OBCY CZY WYOBCOWANI? POSTACIE „INNYCH” W CYKLU ...

Konferencja_Radowska.qxd 5/14/2008 9:30 AM Page 197 

Mirosława Radowska-Lisak 

OBCY CZY WYOBCOWANI? POSTACIE „INNYCH” 

W CYKLU LUDOWYM JÓZEFA IGNACEGO KRASZEWSKIEGO 

Literatura i życie, czyli skąd się biorą „inni” 

Kategorie inności i obcości, popularne nie tylko w literaturoznawstwie, 

lecz i w naukach społecznych, stanowią użyteczną i atrakcyjną metodę radzenia 

sobie ze złożonością przedmiotu badań. Komentowanie dzieł literackich 

za pomocą ciągów antynomicznych wprowadza do interpretacji 

pewien porządek. Pozwala jednocześnie zaprezentować rozmaite sposoby 

kreowania postaci, a w konsekwencji zrekonstruować tajniki 

warsztatu pisarza. Próby wyłonienia typów z bogatej galerii 

bohaterów literackich na podstawie kryterium inności wiążą 

się ponadto ze specyfiką literatury, która „jest domeną tego, 

1 H. Mayer, Odmieńcy, 

przeł. A. Kryczyńska, Warszawa 

2005, s. 10. 

co jednostkowe i niepowtarzalne. Zarówno w odniesieniu do uposażenia 

twórcy, jak i formy i treści twórczości. Niezmiennie traktuje o wyjątkach” 1 . 

W celach interpretacyjno-poznawczych już podczas lektury grupujemy 

elementy świata przedstawionego, doszukując się przeciwieństw 

bądź analogii między nimi, a także wobec realnej rzeczywistości. Praktykę 

„segregowania” na zasadzie podobieństwa lub kontrastu utrwalają 

w nas jednak codzienne doświadczenia pozaliterackie. Od dziecka uczymy 

się klasyfikować osoby i rzeczy według cech wspólnych i różnych, powtarzalnych 

i tych rzadziej spotykanych. W wyniku obserwacji ludziom 

z otoczenia przypisujemy pewne dyspozycje, oceniamy swój dystans wobec 

nich, manifestujemy własną wyjątkowość albo przeciwnie, szukamy 

dla siebie grupowego układu odniesienia. Jako niepowtarzalne indywidua 

nawiązujemy kontakt z innymi aktorami życia społecznego – rekrutującymi 

się przecież z określonego środowiska – reprezentując równocześnie 

struktury ponadjednostkowe. W relacjach interpersonalnych posługiwanie 

się wspomnianymi opozycjami jakościowymi spełnia przede 

wszystkim funkcje regulacyjno-ochronne, a wyraża naturalną skłonność 

do identyfikacji. Tendencja do porównywania pozwala jednostce orientować 

się w skomplikowanym świecie bytów biologicznych i kulturo- 

197



2 Według Gillesa Lipovetsky'ego 

ostatnia właściwość 

odnosi się jednak głównie do 

społeczeństw opartych na tradycji. 

Takiej formie naśladownictwa 

(w której następuje 

transfer wzorców z przeszłości 

na teraźniejszość) francuski 

socjolog przeciwstawia modę, 

czyli imitację charakterystyczną 

dla współczesności, a czerpiącą 

szablony z wielu rozmaitych 

źródeł w przestrzeni horyzontalnej 

(np. elity, media). Jego 

zdaniem – kultura konsumpcyjna 

potęguje zakres 

swobód demokratycznych, 

uwalnia człowieka od problemów 

związanych z podziałami 

klasowymi czy etnicznymi, 

a przede wszystkim wprowadza 

ład i pokój, podczas gdy 

kultywowanie głęboko zakorzenionych 

obyczajów socjalizuje 

do konfliktu. Por. G. Lipovetsky, 

The Empire of Fashion, 

tłum. moje [M. R.-L.], New Jersey 

1994. Z uwagi na zanik 

„kultury postfiguratywnej” (termin 

Margaret Mead – por. taż, 

Kultura i tożsamość, przeł. J. 

Hołówka, Warszawa 1978, s. 

25) uzasadniona wydaje się 

teza o zastąpieniu tradycji 

przez modę w roli dominującego 

obecnie mechanizmu grupotwórczego. 

3 M. Masłowski, Trzy figury 

Innego w polskim romantyzmie, 

[w:] Inny/Inna/Inne. 

O inności w kulturze, pod red. 

M. Janion, C. Snochowskiej- 

-Gonzalez i K. Szczuki, Warszawa 

2004, s. 34. 

4 Świadczy o tym tytuł pracy 

zbiorowej, którą wydano dla 

upamiętnienia setnej rocznicy 

śmierci pisarza; por. Zdziwienia 

Kraszewskim, pod red. M. 

Zielińskiej, Wrocław 1990. 

198 

wych. Ma również sprzyjać budowaniu tożsamości i zacieśnianiu 

więzi wewnątrz grup macierzystych 2 . Potem wyuczone 

zachowania społeczne przenosimy na grunt własnych 

doświadczeń czytelniczych. 

Empiryczne rozpoznanie zjawisk i zależności między nimi 

rodzi potrzebę opisu. Na przykład z fascynacji różnorodnością 

(bo ten problem interesuje nas teraz najbardziej) bierze 

swój początek antropologia. Refleksja artystyczna zwykle 

jednak poprzedza dyskurs naukowy. Ze względu na wymóg 

intersubiektywności nauka podlega rygorystycznym 

standardom w procesie weryfikacji prawdy obiektywnej. 

Sztuka natomiast zakłada głównie realizację wartości estetycznych, 

za pomocą których artykułuje określony zasób 

wiedzy. 

Literaccy odmieńcy pojawili się w zbiorowej świadomości 

na długo przed profesjonalizacją poszczególnych dyscyplin 

naukowych. Brzemię anormalności ciąży na bohaterach 

starogreckich dramatów, na postaciach mitologicznych 

i biblijnych. Motywy wykluczenia i alienacji zaznaczyły jednak 

swą obecność szczególnie w literaturze romantycznej. 

Jeśli myślimy o „innym” w sensie nieidentyczności, „romantyzm 

był istotnie okresem, który pierwszy na wielką skalę 

wydobył problematykę „różnego”, zafascynowany wręcz 

spektakularnością wszystkiego, co odchodziło od normy” 3 

– pisze Michał Masłowski. (Takie przeświadczenie potwierdza 

zresztą wielu krytyków i historyków literatury). Spośród 

książkowych „innych” tamtej doby wystarczy wskazać postać 

nadwrażliwego Kordiana czy zagubioną w „złych ludzi 

tłumie” Karusię z Mickiewiczowskiej Romantyczności. Ja 

natomiast odwołuję się do wizerunków obcych i wyobcowanych, 

jakie wyszły spod pióra autora Ulany, ciągle wywołującego 

u badaczy zdziwienie 4 . 

Wybór czy konieczność? 

Kraszewski na kartach prozy ludowej rozważa następujący 

dylemat: czy człowiek zostaje odsunięty poza nawias 

społeczeństwa ze względu na uświadomiony brak przynależności 

do określonego systemu aksjo-normatywnego, 

wskutek łamania zasad przyjętych w danym środowisku, 

czy też wspólnota stygmatyzuje ludzi w jakiś sposób się wyróżniających 

lub po prostu „niewygodnych”? Obcość intencjonalna 

zaznacza się wówczas, kiedy jednostka nie podziela przekonań 

ogółu, akceptuje, a nawet podkreśla swoją odmienność. Stan ten charakteryzuje 

bardziej naturę poszczególnych osób aniżeli całą gromadę, pod-


Obcy czy wyobcowani? Postacie „innych” w cyklu ludowym Józefa Ignacego Kraszewskiego 

czas gdy wyobcowanie kojarzy się przede wszystkim z zewnętrznym 

przymusem. Kolektyw izoluje tego, z kim utracił 

więź albo gdy jej zaistnienie uznano za niemożliwe. 

W życie zbiorowe uwikłane są oba konteksty bycia „innym”. 

Twórcę polskiej powieści ludowej interesują zarówno 

społeczne mechanizmy dyskryminacji, jak i zachowania napiętnowanych. 

Spojrzenie na problem dewiacji 5 z obu 

punktów widzenia przywodzi na myśl teorię etykietowania 

Howarda S. Beckera. Autor Autsajderów pokazuje dewiację 

jako proces interaktywny zachodzący pomiędzy dewiantami 

i nie-dewiantami, etykietowanymi i etykietującymi 6 . Połączenie 

czynnika behawioralnego z percepcją pozwala mu 

wyróżnić cztery kategorie jednostek: „konformistów” (podporządkowujących 

się normom), „fałszywie oskarżonych” 

(tj. tych, którzy mimo przestrzegania reguł odbierani są jak 

dewianci), ich przeciwieństwo – czyli „dewiantów ukrytych” 

oraz „dewiantów właściwych” 7 . Mając na uwadze Ostapa 

Bondarczuka i pozostałe ogniwa cyklu 8 , przywołuję najciekawsze 

przykłady postaciowania dziwaków z ludu (głównie 

dewiantów z drugiej i ostatniej kategorii). 

Inny, bo obcy 

„Inność” odnosi się do szerszego zestawu zjawisk niż „obcość”. 

Nie każdy „inny” jest „obcym”, ale „obcego” zawsze zaliczymy 

do grona „innych”. Pierwsza kategoria znajduje zastosowanie 

w przypadku odrębności wszelkiego rodzaju. Tę drugą 

natomiast z reguły łączy się z różnicą pochodzenia. O takim 

właśnie jej znaczeniu traktuje niniejsza część rozważań. (W 

następnym fragmencie pokażę, że nie jest to jedyna eksplikacja 

terminu. Sygnalizowałam to także powyżej, kiedy była mowa 

o związku pomiędzy „obcością” i „wyobcowaniem”). 

Jakkolwiek poczucie inności nie zależy wyłącznie od woli 

pojedynczego członka społeczeństwa, kwestią otwartą 

pozostaje reakcja wykluczonych na fakt odrzucenia. W jednych 

wywołuje strach i wymusza konformizm. Ale wysiłki 

zmierzające do asymilacji niekiedy przynoszą klęskę. Wówczas 

kończą się przymusową emigracją wewnętrzną lub oddaleniem 

w znaczeniu dosłownym. Tak dzieje się w przypadku 

Bondarczuka – chłopskiego znajdy, według szacunków 

narratora od szóstego lub siódmego roku życia wychowywanego 

w gronie szlachty, który nie radził sobie z równoczesną 

partycypacją w dwóch światach społecznych. Problemy 

z tożsamością wyraża między innymi w takim monologu: 

5 Przyjmuję tutaj socjologiczne 

rozumienie „dewiacji”. Pojęcie 

to określa postępowanie 

sprzeczne z regułami społecznymi 

(por. P. Sztompka, 

Socjologia. Kraków 2002, 

s. 285), postawę niezgodną 

z typem osobowości obowiązującym 

w danej grupie lub 

naruszenie równowagi systemu 

norm i wartości (por. 

Słownik wyrazów obcych, 

pod red. E. Sobol, Warszawa 

2002, s. 229). 

6 Por. H. S. Becker, Introduction, 

[w:] The Other Side. 

Perspectives on Deviance, 

pod red. tegoż; (tłum. moje 

– M. R.-L.), New York 1967, s. 2. 

7 Por. Deviation from Cultural 

Norms, [w:] Sociology. 

The Study of Human Relationships, 

pod red. W. La Verne 

Thomas/ R. J. Anderson; 

(tłum. moje – M. R.-L.), New 

York 1977, s. 73. 

8 W zestawieniu tytułów cyklu 

odwołuję się do ustaleń 

Ewy Owczarz, która zalicza 

doń: Historię Sawki, Ulanę, 

Ostapa Bondarczuka, Budnika, 

Jarynę, Ładową pieczarę, 

Chatę za wsią, Czerczą 

mogiłę, Jermołę oraz 

Historię kołka w płocie. 

(Por. E. Owczarz, Powieści 

ludowe Józefa Ignacego 

Kraszewskiego jako cykl literacki, 

[w:] W kręgu folkloru, 

literatury i języka, pod 

red. M. Jakitowicz i V. Wróblewskiej, 

Toruń 2003, s. 

242). Kwestia przynależności 

niektórych tekstów do 

cyklu budzi zastrzeżenia 

wśród badaczy. Na przykład 

Kazimierz Czachowski, 

Wincenty Danek, Alina Witkowska, 

Józef Bachórz nie 

uwzględniają w swej klasyfikacji 

Czerczej mogiły. 

Utwór ten pomija również 

Wacław Kubacki, autor 

wstępu do krytycznego 

199



wydania powieści ludowych, 

wyłączając ponadto 

z całości Ładową pieczarę. 

(Por. tenże, O ludowych powieściach 

Kraszewskiego, 

[przedmowa do:] J. I. Kraszewski, 

Powieści ludowe, t. 

I, Warszawa 1955, s. 5–30). 

9 J. I. Kraszewski, Ostap Bondarczuk, 

[w:] Powieści ludowe, 

s. 219, 221. Wszystkie 

kolejne cytaty z tego dwutomowego 

wydania określam 

w tekście następująco: cyfra 

rzymska oznacza tom, arabska 

– stronę. 

200 

[...] pozostaję więc sam jeden, wyjątkowo, na stanowisku 

osamotnionym, wyłącznym, bolesnym. [...] Ci, co są moimi 

braćmi ze krwi, nie mają moich myśli i zbracić się ze mną 

nie mogą nigdy; ci, co są braćmi z myśli i ducha, odepchną, 

bom dla nich nieledwie coś niższego od człowieka, krewny 

Eskimosów i małpy. 9 

Edukacja i pańskie maniery nie zatarły śladów pochodzenia. 

Obcość klasową zdradzała bowiem fizjonomia Eustachego, 

którego autor opisuje jako mężczyznę „barczystego, [...] 

rumianego, zbudowanego na olbrzyma, rozrosłego jak dąb 

na dobrej ziemi” (I, 216). Mimo ogłady towarzyskiej i wspólnych 

słowiańskich korzeni, na salonach Ostap wciąż uchodził 

za ekscentryka. Irytował go fakt, że jego – osobę wykształconą, 

ambitną, człowieka podróżującego po świecie – niezmiennie traktowano 

niczym chłopów pańszczyźnianych. Zamiast „związku”, odczuwał wciąż 

tylko „zimną grzeczność, może zbyteczną i poniżającą” (I, 222), co wynikało 

z „nierówności stanu [...] z wyobrażeniami i wychowaniem” (I, 221). 

Choć wiedział, że u „braci z krwi” nie zazna „braterstwa ducha”, po wielu latach 

wrócił do „swoich”, o czym czytamy już w Jarynie – fabularnej kontynuacji 

wątku lekarza-pariasa. W rodzinnych stronach przyjęto Ostapa ciepło, 

podziwiano go, ale przez swą uczoność i tam był traktowany z wyraźnym 

dystansem. Jak twierdzi opowiadacz: 

Ci ludzie tak dziecinnie ciekawi, tak rzadko mający czym pragnienie 

nowości zaspokoić, otaczali go, każdy ruch, skinienie, słowa badając, 

wpatrując się w suknie, w postawę, twarz (I, 260). 

Wewnętrzne rozdarcie Ostapa nie ma nic wspólnego z postawą romantycznego 

idealisty. O dramatycznym położeniu bohatera zadecydowały 

czynniki obiektywne. 

Autor Starej baśni relacjonuje nam również historie ludowych odszczepieńców, 

którzy na agresję odpowiadają buntem – podejmują nierówną 

walkę, a dopiero potem wycofują się z centrum oficjalnego życia, 

jeśli nie mogą już postąpić inaczej. Tę drogę wybrał Tumry – budowniczy 

tytułowej Chaty za wsią. 

W tej dwuczęściowej powieści z lat 1854–1855 czytamy o protestach tubylców, 

które wywoływały nie tylko kolizje kulturowe. Od początku podejrzliwość 

wieśniaków wzbudzała cygańska aparycja imigranta. Ma to 

związek z uprzedzeniami w stosunku do stereotypowego Roma, z drugiej 

strony natomiast opór wyraża samozachowawczy instynkt zbiorowy. 

Przybycie intruza spoza gromady potencjalnie stwarzało ryzyko zburzenia 

ustalonego porządku, a sytuacja zagrożenia zawsze potęguje skłonność 

do faworyzowania własnej grupy i poszukiwania wspólnych odnie-



sień – twierdzi Elżbieta Sołoma, odwołując się do badań 

psychologicznych przeprowadzonych przez Małgorzatę 

Melchior 10 . Zachodzi tu pewien paradoks. Mianowicie mogłoby 

się wydawać, że „plemię odrębne Chama” (II, 519), narażone 

na represje ze strony warstw uprzywilejowanych, 

przychylnie potraktuje innych wykluczonych. Tymczasem 

chłopi reagują złością. Należałoby jednak zastanowić się 

jeszcze nad wywoływaniem wrażenia obcości ze względu 

na niewiedzę. Obce wydaje się to, czego nie znamy, a przez 

to – nie rozumiemy. Zważywszy na homogeniczność i konserwatyzm 

tradycyjnego społeczeństwa agrarnego, niezwykłej 

wiarygodności nabiera obraz sankcji negatywnych, jakie 

epiccy bohaterowie stosowali wobec osiedleńca 11 . 

Bohater utworu Kraszewskiego nie domagał się natychmiastowej 

aprobaty. Oczekiwał jedynie niezbędnej do życia 

wolności (niejako w myśl Hipokratejskiej zasady, aby 

przede wszystkim nie szkodzić). Ciężko pracował, solidnie 

spełniał obowiązki męża i ojca, wielokrotnie wykonywał na 

co dzień nieznane dotąd praktyki, choć kłóciły się one z nawykami 

nabytymi w procesie akulturacji. Eskalację napięć 

spowodowały obawy czysto ekonomiczne, ponieważ nowa 

kuźnia miała szansę okazać się na tyle konkurencyjna, żeby 

odebrać rodzimym kowalom dotychczasowych klientów. 

Ukochany Motruny nie został jednak zaakceptowany przez 

stawiszczan. Tym częściej odzywały się w nim tęsknoty za 

wędrówką i taborami. 

Tumry, dopóki od rana do nocy pracował, póki choć trochę 

miał nadziei, nie myślał o niczym, tylko o najpilniejszej 

robocie, [...] ale gdy praca się zatrzymała dla deszczów jesiennych, 

[...] gdy całymi godzinami i dniami siedzieć bezczynnie było trzeba 

i dumać, [...] przyszła tęsknota do życia swobodnego, [...] wktórym 

wczoraj nie było nigdy do jutra podobne (II, 108). 

Jak Tumry bez rezultatu zabiegał o wtopienie się w tło, 

tak jego antagoniści kierowali się racjonalnością redukowania 

elementu niespodzianki – równie nieskuteczną „strategią 

życia wśród obcych” 12 . Cygan, szykanowany przez tutejszych 

różnymi formami przemocy symbolicznej, postanowił 

wreszcie osiąść z rodziną na obrzeżach Stawiska. Wybudowanie 

domu w pobliżu cmentarza, przestrzeni przeklę- 

10 E. Sołoma, Tożsamość jednostki 

a zachowania społeczne 

na przykładzie funkcjonowania 

mniejszości etnicznych 

i imigranckich, [w:] Społeczeństwo 

i kultura – rozprawy, 

przyg. do wyd. M. Ofierska i M. 

Gantsowa, Warszawa 1996, s. 

340. Autorka artykułu wspomina 

przy okazji o Teorii Unikalności 

Snydera i Fromkina, według 

której „bardzo duża odmienność, 

jak i bardzo duże podobieństwo 

są postrzegane jako 

odbiegające od naturalnego 

stanu rzeczy i powodują negatywne 

emocje” (tamże). 

11 Ewa Kosowska – rozpatrując 

zagadnienie stratyfikacji 

społecznej na przykładzie losów 

Ulany i Tadeusza – wywodzi 

konserwatyzm chłopskich 

zachowań i wytworów kultury 

z „dbałości o utrzymanie zakresu 

tradycyjnych obowiązków 

pańszczyźnianych [...]. Programowy 

izolacjonizm staje się 

tym samym swoistą obroną 

dostępnych chłopu obszarów 

wolności”. E. Kosowska, „Ulana”. 

Perspektywy analizy antropologicznej, 

[w:] Józef Ignacy 

Kraszewski. Twórczość i recepcja, 

pod red. L. Ludorowskiego, 

Lublin 1995, s. 142. 

12 Z. Bauman, Wśród nas, 

nieznajomych – czyli o obcych 

w (po)nowoczesnym 

mieście, [w:] Pisanie miasta 

– czytanie miasta, pod red. 

A. Zeidler-Janiszewskiej, Poznań 

1997, s. 147. 

tej, daje się odczytać jako wyraz kontestacji, a zarazem – przejaw bezsilności. 

Spokoju i warunków do godnej egzystencji szukał w sąsiedztwie 

zmarłych, uznawanych za nie mniej kłopotliwych i nienormalnych. Kiedy 

201



Zygmunt Bauman pisze o „przestrzennej separacji życia i śmierci” i zabiegach 

dążących do zachowania kontroli nad tymi sferami, przyrównuje 

zmarłych do choroby, obłąkania i przestępstwa. Cmentarze 

zaś, jako „miejsce odosobnienia”, określa jako dużo bardziej 

niebezpieczne niż „leprozoria, azyle dla lunatyków czy więzienia”, 

ponieważ „nawiedzane domy i nawiedzane życie 

dają świadectwo nieszczelności cmentarnych murów” 13 13 Z. Bauman, Śmierć 

i nieśmiertelność. O wielości 

strategii życia, Warszawa 

1998, s. 33–34. 

. 

Ostatecznie Tumry dołącza do rzeszy wyobcowanych – akt samobójstwa 

kończy serię jego adaptacyjnych niepowodzeń. 

202 

Obcy, bo inny 

Bondarczuk, Tumry, Lepiuk, a po części Aza czy podrzucony Jermole 

Julek (przez swego opiekuna i wiejską gromadę nazwany na chrzcie Radionkiem) 

to obcy wśród obcych. Syndrom odmieńca bywa źródłem tylko 

im dostępnych satysfakcji, ale też przeszkadza w osiągnięciu porozumienia 

z nieswoją grupą, zwłaszcza że sygnały konfliktu płyną także z zewnątrz. 

O Ulanie z kolei można powiedzieć: obca wśród swoich, inna 

wśród takich samych. Kreacja żony Oksenia egzemplifikuje nowe oblicze 

obcości. Tym razem nie zależy ona od cech przypisanych człowiekowi, 

lecz dotyczy subiektywnego odczucia nieprzystawalności do otoczenia. 

Nietypowy wygląd, gesty, zachowania dodatkowo mogą ujawniać znamię 

„innego”. 

Z racji chłopskiego urodzenia Honczarycha wiodła życie statystycznej 

wieśniaczki. Ale niezwykła wrażliwość, empatia, aspiracje i „nad stan swój 

[...] roślejsze myśli i uczucia” (I, 158) wyraźnie odróżniały ją od pozostałych 

przedstawicielek klasy. W przeciwieństwie do reszty Poleszuków, 

bez względu na okoliczności używających gwary ukraińskiej, Ulana potrafiła 

posługiwać się językiem polskim, którego nauczyła się we dworze. 

Ponadto zwracała na siebie uwagę nieprzeciętną urodą. Miała świeże 

usta, wdzięczną, białą „twarz anioła” i „małą, różową” rękę, „jak na prostą 

kobietę – niepojętą”. Poruszała się z gracją (I, 106–107). Nie dziwi zatem, 

że zachwyciła Mrozoczyńskiego od pierwszego wejrzenia niczym „perła 

zamieszana w błocie” (I, 123). Lecz w kręgu rodziny i znajomych wszystkie 

te przymioty budziły konsternację, lekceważenie, zazdrość. Ulanie 

wydawało się, że zaspokojenie potrzeb znajdzie u boku Tadeusza. Skandaliczny 

romans z hrabią spotkał się z surowym osądem współziomków. 

Zbojkotowali wreszcie jej „inność”, bo złamała jednocześnie kościelne 

przykazania, prawo cywilne, postąpiła wbrew panującym na wsi obyczajom, 

zaniedbała macierzyńskie obowiązki i skompromitowała męża. Była 

zbyt delikatna i zagubiona, żeby obronić się przed ostracyzmem gromady. 

Podobnie jak Tumry – wolała odejść niż znosić udręki samotności 

i odtrącenia. 

Poczucie obcości przez całe życie nie opuszczało też Janka, bohatera 

drugiego planu Chaty za wsią. Opowiadacz przedstawia go jako „nie-



określone stworzenie, pół wariata, pół mędrca, postać osobliwszą i człowieka 

nie jak drudzy”, przypominającego „poczwary leśne, którymi wyobraźnia 

ludu zasiewa puste ostępy i bory” (II, 84). Nawet najmłodsi 

mieszkańcy wsi naigrywali się z jego zdeformowanego chorobą ciała. 

Odmawiano karłowi jakichkolwiek zdolności intelektualnych. Był prześladowany 

psychicznie i wykonywał najcięższe prace w gospodarstwie. 

Podlegał jakby wytyczonemu przez środowisko zakresowi swobód i nakazów. 

Wiedział, na co „inny” może sobie pozwolić, a czego mu nie wolno. 

Dziwactwo „głupiego Janka” nie ogranicza się do wyglądu sprzecznego 

ze standardami normalności. Z fragmentów narratorskich dowiadujemy 

się o Jankowym darze przewidywania, a to bynajmniej nie przysporzyło 

mu zwolenników. Sympatyzując ze swoim nietuzinkowym bohaterem, 

pisarz zilustrował proces izolowania jednostki przez grupę, z której 

ów odmieniec pochodzi. Poruszył problem alienacji powstałej z inności 

widocznej tutaj dosłownie „gołym okiem”. 

Autor Szalonej stał się także adwokatem neurasteników. Starał się przekonująco 

wyjaśnić podłoże stanów patologicznych. Z doświadczenia straty 

bierze się na przykład wieczna melancholia u Jana – wiernego sługi Joachima 

Stareńskiego z Ładowej pieczary, świadka tragicznego w skutkach 

starcia dziedzica z odyńcem. Od momentu wypadku targały staruszkiem 

silne emocje – na przemian dziwnej, nerwowej wesołości 

i gniewu. Przez opinię publiczną postrzegany jako postać 

z pogranicza jawy i snu, został kolejnym dziwakiem, z którym 

nie sposób nawiązać dialogu. Z kolei Julusię, ulubione 

dziecko Budnika z powieści o takim tytule, do obłędu doprowadziła 

wymuszona inicjacja seksualna. Gwałtowne 

14 O podobieństwach w biografii 

Julusi i Szekspirowskiej 

Ofelii, zob. K. Czachowski, 

Między romantyzmem a realizmem, 

Warszawa 1967, 

s. 135. 

zmiany nastroju, indolencja, omamy, a nawet samookaleczenia utrudniały 

relacje z otoczeniem. Przekroczywszy granice tabu, nasza ludowa Ofelia 14 

stała się obca, bo odtąd czuła mocniej, wiedziała i widziała więcej. 

Zgodnie z światopoglądem romantyzmu – Kraszewski doszukiwał się 

w psychozie niezwykłych możliwości poznawczych. Co bardzo ważne, wyrażoną 

w ten sposób arystokrację ducha przypisywał również postaciom 

z nizin społecznych. Nie odmawiał chłopom i talentu artystycznego. „Głuptaszek” 

Sachar, główny bohater Historii kołka w płocie, hołdował niepopularnym 

wśród włościan pasjom, nie zważając na kpiny miejscowej ludności. 

Śpiew, taniec, retoryczne popisy, a zwłaszcza gra na samodzielnie wystruganych 

skrzypcach były dlań ucieczką przed nudnymi i wyczerpującymi 

zajęciami w polu i zagrodzie. Romantyczny poprzednik Janka Muzykanta 

utwierdzał się przy tym w przekonaniu, że w Dębinie nie znajdzie swojego 

miejsca na ziemi. Szukał go więc poza granicami wioski: 

I jechał tak sobie po świecie [...] jak dawni ślepi lirnicy, niosąc piosenkę 

ubogą, [...] aż wreszcie za wsią tęsknica przeszła i z ubogiego chłopka 

stał się zbieg nasz panem Zacharewiczem. 

203



204 

Ale choć mu się powiodło, bolało biedaka, że ciągle kłamać musiał, taić 

się i ukrywać z pochodzeniem i wspomnieniami. [...] Sachar dławił 

się fałszem, a choćby był i mówił zręczniej, twarz jego skłamać nie 

umiała, cała postawa świadczyła, że gdzieś daleko od miejskich wyziewów 

spił pierwsze mleko życia. Poznawali w nim ludzie dziecko wsi 

i wychowańca borów, a gdy skrzypki się dorwał, takimi pieśniami jęczał 

na niej, jakich w murowanym świecie nie słychać. I pieśni te zadumywały 

ludzi, co ich nigdy nie słyszeli, a czuli, że gdzieś są podobne 

na szerokim świecie, i lubiono Sachara więcej za te dzikie śpiewy niż 

za uczoną jego muzykę (II, 570–572). 

Stygmat inności przysparzał Sacharowi sympatii wśród nie-ziomków. 

Kraszewski podjął próbę zainteresowania szlachciców obcą im sprawą 

chłopów. 

Strategia oswajania inności 

U Kraszewskiego narrator cyklu ludowego przejmuje rolę przewodnika 

po wiejskich okolicach. Z etnograficzną dokładnością objaśnia tło zdarzeń, 

wraz z odbiorcą przekazu jakby na nowo odkrywa pomijane wycinki 

rzeczywistości albo odsłania obszary geograficznie odizolowane, niedostępne, 

dalekie (w szerokim rozumieniu tego pojęcia). Z taką sytuacją 

stykamy się na przykład w Budniku: 

Dosyć już dawno, czytając podróż jakiegoś angielskiego turysty 

[...] – pomyśleliśmy, że opis własnego dobrze znajomego 

kraju, okolicy, mógłby przecież być zajmującym. [...] Za 

Wspomnieniami Wołynia, poszły w ślad Wspomnienia Podola, 

Żmudzi i Wielkopolski. 15 15 „Wymienione tu prace 

powstały pod wpływem 

Wspomnień Kraszewskiego. 

Autorami tych prac są: Aleksander 

hr. Przeździecki [...], 

ks. Ludwik Adam Jucewicz 

[...] Dziś wszakże nie przycho- 

[...] i Edward hr. Raczyński 

[...]. Kraszewski podał mylnie 

jedynie tytuł pracy Przeździeckiego” 

(przypis oprac. 

dzimy do was, miłościwi czytelnicy, ze wspomnieniem podobnym, 

ale z powieścią, której treścią prostą będzie obrazek 

żywota klasy najmniej może znanej, zamieszkującej la- 

przez zespół redakcyjny cysy Polesia wołyńskiego. 

towanej edycji Powieści ludowych, 

t. I, s. 438). 

Ta odrębna obyczajami, językiem, wiarą i twarzą różniącą 

się wielce od otaczającego ją plemienia garść przychodniów, 

od dawna tu osiadłych, pospolicie zowie się Budnikami lub Mazurami 

(I, 438). 

Potem następuje rozległy opis lokalnych obyczajów, form skupienia 

ludności, stylu życia i stanu środowiska naturalnego. 

Drobiazgowość literackiego rysunku nie świadczy jedynie o wrażliwości 

epika na świat przedmiotów. Ujawnia jednocześnie zamysł zaznajomienia 

audytorium ze swojszczyzną pozorną. Na łamach wstępów odautorskich 

(dodanych do utworów w latach 70.) pisarz mówi wprost o projekcie 

„równouprawnienia wobec sztuki tych klas społeczeństwa, które



przedtem nie miały prawa ani do sceny, ani do romansu, ani do obrazu” 

(I, 435), a w konsekwencji – apeluje do decydentów o przeprowadzenie 

reform społecznych. Natomiast w początkowych partiach powieści parokrotnie 

znajdziemy wtrącenia autora, które pośrednio charakteryzują docelowy 

krąg adresatów. Użycie gramatycznego „my” sugeruje, że Kraszewski 

zwraca się do osób o jemu podobnej pozycji społecznej. Z goryczą 

inicjuje dwuczęściową Chatę za wsią, przechodząc od stwierdzeń 

ogólnych do własnych przeżyć i obserwacji: 

Rzadko człowiek, postawiony szczęśliwym losem na wygodniejszym 

nieco stanowisku, chce zwrócić oko na to, co się niżej niego dzieje [...]. 

Często wejrzenie takie sprowadziłoby łzę, przypominałoby ciężkie do 

spełnienia a konieczne obowiązki; wolimy więc wędrować dalej z głową 

wzniesioną ku marzeniom lub odwróconą ku sobie, a co pod nogami 

– mijamy. Tak idąc, ileż to przepuścimy mimo siebie prawdziwych 

życia tajemnic, których w żadnej nie znajdziemy książce, na 

żadnym obrazie, w najfantastyczniejszym marzeniu! 

[...] Nieraz wpatrując się w obdartego żebraka, ubogie dziecię wioski, 

[...] myślałem sobie: Ileż by nauki dla nas wytrysnąć mogło z mikroskopowego 

wejrzenia na to pełne bólu, upokorzeń, nędzy i odrzucenia życie 

nieznanych, nieszczęśliwych, odrzuconych istot, ledwie widnych 

na świecie (II, 11). 

Układ komunikacyjny powieści ludowych przedstawia się niezwykle 

interesująco. Oto pisarz dobrze zorientowany w rustykalnych realiach 

stara się nakłonić ludzi swego stanu do zwrócenia uwagi na zaniedbaną 

sferę życia zbiorowego, za którą ponoszą odpowiedzialność. 

Ze względu na utylitaryzm i poznawcze walory tych fragmentów 

narracji zrozumiały staje się dydaktyczny ton wypowiedzi, operowanie 

realistycznym szczegółem oraz obszerne komentarze, jakie rozwija po 

wskazaniu konkretnych miejsc, żeby możliwie wyczerpująco zilustrować 

przestrzeń niby bliską, a wciąż nieznaną, spychaną na margines. 

Kraszewski kreśli wizję „innej” wsi, oswaja z nią reprezentantów wyżyn 

społecznych, podkreślając zarazem przekonanie o tożsamości chłopów 

i szlachty w człowieczeństwie. Taki pogląd wyraża hrabina w słowach 

skierowanych do Ostapa, gdy ten na stałe mieszkał już z dala od zepsutej 

cywilizacji: 

[...] są miejsca, są ścieżki, są uczucia prawdziwe, odwieczne, wspólne 

wszystkim, na których się spotykamy i rozumiemy doskonale (I, 422). 

Identyczny morał płynie z uwagi narratora cytowanej niedawno Chaty 

za wsią na temat „szczęśliwych i bogatych” oraz nędzarzy, według którego 

„przed Bogiem i w oczach badacza ludzi te dwie egzystencje, z któ- 

205



206 

rych jedna tak się błyszczy, druga tak kryje niepozorna, równie są wielkimi 

i znaczącymi” (II, 12). 

* 

Swoją prozą ludową Józef Ignacy Kraszewski dokonał prawdziwego 

przełomu: upodmiotowił bohatera chłopskiego, poświęcił mu cały cykl literacki, 

a nawet wysunął go na pierwszy plan. Takie ustalenia znamy. Próba 

odczytania utworów nestora polskiej powieści poprzez kategorie „obcości” 

i „inności” pozwala powiedzieć więcej. Pokazuje mianowicie, w jaki 

sposób udało się pisarzowi przełamać zwyczaj czynienia z chłopstwa 

czegoś na kształt egzotycznego monolitu, by w zamian zaprezentować 

postacie ludowe jako grupę społeczną z całym jej wewnętrznym zróżnicowaniem. 


Ukończyła filologię polską i socjologię na UMK w Toruniu. Obecnie doktorantka 

w Zakładzie Literatury Polskiej Romantyzmu i Pozytywizmu (ILP 

UMK). Uczestniczka i współorganizatorka konferencji naukowych z pogranicza 

obu dyscyplin. Kilkakrotnie brała udział w projektowaniu i realizacji 

badań społecznych. Współpracuje z Towarzystwem Literackim im. 

Adama Mickiewicza. Zainteresowania badawcze: literaturo- i filmoznawstwo, 

folklorystyka, socjologia wsi.

OBCY CZY WYOBCOWANI? POSTACIE „INNYCH” W CYKLU ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?