyginięciem. 

Pierwsze spotkanie to konferencja końcowa największego polskiego 

projektu ochrony gatunkowej – trwającego 6 lat projektu 

„Ochrona wodniczki w Polsce i w Niemczech”. Projekt ten, roz- Pawel Szałański - Specjalista ds. zarządzania projektem 

poczęty w 2005 roku, posiada całkowity budżet przekraczający Pawel.Szalanski@otop.org.pl, Tel. kom. 661 898 242 

5 mln euro, z czego większość pochodzi ze środków europejskie-

przez Puszczę Knyszyńską, Dolinę Biebrzy i Puszczę Augus- którzy marzli w zimowym obozie na trasie planowanej drogi do 

towską będzie wiodła przez Łomżę i omijała większość obsza- doliny, pisali petycje i skargi, nosili zielone wstążki – przyrodrów 

Natura 2000 w regionie. Zatwierdzony wariant jest zgodny 

z wynikami strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, 

niczo cenne obszary zostały ocalone. 

której od początku kampanii domagały się organizacje pozarządowe. 

Dzięki działaniom Małgorzaty Górskiej i pozostałych 

Marcin Kozłowski – Koordynator ds. Komunikacji 

członków Koalicji oraz wszystkich innych ludzi walczących 

o uratowanie Rospudy i zmianę przebiegu Via Baltica – tych, 

marcin.kozlowski@otop.org.pl, 0-22 761 82 05 

OŚWIADCZENIE 

go bezpieczeństwa żywnościowego (problem dla kraju nie 

KOMITETU OCHRONY PRZYRODY PAN 

W SPRAWIE UWALNIANIA DO 

ŚRODOWISKA ORGANIZMÓW 

MODYFIKOWANYCH GENETYCZNIE (GMO) 

mniej ważny od bezpieczeństwa energetycznego). 

6. Podkreślić brak poważnej i odpowiedzialnej debaty publicznej 

w sprawie GMO oraz zwrócić uwagę na wyraźną medialną 

kampanię propagującą GMO. 

7. Zwrócić także uwagę na konieczność szerszej, nie tylko ogól- 

– „KONIECZNOŚCI MORATORIUM I 

nopolskiej, ale i ogólnoeuropejskiej debaty w tej sprawie. 

WIELOSTRONNYCH BADAŃ” 

W aktualnej sytuacji Komitet Ochrony Przyrody PAN apeluje o: 

Wobec wciąż bardzo żywych kontrowersji oraz coraz mocniejszych 

głosów środowisk naukowych wskazujących na zagrożenia 

związane z uwalnianiem do środowiska organizmów modyfikowanych 

genetycznie (GMO), Komitet Ochrony Przyrody 

PAN w dniu 4 grudnia 2010 r. wysłuchał głosu specjalistów, którzy 

zwrócili uwagę na aktualne i potencjalne zagrożenia dla bioróżnorodności 

ze strony GMO. Kwestię zagrożeń rozpatrywano 

w szerszym kontekście problematyki ochrony przyrody, ochrony 

zdrowia, konsekwencji społecznych i ekonomicznych oraz sytuacji 

formalno–prawnej. 

! 

! 

Rygorystyczne przestrzeganie obowiązującego w sprawie 

GMO prawa i nie podejmowanie obecnie działań na rzecz 

jego liberalizacji. 

Pilne wprowadzenie 15–letniego moratorium na uprawy oraz 

uwalnianie do środowiska GMO. Moratorium to dałoby czas 

na: 

! Uruchomienie poważnych, rządowych programów ba- 

dawczych dotyczących skutków oddziaływań GMO na 

środowisko, gospodarkę i zdrowie oraz skutków społecz- 

nych przedsięwzięcia; 

! Wystąpienie z inicjatywą stworzenia podobnych progra- 

Po przeanalizowaniu zgromadzonych faktów i odbytej dyskusji, mów finansowanych z funduszy Unii Europejskiej; 

Komitet pragnie przywołać i z całym przekonaniem nie tylko 

! Opracowanie odpowiedniego monitoringu środowiska 

podtrzymać, ale także wzmocnić swoje stanowisko z dnia związanego z bezpieczeństwem żywnościowym i ochro- 

28 stycznia 2008 roku w sprawie GMO; w szczególności prag- ną bioróżnorodności w kontekście zagrożenia ze strony 

nie: 

GMO, oraz adekwatnego systemu kontroli w tym wzglę- 

1. Zwrócić uwagę na dające się już stwierdzić realne zagrożenie dzie. 

bioróżnorodności ze strony wprowadzanych do środowiska 

organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO). Uwalnianie 

tego typu organizmów do środowiska może wywołać 

bardzo poważne i dalekosiężne konsekwencje, których ostateczne 

rozmiary mogą okazać się daleko bardziej groźne niż 

dające się obecnie przewidzieć. 

2. Podkreślić zdecydowany odwrót w ostatnim czasie od prób 

wprowadzenia GMO oraz zakaz uprawy roślin genetycznie 

modyfikowanych w najbardziej rozwiniętych krajach Europy 

(m. in. Niemcy, Francja, Włochy, Austria czy Szwajcaria). 

3. Zwrócić uwagę na: (a) zjawisko wprowadzania na coraz 

Komitet, będący szeroką reprezentacją środowisk akademickich 

kraju, z całą mocą raz jeszcze pragnie podkreślić bardzo poważ- 

ne potencjalne niebezpieczeństwo związane z uwalnianiem 

GMO do środowiska. Rzeczywista skala zagrożeń pozostaje 

wciąż nierozpoznana. Jednakże już istniejące przesłanki wska- 

zują, że skutki środowiskowe wprowadzenia GMO mogą okazać 

się dalekosiężne i nieodwracalne, a równocześnie znacznie groź- 

niejsze od skutków powodowanych przez jakiekolwiek inne 

czynniki zagrażające obecnie bioróżnorodności i szeroko rozu- 

mianej jakości środowiska. 

większą skalę upraw roślin genetycznie modyfikowanych 

w Polsce i to mimo obowiązywania całkowitego zakazu takich 

upraw; (b) brak wystarczających procedur zabezpieczających, 

oraz nadzoru ze strony odpowiednich służb i urzędów 

a także bezkarność osób i instytucji naruszających rygorys- 

tyczne dotychczas w tej kwestii prawo; (c) całkowite nieprzygotowanie 

Polski do kontroli upraw GMO. 

4. Uczulić na nieskuteczność procedur nie tylko krajowych, ale 

także obowiązujących w całej Unii Europejskiej. 

5. Zwrócić uwagę na potencjalnie bardzo poważne skutki społeczno–ekonomiczne 

i gospodarcze oraz zdrowotne związane 

z uwalnianiem GMO, a także na problem szeroko pojęteprof. 

dr hab. Zbigniew Mirek 

Przewodniczący Komitetu Ochrony Przyrody PAN 


155

TERESA SADOŃ-OSOWIECKA 

Krajoznawstwo i turystyka szkolna 

jako edukacja alternatywna – konteksty przyrodnicze, 

społeczne, kulturowe i pedagogiczne 

Słowa kluczowe: krajoznawstwo, turystyka, symulakry, konstruowanie przestrzeni, edukacja regionalna i ekologiczna, 

budowanie tożsamości 

Key words: sightseeing, tourism, symulacre, constructioning of space, regional and ecological education, 

building of identity 

Szkolne koła krajoznawczo-turystyczne są traktowane mających w założeniu budować patriotyzm uczniów. Wyprzez 

niektórych rodziców, uczniów, a wydaje się, że także daje się, że w tworzeniu indywidualnej tożsamości człoprzez 

decydentów oświatowych, jako przeżytek. W dobie wieka nie uwzględnia się prawie wcale roli najbliższego 

powszechnego dostępu do programów telewizyjnych, otoczenia ucznia, zarówno przyrodniczego jak i kulturo- 

Internetu można poznawać Polskę i inne kraje bez wycho- wego - nierozerwalnie ze sobą splecionych. Narzuca się 

dzenia z domu. Także oferta biur turystycznych jest róż- odgórnie pewne znaczenia, ale ignoruje jednocześnie sanorodna 

i dostępna prawie dla każdego. Często korzystają modzielne odkrywanie czy też nadawanie ważności miejsz 

niej także szkoły przy organizowaniu wycieczek. com bliskim w sensie przestrzennym i w sensie mental- 

Nastawienie na tzw. „efektywność” w edukacji, mierzoną 

nym. 

wynikami egzaminów zewnętrznych sprawdzających ści- Artykuł przedstawia możliwości tkwiące w turystyce 

śle zakreślony rodzaj wiedzy, powoduje, że n jestegowana i krajoznawstwie szkolnym jako alternatywę dla edukacji 

potrzeba zajęć „nieproduktywnych”, to znaczy takich, któ- formalnej, alternatywę dla masowości i jednakowego 

re nie przygotowują bezpośrednio do egzaminu. Takimi widzenia świata, alternatywę dla konsumpcyjnego nasta- 

„nieproduktywnymi” zajęciami mogą być w oczach nie- wienia do otaczającej rzeczywistości, alternatywę dla naktórych 

rodziców czy decydentów oświatowych wyciecz- rzuconego sposobu poznawania świata. Wszystkie aspekty 

ki w miejsca nieodległe od szkoły, gdzie, według nich, „co są ze sobą ściśle związane i wynikają jedne z drugich. 

można ciekawego zobaczyć?”. Oprócz takich pytań padają Nawiązują do współczesnych poglądów geografii humatakże 

inne: „A co tu zwiedzać?”, „Przecież oni już tu nistycznej, teorii socjologicznych, psychologicznych i pebyli!”, 

„Jeździmy z dzieckiem po Polsce i nie tylko. Tyle dagogicznych. Propozycje tu przedstawione są tylko możwidziało! 

Po co ma marnować czas?” liwą, ale niekonieczną wizją roli kół krajoznawczo-turys- 

Subiektywna interpretacja tego typu wypowiedzi nasuwa 

pytania o sens edukacji w ogóle, dla których szkolne kra- 

joznawstwo jest tylko pretekstem: 

! jako rozliczania się z efektu w postaci listy „zaliczonych” 

atrakcji turystycznych, które „wypada” widzieć 

tycznych. Umieszczam je w różnych kontekstach, które są 

uzasadnieniem dla mojego sposobu myślenia o roli szkolnej 

turystyki i krajoznawstwa. Staram się unikać słów 

„powinno się”, „trzeba”, „należy”, nakazujących sposób 

postępowania. Chcę zaakcentować natomiast MOŻLIWO- 

ŚCI wynikające ze spojrzenia na szkolną turystykę i krajo- 

(i zabytków, i obiektów przyrodniczych) łatwej do 

zweryfikowania, 

znawstwo z różnych punktów widzenia. 

! albo jako edukacji rozbudzającej ciekawość świata 

w różnych jego wymiarach (przestrzennych, metafo- 

O wężu zjadającym własny ogon – krótkotrwałe atrak- 

rycznych – ontologicznym i epistemologicznym, mencje 

turystyczne 

talnym), wzbudzającej refleksję i pytania, pozwalają- Miejsca są tym, czym czynią je ludzie 

cej na indywidualne poszukiwania oraz odkrywanie 

(D. Gruenewald za: [14]) 

świata dla siebie i uwewnętrznienie go. 

Walory turystyczne obszaru mogą być różnie rozpatry- 

Instytucjonalizacja przedsięwzięć edukacyjnych nadaje wane w zależności od preferencji: albo pod względem 

im urzędową rangę, czyniąc je ważnymi dla uczniów i ich pragmatycznym – użytecznościowym, albo pod względem 

rodziców. Tak było w przypadku wycieczek historycznych walorów estetyczno-krajobrazowych [12, s. 169], na które 

finansowanych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej składa się splot zjawisk przyrodniczych i kulturowych. Te 

dwa podejścia z reguły nakładają się na siebie. Zwrócić 

należy też uwagę, że walory jako takie nie istnieją obiektywnie. 

Są konstruowane społecznie [13]. Dużą rolę 

Dr T. Sadoń-Osowiecka - Uniwersytet Gdański. Pracownia Dydaktyki Geografii 


w tworzeniu walorów odgrywa nie tylko sam obszar, ale „czystości” miejsca. Błękitna flaga może powiewać nad 

treść i sposób rozpowszechniania informacji o nim. Wy- plażą, na której nie można się kąpać z powodu zakwitów 

daje się, że obecnie coraz większą rolę w potocznej ocenie glonów czy sinic (np. plaże trójmiejskie), ale która jest 

walorów turystycznych odgrywa kwestia pragmatyczna. sprzątana regularnie i gdzie istnieje odpowiednia infra- 

Walory krajobrazowe stają się drugorzędne. Świadczą st ru k tu r a (tzn. można zjeść, umyć się, zabawić). 

o tym choćby komunikaty pogodowe w telewizji podczas 

ferii zimowych czy wakacji. Zimą dotyczą głównie warunków 

dla narciarzy - ilości śniegu na popularnych stokach 

Mobilność turystyczna i spędzanie wakacji na plażach 

położonych w ciepłym klimacie spowodowało, że ocze- 

kiwania konsumentów co do plaż bałtyckich są bardzo 

narciarskich. Latem – słońca lub zachmurzenia nad Bał- 


podobne do tego, co zastać można na tropikalnych plażach, 

tykiem. Jakkolwiek przyzwyczailiśmy się do nich i są 

mimo różnic klimatu i charakteru polskiego wybrzeża 

traktowane jako pomoc przy wyborze na przykład terminu 

Bałtyku. Pojawiają się więc na nich sztuczne palmy, a to, 

wczasów czy podjęciu decyzji o wyjeździe, to niosą także 

co decyduje o specyfice klimatycznej Bałtyku, także o waukryty 

komunikat. Pobyt w górach jest równoznaczny 

lorach zdrowotnych pobytu nad Bałtykiem – wiatry, czyste 

z jazdą na nartach. Same góry, które pierwotnie (np. 

powietrze z jodem i nie zawsze wysoka temperatura, staje 

w czasach Witkiewicza czy Chałubińskiego) stanowiły 

się przeszkodą w „wypoczynku”. Plażowicze niezależnie 

główny powód przyjazdu, a wędrówki po nich czy jazda na 

od siły wiatru otaczają się parawanami, skutecznie zasła- 

nartach służyły raczej jako sposoby na ich lepsze pozna- 

niającymi widok i chroniącymi przed wpływem rzeczy- 

wanie i podziwianie, stają się dziś elementem drugorzędwistego 

Bałtyku, ale wyraźnie odgraniczającymi zajęte 

nym. Są tylko stokami o lepszej lub gorszej przydatności 

własne terytorium. 

dla uprawiania narciarstwa. 

Ten swego rodzaju turystyczny konsumpcjonizm ma od- 

O takiej hierarchii atrakcyjności świadczą także wyponiesienie 

w opisie konsumenta sporządzonym przez 

wiedzi uczniów podczas ubiegłorocznej olimpiady geo- 

Z. Baumana: „Konsumenci są przede wszystkim zbieragraficznej 

na temat walorów turystycznych. W przeważaczami 

wrażeń; kolekcjonują rzeczy jedynie wtórnie, jako 

jącej liczbie wypowiedzi najpierw podawano liczbę miejsc 

pochodne doznań.” [4]. W tym wypadku „rzeczą” jest cała 

noclegowych o odpowiednim standardzie, a dopiero w dalturystyczna 

infrastruktura i liczne stworzone atrakcje tuszej 

kolejności wymieniano walory przyrodnicze (np. blisrystyczne. 

Wielość wrażeń i gadżetów nie powoduje jedkość 

parków narodowych) czy kulturowe. Wymienienie 

nak poczucia spełnienia, bo: „Istotą zblazowania jest obopobliskich 

parków narodowych czy znanych zabytków nie 

jętność na różnorodne bogactwo przedmiotów nie w tym 

sprawiało trudności. Znamienna jest jednak wypowiedź 

sensie, że zblazowany nie przyjmuje do wiadomości ich 

ucznia na temat specyfiki ludności zamieszkującej Tatry: 

istnienia, ale w tym, że znaczenie i wartość różnorodności, 

„Górale znani są z tego, że wyjeżdżają do Ameryki” [17]. 

a co za tym idzie i samych przedmiotów, odczuwana jest 

Ta wypowiedź, prawdopodobnie w zamierzeniu jej autora 

jako nieistotna. Przedmioty ukazują się osobie zblazoważartobliwa, 

mogłaby być potraktowana pozornie jako donej 

jako podobnie bezbarwne i pozbawione blasku, tak iż 

strzeżenie zjawiska migracji i mobilności ludności zamieżaden 

nie zasługuje, by go przedkładać nad inne (…) 

szkującej Tatry, ale także jako zmiana w sposobie postrze- 

Wszystkie przedmioty unoszone są niezależnie od ich 

gania Tatr i jej mieszkańców, którzy już nie kojarzą się 

ciężaru gatunkowego przez nieprzerwany nurt pieniądza, 

przede wszystkim ze specyfiką tego regionu i nie są 

wszystkie leżą na tej samej płaszczyźnie i różnią się tylko 

postrzegani jako jej współtwórcy i nieodłączne składowe 

wielkością zajmowanej powierzchni.” [5]. 

krajobrazu gór. Taki sposób widzenia może mieć swoje 

źródła w specyfice czasów, ale także w komercjalizacji Turyści są w tym wypadku kolonizatorami, zawłaszczaturystyki 

i traktowaniu obszarów turystycznych jako wy- jącymi przestrzeń i kształtującymi ją według własnych wytworzonego 

produktu turystycznego, swego rodzaju Disobrażeń, niezainteresowanymi ani naturalnymi krajobraneylandu, 

parku rozrywki. Produkt został „wyprodukozami i charakterem miejsc wynikającym ze splotu warunwany”. 

Jest zatem tworem sztucznym, odpowiadającym ków naturalnych, historii, kultury i indywidualności miepopytowi 

i gustom konsumentów. 

szkańców (tubylców). Ta przestrzeń turystyczna służy do- 

póki jest modna, dopóki bogata w wyprodukowane szybko 

Wybrzeże Bałtyku z szerokimi, piaszczystymi, białymi 

atrakcje. Jest swego rodzaju nietrwałą błyskotką, kiczem 

plażami, które kiedyś decydowały o ich uroku i atrakcyj- 

„do szybkiego spożycia”, bo ,,Tym, co się liczy jest ulotności, 

zamieniły się w miejsca całodobowej rozrywki 

ność, immanentna czasowość wszystkich zobowiązań, waz 

nieodłącznymi namiotami piwnymi, gdzie nieistotne są 

żniejsza od nich samych; zresztą zobowiązania nie mogą 

walory estetyczne (wielka biała przestrzeń w połączeniu 

trwać dłużej niż czas potrzebny na skonsumowanie przed- 

z szafirowym morzem, rozświetlona słońcem). Przyznamiotu 

pożądania…” [4]. 

wanie „błękitnej flagi” staje się dodatkowym atutem, przy 

czym kryteria jej przyznawania dotyczą głównie urządzeń Adekwatna dla sytuacji przypisywania wartości tylko 

technicznych na plaży, a nie naturalnej urody, a nawet 

sztucznym wytworom i niedoceniania naturalnego piękna 

157

staje się sytuacja z baśni „Świniopas” J. Ch. Andersena, jak tylko wyłamując się z globalistycznego porządku znakiedy 

to damy dworu zareagowały na podarunek w postaci ków, w którym zabrakło miejsca dla jednostkowej różnicy. 

pięknej, naturalnej róży: Fe, prawdziwa! To, co oferuje nam współczesny świat, jest upokarzającym 

Można powiązać to z teorią symulakrów Baudrillarda, 

darem: w jednej chwili otrzymujemy od tego świata wszystko 

- naszą tożsamość, biografię, porządki marzeń i speł- 

mówiącą o tworzeniu sztucznej rzeczywistości: „Mamy tu 

nień.” [9]. 

do czynienia z zastąpieniem samej rzeczywistości znakami 

rzeczywistości, czyli z operacją powstrzymywania Udział w działaniach szkolnych kół krajoznawczo-turyskażdego 

rzeczywistego procesu przez jego operacyjną tycznych może pomóc w tworzeniu miejsc w rozumieniu 

kopię, niestabilną, deskryptywną, programowalną i nie- cytowanego wcześniej Tuana – jako oswojoną rzeczywisomylną 

maszynę, która dostarcza wszelkich znaków rze- tość związaną z wydarzeniami codzienności i jednocześnie 

czywistości oraz wymija wszelkie jej zmienne koleje losu. może pomóc tworzyć własną, nienarzucaną tożsamość, 

(…) Odtąd hiperrzeczywistość zabezpieczona zostaje wynikającą z indywidualnych przeżyć, związanych z byprzed 

tym, co wyobrażone, jak też przed wszelką moż- ciem w autentycznych miejscach. 

liwością odróżnienia tego, co rzeczywiste od tego, co 

wyobrażone…” [2]. W ten sposób hiperrzeczywistość Kreowanie świata przez uczniów 

1) 

„pożera” rzeczywistość, unieważniając naturalne walory 

miejsca. 

Jedyne, co człowieka ratuje to jego myśli, dzieła sztuki, 

twórczość. 

Baudrillard mówi o kiczu jako „pseudoprzedmiocie” oz- 

(B. Skarga, 2009) 

naczającym „symulację, kopię, imitację, stereotyp, niedo- Konstruowanie własnej wizji świata nie jest tożsame 

statek rzeczywistego znaczenia i nadmiar znaków, alego- z tworzeniem „symulakrów” w rozumieniu Baudrillarda. 

rycznych odniesień, sprzecznych konotacji, jako spotęgo- O ile „symulakry” są tworzone bez odniesienia do rzeczywanie 

i gloryfikację detalu i nasycenie za jego pomocą.” wistości, ale wdrażane, tworząc świat, to konstruowanie 

[1]. Odwrócony zostaje dawny bieg poznawania, kiedy to obrazu świata w umyśle powstaje na skutek interakcji pozna 

podstawie rzeczywistości tworzone były modele, by nającego podmiotu z otaczającym światem, dzięki dośuwypuklić 

i lepiej przyjrzeć się zjawiskom. Dziś to model wiadczaniu rzeczywistości związanym z indywidualnośdecyduje 

o obrazie rzeczywistości i ta zostaje w niego cią i przeszłymi doświadczeniami jednostki oraz wynikawtłoczona 

dzięki mediom. Ich zadaniem „jest dziś produk- jącymi ze społecznego i kulturowego jej usytuowania. 

cja (…) owej rzeczywistości w nadmiarze. Jest jej zbyt Z tego względu, jakkolwiek świat istnieje obiektywnie, 

wiele (…). Za sprawą swego rodzaju zoomu (…) za bardzo rozumiany jest przez każdego odmiennie. Zależy to też od 

zbliżamy się do rzeczywistości, która istniała zawsze i za- miejsca i czasu. Współczesny młody człowiek funkcjonuje 

wsze obdarzana była sensem jedynie z pewnego odda- poznawczo inaczej niż jego rówieśnik sprzed dwudziestu 

lenia.” [1]. lat. Żyjąc współcześnie pośród zmienionej, choćby z racji 

technicznych wynalazków, a co za tym idzie także i zja- 

Pojawia się degradacja naturalnego miejsca, rozumianego wisk społecznych, rzeczywistości, zbiera inne doświad- 

jako miejsce mentalne, tak jak ujął je Y. F. Tuan: „Miejsce 

to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność: przywiązani czenia [7]. Konstruuje inaczej swój świat. Dziś ma też 

jesteśmy do pierwszego i tęsknimy do drugiego. (…) o wiele większe możliwości pozyskiwania informacji 

Przestrzeń staje się miejscem w miarę nadawania wartości. z różnorodnych źródeł. 

Zamknięta i uczłowieczona przestrzeń staje się miejscem.” 

[14] 

Działania edukacyjne mogą więc wesprzeć rozwój intelek- 

tualny nie poprzez dostarczanie informacji, ale poprzez 

W tym kontekście widzę rolę kółek krajoznawczo-turys- pomoc w ich usensownieniu, bo, jak stwierdza Baudrillard, 

tycznych, które mogą funkcjonować poza symulakrami „Istniejemy we wszechświecie, w którym jest coraz więcej 

Baudrillarda, pozwalając konstruować autentyczne miej- informacji, a coraz mniej sensu.” [2, s. 101] To nadawanie 

sca, znaczące dla uczestników szkolnych wypraw, ze sensu nie może być jednak narzucane; ten sens musi być 

względu na ich naturalną wartość, ale też stanowiące odnaleziony indywidualnie. Szkolne krajoznawstwo może 

przeciwwagę dla konsumpcyjnej turystyki. Może to być sprzyjać nadawaniu sensu informacjom dotyczącym ota- 

swego rodzaju kontestacja, która wpisuje się w logikę roz- czającej rzeczywistości. 

wojową wieku młodzieńczego buntu, zgodnie ze stwierdzeniem 

nawiązującym do poglądów Baudrillarda: „Nie 

możemy (…) inaczej upomnieć się o własną tożsamość, 

Na wykorzystanie w edukacji krajoznawstwa jako bazy 

holistycznego widzenia świata, sposobu na integrowanie 

wiedzy oraz naturalnego uczenia się zwróciła uwagę 

J. Hanisz, opierając na nim program nauczania w klasach 

I-III [10]. Dzięki takiej edukacji „dziecko faktycznie 

mówi, czyta, rysuje, projektuje, wykonuje czynności, 

dokonuje ocen”; rozwija się intelektualnie, fizycznie, 

1) Mam tu na myśli nie tylko naturalne środowisko przyrodnicze, ale środowisko 

ukształtowane w ciągu dziejów przez procesy historyczne, społeczne 

i powiązane z ze środowiskiem przyrodniczym. Nawiązuję tu do poglądów 

V. de la Blache. 


emocjonalnie, twórczo, społecznie, moralnie. Jakkolwiek cież zanim te obiekty stały się ważne, ktoś musiał najpierw 

uwagi te dotyczą dzieci w wieku 7-10 lat, to mogą także zauważyć specyficzny krajobraz, roślinność, skały, zabuodnosić 

się do edukacyjnej roli krajoznawstwa w ogóle. dowania, zwyczaje ludzi; zainteresować się nimi, zbadać. 

Propozycje stwarzania okazji do zaspokajania naturalnej Wykreować je i pokazać innym. Dopiero wtedy zostały 

ciekawości świata, okazji do zdziwienia, prowokujących przez nich dostrzeżone jako ważne. Świadomość konstruoposzukiwanie 

wiedzy zamiast narzucania gotowych roz- wania znaczenia miejsca przez jego dostrzeżenie, badanie, 

wiązań oraz holistyczne i interdyscyplinarne pojmowanie związek emocjonalny daje poczucie pewnej mocy sprawświata 

jako zintegrowanej całości odnoszą się też do ucz- czej. Czyni z ucznia nie biernego odbiorcę, ale aktywnego 

niów w starszym wieku. twórcę. Dając uczniom-turystom możliwość wieloaspek- 

Według J. Nikitorowicza [15] „Tożsamość jednostki 

kształtuje się w konkretnej grupie pod wpływem określonej 

kultury. Człowiek nie ma innej możliwości tworzenia 

towego poznawania, badania, odczuwania, upodmiotawiamy 

ich. Być może, będzie to szansa dla tych odrzuconych 

przez instytucjonalny system edukacyjny, niemieszczą- 

cych się w schematach założonych z góry programów na- 

obrazu siebie, koncepcji siebie czy identyfikowania się 


uczania i w schematach wystandaryzowanego myślenia. 

(przynależności) z kimś, jeżeli nie znalazł grupy odniesienia, 

czyli osób znaczących dla siebie, oraz dziedzictwa To, co jeszcze niedawno było kojarzone jako miejsce niekulturowego.” 

Należałoby tu dodać, że dziedzictwo kul- ciekawe, zaniedbane i ponure, staje się atrakcyjne dzięki 

turowe nie jest zawieszone w próżni. Zgodnie z poglądami swojej przeszłości, specyfice, ale także pewnemu spo- 

V. de La Blache ma ono ścisły związek ze środowiskiem sobowi narracji o nim i funkcjonuje w teraźniejszości jako 

przyrodniczym, a relacje te nie są rozpatrywane antago- godne obejrzenia. Przykładem mogą być zrewitalizowane 

nistycznie (natura vs kultura), ale jako wspierające się o b ie k t y w Ł o d zi i postrzeganie Łodzi jako atrakcyjnego 

i uzupełniające nawzajem. Nie można zatem mówić t u ry st yc z ni e m i as ta . D la tożsamości uczniów-turystów 

o tożsamości bez miejsca traktowanego holistycznie. Jak ważne jest indywidualne „odkrycie” takich miejsc przez 

stwierdza J. Kaczmarek [11]: „Bycie-w-świecie nie ozna- samych siebie i dla siebie; jak pisze Bauman [4], przycza 

wyłącznie określonego położenia w czasoprzestrzeni, wrócenie ludzkiego wymiaru przestrzeni i konstytuowanie 

a przede wszystkim zamieszkiwanie w miejscu i wśród różnicy, która właśnie nadaje rangę miejscu i jego mieszludzi.” 

To „zamieszkiwanie w miejscu i wśród ludzi” kańcom z uwagi na specyfikę. Dotyczy to także postrzewpływa 

też zwrotnie na postrzeganie miejsca, także g a ni a p rz yr od y , prowadzące do zrozumienia jej we wzaw 

kategoriach atrakcyjności, niejako konstruuje je. Danie jemnych związkach, dostrzegania wielu uwarunkowań jej 

możliwości samodzielnego skonstruowania miejsca może funkcjonowania (np. występowania zbiorowisk roślinnych 

być jednym z głównych zadań krajoznawstwa szkolnego, w powiązaniu z rodzajem gleb, budową geologiczną, 

czyniącego z regionu – obiektywnego świata materialnego ukształtowaniem terenu). Przypominać to może postępowypełnionego 

rzeczami, „małą ojczyznę”, „świat przeży- wanie badacza-geografa, dla którego „środowisko geograwany” 

[16], któremu uczeń sam nadaje znaczenie w toku ficzne jest >>książką

(wywiady, obserwacje, studia literaturowe), połączony ni o w ie , k tó rzy w szkole funkcjonują jako „odrzuceni”, 

z własnymi przemyśleniami, przedstawiony w atrakcyjnej zaniedbani środowiskowo, „zaetykietowani” jako tzw. „źli 

plastycznie formie, a przy tym widać zaangażowanie emo- uczniowie”, z racji spędzania czasu poza domem (a często 

cjonalne godne prawdziwych odkrywców. Są przykładami i poza szkołą) posiadają rozległą, konkretną wiedzę przyintegracji 

wiedzy z różnych dziedzin i twórczości; połą- rodniczą na temat miejsc bliskich, wynikającą z własnych 

czeniem „mędrca szkiełka i oka” z „czuciem i wiarą”, obserwacji, która nie ma szans na zwerbalizowanie, a co za 

zgodnym ze współczesnym pojmowaniem wiedzy, w któ- tym idzie zweryfikowanie, w warunkach szkolnej lekcji 

rym wiedza „naukowa” zeszła z piedestału nieomylności i którą nauczyciel, realizujący narzucony z góry program 

(por. np. [8]). Nawet jeśli autorzy prac nie zdobyli laurów, nauczania, nie jest zainteresowany. Zajęcia, na których to 

to cenna jest bezinteresowna chęć poznawania, odkry- ci uczniowie stają się ważni ze swoją wiedzą, mogą być 

wania własnych miejsc i indywidualne nadawanie im początkiem ich wychodzenia z izolacji środowiskowej 

znaczenia. Chodzi raczej o sposób patrzenia na otaczającą i budzenia u nich poczucia własnej wartości i mocy sprawrzeczywistość 

niż efekt tylko w postaci wyliczania miejsc czej, co, być może, spowoduje zmianę w ich funkcjonopowszechnie 

uznanych za znaczące. Szkolna turystyka waniu także na lekcjach. Nauczyciel jest w takim przymoże 

więc pomóc w dostrzeżeniu, że: padku nie tyle tym, który wie, ale tym, który tworzy dla 

„Jest tutaj co niemiara miejsc z okolicami. ucznia-badacza „rusztowanie edukacyjne”, na którym roz- 

Niektóre możesz specjalnie polubić, wija się uczniowska wiedza oparta o samodzielne odkry- 

Nazwać je po swojemu wanie, poszukiwanie związków i prawidłowości w ota- 

I chronić od złego.” czającym świecie. Jego rolą jest rozbudzanie ciekawości 

(W. Szymborska, [18]) i podsycanie dociekliwości [6]. 

„Turyści i włóczędzy” Wspólne wędrowanie może być sposobem nauczania, 

Określenie „turyści i włóczędzy” nawiązuje w tym wypadku 

do Baumanowskiej teorii podziału społeczeństwa w 

dobie globalizacji na tych, którzy mogą swobodnie prze- 

mieszczać się ze względu na pozycję ekonomiczną („turyści”) 

i na tych, dla których taka swoboda przemieszczania 

się jest tylko nieziszczonym marzeniem i dla których 

„turyści” są niedoścignionym ideałem („włóczę- 

dzy”). Ci pierwsi zostają wyzwoleni „z więzów terytorial- 

nawiązującym do greckich tradycji akademii platońskiej 

i okazją do prowadzenia rozmów na różne tematy, inspi- 

rowane przez uczniów, także te związane z ich osobistym 

życiem. Ważne by był to prawdziwy sokratejski DIALOG 

z równoprawnym uczestnictwem wszystkich zaintereso- 

wanych, prowadzony z chęcią zrozumienia, nie - tylko do- 

wiedzenia się o sprawach; nieoceniający i niepouczający 

jak „dydaktyczne” pogadanki. 

nych”, ci drudzy żyją w odartym „ze znaczenia teryto- Poznanie różnych opinii daje szansę wyjścia poza obręb 

rium”, pozbawionym „potencjału określania ludzkiej toż- własnej kultury, zarówno dla tych z tzw. zaniedbanych 

samości” ze względu na to, że „kiedy >>odległości już nic domów, jak i dla tych z tzw. „dobrych domów”, którzy 

nie znacząbez- nego z obawą przed nimi. Może się okazać, że wspólne 

znaczeniowość

L I T E R A T U R A: [11] Kaczmarek J.: Podejście geobiograficzne w geografii społecznej. Zarys 

teorii i podstawy metodyczne. Wydawnictwo UŁ, Łódź 2005 

[1] 

[2] 

[3] 

[4] 

[5] 

[6] 

[7] 

[8] 

Baudrillard J.: Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, 

„Sic!”, Warszawa 2006 

Baudrillard J.: Symulakry i symulacja, „Sic!”, Warszawa 2005 

Baudrillard J.: W cieniu milczącej większości albo kres sfery społecznej, 

„Sic!”, Warszawa 2006 

Bauman Z: Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa 

2000 

Bauman Z.: Konsumowanie życia, Wyd. UJ, Kraków 2009 

Bruner J.: O poznawaniu. Szkice na lewą rękę, PIW, Warszawa 1971 

Brzezińska A.: Społeczna psychologia rozwoju, Scholar, Warszawa 2000 

Chalmers A.: Czym jest to, co zwiemy nauką. Rozważania o naturze, 

statusie i metodach nauki: wprowadzenie do współczesnej filozofii nauki, 

Siedmioróg, Wrocław 1993 

[12] Krzymowska-Kostrowicka A.: Geoekologia turystyki i wypoczynku, 

Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1997 

[13] Macnaghten P., Urry J.: Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie 

i społeczeństwie, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005 

[14] Mendel M. [red.]: Pedagogika miejsca, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2005. 

[15] Nikitorowicz J.: Edukacja międzykulturowa. Kreowanie tożsamości 

dziecka, GWP, Gdańsk 2005 

[16] Rembowska K.: Region i lokalność w świetle nowych geograficznych 

perspektyw badawczych, [w:] I. Sagan, M. Czepczyński [red.], Wymiar 

i współczesne interpretacje regionu, Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk 2003 

[17] Sadoń-Osowiecka T.: O możliwych pożytkach krajoznawstwa, [w:] Przybylski 

J., Świerk P. [red.]: Turystyka i krajoznawstwo z morzem w tle. 

Studia i materiały z dziejów krajoznawstwa na Pomorzu Gdańskim, Wydawnictwo 

Pomorskie przy RPK PTTK, Gdańsk 2010 

[9] Czapliński P.: „Symulakry i symulacja”, Baudrillard, Jean, Gazeta Wy- 

borcza, 2006-02-10; http.wyborcza.pl, (25 lutego 2010) 

[10] Hanisz J.: Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku: 

klasy 1-3, WSiP, Warszawa 1999 

[18] Szymborska W.: Tutaj, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2008

Fot.: M. Jańczak. Owocująca jabłoń ‘Koksa pomarańczowa’ z kolekcji sadowniczych ŚOB

Pobierz numer - Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?