Rok 1989 – 20 lat później - Fundacja im. Heinricha Bölla

Kraje 

postkomunistyczne 

a integracja 

europejska 

Rok 1989 

– 20 lat później

Kraje 

postkomunistyczne 

a integracja 

europejska 

Rok 1989 

– 20 lat później

Tytuł oryginału: „20 years after. Post-communist countries 

and European integration” 

Redakcja wydania angielskiego: Marianne Ebertowski 

Tłumaczenie z języka angielskiego: Justyna Włodarczyk 

Redakcja wydania polskiego: Adam Ostolski, Małgorzata Kopka 

Koordynatorka wydania polskiego: Małgorzata Kopka 

Projekt graficzny: Studio 27 

Publikacja wydana przez Biuro Regionalne Europa Centralna Fundacji 

im. Heinricha Bölla w Warszawie 

Warszawa, wrzesień 2009 

Projekt wspierany przez Unię Europejską: dofinansowywanie organizacji działających 

na poziomie europejskim na rzecz aktywnego społeczeństwa europejskiego 

Treści zawarte w tej publikacji odzwierciedlają wyłącznie opinie ich autorów i nie muszą 

odzwierciedlać poglądów Fundacji im. Heinricha Bölla 

Copyright wydanie angielskie Biuro Regionalne UE Fundacji im. Heinricha Bölla w Brukseli 

Copyright wydanie polskie Biuro Regionalne Europa Centralna Fundacji im. Heinricha 

Bölla w Warszawie 

Wszystkie prawa zastrzeżone 

ISBN 978-83-61340-44-7 

Zamówienia prosimy kierować na adres: 

Fundacja im. Heinricha Bölla 

ul. Żurawia 45, III p. 

00-680 Warszawa 

Tel.: +48 22 59 42 333 

e-mail: hbs@boell.pl 

http://www.boell.pl

Spis treści 

Agnieszka Rochon 

Wstęp do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

Ralf Fücks 

Słowo wstępne .................................8 

Część I 

Europa Środkowa: nowe kraje 

członkowskie Unii Europejskiej .........13 

Ilana Bet-El 

1. Rozszerzenie po zimnej wojnie 

i dojrzewanie Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . 15 

Adam Krzemiński 

2. Między rozczarowaniem a optymizmem: 

doświadczenie Polski ..........................35 

Jiří Pehe 

3. Czechy i Unia Europejska: Zawiła relacja . . 45 

Veiko Spolitis 

4. Siły dośrodkowe i odśrodkowe: 

transformacja krajów bałtyckich ...........63 

Werner Schulz 

5. Zjednoczenie Niemiec: kamień milowy 

na drodze do zjednoczenia Europy . . . . . . . 87 

www.boell.pl 

3

4 

Część II 

Bałkany Zachodnie: Perspektywa 

Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 

Nicholas Whyte 

6. Unia Europejska i Bałkany Zachodnie . . 107 

Vladimir Pavićević 

7. Perspektywa europejska dla Serbii, 

Czarnogóry i Kosowa ......................125 

Tihomir Ponoš 

8. Chorwacja: ostrożny fan Europy . . . . . . . 138 

Ugo Vlaisavlević 

9. Bośnia i Hercegowina: ciągłość 

etnopolityki w wieku integracji 

europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 

Część III 

Były Związek Radziecki: nowi 

wschodni sąsiedzi Unii Europejskiej . . 187 

Fraser Cameron 

10. Polityka wschodnia Unii Europejskiej ....189 

Beka Natsvlishvili 

11. Gruzja w drodze do Europy . . . . . . . . . . . . . . 211 

Jens Siegert 

12. Rosja i Unia Europejska: głęboka 

fosa zamiast żelaznej kurtyny ............229 

Juri Durkot 

13. Opowieści z Ukrainy ........................247

Wstęp 

www.boell.pl 

AGNiESZKA ROCHON 

do wydania polskiego 

Rok 1989 to czas zwycięstwa pokojowych rewolucji, które ogarnęły kraje europejskie 

za żelazną kurtyną, czas nadziei na zjednoczenie Europy i wspólną 

europejską przyszłość. Dla krajów bloku wschodniego – w tym Polski – wraz 

z obaleniem reżimu komunistycznego na drodze pokojowego samowyzwolenia 

rozpoczął się „powrót do Europy”. Wywalczone swobody i prawa obywatelskie 

stały się fundamentem budowania demokracji, dobrobytu i odzyskiwania 

europejskiej tożsamości. Wstąpienie do Unii Europejskiej było politycznym 

5

6 

ROK 1989 – 20 lAt PóźNiEj. 

KRAjE POStKOMUNiStyCZNE A iNtEGRACjA EUROPEjSKA 

celem większości ekip rządzących i motorem napędowym do podjęcia wysił- 

ku demokratycznych reform, zaś wolny rynek stał się motywem przewodnim 

transformacji gospodarczej. 

Odwilż w Moskwie i deklaracja Gorbaczowa o budowaniu „wspólnego 

europejskiego domu” sprzyjała zmianom politycznego krajobrazu Europy 

na początku lat 90. Rozpadł się Związek Radziecki i niektóre z byłych republik 

sowieckich – w tym kraje bałtyckie, Ukraina, Białoruś i byłe republiki kaukaskie – 

odzyskały suwerenność. Upadł dzielący Niemcy mur berliński. Z mapy Europy 

zniknęła Czechosłowacja – Czesi i Słowacy rozstali się pokojowo, tworząc dwa 

odrębne państwa. 

Rozszerzenie Unii Europejskiej w roku 2004 i 2007 o dziesięć państw 

byłego bloku wschodniego jest ważnym etapem jednoczenia i demokratyzacji 

Europy i nie byłoby możliwe bez wydarzeń roku 1989 – polskiego okrągłego 

stołu, aksamitnej rewolucji w Czechosłowacji, czy też upadku muru berlińskiego 

– i tym samym bez zaangażowania i determinacji demokratycznych ruchów 

opozycyjnych państw bloku sowieckiego. 

Jednak dwadzieścia lat transformacji to nie tylko pasmo sukcesów. Nie 

wszystkim państwom postsocjalistycznym udało się dojść do wolności na drodze 

pokojowych przemian. Wskutek zaszłości historycznych i etnicznych konfliktów 

Jugosławia pogrążyła się w dziesięcioletniej, wyniszczającej wojnie domowej. 

Odbudowa powstałych na drodze konfliktu zbrojnego nowych państw trwać 

będzie kolejne dziesięciolecia. 

W innych krajach reformy gospodarcze spowodowały upadki przedsiębiorstw, 

tworząc warstwę ludzi bezrobotnych i niedopasowanych do wyzwań 

wolnorynkowej gospodarki i wyznaczając nowe linie społecznych podziałów. 

Rozliczenia z socjalistyczną przeszłością dzielą obecnie dawną demokratyczną 

opozycję i nowe polityczne elity państw postkomunistycznych. Spory dotyczące 

wspólnej, lecz odmiennie postrzeganej europejskiej historii są przyczynkiem do 

zadrażnień i konfliktów pomiędzy poszczególnymi państwami Europy. Nasilenie 

tendencji populistycznych i radykalnie prawicowych jest niepokojącym znakiem

www.boell.pl 

AGNiESZKA ROCHON 

niedostatków demokracji oraz sygnałem braku akceptacji części społeczeństw 

dla zachodzących przemian. 

Proces jednoczenia Europy nie jest ani prosty, ani zakończony. Pięć lat 

po rozszerzeniu Unii Europejskiej nadal częściej mówimy o „starej” i „nowej” 

Europie niż o wspólnej europejskiej tożsamości. Rozszerzenie – przesuwając 

granice obszaru politycznej i gospodarczej stabilności w Europie – nie objęło 

wszystkich europejskich państw. Poza granicami Unii pozostały m.in. Ukraina 

i Gruzja. Ponieważ w przypadku tych krajów trudno mówić o stabilnej demokracji, 

perspektywa ich członkostwa w UE jest obecnie daleka i mglista. Rosja 

nie mówi już o „wspólnym europejskim domu”, lecz próbuje powrócić do roli 

mocarstwa, co sprawia, że jej relacje z Unią Europejską i europejskimi państwami 

są więcej niż problematyczne. 

Autorzy i autorki publikacji podejmują próbę oceny przemian minionego 

dwudziestolecia. Pytania: Jak wypada porównanie wizji „powrotu do Europy” 

z rzeczywistością? – oraz – Jakie granice zniknęły, a jakie podziały pozostają 

nadal wyzwaniem dla Europy? – są motywem przewodnim publikacji. Refleksja 

nad przeszłością, oparta na nie zawsze zbieżnych doświadczeniach demokratycznej 

transformacji tworzy obraz dzisiejszej Europy i jest jednocześnie dla 

autorek i autorów publikacji punktem wyjścia do stworzenia wizji Europy w perspektywie 

następnych dwudziestu lat. 

Agnieszka Rochon 

Heinrich Böll Stiftung Warszawa 

Warszawa, wrzesień 2009 

7

Słowo wstępne 

Według Adama Michnika, rok 1989 był europejskim annus mirabilis. Doszło 

wówczas do pokojowej rewolucji, która stanowiła cud dokonany przez obywateli 

Europy Środkowej i Wschodniej. Mało kto (a na pewno żaden szef rządu 

czy polityk na Zachodzie) przewidywał, że działający w różnych krajach ruch 

społeczny w ciągu zaledwie kilku miesięcy skruszy reżimy socjalistyczne i zmusi 

potężny Związek Radziecki do odwrotu w głąb granic Rosji. Co prawda Ronald 

Reagan, stojąc w czerwcu 1987 roku pod murem berlińskim, wygłosił legen-

www.boell.pl 

RAlf füCKS 

darne słowa „Panie Gorbaczow, niech pan zburzy ten mur!”, ale ani dyplomaci 

europejscy, ani rząd amerykański nie brali tego wezwania na serio. Niektórzy 

z nich wręcz nie chcieli, by się ziściło: dwie republiki niemieckie odpowiadały im 

bardziej niż jedna. 

Cudowna wolność nie pojawiła się jednak jak grom z jasnego nieba. 

Miała długą historię, na którą składała się czechosłowacka Karta 77 i polski ruch 

związkowy „Solidarność”. Można tu włączyć również Praską Wiosnę 1968 roku, 

krąg sowieckich opozycjonistów skupiony wokół Andrieja Sacharowa, a nawet 

wydarzenia roku 1956 na Węgrzech, czy wydarzenia roku 1953 w NRD – 

pierwsze masowe protesty w radzieckiej sferze wpływów po wojnie. 

Źródłem sukcesu zrywu roku 1989, w porównaniu z wcześniejszymi 

aktami oporu, był jego pokojowy charakter. W pamięci ludzi wciąż jeszcze tkwiły 

obrazy czołgów na ulicach Berlina Wschodniego, Pragi i Budapesztu. Obawiano 

się powtórki tych tragedii. Trauma tamtych wydarzeń stała się siłą napędową 

nowej koncepcji oporu, pozbawionej przemocy i opartej na dialogu z siłami 

władzy w celu osiągnięcia pokojowej transformacji. 

Te nieprawdopodobne cele udało się osiągnąć nie tylko dzięki umiejętnościom 

i rozwadze ruchów opozycyjnych. Bez politycznej odwilży w Moskwie, 

bez przyzwolenia Gorbaczowa na to, by wojska radzieckie pozostały 

w koszarach, a ruchy reformatorskie w bratnich krajach socjalistycznych mogły 

się rozwijać, historia roku 1989 byłaby znacznie bardziej mroczna. Nieważne, 

że historyczne osiągnięcie Gorbaczowa oparte było na błędnych rachubach. 

Gorbaczow wierzył, że reformy wzmocnią system, tymczasem przyczyniły się 

do jego zguby. 

Ducha wczesnego okresu zmian na początku lat 90. uchwycił amerykański 

politolog Francis Fukuyama w słynnej książce Koniec historii (opublikowanej 

w 1992 roku). Fukuyama postawił tezę, że w obliczu rozpadu systemu socjalistycznego 

przestała istnieć jakakolwiek poważna opozycja wobec liberalizmu 

oraz że w tej sytuacji cały świat nawróci się na połączenie demokracji z kapitalizmem, 

które wyszło zwycięsko z rywalizacji z systemem socjalistycznym. 

9

10 



Pytanie, które musimy zadać sobie pod koniec pierwszej dekady nowe- 

go milenium, brzmi: W jakim stopniu diagnoza Fukuyamy jest nadal aktualna? 

Czy może to, z czym mamy do czynienia w wielu postkomunistycznych krajach, 

to swoista erozja świeżo wywalczonej demokracji w obliczu globalnego kryzysu 

gospodarczego, który kwestionuje prawomocność kapitalizmu? Dzisiejszy kryzys 

koncepcji demokracji i gospodarki wolnorynkowej nie oznacza jednak, że 

wyłonią się z niego alternatywy, które będą mieć podobny wpływ, jak komunistyczne 

i faszystowskie ruchy opozycyjne w latach 1930. 

Fala wolności, która wezbrała w 1989 roku, rozlała się poza Europę. 

Jej częścią był również ruch demokratyczny w Chinach, który został, w jakże 

typowy sposób, stłumiony na placu Tiananmen. Jednak epicentrum tej fali było 

zlokalizowane w Europie, w tym w Rosji. A jednym z głównych osiągnięć tego 

okresu stało się ponowne zjednoczenie polityczne Europy w oparciu o zasady 

rządów prawa i demokracji. 

Jednak historyczna misja stworzenia wolnej i zjednoczonej Europy nie 

jest jeszcze zakończona. Nie możemy popełnić błędu, polegającego na wytyczaniu 

lub akceptacji nowych i trwałych linii podziałów w Europie: ani w przypadku 

byłej Jugosławii, ani Turcji, Ukrainy czy Gruzji. Skutki kryzysu gospodarczego 

zagrażają obecnie temu, co do tej pory udało się osiągnąć dzięki integracji 

europejskiej. Przechodzimy przez okres niebezpiecznego braku europejskiej 

solidarności i niezdolności działania. Tymczasem, jeśli chcemy poradzić sobie 

z kryzysem, Europa jest nam potrzebna jeszcze bardziej. 

Autorzy tekstów w tej publikacji nie tylko wspominają z nostalgią euforyczne 

dni, kiedy mieszkańcy Europy Środkowej i Wschodniej przezwyciężyli 

podział kontynentu, ale dokonują również rzeczowych ocen minionego okresu. 

Jakie skutki przyniósł rok 1989? Na ile oczekiwania zostały spełnione, a w 

jakim stopniu zawiedzione? Jaką rolę odegrała w ciągu ostatnich dwudziestu lat 

Unia Europejska? Jakie jest obecne miejsce postkomunistycznych krajów Europy 

Środkowo-Wschodniej i Bałkanów Zachodnich w Europie? W jaki sposób 

wszystkie te zmiany odbiły się na „starej Europie,” na tych członkach Unii Eu-

RAlf füCKS 

ropejskiej, których doświadczenie historyczne jest powiązane z drugą stroną 

muru? W jaki sposób przyjęcie krajów postkomunistycznych zmieniło Unię Eu- 

ropejską i jej politykę? 

Spojrzeliśmy również w przyszłość. Jak kraje postkomunistyczne wy- 

obrażają sobie siebie za dwadzieścia lat? Na jakich celach i wartościach powinna 

być oparta przyszłość Europy? Jedna rzecz jest jasna: chociaż zjednoczona Europa 

potrzebuje silnych wspólnych instytucji, nie może polegać wyłącznie na instytucjach. 

Bez wspólnych wartości i ideałów, bez wyraźnej debaty publicznej na 

temat tego, w jaki sposób chcemy rozwijać nasze społeczeństwo, zjednoczonej 

Europie brakować będzie impetu potrzebnego do rozwoju. 

Ralf Fücks studiował nauki społeczne, ekonomię i nauki polityczne w Heidel- 

bergu i Bremie. W 1982 roku wstąpił do Bündnis 90/Die Grünen. Po ukończe- 

niu studiów pracował jako wykładowca na Uniwersytecie w Bremie oraz jako 

redaktor dwóch magazynów: Moderne Zeiten i hefte für demokratie und soziali- 

smus. W latach 1991-1995 był senatorem ds. rozwoju przestrzennego i ochro- 

ny środowiska. Od 1996 roku jest członkiem zarządu Heinrich Böll Stiftung. 

www.boell.pl 

11

Część I 

Europa Środkowa: 

nowe kraje 

członkowskie 

Unii Europejskiej

1. 

Rozszerzenie 

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

po zimnej wojnie 

i dojrzewanie 

Unii Europejskiej 

Ilana Bet-El 

15

16 



Unia Europejska jest anomalią: tworem historycznym, który jest z zasady ahisto- 

ryczny. Żadna epoka nie zna podobnego przykładu, by duża grupa suwerennych 

krajów zdecydowała z własnej woli połączyć swoją suwerenność oraz zasoby 

dla większego wspólnego dobra. Fakt, że definicja tego połączenia była i pozostaje 

niejednoznaczna, w rzeczywistości tworzy niezwykłą siłę Unii, pozwalając, 

by następujące z czasem zmiany poglądów odzwierciedlały się w obrazie 

całości. Ta niejednoznaczność napełnia projekt życiem, sprawiając, że każde 

pokolenie musi na nowo o nim dyskutować i wytyczyć jego ramy. To niezwykłe 

osiągnięcie, historyczne osiągnięcie – a jednak całkowicie ahistoryczne. Projekt 

okazał się bowiem bardzo starannie wykonanym mechanizmem, który pozwala 

na niemówienie o historii na poziomie kolektywnym, a wręcz, kiedy to możliwe, 

na aktywne jej ignorowanie. 

Zawiłe reguły i dyrektywy, żargon prawniczy, pracochłonne tłumaczenia, 

niekończące się negocjacje, niezrozumiałe instytucje, porozumienia i ugody 

– wszystko to sprawia, że kontakty między ludźmi, społecznościami i państwami 

są ściśle uregulowane i często bardzo czasochłonne. W rezultacie emocje, roszczenia 

i gniew są kierowane w stronę komisji przygotowawczych, wyczerpujących 

szczegółów i procedur biurokratycznych – a więc przemieniają się w procesy, a nie 

w nienawiść i konflikty, czy też historię. Jest to samo w sobie niezwykłym osiągnięciem, 

tym większym, że mowa o Europie, kontynencie, który od wieków wykorzystywał 

historię jako uzasadnienie wszelkiego rodzaju nienawiści i konfliktów. 

Argumenty od ziemi po zasoby naturalne, od religii po etniczność, od hegemonii po 

władzę pielęgnowano uważnie przez lata, by wykorzystać je, osobno lub w różnych 

połączeniach, jako broń przeciw sobie, tworząc zachodzące na siebie obszary konfliktu, 

w ciągłym i błędnym kole przemocy. Jednak cykl ten, po niewyobrażalnych 

okrucieństwach II wojny światowej, zatrzymał się. Historia i wszystkie związane z nią 

kwestie zostały zabrane, usunięte z widoku, skazane na banicję, a rozpoczęło się to, 

co zapoczątkowało Unię Europejską, nowy ład teraźniejszości i przyszłości, z naciskiem 

na procedury. Można to uznać za realizację słynnych słów L.P. Hartleya: 

„Przeszłość jest obcym krajem. Tam wszystko robią inaczej”.

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

To wydarzyło się na Zachodzie, ale to tylko połowa opowieści. W in- 

nych miejscach w Europie również wymazano przeszłość, ale z innych powo- 

dów. Kontynent przecięła żelazna kurtyna, pozbawiając odciętych nią ludzi własnej 

tożsamości i historii. W bloku sowieckim i w byłej Jugosławii przypominanie 

przeszłości zostało w znacznym stopniu zakazane, a pamięć i upamiętnianie 

ograniczono do słusznych tematów, zaaprobowanych przez władzę. Jugosławia 

stała się krajem wymuszonego „braterstwa i jedności”, niezaangażowanym 

w żaden z bloków, podczas gdy pozostałe podbite kraje przemieniono w republiki 

radzieckie lub „kraje satelitarne”. Ich historia tak czy owak miała sięgać tylko 

wyzwolenia przez ZSRR, w połączeniu z chronologią rewolucji komunistycznej. 

System ten nie był mechanizmem ignorowania historii na rzecz lepszej wspólnej 

teraźniejszości i przyszłości, ale raczej strategią tłumienia historii czy też ponownego 

jej kształtowania w taki sposób, by odpowiadała potrzebom zwycięskiej 

i nierzadko krwawej dyktatury. Ten nikczemny system trwał w Europie Środkowej 

i Wschodniej przez blisko pół wieku, ale nie odniósł sukcesu, ponieważ nie 

był zdolny do przetrwania. 

Historię można od czasu do czasu ignorować, jak udowodniła to Unia 

Europejska, ale nie można jej zaprzeczyć, tak samo jak pamięć i tożsamość nie 

mogą być narzucone z zewnątrz. Narzucając własną wizję przeszłości, sowieci 

sprawili, że historia, a zwłaszcza konkretne i niepowtarzalne historie krajów 

okupowanych, stały się głównym elementem oporu, a w konsekwencji również 

tożsamości narodowej. Jak zauważył estoński poeta Jaan Kaplinski: „Przeważająca 

większość Estończyków nie zaakceptowała narzuconej tożsamości sowieckiej, 

a zachęcona bliskością Finlandii, trzymała się kurczowo rzeczywistej bądź 

wyobrażonej tożsamości zachodniej”. Ta ocena sprawdzała się w przypadku 

większości krajów okupowanych przez ZSRR, a w rezultacie, po zlikwidowaniu 

żelaznej kurtyny, każdy kraj miał silne poczucie swojej tożsamości i historii oraz 

palącą potrzebę głośnej i otwartej rozmowy na temat przeszłości – całej przeszłości, 

jak kontynent szeroki. Niezbędne stało się zrozumienie lat zależności 

od ZSRR po to, by móc zostawić je za sobą i zająć się przyszłością. Zrozu- 

17

18 



miałą potrzebą było również podzielenie się brzemieniem tej historii z inny- 

mi Europejczykami. Następnie wyzwolone kraje napotkały Unię Europejską: 

historyczny twór, który mógł i chciał pomóc im w modernizacji i umożliwić 

czerpanie korzyści z własnych tożsamości, ale również projekt ahistoryczny, 

mechanizm ignorowania przeszłości. Po obu stronach nastąpił szok kulturowy. 

Ani te państwa, ani Unia Europejska nie były przygotowane na to spotkanie. 

A jednak spotkanie to było, i w dalszym ciągu pozostaje, tłem fascynującego 

procesu integracji europejskiej. 

Ponowne zjednoczenie 

Europa nigdy nie była zjednoczona. Na przestrzeni tysięcy lat niektóre części 

kontynentu łączyły unie celne, królestwa i imperia – ostatnim z nich było imperium 

sowieckie – ale cały kontynent nigdy nie stanowił jedności. Z drugiej 

strony Europa często była wewnętrznie podzielona, bądź dzielona przez innych, 

ostatnio przez zimną wojnę. „Zjednoczenie” trzeba więc rozumieć jako 

eliminowanie podziałów wewnątrz kontynentu, niekoniecznie jako zbliżanie 

do siebie ludzi i państw. Historycznym osiągnięciem Unii jest stworzenie struktury, 

która dotyczy i dotyka znacznej części kontynentu, pozwalając na trwałe 

wyeliminowanie podziałów. Niestety zmorą Unii okazało się być radzenie 

sobie z następstwem tego osiągnięcia, czyli ze swoją zwiększoną rangą i wpływami 

politycznymi. Unia Europejska w swoich kolejnych wcieleniach z zasady 

niechętnie wywierała bezpośredni nacisk polityczny. Przyjmowano, że wpływ 

polityczny będzie zamierzonym efektem ubocznym współpracy handlowej 

i gospodarczej, i nie musi być otwarcie formułowany jako cel. Niekończące się 

procesy stanowiące nieodłączną istotę Unii jednocześnie zawierały w sobie 

aspekt polityczny i sprawiały, że jawił się on jako konieczność – sprawiając, że 

Unia było swego rodzaju uśpionym graczem międzynarodowym. Stanowiło 

to status quo w znacznej mierze akceptowalny dla wszystkich państw członkowskich, 

pozwalając na okazjonalne wspólne stanowiska czy działania, obok

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

działań na poziomie krajowym. Ale od roku 1989 taka postawa była coraz 

trudniejsza do utrzymania. 

Sprowokowany końcem zimnej wojny proces rozszerzenia Unii Europejskiej, 

był decyzją otwarcie polityczną: grupa krajów nagle stała się wolna 

i nieprzydzielona, unosząc się między Rosją, która popadła w niełaskę, a bogatą 

Unią. Na pierwszy rzut oka kraje te były zdecydowanie zwrócone ku zachodowi, 

jednak w większości nie były w pełni demokratyczne, choćby dlatego, 

że demokracja nie miała w nich długiej tradycji, a wszystkie były biedne i zaniedbane. 

W takim stanie stanowiły zagrożenie dla samych siebie, a więc również 

dla równowagi kontynentu. Chociaż UE prawdopodobnie wolałaby ograniczyć 

się do udzielania zwiększonej pomocy ekonomicznej, szybko stało się jasne, że 

większość krajów Europy Środkowej i Wschodniej wymaga znacznie szerzej 

rozumianej pomocy, która pomogłaby w podtrzymaniu ich autonomii i demokracji 

oraz zapobiegła ich powrotowi pod wpływy Rosji. Członkostwo w Unii 

Europejskiej stało się więc również kwestią doraźnej korzyści politycznej, a nie 

tylko współpracy gospodarczej czy altruizmu. Dla jasności, to nie była jedyna 

decyzja polityczna Unii Europejskiej. Przez lata podjęto wiele takich decyzji, jednak 

nie były one aż tak uderzające. Na przykład unia monetarna, która w końcu 

zaowocowała euro, była typową decyzją polityczną, ale jednocześnie decyzją 

ekonomiczną, co pozostawało w sferze tradycyjnej działalności Unii. Nie był to 

również pierwszy przypadek, kiedy Unia podjęła polityczną decyzję dotyczącą 

rozszerzenia. Hiszpania, Portugalia i Grecja zostały przyjęte do Unii po obaleniu 

reżimów dyktatorskich, aby zapewnić stabilność ich demokracji, rozwój, 

a zatem pokój na kontynencie. A wszystkie te działania okazały się być bardzo 

korzystne dla Unii Europejskiej i dla wymienionych krajów. Mimo to rozszerzenie 

po zimnej wojnie miało zupełnie inną skalę. Decyzja ta dotyczyła całej sfery 

geopolitycznej, a nie tylko pojedynczego kraju i miała na celu szybkie i trwałe 

określenie losu państw położonych wzdłuż granicy, która przez dekady i wieki 

przesuwała się między Rosją a Niemcami, osadzając je na trwałe w zachodniej 

sferze wpływów. Decyzja ta miała na celu stworzenie bloku krajów demokra- 

19

20 



tycznych, zorganizowanych przy pomocy podobnych zasad prawa, porządku 

i demokracji wzdłuż granicy z Rosją. To była odważna decyzja polityczna, która 

zmieniła Unię Europejską na zawsze. 

Choć piętnaście „starych” krajów członkowskich pokrywało rozległe 

terytorium, skala geograficzna powiększonej Unii była ogromna. Po rozszerzeniu 

Porozumienia z Schengen, które pozwoliło na możliwość poruszania się 

po większości tego terytorium bez konieczności posiadania paszportu, zaczęło 

pojawiać się poczucie wspólnej przestrzeni. Sam fizyczny rozmiar Unii, w połączeniu 

z możliwościami globalnego handlu, wspólną walutą i zgromadzonym 

bogactwem, przemieniły ją w inny twór, automatycznie i mimowolnie stała się 

międzynarodowym mocarstwem. Nacisk należy jednak położyć na słowo „mimowolnie”, 

ponieważ przekształcenie się w byt polityczny nie było dla Unii 

czymś naturalnym – polityka nie jest wszak czymś, co łatwo poddaje się procedurom 

– a każdy kraj chciał zachować swoje polityczne znaczenie, zwłaszcza 

na arenie międzynarodowej. Po roku 1989 stało się to znacznie trudniejsze. 

Status quo uśpionej siły politycznej roztrzaskał się, gdy wydarzenia takie jak wojny 

na Bałkanach wymagały wspólnego stanowiska, co nie tylko było trudne do 

osiągnięcia i podtrzymania, ale czemu towarzyszyło również – i często zaprzeczało 

– piętnaście pojedynczych głosów. Od roku 2004 pojawiło się znacznie 

więcej kwestii międzynarodowych wymagających wspólnego stanowiska, które 

zwykle tonie w kakofonii dwudziestu siedmiu nieskoordynowanych głosów. Do 

pewnego stopnia można stan ten postrzegać jako skrajną realizację wolności 

słowa, w której każdy kraj wnosi do debaty swoją niepowtarzalną perspektywę. 

W rzeczywistości podział ten jest podziałem na głos Wschodu i Zachodu, starego 

i nowego, i różnych priorytetów. 

Wyzwolenie 

Podobnie jak większość symboliki związanej z zakończeniem zimnej wojny, 

ponowne zjednoczenie traktowano jako tworzenie mostu między przeszłością

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

a teraźniejszością oraz zmianę w postrzeganiu przeszłości. Chodziło o „prawi- 

dłowe” zakończenie II wojny światowej, rozumiane jako znacznie opóźniona realizacja 

porozumień jałtańskich, które miały na celu ukształtowanie powojennego 

świata. Ponad połowa tekstu porozumień, podpisanych w lutym 1945 roku, 

przed końcem wojny, przez prezydenta USA Roosevelta, brytyjskiego premiera 

Churchilla i przywódcę ZSRR Stalina, była poświęcona wyzwoleniu Europy: 

Ustanowienie ładu w Europie i odbudowanie krajowego życia gospodarczego 

musi zostać osiągnięte dzięki procesom, które pozwolą wyzwolonym 

ludom na zniszczenie ostatnich pozostałości nazizmu i faszyzmu oraz na 

stworzenie wybranych przez siebie demokratycznych instytucji. To jest zasadą 

Karty Atlantyckiej – prawo wszystkich ludzi do wybrania formy rządów, 

pod którymi będą żyć, przywrócenie suwerennych praw i samorządności 

tym ludom, które zostały ich pozbawione siłą przez najeźdźców. 

Aby wspierać warunki, w których wyzwolone ludy mogą korzystać z tych 

praw, trzy rządy wspólnie pomogą obywatelom każdego wyzwolonego 

kraju w Europie lub kraju Osi w Europie, który w ich mniemaniu wymaga 

pomocy, w: (a) ustanowieniu warunków wewnętrznego pokoju; (b) niesieniu 

wyjątkowych środków pomocy mających na celu poprawę sytuacji 

cierpiących ludzi; (c) stworzeniu tymczasowych rządów szeroko odzwierciedlających 

wszystkie elementy demokratyczne wśród ludności i zobowiązanych 

do jak najszybszego ustanowienia, drogą wolnych wyborów, 

rządów reagujących na wolę ludu oraz (d) umożliwieniu, gdzie sytuacja 

tego wymaga, przeprowadzenia takich wyborów. 

Nie ma wątpliwości, że słowa te odzwierciedlają wizję wyzwolonej i demokratycznej 

Europy składającej się z niepodległych i uznanych na arenie międzynarodowej 

państw, z niezależnymi rządami wybieranymi w bezpośrednich 

wyborach. Niestety, mimo podpisania tego dokumentu Stalin użył swoich wojsk 

nie tylko do wyzwolenia znacznej części Europy Wschodniej z nazistowskiej 

okupacji, ale również do podporządkowania tych obszarów ZSRR. W rezultacie 

pod koniec wojny stało się jasne, że Europa nie będzie wyzwolona i od- 

21

22 



budowana w sposób przedstawiony w porozumieniach jałtańskich, co zostało 

potwierdzone przez Winstona Churchilla w 1946 roku, kiedy ukuł on termin 

„żelazna kurtyna”. Wyzwolenie musiało więc poczekać aż do roku 1989, kiedy 

rozpadł się ZSRR, a okupowane kraje same zaczęły się wyzwalać. Jednak kiedy 

udało im się osiągnąć zasłużony stan wyzwolenia, okazało się, że „trzy rządy”, 

które miały pomóc im w fazie przejściowej, dążąc do osiągnięcia czterech artykułów 

drugiego akapitu, przestały być do tego zdolne. Rosja została pokonana 

i wreszcie zepchnięta w głąb swoich granic, Stany Zjednoczone były nastawione 

przychylnie, ale oddalone, a Wielka Brytania stała się częścią Unii Europejskiej. 

Prawdopodobnie nikt nie był w stanie przewidzieć w roku 1987 (a już 

na pewno w roku 1951, kiedy tworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, 

która dała podwaliny pod to, co stało się później UE), że Unia odegra tak kluczową 

rolę w ułatwieniu przejścia wielu krajów Europy Środkowej i Wschodniej 

od komunizmu do demokracji oraz od biedy do dobrobytu. (I choć bezdyskusyjnie 

kraje te ucierpiały z powodu kryzysu gospodarczego lat 2008-9, jest 

również jasne, że ich baza gospodarcza jest obecnie całkowicie zreformowana 

oraz bez porównania stabilniejsza i przynosząca większe dochody niż przed 

rokiem 1989). Niewątpliwie ważną rolę w zbliżeniu tych krajów do sfery euroatlantyckiej 

odegrało NATO, ale prawdziwie „brudną robotę” wykonała Unia 

Europejska – od pracochłonnego procesu stworzenia acquis communautaire dla 

każdego ponownie niepodległego kraju, przez negocjowanie fundamentalnych 

reform (w sądownictwie, gospodarce, przemyśle), przekształcenie rządów 

w odpowiedzialne demokracje, aż do zapłacenia za koszty tych przemian. 

Ze swej strony wszystkie kraje, które przystąpiły do procesów określanych 

później jako rozszerzenie, a nawet te, które później zostały z nich 

wykluczone, ociepliły swój stosunek do Unii, widząc jej ofertę: członkostwo 

w najbogatszym bloku handlowym na świecie, który zapewnia dodatkowe 

bezpieczeństwo gospodarcze podobne do obrony militarnej NATO oraz nieprawdopodobnie 

wysoki standard życia. Na początku mogły istnieć pewne niejasności 

związane z tym, w jaki sposób i, co ważniejsze, dlaczego przedstawia-

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

no im tę ofertę, było jednak jasne jak słońce, że jest to najlepsza z możliwych 

propozycji. W oczach krajów Europy Środkowej i Wschodniej ważne były nie 

tylko wszystkie wymienione wyżej korzyści, ale także fakt, że UE zaspokajała ich 

dwie podstawowe potrzeby: dawała silną wspólną pozycję wobec Rosji oraz 

wzmacniała demokrację – w tym także, a nawet zwłaszcza, wolność słowa. 

Problemem było to, że nowi zachodni sojusznicy, piętnastu „starych” członków 

Unii, niekoniecznie postrzegali Unię w ten sam sposób i nie rozumieli potrzeby 

krajów kandydujących. 

Zderzenie narracji 

Dla zachodnich państw członkowskich Unia Europejska była i w dużym stopniu 

nadal jest, narzędziem służącym zlikwidowaniu toksycznej rywalizacji między 

Francją a Niemcami, która przez stulecia, a zwłaszcza w XIX i XX wieku, napędzała 

wojny i niewyobrażalne zbrodnie Niemiec podczas II wojny światowej. 

Co więcej, Unia była również narzędziem rozpraszającym pamięć tej rywalizacji 

i tych czynów. W tej narracji nie ma miejsca na Rosję, która pojawia się co najwyżej 

jako okazjonalny i niezbędny sojusznik podczas dwóch wojen światowych, 

jako długoterminowy, ale odległy wróg kierujący zimną wojną oraz jako pewne, 

choć nieprzyjemne w kontaktach, źródło energii. Z perspektywy wschodniej 

Rosja była i jest we wszystkich możliwych narracjach okropnym i przerażającym 

wrogiem, podczas II wojny światowej razem z Niemcami, później zaś 

samodzielnie. W końcu połowa Niemiec była w ZSRR i obywatele NRD byli 

represjonowani tak samo jak obywatele innych podbitych republik i krajów satelitarnych. 

To zderzenie narracji, które na początku nie było widoczne, zostało 

spotęgowane różnym rozumieniem wolności słowa. Kraje zachodnie poświęciły 

całe dekady szlifowaniu umiejętności nierozmawiania o przeszłości, zgadzając 

się na pewną wspólną wersję narracji. Nawet jeśli każdy kolejno przyłączający 

się kraj miał nieco inną wersję przeszłości od wersji sześciu krajów założycielskich, 

wszystkie akceptowały tę narrację i niewypowiedzianą zasadę: unikanie 

23

24 



rozmowy o przeszłości było łatwym wymogiem do spełnienia. Dotyczyło to 

również Hiszpanii, Portugalii i Grecji, których akcesja była wyrazem poważnej 

decyzji politycznej Unii. Z różnych względów kraje te ochoczo przyjęły ahi- 

storyczne nastawienie UE, ponieważ wszystkie kryły w sobie demony długich 

wojen domowych i dyktatur, o których z radością wolały nie dyskutować, jed- 

nocześnie akceptując z konieczności niewypowiedzianą narrację UE, nawet jeśli 

różniła się ona znacząco od ich wersji wydarzeń. Jednak państwa kandydackie 

Europy Środkowej i Wschodniej miały nadzieję na wprowadzenie swojej opowieści 

jako części wspólnej niewypowiedzianej narracji, a na dodatek chciały 

mówić o niej głośno i wyraźnie. Co ważniejsze, w swojej nowej narracji usiłowały 

również rozdzielić role i wartości, a także winę. 

Podczas gdy na Zachodzie odbierano wydarzenia roku 1989 jako możliwość 

dokończenia wyzwolenia Europy i realizacji porozumień jałtańskich, wielu 

mieszkańców Wschodu postrzegało je jako spóźnioną realizację konkretnej 

obietnicy i zobowiązań wyszczególnionych w tym dokumencie. Zachód postrzegał 

opóźnienie jako coś, czego nie dało się uniknąć, część składową zimnej 

wojny; obywatele i kraje Europy Środkowej i Wschodniej postrzegali je jako 

porzucenie ich przez Zachód – oraz jako złamanie obietnicy. Co więcej w niektórych 

krajach, zwłaszcza w Polsce i ówczesnej Czechosłowacji, opóźnienie 

to postrzegano jako część niepewnego zachowania Zachodu w okresie prowadzącym 

do drugiej wojny – kiedy oba te kraje zostały napadnięte przez Niemcy 

przy, jak im się wydawało, przyzwoleniu Zachodu. Dlatego w ich oczach ważną 

częścią przystąpienia do Unii stała się konfrontacja z zachodnimi sąsiadami. 

To oczywiste zderzenie narracji – spotęgowane starciem kultur i wynikające 

z różnic w okolicznościach historycznych na przestrzeni pół wieku – niosło ze 

sobą znacznie większy potencjał konfliktu, kiedy poruszono temat pieniędzy. Bo 

choć Unia Europejska, w swoim ówczesnym zachodnim wydaniu, poczuwała się 

zdolna do wydania miliardów euro, wtedy jeszcze w różnych walutach, unijnych 

podatników na poczet osiągnięcia przez kraje kandydackie poziomu umożliwiającego 

członkostwo, w krajach tych często postrzegano tę kwestię raczej jako

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

uzyskiwanie odszkodowania, a w oczach niewielkiej mniejszości, wręcz zadość- 

uczynienia. Z tej perspektywy miliardy były drobiazgiem w porównaniu z blisko 

półwieczem radzieckiej okupacji. Polski pisarz Paweł Huelle ujął to w ten sposób: 

„Większość Polaków nie postrzega naszego członkostwa w Unii Euro- 

pejskiej jako aktu wspaniałomyślności, czy też jako wyjątkowego prezentu od 

Zachodu. Zawsze byliśmy częścią Europy. Gdyby nie Układ Jałtański, który jednym 

pociągnięciem pióra wtłoczył narody Europy Środkowej pod but Stalina, 

nie bylibyśmy dzisiaj zaangażowani w te dyskusje, bylibyśmy częścią Unii Europejskiej 

od samego jej początku. Dla nas wstąpienie do Unii Europejskiej jest 

kwestią zadośćuczynienia i jednocześnie tworzeniem nowych możliwości”. 

Słowa te kryją w sobie potencjał bardzo niebezpiecznego wybuchu, który 

mógłby nastąpić we wszystkich krajach kandydackich, nie tylko w Polsce, ale 

którego na szczęście udało się uniknąć. Jak zauważa polski pisarz, ostatecznie 

nadzieje na lepszą przyszłość okazały się być znacznie większe niż żale związane 

z przeszłością. A jeśli członkostwo w Unii miało na celu, między innymi, 

zapewnienie bezpieczeństwa od Rosji, dyskretne traktowanie historii było krokiem 

roztropnym, choć obcym naturze tych krajów. Jak podsumował to Huelle 

w przededniu polskiej akcesji do Unii Europejskiej: 

„Polacy dawno odrzucili romantyczne mity naszych narodowych poetów, 

którzy widzieli Polskę jako wymęczoną ofiarę historii Europy. Nad Wisłą 

przeważa obecnie pragmatyzm oraz przekonanie, że tworzymy, razem z innymi 

narodami Europy, wspólną i lepszą historię. I choć rzeczywiście mamy 

pewne zastrzeżenia, to są one związane z tym, że w Unii Europejskiej wszystkie 

dyskusje dotyczą wyłącznie dopłat dla rolników i wartości euro, tak jakbyśmy nie 

mieli innych wspólnych spraw”. 

Granice zjednoczenia 

Zjednoczenie nie polegało wyłącznie na rozszerzeniu Unii Europejskiej, dotyczyło 

również krajów, które pozostały poza granicami Unii po rozpadzie ZSRR: 

25

26 



byłej Jugosławii i Albanii – określanych jako Bałkany Zachodnie – oraz państw 

bezpośrednio przylegających do Rosji, zwłaszcza Ukrainy, Białorusi oraz południowego 

Kaukazu. W przypadku wszystkich tych państw proces rozwoju okazał 

się być znacznie trudniejszy i bardziej pogmatwany, a w przypadku Białorusi 

– po prostu nieskuteczny. Blask Unii Europejskiej wywierał na nich wrażenie 

bardzo powoli, a czasem nie robił żadnego wrażenia, częściowo ze względu 

na brak możliwości czy niechęć ze strony Unii do zaoferowania im marchewki 

w postaci członkostwa, a częściowo ze względu na to, że kraje te są w dalszym 

ciągu uwikłane w przeszłość. 

Jest to najlepiej widoczne na przykładzie byłej Jugosławii. Nie da się 

zrozumieć wojen, które wybuchły w 1992 roku między republikami, bez zrozumienia 

tego, że dotyczyły one przeszłości i jej stłumienia. Chodziło o krzywdy, 

które Chorwaci wyrządzili Serbom podczas II wojny światowej. Chodziło 

o to, że Muzułmanie byli Muzułmanami w obliczu wieków tureckiej okupacji. 

Chodziło o krzywdy wyrządzone przez Serbów i wyrządzone Serbom podczas 

I wojny światowej. Chodziło o trwały mit uciskania Serbów po ich klęsce 

w 1389 roku na Kosowym Polu w Kosowie. Chodziło o przymusowe osiedlanie 

Serbów przez Turków w Krajinie, na ziemiach chorwackich, trzy wieki 

temu. Chodziło o stworzenie Jugosławii, a nie odrębnych państw, po I wojnie 

światowej. Chodziło o pięćdziesiąt lat drugiej Jugosławii, w której Chorwaci, 

Muzułmanie i Słoweńcy czuli się uciskani przez Serbów. Chodziło o pięćdziesiąt 

lat „Braterstwa i Jedności”, podczas których nie można było mówić o tych 

krzywdach i złych wspomnieniach. W rezultacie, kiedy Jugosławia dobiegła końca, 

wszystko to nagle wybuchło. 

Istnieją różne teorie wyjaśniające, dlaczego Jugosławia pogrążyła się 

w wojnach, a kraje byłego Związku Radzieckiego nie. Niektórzy upatrują przyczyny 

w jakiejś zgubnej skłonności – „kolejna wojna bałkańska” – jakby ludzie 

tego regionu byli predysponowani do walczenia ze sobą. Inni sugerują, że powodem 

mógł być kryzys ekonomiczny, który dotknął Jugosławię po śmierci Tito 

w roku 1980. Biorąc pod uwagę względny dobrobyt kraju w poprzednich deka-

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

dach i jego status państwa „niezaangażowanego”, kryzys ten został silnie odczuty 

i stworzył w społeczeństwie szczeliny, które w końcu całkowicie pękły i dopro- 

wadziły do wojny. Wiele argumentów przemawia za drugą teorią, a niewiele 

za pierwszą, choćby dlatego, że wszelkie sytuacje ulegają pogorszeniu, kiedy 

przestają był łagodzone pieniędzmi. Ale również dlatego, że Jugosławia była 

tworem sztucznym, łatwym do rozbicia. Chociaż ludzie ci żyli od wieków obok 

siebie, twór powołany do życia po II wojnie światowej, zreformowana Jugosławia 

z okresu międzywojennego, nie miał rzeczywistych korzeni historycznych. 

Istniały grupy ludzi i roszczeń połączone ze sobą doraźną potrzebą polityczną 

i podtrzymywane dziwną mieszanką dyktatury, dobrobytu i całkowitego zakazu 

rozmawiania o długiej historii konfliktów etnicznych. Była to, jak napisał Misha 

Glenny, próba „wrzucenia nienawiści do zamrażarki historii”. Jednak śmierć Tito, 

silnego przywódcy, zdolnego do egzekwowania posłuszeństwa, rozpoczęła 

proces rozmrażania, a koniec zimnej wojny, niosąc ze sobą potencjał nieładu, 

podziałał jak fala upałów na nienawiść, roztapiając wszelkie pozostałe warstwy 

lodu i odsłaniając ją tak, by wszyscy mogli ją widzieć i bić się o nią. 

Jest więc ironią losu, że wojny bałkańskie można postrzegać jako powtórkę, 

ale też jako dokończenie II wojny światowej, ale w przeciwieństwie 

do drugiego, w dużej mierze udanego podejścia do realizacji porozumień jałtańskich, 

w byłej Jugosławii ta druga runda przyniosła tragiczne konsekwencje. 

Słowenii szybko udało się uciec od wojny i zgrozy i obrać zdecydowany kurs na 

Unię Europejską (choć w relacjach z byłymi rodakami wykorzystuje przeszłość 

równie sprawnie jak inne kraje bałkańskie). Reszta odwróciła się: kraje te wybrały 

przeszłość, a nie teraźniejszość i przyszłość i pod wieloma względami nadal 

trzymają się tego kursu. Różnice polityczne między graczami nie zostały rozwiązane 

porozumieniem z Dayton, które zakończyło wojnę w Bośni w 1995 roku 

– to bardzo udane zawieszenie broni, ale nic poza tym – i w dalszym ciągu 

istnieją w prawie niezmienionej formie. Podczas gdy Chorwacja, Czarnogóra 

i w pewnym stopniu Macedonia zdają się zmierzać ku zmianom, przeszłość nie 

tylko je prześladuje, ale jest również ich główną walutą polityczną – również 

27

28 



w przypadku Bośni, Serbii i Kosowa, które odważnie wkroczyło w przyszłość 

podejmując decyzję o niepodległości, ale nawet nie poruszyło – nie mówiąc 

o rozwiązaniu – swoich różnic z Serbią. Dopóki nie stawi się czoła przeszłości 

na poziomie politycznym, nie ma nadziei na udane dokończenie zjednoczenia 

Europy: na Zachodnich Bałkanach pozostanie samotna wyspa. 

Po zakończeniu zimnej wojny Ukraina i Białoruś również patrzyły za 

siebie, a nie przed siebie, choć z innych powodów. Można kwestionować, czy 

obywatele tych krajów wsparli taką postawę, ale w obu przypadkach widać wyraźnie, 

że silne postacie z przeszłości utrzymały swój wpływ nawet po rozpadzie 

Związku Radzieckiego. Ukraina musiała poczekać aż do Pomarańczowej Rewolucji 

w roku 2004, aby ludzie powstali w poszukiwaniu prawdziwej wolności 

i demokracji. Białoruś w dalszym ciągu czeka i w najlepsze trwa tam dyktatura. 

Oczywiście, ważna jest geografia i historia. Oba kraje są na tyle oddalone od 

Europy Zachodniej, że UE nie czuła nigdy, a w zasadzie do niedawna, potrzeby 

wciągnięcia ich w swój krąg w jakikolwiek sposób, poza oferowaniem pomocy 

wszystkim republikom i państwom satelitarnym byłego Związku Radzieckiego. 

Państwa te mają natomiast długą historię więzów z Rosją, głównie w wyniku 

wielowiekowej rosyjskiej okupacji, która zaowocowała licznymi mniejszościami 

rosyjskimi. Chociaż UE zawsze zdawała sobie sprawę, że pełna implementacja 

porozumień jałtańskich powinna oznaczać kres „stref wpływów”, nie ma wątpliwości, 

że Rosja postrzegała oba kraje, razem z południowym Kaukazem, jako 

swój ogródek i nie życzyła sobie, by ktoś jeszcze się w nim bawił. Co więcej, 

kraje te, w znacznie większym stopniu niż inne państwa europejskie, są postrzegane 

jako strategiczne aktywa Rosji. Chodzi zwłaszcza o Ukrainę, gdyż pewna 

część rosyjskiej floty jest zakotwiczona w Sewastopolu. Biorąc pod uwagę te 

dwie kwestie – brak impulsu ze strony UE i ostrożność ze strony Rosji – do 

roku 2005 i udanego zakończenia Pomarańczowej Rewolucji zdawał się trwać 

akceptowany przez wszystkich status quo, w którym Ukraina i Białoruś tkwiły 

na „ziemi niczyjej” pomiędzy UE a Rosją, choć w rzeczywistości były satelitami 

Rosji. Innymi słowy, zjednoczenie Europy zatrzymało się na ich granicach.

Porażki 

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

W obliczu wojny na Bałkanach działania UE okazały się być niewystarczające. 

Unia nie potrafiła poradzić sobie z przemocą na swoim kontynencie, nie była 

też w stanie zrozumieć i zaakceptować tego, że historia po raz kolejny mogła 

pozwolić na wybuch wojny. Poświęcając się niemal niewolniczo ignorowaniu 

historii, Unia zdawała się sądzić, że mieszkańcy Jugosławii musieli ulec jakiemuś 

prymitywnemu instynktowi, by skierować swą teraźniejszość w stronę wojny. 

W połączeniu ze swoją ówczesną niechęcią do działania w jawnie polityczny 

sposób, społeczność europejska praktycznie nie zareagowała na wydarzenia 

prowadzące do konfliktu, a nawet po jego wybuchu spójny głos wspólnoty był 

ciągle przerywany rywalizującymi głosami poszczególnych krajów: jeśli ta wojna 

miała dotyczyć historii, trzeba było odtworzyć historyczne sojusze. Tak więc 

mimo że wspólnota zdecydowała się nie uznawać poszczególnych republik, 

dopóki nie osiągną one porozumienia, Niemcy uznali Chorwację, swojego historycznego 

protegowanego. Wspólnota potępiła brutalność serbską, ale przez 

wiele miesięcy Wielka Brytania nie godziła się z tą polityką, ponieważ serbscy 

partyzanci byli jej sprzymierzeńcami podczas drugiej wojny. I tak dalej: kakofonia 

głosów, która jeszcze pogorszyła i tak złą sytuację. 

Oprócz zaszkodzenia miejscowej ludności, uwikłanej w wojnę i za wszelką 

cenę szukającej ucieczki, Unia zaszkodziła również sobie. Wiele państw członkowskich 

wysłało swoje wojska na dotknięte wojną obszary w ramach misji pokojowej 

ONZ, ale kolektywna polityczna niewydolność państw członkowskich sprawiła, że 

nie zostały one wykorzystane we właściwym celu aż do 1995 roku. Nie można 

bowiem zapomnieć, że chociaż to naloty NATO odegrały kluczową rolę w wyeliminowaniu 

serbskich dział przeciwlotniczych, to Siły Szybkiego Reagowania złożone 

z wojsk europejskich, pod przewodnictwem europejskiego dowódcy UNPRO- 

FOR, przełamały oblężenie Sarajewa, a chorwacka armia wyzwoliła Bihac i północną 

część Bośni. Działania te były jednak mocno spóźnione i nie wynikały z decyzji 

politycznych podjętych w Brukseli czy też w innych stolicach. 

29

30 



Zakończenie wojny w Bośni doprowadziło do poważnych zmian w tym, 

w jaki sposób Unia postrzegała siebie oraz do powstania świadomości, że Unia 

musi być w stanie działać politycznie w sprawach bezpieczeństwa i obronności. 

To z kolei doprowadziło do stworzenia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa 

i Obrony (ESDP - European Security and Defence Policy) oraz Wspólnej Po- 

lityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (CFSP – Common Foreign and Security 

Policy). Postęp w tych obszarach jest nieregularny na poziomie politycznym, 

gdzie w dalszym ciągu trwa kakofonia, ale znaczny na poziomie rzeczowym. 

W zamian Unia zapoznała rejon Bałkanów z dobrodziejstwami procedur, praw- 

dopodobnie z nadzieją, że wojujące ze sobą strony doznają objawienia i zde- 

cydują się zagrzebać duchy przeszłości, a przynajmniej zignorować je, i zwrócą 

się ku teraźniejszości i przyszłości. Jednocześnie UE przerodziła się w ogromną 

agencję pomocową dla byłej Jugosławii i Albanii, do czego przyczynił się konflikt 

w Kosowie w roku 1999, jednak bez wyraźnego kierunku politycznego. Cho- 

ciaż propozycja członkostwa w UE skierowana do państw tego regionu zdaje 

się być aktualna, jest jednak bardzo mglista i pozbawiona wyraźnego harmono- 

gramu. W rezultacie kraje bałkańskie zdają się być uwięzione w bańce przeszło- 

ści wypieranej przez teraźniejszość, z tysiącem zasad i dyrektyw – dotyczących 

wiz, kwot eksportowych, umów licencyjnych – które uniemożliwiają im, a w 

szczególności młodym i skłonnym do zmian, przebicie bańki i ucieczkę. 

Unia Europejska wykazała się również brakiem skuteczności w obliczu innej 

konfrontacji – z Rosją. Chociaż szczątkowa narracja historyczna UE nie uwzględ- 

niała Rosji, nie ma wątpliwości, że proces rozszerzenia Unii wymagał poruszenia 

tematu Rosji jako kwestii politycznej, choćby dlatego, że sama Rosja o to wnioskowała. 

Przechodząc przez swoje własne poradzieckie cykle zmian, które w końcu 

doprowadziły do epoki Putina, Rosja musiała radzić sobie ze swoją tożsamością 

i historią. Nie poddając w wątpliwość własnej wyjątkowości, Rosja postrzegała siebie 

jako zwróconą ku Europie – jednak bez wielkiego uznania tych więzów. Rozpad 

imperium radzieckiego oraz następujące po nim lata chaosu finansowego nie 

były dla Rosjan łatwe. W tym okresie Unia Europejska nie pojawiała się w wyraźny

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

sposób w rosyjskich poszukiwaniach tożsamościowych. Sukces Pomarańczowej 

Rewolucji – wyraźnie wspieranej przez UE i popartej wzmocnioną relacją z Unią, 

a nawet mglistą obietnicą członkostwa – zmienił tę sytuację, zwłaszcza w połącze- 

niu ze znaczącymi podwyżkami cen energii. Rosja zaczęła wykorzystywać swoje 

atuty związane z energią na innych polach, zwłaszcza w polityce zagranicznej i w 

relacjach z UE, swoim największym klientem. W tej sytuacji Rosja nie tylko stała się 

poważniejszym graczem na arenie europejskiej i światowej, zaczęła również mieć 

nadzieję na zmianę równowagi w swojej relacji z UE na bardziej równorzędną, 

a wręcz dążyć do dominacji opartej na uzależnieniu od rosyjskiej energii. 

Już od pierwszego przejawu tego trendu wewnątrz Unii wyraźnie objawił 

się rozłam na Wschód i Zachód. Dla krajów zachodnich chodziło tu o Rosję 

– stałego dostawcę energii, nieprzyjemnego, ale pewnego partnera w biznesie. 

Dla krajów wschodu chodziło o Rosję – zdobywcę, który chciał potwierdzić 

swoją pozycję. Postawa ta miała również bardzo materialny wymiar, ponieważ 

kraje, które były kiedyś pod sowiecką okupacją, w dalszym ciągu były powiązane 

z Rosją infrastrukturą rurociągów. Wstrzymanie dostaw gazu podczas ostatnich 

zim ujawniło realność tej groźby oraz wykazało ciągłe ograniczenia Unii jako 

gracza politycznego: wspólna reakcja jest bardzo powolna, skierowana na ustawodawstwo 

związane z liberalizacją energii i infrastruktury, czyli z klasycznymi 

unijnymi metodami handlu, ekonomii i procedur – podczas gdy każdy z dwudziestu 

siedmiu krajów członkowskich umawia się z Rosją we własnym zakresie. 

Kakofonia pojedynczych głosów zagłusza głos wspólnoty. 

Dojrzewanie 

Ponowne zjednoczenie Europy doprowadziło do rozszerzenia Unii Europejskiej, 

która stała się tworem znacznie bardziej zróżnicowanym, skupiającym reprezentantów 

różnych kultur i wyznań. Jednego dnia demonstrują oni swą zażyłość, 

by następnego dnia wrócić do wrogości. Bardziej od małżeństwa, gdzie 

zakłada się miłość i wierność, Unia Europejska przypomina współczesną parę 

31

32 



– ludzi, którzy mieszkają wspólnie przez długie lata, ale nie składają ostatecznego 

zobowiązania, pozostawiając margines niepewności, ale też podniecenia. 

Zwykle prowadzą oni wspólne gospodarstwo, ale każde z nich zostawia sobie 

swój dom. To bliska, choć nie do końca określona relacja, która funkcjonuje 

przez lata, to relacja dynamiczna, niejednoznaczna, to połączenie suwerenności. 

Rozszerzenie nie podkopało tej relacji, ale ją zmieniło. Chociaż starsze kraje 

członkowskie zapewne chciały z godnością przejść na emeryturę, powiększenie 

rodziny okazało się koniecznością, wymagającą pracy i pieniędzy. Miejmy nadzieję, 

że uczucie będzie wystarczająco silne do utrzymania rodziny. 

Rozszerzenie przekształciło również Unię w największy i najbogatszy 

blok handlowy na świecie. Ale to również o wiele więcej, Unia stała się 

wzorcem, do którego można dążyć pod względem poziomu rozwoju w każdej 

sferze, od polityki do mechanizmu rządzenia, od finansów do gospodarki. Niektórzy 

mogą argumentować, że model socjalny był nieodpowiedni: gospodarka 

zbyt protekcyjna, wspólna waluta – euro – niewystarczająca, i że niemożność 

uzyskania głosu politycznego odzwierciedlającego siłę ekonomiczną Unii jest 

poważną wadą. Jednak obecna sytuacja zdaje się sugerować coś wprost przeciwnego. 

Obietnica członkostwa w Unii Europejskiej oparta na systemowych 

reformach i znacznej pomocy finansowej skutecznie przekształciła dziesięć krajów 

(choć można argumentować, że akcesja Cypru nie była powiązana z końcem 

zimnej wojny) i w znaczny sposób przyczyniła się do zmian w Bułgarii 

i Rumunii. Fakt, że te dwa kraje zostały przyjęte do Unii, mimo że nie były jeszcze 

w pełni gotowe na członkostwo oraz mimo głosów sprzeciwu, potwierdza 

tezę, że Unia Europejska powoli przemienia się w ciało polityczne. Państwa te 

nie tylko dryfowały po zimnej wojnie, ale oba miały też historycznie znacznie 

silniejsze powiązania z Rosją i ze swoimi kłopotliwymi sąsiadami – Zachodnimi 

Bałkanami. Tak więc przyjęcie ich do Unii było przede wszystkim wzięciem pod 

uwagę doraźnych korzyści politycznych. 

Unia Europejska w dalszym ciągu boryka się z kwestią władzy politycznej 

oraz z przemawianiem wspólnym głosem na temat obrony, bezpieczeństwa

www.boell.pl 

ilANA BEt-El 

i wykorzystania siły militarnej. Wszystkie te kwestie wymagają silnej i, być może, 

jaśniejszej definicji łączenia suwerenności – co paradoksalnie mogłoby podważyć 

żywotność całego projektu – oraz umiejętności radzenia sobie z historią, 

a nie ignorowania jej. Sam akt sprawowania władzy, zarówno politycznej, jak 

i militarnej, przywołuje echa przeszłości: innych epok władzy i ich konsekwencji. 

Unia Europejska jako wspólnota nie widzi tej opcji jako leżącej w obrębie 

swoich interesów, upatrując siły w możliwości powodowania zmian, tak jakby 

można je było oddzielić od polityki oraz historii i jej wzorców. W tej kwestii 

Unia stała się opisaną przez eseistę Mario Andrea Rigoni „starszą damą, która 

po okresie szaleństw młodości i różnego rodzaju ekscesów, chciałaby, po osiągnięciu 

wieku słabości i zmęczenia, aby świat dostosował się do jej potrzeby 

umiarkowania, słuszności i spokoju”. 

Ilana Bet-El – jest pisarką, historyczką, komentatorką polityczną. Mieszkając 

w Brukseli, koncentruje się na kwestiach polityki UE i obronności Europy. 

W latach 90. pracowała dla ONZ jako analityk polityczny w Nowym Jorku i na 

Bałkanach, w tym przez dwa i pół roku w Bośni, podczas wojny i po wojnie. 

W 2002 roku stworzyła dział komentarzy w „European Voice”, tygodniku należącym 

do grupy „Economist”. Redagowała ten dział do grudnia 2005 roku, 

a obecnie regularnie pisuje artykuły dotyczące obronności i spraw zagranicznych. 

Ilana Bet-El obroniła doktorat z historii na London University i jako historyk 

skupia się na tematyce wojny i pamięci. 

33

2. 

Między 

www.boell.pl 

AdAM KRZEMińSKi 

rozczarowaniem 

a optymizmem: 

doświadczenie 

Polski 

Adam Krzemiński 

35

36 



Prehistoria tego, co wydarzyło się w roku 1989, jest bardzo długa. Roz- 

poczęła się w latach 1944-48 od zbrojnego oporu polskich partyzan- 

tów sprzeciwiających się przejęciu władzy przez komunistów. Następnie 

można do niej zaliczyć serię protestów robotniczych i powstań: w NRD 

w 1953 roku, w Polsce i na Węgrzech w 1956 roku, w Czechosłowacji 

w 1968 i ponownie w Polsce na początku lat 80. 

Korzeni wydarzeń roku 1989 w Polsce należy szukać w fali strajków, 

która przetoczyła się przez kraj poprzedniego lata. Udowodniły 

one, że założony w roku 1980 niezależny ruch związkowy „Solidarność” 

przetrwał represje stanu wojennego i w dalszym ciągu pozostawał, obok 

kościoła katolickiego, siłą polityczną, której nie można było zignorować. 

Lawinę, która zmiotła mur berliński i przyczyniła się do upadku ZSRR, 

rozpoczął polski Okrągły Stół. 

4 czerwca 1989 „Solidarność” wygrała pierwsze częściowo demokratyczne 

wybory w obrębie bloku sowieckiego. Kilka dni później 

Węgry otworzyły granicę z Austrią, zapoczątkowując exodus Niemców 

z NRD do RFN. W sierpniu posłowie „Solidarności” odczytali w Sejmie 

deklarację uznającą prawo Niemiec do zjednoczenia. We wrześniu tysiące 

obywateli NRD obległy ambasady RFN w Budapeszcie, Pradze i Warszawie. 

W październiku, podczas berlińskich obchodów czterdziestolecia 

NRD, demonstranci krzyczeli „Gorbi, pomóż!”. Przywódcy rządzącej 

partii SED (Socjalistyczna Partia Jedności) przygotowywali odpowiedź 

w stylu masakry na Placu Tiananmen1. Ostatecznie jednak nie użyto 

przemocy wobec blisko 100 000 demonstrantów, którzy 16 października 

zgromadzili się w Lipsku przed kościołem Św. Mikołaja krzycząc: „To 

my jesteśmy ludem!”. Trzy dni później do dymisji podał się Honecker, 

1 4 czerwca 1989 władze chińskie użyły czołgów do rozpędzenia demonstrantów zgromadzonych 

na Placu Tiananmen w Pekinie. Demonstranci gromadzili się tam od kwietnia. 

Oficjalna liczba ofiar, podawana przez władze chińskie, wynosiła 200-300 osób, jednak 

inne źródła, w tym Chiński Czerwony Krzyż – podawały liczbę 2.000-3.000 ofiar.

www.boell.pl 


a następnie Egon Krenz. Mur berliński upadł 9 listopada w wyniku „naj- 

większego biurokratycznego nieporozumienia Europy” 2. Blisko dwa lata 

później przestał istnieć Związek Radziecki. 

Galeria chwały roku 1989 

Spór o to, komu należy się miejsce w „galerii chwały roku 1989”, nie ma końca. 

Czy takie wyróżnienie należy się Michaiłowi Gorbaczowowi, „dobremu carowi” 

z Moskwy, czy też był on tylko symbolem słabej reakcji aparatu sowieckiego na 

zmierzch imperium sygnalizowany przez „Solidarność” i inne ruchy obywatelskie, 

gospodarczy rozpad Związku Radzieckiego i klęskę armii sowieckiej w Afganistanie? 

Czy wyróżnić należałoby może Ronalda Reagana, odważnego „przywódcę 

wolnego świata”, do którego zasług zalicza się „wyścig zbrojeń”, który przyczynił 

się do wyniszczenia komunistów? A może wpisać do galerii chwały Willy’ego 

Brandta, kanclerza Niemiec Zachodnich, za jego nową „Ostpolitik” lub sekretarza 

stanu USA Henry’ego Kissingera, którego „polityka odprężenia” i wsparcie Helsinek 

3 

zmusiło Kreml do stworzenia miejsca na działalność ruchów obywatelskich 

2 W obliczu narastającej fali uchodźców opuszczających Niemcy Wschodnie i udających się 

do Niemiec Zachodnich, 9 listopada Krenz zdecydował się pozwolić uchodźcom opuszczać 

NRD bezpośrednio przez przejścia graniczne między NRD a RFN, w tym przejścia w 

Berlinie. Następnego dnia administracja ministerstwa zmodyfikowała rozporządzenie w taki 

sposób, by dotyczyło również podróży prywatnych. Nowe przepisy miały wejść w życie 10 

listopada, co miało zapewnić czas na przekazanie ich strażnikom granicznym. Obwieszczenie 

tej informacji należało do obowiązków Guntera Schabowskiego, Sekretarza Partii ds. Propagandy. 

Przebywał on jednak na wakacjach i informacje nie dotarły do niego na czas. Kiedy 

zadano mu pytanie o to, kiedy nowe rozporządzenie wejdzie w życie, założył, że będzie to 

miało miejsce tego samego dnia i odpowiedział: „O ile wiem, to natychmiast, bezzwłocznie”. 

W odpowiedzi na kolejne pytania dziennikarzy potwierdził, że rozporządzenie dotyczyło 

również przejść granicznych w kierunku Berlina Zachodniego. Reszta to historia. 

3 Konferencja o Bezpieczeństwie i Współpracy w Europie, która odbyła się w Helsinkach 

w lipcu i sierpniu 1975, miała na celu zmniejszenie napięć wynikających z zimnej wojny. 

Część Porozumień Helsińskich dotycząca praw człowieka stała się podstawą Grupy Helsińskiej 

w Moskwie, organizacji pozarządowej stworzonej w celu monitorowania wdrażania 

zapisów dotyczących praw człowieka. 

37

38 



i opozycyjnych w bloku wschodnim? A może zaszczyt ten powinien przypaść 

papieżowi Janowi Pawłowi II, którego wybór w roku 1978 zmobilizował miliony 

Polaków do opierania się władzy komunistycznej bez użycia przemocy? 

Jest jednak wiele więcej postaci, którym powinno przypaść członkostwo 

w „galerii chwały roku 1989”. Powinni się tam znaleźć przywódcy ruchów opo- 

zycyjnych w różnych radzieckich „koloniach”, postacie takie jak Lech Wałęsa, 

przywódca „Solidarności”, czy Václav Havel, twórca czechosłowackiej Karty 77. 

Nie powinniśmy również zapomnieć o „bohaterach, którzy wycofali się z historii” 

– aparatczykach, którzy zgodzili się oddać władzę, aby uniknąć rozlewu 

krwi. Przypomnienie prehistorii jest koniecznością, jeśli chcemy należycie ocenić 

ostatnie dwudziestolecie, podczas którego byłe kraje satelitarne Związku 

Radzieckiego włączyły się w struktury euro-atlantyckie. 

„Stara Europa” kontra „nowa Europa” 

Narracja założycielska Unii Europejskiej opiera się na powojennym pojednaniu 

„odwiecznych wrogów”: Niemiec i Francji. Kraje te, wielcy przegrani II wojny 

światowej – absolutny przegrany z roku 1945 i wirtualny przegrany z roku 

1940 – zrozumiały, że jedynie wspierając się nawzajem i europeizując mogą 

zwiększyć swoje znaczenie. W praktyce przekładało się to na francuskie przywództwo 

moralne EWG i niemieckie subwencje. 

Rok 1989 mógł dodać kolejny „mit założycielski” do historii UE: opowieść 

o pokojowym samowyzwoleniu Europy Wschodniej z narzuconej w 1946 roku 

przez Stalina zależności od Moskwy. Niestety, tak się nie stało. Szok transformacji 

ustrojowej, ponowne wprowadzenie kapitalizmu, wymiana elit i kształtowanie 

demokracji parlamentarnej zderzyły się z pobłażliwym i chłodnym nastawieniem 

społeczeństw Europy Zachodniej. Obawiając się nowej konkurencji, kraje 

te zablokowały reformy UE niezbędne do przyjęcia nowych członków. 

Kiedy byłe kraje satelitarne ZSRR wstąpiły do NATO i UE, wielu obywateli 

tych państw czuło, że nie są traktowani jak „zwycięzcy historii”, którym właśnie

www.boell.pl 


udało się osiągnąć odpowiednik zdobycia Bastylii w roku 1789, ale jak „biedniej- 

si kuzyni”, ledwie tolerowani przy wspólnym stole. Brutalnym potwierdzeniem 

tej tezy było oburzenie Chiraca wyrażone w odpowiedzi na stanowisko Polski 

i Czech w sprawie wojny z Irakiem. Komentarz Chiraca z 2003 roku, że „Polacy 

stracili szansę na to, by siedzieć cicho”, zapisał się na kartach historii jako potwierdzenie 

francuskiego kompleksu wyższości. Pomoc – nie tylko finansowa – którą 

nowe kraje członkowskie otrzymały od UE, rozpętała falę silnego neonacjonalizmu 

w Europie Zachodniej, która doprowadziła do straszenia wyborców „polskim 

glazurnikiem” podczas kampanii wyborczej w Niemczech i „polskim hydraulikiem” 

podczas francuskiej kampanii przed referendum europejskim w roku 2005. 

Podczas gdy starzy członkowie UE z zazdrością pilnowali swoich przywilejów, 

nowi starali się przebić do pierwszej ligi i wymusić równe traktowanie przez 

„starych wyjadaczy”, co czasem się udawało. Polski premier Marek Belka podczas 

pierwszego szczytu Unii w roku 2005 zawstydził „starą Europę” proponując, by 

nowe kraje członkowskie zrezygnowały z części swoich subsydiów w celu wyjścia 

z budżetowego impasu, do którego doprowadzili „starzy” płatnicy. 

Nowe kraje członkowskie stały się również poważną siłą w polityce wobec 

byłego Związku Radzieckiego. W listopadzie 2004 prezydent Polski Aleksander 

Kwaśniewski razem z prezydentem Litwy Valdasem Adamkusem i „Mr. 

Europe” Javierem Solaną pośredniczyli w rozmowach między stronami Pomarańczowej 

Rewolucji na Ukrainie. Mimo początkowej niechęci Berlina udało im 

się przekonać kanclerza Schrödera i prezydenta Chiraca do wywarcia presji na 

„demokracie bez skazy” Władimirze Putinie 4 

, aby nie spieszył z pomocą ukraińskiemu 

oszustowi wyborczemu Wiktorowi Janukowiczowi. 

Nie trzeba było jednak długo czekać, by po raz kolejny ujawniło się tradycyjne 

podejście „starej Europy” do Polski jako kraju drugiej kategorii. W 2005 roku Gerhard 

4 W wywiadzie dla niemieckiej telewizji ARD przeprowadzonym w listopadzie 2004 

Schröder spontanicznie odpowiedział na pytanie: „Czy Putin jest demokratą bez skazy?”, 

„Tak, tak właśnie jest”. 

39

40 



Schröder był obecny przy podpisaniu niemiecko-rosyjskiego porozumienia o rurociągu 

bałtyckim, którego budowa narażała Polskę na naciski ze strony Rosji. W tym samym roku 

Chirac razem ze Schröderem zaakceptowali zaproszenie Putina na obchody 750-lecia 

Kaliningradu. Bezpośredni sąsiedzi tej rosyjskiej enklawy, czyli Polska i Litwa, nie zostali zaproszeni. 

Berlin i Paryż zademonstrowały, że dobre relacje z Rosją są dla nich ważniejsze 

niż solidarność z resztą Unii Europejskiej. Z drugiej strony polskie veto w roku 2006 przeciw 

nowemu Porozumieniu o Partnerstwie i Współpracy między UE a Rosją (w odwecie 

za rosyjskie embargo nałożone na mięso z Polski) zostało uznane przez opinię publiczną 

krajów zachodnich za symptom zachowania wynikającego z wcześniejszej traumy. 

Z kolei Polska jako nowy członek Unii Europejskiej demonstracyjnie okazywała, 

że w kwestiach bezpieczeństwa najważniejsze są dla niej relacje z Waszyngtonem. Mimo 

że RFN miała takie samo podejście przed rokiem 1989, prasa niemiecka zaczęła nazywać 

Polskę „osłem trojańskim USA”. Dążenia Polski i Czech do rozmieszczenia na ich terytorium 

elementów amerykańskiej tarczy antyrakietowej uznano wręcz za prowokację. 

Mimo to Unii udało się osiągnąć równowagę wewnętrzną w polityce zagranicznej. 

„Stara” i „nowa” Europa współdziałały w zablokowaniu rosyjskiej agresji 

przeciw Gruzji, chociaż Francja i Niemcy miały w tym inny cel niż Polska i kraje 

bałtyckie. Nieprzypadkowo to Polska i Szwecja wspólnie poparły nową politykę 

bliskiego sąsiedztwa z Ukrainą, którą później wsparły również Niemcy. 

Powinniśmy pamiętać również o tym, że Traktat Konstytucyjny, mimo niechęci 

eurosceptycznych prezydentów Polski i Czech, został odrzucony w krajach 

„starej”, a nie „nowej” Europy: we Francji, Holandii i Irlandii. Tymczasem Polska, 

mimo patetycznych haseł typu „Nicea albo śmierć” oraz przegranej konfrontacji 

dotyczącej „pierwiastka” 5 

przy głosowaniu w Radzie Europy, w końcu wsparła 

niemiecką prezydencję w roku 2007 i nie zablokowała Traktatu lizbońskiego. 

5 System przyjęty jednogłośnie w Traktacie Konstytucyjnym przewidywał system podwójnej 

większości, w którym większość (kwalifikowana) wymagała przynajmniej 55% krajów 

członkowskich reprezentujących przynajmniej 65% populacji UE głosujących za przyjęciem 

danego rozstrzygnięcia. Polski rząd proponował wykorzystanie systemu pierwiastkowego, 

w którym wymagana byłaby tylko jedna większość, wyliczona za pomoca pierwiastka kwadratowego 

populacji danego kraju członkowskiego.

www.boell.pl 


Ostatnie pięć lat można ocenić jako czas, kiedy wszystkie kraje członkow- 

skie, „stare” i „nowe,” poznawały się wzajemnie. Berlin, Paryż, Londyn i Rzym 

ciągle łapały się na tym, że automatycznie uznawały siebie, czyli stolice byłych imperiów, 

za Europę. Dlatego też kraje te złapały się na rosyjską sztuczkę dzielenia 

Unii na państwa narodowe i traktowania byłych „radzieckich kolonii” jako zaledwie 

„sąsiadujących obcych krajów”. Natomiast Warszawa, Praga i Wilno, jako przedstawiciele 

regionu, zbliżyły Ukrainę do NATO i UE. Zwróciły również uwagę na 

neoimperialne aspiracje Rosji oraz na umniejszanie przez Kreml zbrodni stalinowskich 

przez określanie Stalina mianem „rosyjskiego Bismarcka”. 

Wspólne dorastanie 

Mimo wszystko „stara” i „nowa” Europa zaczynają rozumieć się coraz lepiej, co 

widać w krokach podjętych na rzecz wspólnej polityki energetycznej. Niemiecka 

gazeta „Welt am Sonntag” sugerowała nawet, że „rurociąg bałtycki może być ostatnim 

niemiecko-rosyjskim przedsięwzięciem podjętym bez wzięcia pod uwagę interesów 

krajów sąsiadujących”. Przyszłe działania będą musiały być częścią wspólnej 

strategii europejskiej. Innym przykładem jest szybka reakcja Niemiec i Włoch na polskie 

zastrzeżenia związane z europejskim pakietem klimatycznym 6 

, a jako najnowszy 

przykład może posłużyć wspólna strategia europejska w obliczu kryzysu finansowego, 

która została sprawnie uchwalona mimo początkowych nieporozumień. 

Wszelkie podziały na „starą” i „nową” Europę trzeba zresztą traktować 

z pewną dozą rezerwy, ponieważ podziały w Unii Europejskiej nie przebiegają 

wyłącznie wzdłuż granicy dawnej żelaznej kurtyny. W 2003 roku Polska i Czechy 

znalazły się po tej samej stronie co Wielka Brytania, Hiszpania i Włochy 

w kwestii wojny w Iraku. Podczas kryzysu finansowego Węgry i Rumunia zajęły 

6 Szczyt klimatyczny UE, który odbył się 11 i 12 grudnia 2008, miał na celu wprowadzenie do 

roku 2013 aukcyjnego systemu udzielania pozwoleń na emisję dwutlenku węgla. Zależna od 

węgla Polska wyraziła silne zaniepokojenie związane z tą propozycją oraz z celem zmniejszenia 

do roku 2020 emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do poziomu z roku 1990. 

41

42 



tę samą pozycję co Irlandia, podczas gdy Polska i Czechy połączyły siły z Niem- 

cami, chociaż Unii udało się w końcu przyjąć wspólną deklarację. Być może 

konieczność wspólnego stawienia czoła kryzysowi gospodarczemu zaowocuje 

kolejnym „aktem założycielskim” Unii Europejskiej, aktem samoodkrycia na miarę 

dwudziestego pierwszego wieku. 

Do tej pory realność zjednoczenia kontynentu nie dotarła jeszcze w pełni 

do Europejczyków. Rywalizacja między narodami i próby poprawienia własnego 

wizerunku kosztem wizerunku sąsiada będą musiały się skończyć. Próby 

zrelatywizowania mitów narodowych, by stworzyć wspólną europejską narrację 

historyczną, na przykład przez stworzenie europejskiego podręcznika czy muzeum 

historii i Europy w Brukseli, spotykają się z niechęcią krajów, które odzyskały 

niepodległość dopiero w 1989 roku. Zachodnia, Środkowa i Wschodnia 

Europa dalej nie do końca się rozumieją: na przykład wyzwanie ze strony świata 

islamskiego jest postrzegane jako całkowita abstrakcja w Tallinie, Warszawie 

i Bukareszcie. Z drugiej strony ciężko jest znaleźć sprzymierzeńców dla polityki 

zacieśniania relacji z Ukrainą i Białorusią w Paryżu, Lizbonie czy Dublinie. 

Jednak mimo wszystkich różnic, nieporozumień i małostkowego egoizmu 

Unia Europejska jest rzeczywistością. Obowiązują w niej porównywalne 

standardy demokracji, takie jak rządy prawa oraz podobne rozumienie problemów 

społeczeństwa obywatelskiego, słabości partii politycznych i klasy politycznej, 

niebezpieczeństwa niskiego uczestnictwa młodych ludzi w życiu publicznym 

oraz „tabloidyzacji” mediów. 

Mimo podziałów społecznych, słabości kultury politycznej w krajach, 

które uwolniły się od komunizmu w roku 1989 i wielu rozczarowań doświadczonych 

przez tych, którzy, słusznie zresztą, nie postrzegają siebie jako zwycięzców 

historii, ostatnie 20 lat powinno się po namyśle ocenić pozytywnie. 

Widać to nie tylko w poziomie konsumpcji i w ilości nowych wieżowców, ale 

również w poziomie optymizmu, który, zwłaszcza w Polsce, jest wyższy, niż 

można by się spodziewać. Mimo ostrego tonu debaty publicznej, mimo opóźnień 

w budowie autostrad i modernizacji transportu kolejowego, mimo zanie-

www.boell.pl 


dbań w reformowaniu systemu opieki zdrowotnej i braku wyraźnych sukcesów 

narodowych, choćby w sporcie. Nad Wisłą niecierpliwość nadal jest motorem 

napędowym dziejów. 

Adam Krzemiński (ur. 1945) polski dziennikarz, komentator polityczny, 

znawca historii i stosunków polsko-niemieckich. Jeden z czołowych publicystów 

polskich, od 1973 roku związany z tygodnikiem „Polityka”, gościnnie publikuje 

również w niemieckim „Die Zeit” oraz w licznych publikacjach międzynarodowych. 

Autor książki „Polen im 20. Jahrhundert. Ein historischer Essay” (Monachium: 

Beck, 1993). Odznaczony medalem Goethego w 1993 roku, zdobywca 

Nagrody Polskiego PEN Clubu w roku 1996, przewodniczący Towarzystwa 

Polsko-Niemieckiego. 

43

3. 

Czechy i Unia 

Europejska: 

Zawiła relacja 

Jiří Pehe 

www.boell.pl 

jiří PEHE 

45

46 



Unia Europejska odegrała bardzo ważną rolę w transformacji krajów postko- 

munistycznych w demokratyczne państwa prawa o sprawnie funkcjonujących 

gospodarkach rynkowych. Przekazanie instytucjonalnych i prawnych rozwiązań 

przez państwa członkowskie państwom kandydującym, proces o ogromnej skali 

prowadzony pod nadzorem Komisji Europejskiej, było pod wieloma względami 

wydarzeniem bez precedensu. 

Co prawda w niektórych krajach, które aspirowały do członkostwa 

w poprzednich falach procesu rozszerzenia UE, instytucje polityczne i społeczne 

były początkowo obarczone dziedzictwem systemu autorytarnego. Jednak 

żaden z tych krajów nie rozpoczynał procesu akcesji z punktu, w którym dopiero 

zaczynał wychodzić z systemu politycznego opartego na niemal całkowitej 

likwidacji społeczeństwa obywatelskiego, gospodarki rynkowej, rządów prawa 

i demokracji. 

Wagę przewodnictwa i zachęt dostarczonych przez UE krajom postkomunistycznym 

przechodzącym okres gwałtownych zmian instytucjonalnych, 

których głównym celem było stworzenie systemów demokracji politycznej 

i gospodarki rynkowej zgodnych ze standardami zachodnimi, najlepiej oddaje 

następujące porównanie historyczne. W 1918 roku na gruzach imperium Austro-Węgier 

powstała Czechosłowacja, która szybko stała się krajem demokratycznym. 

Pozostawała wyspą demokracji w Europie Środkowej do roku 1938, 

ale musiała walczyć o istnienie z coraz bardziej wrogim nastawieniem regionu. 

Czechosłowacja została w końcu zniszczona głównie ze względu na rosnącą 

rolę faszystowskich Niemiec. Jednak jej inni sąsiedzi – Polska, Węgry, Rumunia 

i Związek Radziecki – również były pod rządami różnego rodzaju reżimów 

autorytarnych. 

Kilkadziesiąt lat później kraje Unii Europejskiej odegrały zupełnie inną 

rolę. Zapewniły przyjazne środowisko międzynarodowe dla budowania demokracji 

w Czechosłowacji, a po roku 1993 – w Czechach i na Słowacji. 

Można wręcz argumentować, że niektóre kraje postkomunistyczne w Europie 

Środkowej mogłyby ponownie wpaść w sidła jakiejś formy autorytaryzmu,

www.boell.pl 

jiří PEHE 

gdyby nie opieka UE i obietnica członkostwa w Unii. Słowacja jest takim wła- 

śnie przypadkiem. 

Omawiając wpływ Unii Europejskiej na sytuację w Czechosłowacji 

w okresie 1989-1993 i w Czechach po roku 1993, warto podzielić historię re- 

lacji między Unią Europejską a Czechami (a wcześniej Czechosłowacją) na kilka 

okresów. Pierwszy okres to „zaloty”, trwające od 1989 do 1995 roku. Drugi 

okres to proces akcesji w latach 1995-2003, a trzeci to okres członkostwa, 

który rozpoczął się w roku 2004. Dokładniejsze spojrzenie na te trzy okresy 

ujawnia, że stosunki Czechy-Unia Europejska nie były do końca bezproblemowe. 

Można wręcz powiedzieć, że relacja Republiki Czeskiej z Unią Europejską 

była, z wielu powodów, bardzo zawiła. 

Zaloty 

Pierwszy okres rozpoczął się w duchu etosu postrewolucyjnego, w którym 

ważną rolę grała powszechnie wyznawana idea „powrotu do Europy”. Powrót 

ten był jednak skomplikowany ze względu na wiarę wielu czeskich polityków 

w wyjątkowość Czech. 

Wierzyli oni, że Czechy (zwłaszcza po oddzieleniu od Słowacji w roku 

1993) były znacznie bardziej rozwinięte ekonomicznie od innych krajów postkomunistycznych, 

a więc powinny być traktowane przez Unię Europejską 

w wyjątkowy sposób. Powszechne było przekonanie, że Czesi byli znacznie 

lepiej przygotowani do członkostwa w UE, głównie ze względu na swoje przedwojenne 

doświadczenie demokracji. 

Okres ten można jednak określić jako starcie kultur politycznych. Z jednej 

strony, trzeźwo myśląca UE, która nie chciała obniżyć standardów i ugiąć się pod 

polityczną presją jak najszybszego rozszerzenia. Z drugiej strony rozdmuchane 

oczekiwania czeskich polityków i obywateli, przekonanych o swej wyjątkowości. 

Ostrożne podejście Unii praktycznie zmroziło te oczekiwania, co z kolei 

wzmocniło pozycję nacjonalistów. Można argumentować, że niektóre z póź- 

47

48 



niejszych problemów w relacjach między UE a Republiką Czeską mają źródło 

właśnie w tym okresie, kiedy niektórzy czescy politycy wykorzystali narodowe 

przekonanie o „wyjątkowości”, by argumentować, że ocenianie ich przy użyciu 

tych samych standardów co reszty krajów postkomunistycznych było głęboko 

niesprawiedliwe. 

Zwłaszcza premier Václav Klaus naciskał na to, by Czechy były przyjęte 

do Unii jak najszybciej, najlepiej natychmiast. Od początku sprzeciwiał się więc 

traktowaniu krajów postkomunistycznych jako „uczniów”, którzy muszą odrobić 

pracę domową pod nadzorem Brukseli i krajów członkowskich UE. 

Klaus uosabiał również pewien typ czeskiego podejścia intelektualnego. 

W przeciwieństwie do prezydenta Havla, który podkreślał pokorę w relacjach 

Czech ze starymi zachodnimi demokracjami, Klaus i jego neoliberalni poplecznicy 

wierzyli, że mają silne podstawy ideologiczne i intelektualne, nie tylko krytykując 

to, co postrzegali jako protekcjonalne traktowanie przez Unię, ale również 

oferując swoje własne pomysły dotyczące tego, w jaki sposób Unia Europejska 

powinna funkcjonować. Chociaż Klaus zasłynął jako zażarty krytyk UE nie tylko 

w Czechach, ale również na scenie międzynarodowej, stało się to dopiero później, 

kiedy krytykował Unię jako projekt biurokratyczny, a wręcz socjalistyczny, 

jeszcze zanim Czechy przystąpiły do procesu akcesji. 

Wśród niektórych polityków czeskich panowało również silne przekonanie, 

że zachodnioeuropejscy sąsiedzi mogliby wiele nauczyć się od nowych demokracji 

w zakresie doświadczeń z totalitaryzmem. Kraje Unii były czasem krytykowane za 

zbyt spolegliwą i niezbyt czujną postawę w obliczu zagrożenia autorytaryzmem. 

„Przepaść mentalną” między Zachodem, reprezentowanym głównie 

przez starych członków Unii, a nowymi demokracjami Europy Środkowej 

i Wschodniej wzmagał fakt, że Europa Zachodnia zdawała się nie wykazywać 

zrozumienia dla pomysłu, że wschodnie doświadczenie totalitaryzmu mogłoby 

pomóc ożywić demokrację w zmęczonych krajach Zachodu. Z kolei wschód 

Europy nie rozumiał zachodu, czy też nie doceniał zacofania swoich instytucji 

politycznych, ekonomicznych i prawnych po czterech dekadach komunizmu.

www.boell.pl 

jiří PEHE 

Tak więc, podczas gdy UE podkreślała potrzebę dokładnej modernizacji 

instytucji w krajach aspirujących do członkostwa w UE, co jest procesem czaso- 

chłonnym, niektóre kraje postkomunistyczne, a zwłaszcza Czechy, wierzyły, że 

nie są aż tak instytucjonalnie zapóźnione, a wręcz że to Unia Europejska mogła- 

by skorzystać z ich doświadczenia. W przypadku Czech wyjątkowość doświad- 

czenia totalitaryzmu była podkolorowana silną wiarą Klausa i jego popleczników 

w neoliberalizm jako narzędzie zdolne uchronić nie tylko Czechów, ale i całą 

Unię Europejską przed groźnymi tendencjami socjalistycznymi. 

Akcesja 

Mimo że Klaus podpisał umowę stowarzyszeniową UE-Czechy i złożył wniosek 

o przyjęcie Czech w poczet członków, jego rząd zrobił niewiele, by sprostać 

wymogom akcesji. Postawa ta w znacznej mierze wywodziła się z omówionego 

wyżej przekonania, że UE domagała się od Czech reform, które wcale nie były 

konieczne. Pod koniec lat 1990 Czechy były na szarym końcu wśród krajów 

kandydackich w zakresie wypełniania kryteriów członkostwa. 

Klaus nie tylko chętnie krytykował jego zdaniem protekcjonalne podejście 

Unii Europejskiej. Równie chętnie pouczał urzędników Unii na temat Unii. 

Istotę problemu doskonale oddaje często wspominana uwaga Komisarza Unii 

ds. Rozszerzenia, Hansa von der Broeka wygłoszona do Václava Klausa podczas 

jednego z ich spotkań. Van der Broek powiedział Klausowi, że nie powinien on 

zapominać, że to nie Unia Europejska chce, by Czechy przyłączyły się do niej, 

ale to Czechy chcą dołączyć do Unii. 

Sytuacja zaczęła się zmieniać po przejęciu władzy przez socjaldemokratów 

w roku 1998. ČSSD1 wykorzystała swój czas w rządzie na przyśpieszenie 

rozmów dotyczących akcesji. Partia ta nie podzielała oburzenia Klausa pomysłem, 

że kraje kandydackie muszą spełnić pewne kryteria wyznaczone przez UE. 

1 Česká strana sociálně demokratická (Czeska Partia Socjaldemokratyczna). 

49

50 



Partia Klausa, ODS,2 wykorzystała okres przebywania w opozycji na 

pogłębienie swojego eurosceptycznego podejścia. Nastawienie ODS do członkostwa 

w UE nie było specjalnie entuzjastyczne i ograniczało się do deklaracji 

typu „nie mamy żadnej alternatywy dla członkostwa”. Kiedy rozpoczęła się 

wewnętrzna unijna debata dotycząca przyjęcia konstytucji UE, politycy ODS 

zaczęli jeszcze bardziej stanowczo sprzeciwiać się dalszej integracji europejskiej, 

krytykując Traktat Konstytucyjny. 

Ogólnie jednak to właśnie UE miała największy wpływ na wydarzenia 

w Republice Czeskiej w latach 1995-2002. Chociaż czescy politycy kwestionowali 

konieczność przeprowadzenia niektórych reform wymaganych przez UE, 

w końcu musieli ugiąć się przed żądaniami Brukseli. Pomogła również presja 

czeskiej opinii publicznej, w znacznej mierze przychylnie nastawionej do członkostwa 

w Unii. 

Unia Europejska pomogła Czechom w zreformowaniu kilku kluczowych 

obszarów. Roczne raporty, które donosiły o postępach krajów kandydackich, 

publikowane co jesień przez Komisję Europejską, krytykowały Republikę Czeską 

za brak przejrzystości na rynkach finansowych, nieskuteczne prawo o bankructwie, 

pozostawanie głównych banków krajowych w rękach państwa oraz 

brak reform w sądownictwie i służbie publicznej. 

ČSSD udało się rozwiązać większość tych problemów. Reformy gospodarcze 

zostały sfinalizowane przed końcem roku 2002. Udało się sprywatyzować 

większość banków i stworzyć rynek finansowy spełniający większość wymogów 

UE. W połączeniu z innymi zmianami wymaganymi przez UE, reformy te przyczyniły 

się do tego, że Czechy jeszcze przed wejściem do Unii Europejskiej stały 

się jedną z najbardziej pożądanych lokalizacji dla inwestorów zagranicznych. 

W roku 2000 Czechy zdecentralizowały swoją służbę publiczną. W odpowiedzi 

na żądania Unii Europejskiej stworzono czternaście regionów, cieszą- 

2 Občanská demokratická strana (Obywatelska Partia Demokratyczna).

www.boell.pl 

jiří PEHE 

cych się stosunkowo dużą autonomią. Nowe prawo mające na celu zdecentralizowanie 

służby publicznej zostało przyjęte jeszcze przed wejściem Czech 

do Unii, ale dotąd nie weszło w życie. Czeskim partiom politycznym udało się 

opóźnić rzeczywiste reformy w tej dziedzinie. 

Ogólnie jednak zmiany wprowadzone z pomocą Unii Europejskiej podczas 

procesu akcesji można określić jako znaczące. Biorąc pod uwagę główne 

wskaźniki, do roku 2002 Czechy stały się sprawnie funkcjonującą demokracją. 

Członkostwo 

Pierwsze pięć lat członkostwa Czech w Unii Europejskiej było jednak skomplikowanym 

okresem. Podobnie jak w innych krajach członkowskich, do głosu 

doszedł populizm, w odpowiedzi na poprzedzający okres, pełen skomplikowanych, 

często niezbyt popularnych reform. Nawet wśród polityków partii, które 

wcześniej wprowadziły kraj do Unii, przeważało przekonanie, że teraz, kiedy 

Czechy są już jej pełnoprawnym członkiem, nie muszą zgadzać się z wszystkimi 

wytycznymi z Brukseli. 

Choć niektórzy politycy byli niechętnie nastawieni do Unii jeszcze przed 

akcesją Czech, status kraju kandydującego nie dawał czeskim elitom politycznym 

innej możliwości niż wprowadzanie wymaganych przez Brukselę reform. 

Ta sytuacja zmieniła się natychmiast po akcesji, a konieczność dalszych reform 

kwestionowali nawet politycy, którzy uprzednio grali wiodącą rolę w kierowaniu 

Czech w stronę członkostwa w Unii. 

W pierwszych latach po wstąpieniu Czech do UE Unia w dalszym ciągu 

była postrzegana jako „oni”. Zadaniem dla „nas” (Czechów) było wyciągnięcie od 

„nich” jak najwięcej i wprowadzenie jak najmniejszej ilości ich „dyktatów”. Jednocześnie 

wzrastało przekonanie opinii publicznej – na którą duży wpływ miała 

eurosceptyczna ODS – że osiągnięty poziom integracji jest wystarczający. 

Poglądy takie nasiliły się jeszcze bardziej po ponownym objęciu władzy 

przez ODS po wyborach w roku 2006. Na początku roku 2007 rząd Topo- 

51

52 



lánka połączył siły z rządem braci Kaczyńskich w Polsce, by zablokować wysiłki 

niemieckiej prezydencji dążącej do szybkiego uchwalenia traktatu reformującego 

Unię Europejską, który zastąpiłby odrzucony w roku 2005 traktat konstytucyjny. 

ODS prowadziła kampanię przeciw Konstytucji Europejskiej i w roku 

2007 nadal sprzeciwiała się jakiemukolwiek dokumentowi, który miałby na celu 

pogłębienie integracji europejskiej. 

Po mniej więcej roku premier Mirek Topolánek i jego zespół zaczęli 

zmieniać swe radykalnie negatywne nastawienie do Unii, z czasów kiedy reprezentowali 

opozycję. Stopniowo zaczęli rozumieć kulturę instytucjonalną Unii, 

opartą na negocjacjach i kompromisach. W końcu Topolánek okazał się być 

skłonny do pewnych kompromisów i w grudniu 2007 roku w imieniu Republiki 

Czeskiej podpisał Traktat lizboński. 

Ten ruch w kierunku pragmatyzmu zapoczątkował tarcia między Topolánkiem 

a Klausem, który w roku 2003 został prezydentem kraju. Z czasem 

Klaus nie tylko stał się coraz bardziej zagorzałym przeciwnikiem dalszej integracji, 

w niektórych swoich wystąpieniach zaczął również kwestionować Unię 

Europejską jako taką. 

Konflikt między prezydentem a premierem nasilało dodatkowo nastawienie 

ODS do Traktatu lizbońskiego. Przez ponad rok Topolánek opóźniał 

przyjęcie Traktatu przez parlament, w obawie, że konflikt z Klausem mógłby 

wywołać tarcia wewnątrz partii. Jego rząd rozpadł się w końcu w marcu 2009, 

w połowie prezydencji czeskiej, częściowo dzięki sympatykom Klausa w ODS. 

Prezydencja Czech w pierwszej połowie roku 2009 od początku naznaczona 

była brakiem jednomyślności dotyczącej Unii Europejskiej na arenie 

krajowej. Stało się jasnym, że poradzenie sobie z wyzwaniami prezydencji byłoby 

bardzo trudnym zadaniem dla któregokolwiek z byłych krajów satelitarnych 

Związku Radzieckiego. Na nieszczęście Republiki Czeskiej, jej prezydencja przypadła 

po bardzo udanej prezydencji Francji pod przewodnictwem Sarkozy’ego, 

w momencie eskalacji jak dotąd nierozwiązanego kryzysu paliwowego, nasilenia 

konfliktu w Strefie Gazy oraz największej globalnej recesji od lat 1930.

www.boell.pl 

jiří PEHE 

Dodatkowo Czesi sami zgotowali sobie kilka przeszkód podczas przy- 

gotowań do prezydencji. Niektóre z nich miały źródło w opisanych powyżej 

podziałach politycznych w kraju. Na przykład, po objęciu urzędu w roku 2007 

premier Topolánek rozwiązał powołany przez poprzedni rząd zespół przygotowujący 

kraj do prezydencji. Podczas gdy inne kraje członkowskie planowały 

swoją prezydencję przez co najmniej 3 lata, rząd Topolánka miał na to niecałe 

18 miesięcy. 

ODS i nowy rząd w dalszym ciągu utrzymywali eurosceptyczne nastawienie, 

nawet podczas prezydencji, co sprawiło, że Czechom zaczęto przyklejać 

łatkę „rozrabiaków”. Topolánek niewiele zrobił, by to zmienić. Po tym jak 

podpisał Traktat lizboński w grudniu 2007, spotkał się z opozycją wobec traktatu 

w łonie własnej partii. Grupa senatorów ODS odesłała traktat do Trybunału 

Konstytucyjnego. Zażądali, by Trybunał zadecydował czy traktat jest zgodny 

z konstytucją czeską. Choć w listopadzie 2008 roku Trybunał wydał decyzję 

potwierdzającą zgodność, proces ten znacznie opóźnił ratyfikację traktatu przez 

czeski parlament. 

Opóźnienie związane z ratyfikacją dodatkowo osłabiło perspektywę 

Czech na udaną prezydencję. Kiedy irlandzcy wyborcy odrzucili traktat w czerwcu 

2008, obserwatorzy poddawali w wątpliwość zdolność Czech do zapewnienia 

Unii silnego przywództwa, biorąc pod uwagę ich wewnętrzne spory wokół 

ratyfikacji. W obliczu tych skomplikowanych wyzwań niektóre media zachodnie 

spekulowały, że Francuzi zepchną Czechów na boczny tor i przedłużą swoją 

udaną prezydencję o kolejne sześć miesięcy. Prezydent Francji położył kres tym 

pogłoskom, zapewniając premiera Topolánka, że Francja nie planuje pominięcia 

Republiki Czeskiej. Jednak w dalszym ciągu Francja zdawała się dążyć do przedłużenia 

swojego przywództwa w Unii na rok 2009, zwłaszcza w krajach, które 

przyjęły euro. 

Nawet gdyby w samej Unii nie było podziałów, czeskiej prezydencji niełatwo 

byłoby osiągnąć spektakularne wyniki. Po odwołaniu rządu Topolánka 

wskutek votum nieufności w marcu 2009 stało się jasne, że kraje takie jak Fran- 

53

54 



cja i Niemcy pozwolą Czechom na zarządzanie prezydencją (organizowanie 

szczytów, spotkań itd.), ale w kwestiach wagi politycznej zaproponują swoje 

własne przywództwo. 

Paradoksalnie Republika Czeska osiągnęła najniższy punkt w swojej hi- 

storii członkostwa w Unii Europejskiej w środku własnej prezydencji, która dla 

większości nowych członków byłaby doskonałym czasem na zaprezentowanie 

swojej dojrzałości. Sprawy dodatkowo komplikował fakt, że do wiosny 2009 

Czechy nie zatwierdziły jeszcze Traktatu lizbońskiego. Czesi pozwolili, by ich 

wewnętrzne spory nie tylko osłabiły prezydencję UE w czasie poważnego kryzysu 

ekonomicznego, podczas gdy wiele krajów domagało się silnego przywództwa, 

ale również by brak ich wewnętrznej jedności zagroził Traktatowi 

lizbońskiemu. 

Jak Czesi wpłynęli na Unię Europejską 

Mimo że niektórzy czescy politycy byli przekonani, jeszcze zanim Republika 

Czeska wstąpiła do Unii Europejskiej, że Czechy miały równie dużo do zaoferowania 

Unii, co Unia Czechom, rzeczywistość okazała się zupełnie inna. 

Niepewny los Traktatu lizbońskiego w Czechach i nieudana czeska prezydencja 

to tylko jeden wymiar skomplikowanej relacji Czech z Unią. Problemy te poprzedza 

długa historia komplikacji w relacjach Czechy-UE. 

Pierwsze zwiastuny kłopotów pojawiły się, gdy Czesi musieli zadecydować 

o roli swojego kraju w zainicjowanej przez USA inwazji w Iraku. Czescy 

politycy ujawnili wtedy, że niełatwo przychodzi im zajmowanie jednoznacznych 

postaw. 

Jeszcze przed początkiem wojny czeski parlament zdecydował, że czeska 

jednostka wojsk chemicznych może być wysłana do Iraku tylko, jeśli Rada 

Bezpieczeństwa ONZ przyjmie uchwałę sankcjonującą interwencję wojskową. 

Ponieważ USA i Wielka Brytania zaatakowały Irak bez uchwały ONZ, wojska 

czeskie przez całą wojnę pozostały w Kuwejcie. Parlament podjął decyzję, że

www.boell.pl 

jiří PEHE 

jednostka zostanie wysłana do Iraku wyłącznie w ramach „misji humanitarnej” – 

jeśli reżim Saddama użyje broni chemicznej. 

Rząd czeski postanowił następnie, że Czechy nie są oficjalnie częścią 

porozumienia wojskowego, które najechało na Irak. Prezydent Klaus otwarcie 

przeciwstawiał się wojnie, ale – jako znany eurosceptyk – poświęcił wiele uwagi 

podkreślaniu, że nie ma nic wspólnego z opozycją przeciw wojnie w wielkich 

krajach Unii. Argumentował, że czeskie elity polityczne powinny działać w zgodzie 

z czeską opinią publiczną, a ponad 70 % Czechów sprzeciwiało się wojnie. 

Klaus starał się wyjaśnić swoje stanowisko w dość zagmatwanym artykule 

prasowym, tłumacząc, że Republika Czeska nie może przyjąć ani „stanowiska 

europejskiego”, ani „stanowiska amerykańskiego”, ale powinna mieć swoje 

własne „czeskie stanowisko”. Potępił inwazję na Irak jako „wojnę lewicową”, 

wyjaśniając, że próby eksportu demokracji zakrawają na „socjotechnikę”. W ten 

sposób prezydent wykorzystał przeciw wojnie w Iraku dokładnie te same argumenty, 

co przeciw Unii Europejskiej. 

Warto zapamiętać ten epizod, ponieważ „stanowisko czeskie”, w odróżnieniu 

od proeuropejskiego lub proamerykańskiego, miało stać się ważnym 

narzędziem czeskich eurosceptyków. Nawet dzisiaj wielu z nich argumentuje 

przeciw Traktatowi lizbońskiemu powołując się na „czeskie stanowisko”, nie 

definiując czym ono jest ani dlaczego powinno w ogóle istnieć. 

Podczas inwazji na Irak większość czeskich polityków starała się nie 

zajmować jednoznacznych stanowisk. W odróżnieniu od przywódców Francji 

i Niemiec, którzy musieli bronić swojego silnego sprzeciwu wobec wojny, 

czy też premiera Wielkiej Brytanii, którego poparcie dla wojny zagroziło jego 

karierze politycznej, czescy politycy odmówili podejmowania decyzji, za które 

musieliby podjąć rzeczywistą odpowiedzialność. Z perspektywy czasu można 

powiedzieć, że na tym właśnie polegało „czeskie stanowisko”. 

Rząd czeski starał się grać w swoją własną grę w relacjach ze Stanami 

Zjednoczonymi. Po przejęciu władzy przez rząd Topolánka w roku 2006, rząd 

55

56 



wykonał gwałtowny zwrot kursu w stosunku do polityki prowadzonej przez 

ČSSD, która starała się zachować równowagę między silnymi stosunkami transatlantyckimi 

i członkostwem w Unii. Polityka zagraniczna rządu Topolánka zaczęła 

skłaniać się ku Stanom Zjednoczonym. 

Czesi rozpoczęli rozmowy dwustronne z USA dotyczące lokalizacji bazy 

radarów – części amerykańskiej tarczy antyrakietowej – na terytorium Czech, 

bez skonsultowania tego kroku ze swoimi europejskimi partnerami w NATO 

i UE. Jednocześnie czeska dyplomacja rozpoczęła kampanię na rzecz zniesienia 

wiz dla Czechów wyjeżdżających do USA. 

Pozycja rządu czeskiego w tej konkretnej sprawie ujawniła, jak ciężko 

było Czechom odnaleźć swoje miejsce w Unii. Chociaż UE starała się zablokować 

działania rządu czeskiego, argumentując że kwestią wiz powinna zająć się 

Bruksela, Czesi twierdzili, że mają prawo zająć się tym we własnym zakresie. 

Rządowi Topolánka udało się w końcu osiągnąć swój cel, ale przy okazji 

podróż do USA stała się bardziej skomplikowana dla pozostałych Europejczyków. 

Administracja Busha wykorzystała negocjacje z Czechami, aby wprowadzić 

nowe kryteria dla krajów ubiegających się o zniesienie wiz. 

Raz jeszcze „czeskie stanowisko”, wspomniane po raz pierwszy przez 

Klausa w roku 2003 jako kluczowe dla czeskiej odpowiedzi na prowadzoną 

przez USA wojnę w Iraku, okazało się być niejednoznaczne. W obu przypadkach 

– kwestii tarczy antyrakietowej i zniesienia wiz – polityka czeska wynikała 

z małostkowych interesów wewnętrznych, a nie z odpowiedzialności wobec 

partnerów Republiki Czeskiej w UE. 

Główne różnice między starymi 

a nowymi członkami 

Wydaje się, że różnice między starymi a nowymi członkami Unii Europejskiej są znacz- 

nie silniejsze, niż zdawało się wielu na początku procesu akcesyjnego w połowie lat 

90. Pierwszą główną różnicą jest to, że większość nowych członków w dalszym ciągu

www.boell.pl 

jiří PEHE 

definiuje siebie w kategoriach narodowych, a nie obywatelskich. To oczywiście kom- 

plikuje nie tylko sposób, w jaki starają się określić swoją tożsamość, interesy narodowe 

i rolę w Europie, ale również ich podejście do obcokrajowców. 

Przed przystąpieniem Czech do UE prezydent Klaus wielokrotnie 

ostrzegał, że Czesi mogą rozpuścić się w Unii jak kostka cukru w kubku kawy. 

Choć sformułowanie to wielokrotnie krytykowano, Klausowi udało się uchwycić 

istotę poważnego problemu we wschodniej połowie Europy: znaczną dozę 

niepewności związaną z tożsamością. Havel często ironicznie odnosił się do 

ostrzeżenia Klausa, mówiąc, że gdyby Czesi byli pewni swojej tożsamości narodowej, 

nie formułowaliby takich sądów. Takie podejście do Europy ujawniało, 

według Havla, brak pewności siebie. 

Generalnie po pięciu latach od przystąpienia ośmiu krajów postkomunistycznych 

do Unii Europejskiej jest jasne, że ich rozumienie koncepcji takich 

jak suwerenność, interes narodowy, demokracja, a nawet globalizacja, jest inne 

niż rozumienie tych pojęć przez starych członków Unii. Jednym z powodów 

dużej niepewności we wschodniej części Europy jest to, że kraje te wyłoniły się 

z komunizmu z koncepcjami tożsamości, suwerenności i demokracji, które były 

w znacznej mierze spadkiem po okresie „przedkomunistycznym”. 

Kraje te po prostu straciły cztery dekady rozwoju instytucjonalnego 

i politycznego, który miał miejsce na Zachodzie. Dla przykładu koncepcja 

demokracji, która wyłoniła się w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, nie 

uwzględniała, przynajmniej na początku, powszechnego na Zachodzie założenia, 

że ustrój demokratyczny nie polega wyłącznie na rządach większości, ale 

uwzględnia również prawa człowieka i poszanowanie mniejszości. 

Kolejnym problemem, widocznym często wśród czeskich polityków, jest 

przekonanie, że najważniejszym aspektem demokracji są wolne wybory. Inne, 

równie ważne czynniki, takie jak rządy prawa, wspierane liberalnym konstytucjonalizmem 

oraz silnym społeczeństwem obywatelskim, są często pomijane. 

Przeświadczeniu o rządach większości w ustroju demokratycznym towarzyszy 

brak cierpliwości dla poglądów mniejszości i brak tolerancji. 

57

58 



Kilka lekcji 

Z perspektywy czasu jest jasne, że instytucjonalne zacofanie i niski poziom kultu- 

ry politycznej nowych krajów członkowskich z byłego bloku wschodniego były 

znacznie poważniejsze, niż się to początkowo wydawało. Jednym z sympto- 

mów tego problemu jest wysoki poziom wewnętrznej polaryzacji. Ów brak 

umiejętności osiągania produktywnego kompromisu został później przeniesiony 

na poziom Unii. 

Dopiero po kilku latach od akcesji elity polityczne nowych krajów członkowskich 

zaczęły rozumieć kulturę polityczną UE, opartą na negocjacji i kompromisie. 

Stopniowo podział „oni kontra my” zaczął się zacierać. 

Wszystkie kraje byłego bloku wschodniego, które przystąpiły do Unii 

w 2004 roku, przeszły jedną z najszybszych i najbardziej niesamowitych modernizacji 

instytucjonalnych w historii. Kraje te wyłoniły się z komunizmu z autorytarnymi 

systemami politycznymi, znacjonalizowanymi gospodarkami i niesprawnymi 

biurokracjami. Między połową lat 90., kiedy zaczęły ubiegać się 

o członkostwo w Unii, a rokiem 2002, kiedy kwestia akcesji było jednoznacznie 

rozwiązana, miała miejsce bezprecedensowa transformacja znacjonalizowanych 

gospodarek w nowoczesne gospodarki rynkowe oraz przemiana niedemokratycznych 

i niesprawnych instytucji politycznych w instytucje demokratyczne, 

oparte na rządach prawa. 

Unia Europejska grała ważną rolę w tych zmianach, dostarczając wiedzy 

praktycznej oraz oferując swoją pomoc. Ponieważ wszystkie elity polityczne Europy 

Wschodniej postrzegały członkostwo w Unii Europejskiej jako końcowy 

cel, UE mogła również skutecznie wywierać presję, kiedy było to niezbędne, by 

zmusić kraje kandydackie do postępowania zgodnie z jej rekomendacjami. 

Transformacja instytucjonalna pod przewodnictwem Unii Europejskiej 

była niewątpliwym sukcesem, ale miała również ciemne strony. Tak samo jak 

w innych częściach świata, kiedy systemy autorytarne przemieniają się w demokracje, 

zmiana instytucjonalna okazuje się łatwiejsza do osiągnięcia od zmiany

www.boell.pl 

jiří PEHE 

kultury politycznej i społecznej. Zmiany instytucjonalne były więc znacznie szyb- 

sze i bardziej złożone niż zmiany w ludzkich umysłach. 

Po stworzeniu Czechosłowacji w roku 1918 prezydent Tomáš G. Ma- 

saryk stwierdził „Mamy teraz demokrację, ale nie mamy demokratów”. Dziewięćdziesiąt 

lat później problem ten w dalszym ciągu jest obecny w regionie, 

który do roku 1989 miał niewiele wspólnego z demokracją. 

Do pewnego stopnia postkomunistyczni członkowie Unii Europejskie 

są, nawet dwadzieścia lat po upadku komunizmu, „demokracjami bez demokratów”. 

Choć na pierwszy rzut oka wyglądają tak, jak inni członkowie UE z zachodniej 

części Europy – być może po prostu nieco biedniejsi – pod powierzchnią 

skrywa się znaczący brak kultury politycznej. 

Ta rozbieżność między szybkimi postępami instytucjonalnymi a wolnym 

tempem zmian w umysłach ludzi ma liczne negatywne konsekwencje. 

Pierwsze uderzenie nastąpiło prawie natychmiast po oficjalnym przyjęciu ośmiu 

krajów postkomunistycznych do Unii Europejskiej w maju 2004. Rządy w kilku 

krajach szybko upadły, a popularność zyskali populiści, ponieważ powszechne 

było przekonanie, że proces zmian został zakończony. Co więcej, wiele osób 

wierzyło, że kraje kandydackie zostały zmuszone do zapłacenia słonej ceny za 

członkostwo w Unii. 

W wielu krajach scena polityczna zamieniła się szybko w pole bitwy, 

z którego zniknęły wcześniejsze wspólne cele, takie jak członkostwo w Unii. Tej 

przeważającej postawie (którą można streścić jako: „zapłaciliśmy składki, a teraz 

czas na relaks”) towarzyszył brak odpowiedzialności finansowej. 

Kolejnym widocznym aspektem zmiany mentalności po akcesji były problemy, 

które część krajów regionu – a zwłaszcza Polska i Czechy – zaczęły 

stwarzać wewnątrz Unii. Postawy te wynikały nie tylko z ponownego wypłynięcia 

przekonań nacjonalistycznych, skutecznie utrzymywanych pod powierzchnią 

podczas procesu akcesji, ale także z wypowiedzi populistycznych polityków, 

którzy twierdzili, że ich kraje nie muszą już dłużej pozostawać w pozycji ucznia 

pilnie słuchającego swoich nauczycieli. 

59

60 



Oczywiście to rozumienie równości zupełnie nie bierze pod uwagę fak- 

tu, że kraje regionu będą jeszcze przez lata otrzymywać znaczną ilość pieniędzy 

z funduszy strukturalnych i innych form pomocy od bardziej zaawansowanych 

demokracji. Postkomunistyczny brak kultury demokratycznej ujawnia się przede 

wszystkim w niechęci elit politycznych Europy Wschodniej do zawierania kompromisów 

i/lub poszanowania takich kompromisów po ich osiągnięciu. 

Wydaje się, że niektóre z problemów widocznych dziś w Europie 

Wschodniej wynikają z tego, że wielu zachodnich polityków i instytucji zbytnio 

zawierzyło nowemu „tynkowi”, położonemu z pomocą Unii na starych rozpadających 

się strukturach społeczeństw europejskich. Na przykład wiele zachodnich 

banków udzieliło regionowi ogromnych pożyczek, nie wnikając, czy gospodarki 

krajów-odbiorców były zdrowe i czy ich działania nie przyczyniają się do 

tworzenia finansowych i ekonomicznych baniek, które kiedyś muszą pęknąć. 

Wracamy więc znów do różnic między instytucjami a kulturą. Chociaż 

z instytucjonalnego punktu widzenia kraje regionu zdawały się być idealnymi 

partnerami, oferując wiele wyraźnych korzyści, takich jak niskie koszty siły roboczej, 

nie mogły równać się z krajami zachodnimi pod względem kultury demokratycznej. 

W okresie kryzysu brak prawdziwie demokratycznej kultury stał się 

znacznym problemem, ponieważ politycy dążą do wzmocnienia problemów, 

a nie do szukania konsensusu i rozwiązań ogólnych. 

Prawdopodobnie potrzeba będzie przynajmniej jednego pokolenia, aby 

zniwelować rozbieżność między zmodernizowanymi instytucjami a kulturą polityczną 

prawdziwej demokracji. Perspektywy są jednak obiecujące. W odróżnieniu 

od okresu przed drugą wojną światową, nowe demokracje w Europie Środkowej 

i Wschodniej są aktywnie wspierane w procesie demokratyzacji przez 

swoich zachodnich sąsiadów. Zachód powinien jednak mieć się na baczności, 

aby niestabilność w nowych demokracjach wewnątrz UE nie zdestabilizowała 

całej Unii.

www.boell.pl 

jiří PEHE 

Jiří Pehe jest analitykiem politycznym i pisarzem. Jest autorem artykułów 

i analiz dotyczących Europy Wschodniej dla mediów amerykańskich, czeskich, 

niemieckich, publikuje również w czasopismach akademickich. Napisał kilka 

książek. Pehe jest obecnie dyrektorem New York University w Pradze. Od 

września 1997 do maja 1999 był dyrektorem Wydziału Politycznego prezydenta 

Václava Havla, pracował również jako doradca Havla. Od 1995 do 1997 był 

dyrektorem Wydziału Analiz i Badań Open Media Research Institute w Pradze. 

Między 1988 a 1995 pracował najpierw jako analityk stosunków środkowoeuropejskich, 

a następnie jako dyrektor Centralnych Badań Europejskich w Instytucie 

Badawczym Radia Wolna Europa/Radia Wolność (RFE-RL) w Monachium. 

W latach 1985-1988 Pehe był Dyrektorem Studiów nad Europą Wschodnią 

w Freedom House w Nowym Jorku. 

61

4. 

www.boell.pl 

VEiKO SPOlitiS 

Siły dośrodkowe 

i odśrodkowe: 

transformacja 

krajów 

bałtyckich 1 1 

Veiko Spolitis 

1 Siły dośrodkowe i odśrodkowe to fizyczne wypchanie i przyciąganie wynikające z procesu 

integracji. Rozpad ZSRR wypchnął kraje bałtyckie z jednego związku państw, w wyniku 

integracji europejskiej zostały one wciągnięte w inny związek państw. 

63

64 



Upadek muru berlińskiego 9 listopada 19892 roku uważa się za kluczowe wydarzenie 

w najnowszej historii Europy. Nie byłoby ono możliwe bez zmian 

w przywództwie radzieckim, po tym jak Michaił Gorbaczow został nowym 

sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). 

Pod symbolicznymi terminami głasnost’ i pierestrojka krył się odśrodkowy ruch 

dążący do zreformowania radzieckiego systemu politycznego i ekonomicznego, 

znajdującego się wtedy w stagnacji. W krajach bałtyckich pojawiły się siły liberalne 

i ruchy dysydenckie, które nie akceptowały sowieckiego reżimu. Ruch niepodległościowy 

zyskał na sile, kiedy przedstawiciele Frontu Ludowego, którym 

udało się uzyskać większość w wyborach do lokalnej Rady Najwyższej, odnieśli 

sukces podobny do tego, który pod koniec lat 80. odniosła w Polsce „Solidarność”. 

Zaczęło się rozwijać społeczeństwo obywatelskie, powstało wiele 

niezależnych organizacji. Obok Frontu Ludowego największym spektakularnym 

osiągnięciem było upamiętnienie rocznicy paktu Ribbentrop-Mołotow3. Naśladując 

taktykę obywatelskiego nieposłuszeństwa Mahatmy Gandhiego, ponad 

trzy miliony osób stworzyły tak zwany Łańcuch Bałtycki, manifestując sprzeciw 

wobec władzy Kremla. 

Biorąc pod uwagę fakt, że trzy kraje bałtyckie – Estonia, Łotwa i Litwa 

– znajdowały się pod okupacją, na pierwszy plan wysunęły się kwestie obywatelstwa. 

W Estonii i na Łotwie stworzono Komitety Obywatelskie4 , które 

miały na celu zarejestrowanie obywateli przedwojennych republik i wydanie im 

dokumentów potwierdzających tożsamość5 . Po zamachu stanu w Moskwie, 21 

2 Data 9 listopada 1989 była symboliczna również ze względu na jej odniesienie do Kristall- 

-nacht roku 1938. 

3 23 sierpnia 1989 przypadała 50. rocznica paktu Ribbentrop-Mołotow, który przesądził 

o losie trzech krajów bałtyckich. 

4 Komitety Obywatelskie tworzyły się od roku 1989 i zwołały Kongres Estonii w roku 1991. 

Ten z kolei stworzył alternatywne procesy legislacyjne umożliwiające uzyskanie niepodległości 

od Związku Radzieckiego. Łotewski ruch obywatelski naśladował estońskie Komitety 

Obywatelskie i osiągnął kulminację zwołując Kongres Obywateli w kwietniu 1990. 

5 Były premier Estonii, Mart Laar, w filmie dokumentalnym „Śpiewająca Rewolucja”, nazwał 

karty obywatelskie „biletami na Syberię”.

www.boell.pl 


sierpnia 1991, nastąpiło potwierdzenie de jure niepodległości krajów bałtyckich. 

Po odważnym wystąpieniu Islandii Federacja Rosyjska i rządy krajów zachodnich 

uznały kraje bałtyckie za suwerennych przedstawicieli swoich obywateli6 . 

Odzyskanie niepodległości nastąpiło dość szybko i w pewnym sensie 

niezapowiedzianie. Najpilniejszymi zadaniami stało się stworzenie podstawowych 

mechanizmów państwowości oraz uznanie przez Organizację Narodów 

Zjednoczonych. Centralnie zarządzana gospodarka musiała przejść transformację; 

należało ponownie nawiązać relacje handlowe między krajami bałtyckimi 

i zachodnimi partnerami. Do sierpnia 1993 palącą kwestią było wycofanie armii 

radzieckiej, a po opuszczeniu republik przez wojska rosyjskie do głosu doszła 

coraz silniejsza potrzeba członkostwa w głównych organizacjach międzynarodowych. 

Dodatkowo, trzy kraje bałtyckie podpisały porozumienia o stowarzyszeniu 

z Unią Europejską, powstałą w roku 1993 po podpisaniu Traktatu z Maastricht 

(co było decyzją, która zdefiniowała jednoczesne siły dośrodkowe na 

kontynencie europejskim) 7 . Jeszcze przed podpisaniem umów o stowarzyszeniu 

z UE, trzy kraje bałtyckie podpisały porozumienia o wolnym handlu z krajami 

nordyckimi. Kiedy Szwecja i Finlandia zostały członkami Unii Europejskiej, 

porozumienia o wolnym handlu między krajami bałtyckimi a krajami nordyckimi 

zostały przekształcone w porozumienia o wolnym handlu z Unią Europejską. 

Przygotowania do członkostwa w Unii Europejskiej obywały się jednocześnie 

z przygotowaniami do członkostwa w NATO. Sprostanie wymogom 

acquis communautaire było niezwykle pracochłonne, ale członkostwo w UE 

i NATO zdefiniowano jako jeden z celów strategicznych Estonii, Łotwy i Litwy. 

Szczególne sukcesy odniósł rząd Estonii, która została zaproszona do negocjacji 

członkowskich już w roku 1997, po szczycie w Luksemburgu. Ryga i Wilno nie 

pozostały w tyle. Po ocenie stanu realizacji wymogów, wysiłki Litwy i Łotwy 

6 Islandia była pierwszym państwem, które uznało niepodległość krajów bałtyckich (przyp. red.). 

7 Po Traktacie z Maastricht z roku 1992 Wspólnota Europejska oficjalnie stała się Unią Eu- 

ropejską. 

65

66 



nagrodzono rozpoczęciem negocjacji członkowskich po szczycie w Helsinkach 

w roku 1999. Negocjacje członkowskie poprzedzono referendami, w których 

przeważająca większość populacji krajów poparła członkostwo w UE. Historia 

zatoczyła koło, kiedy 1 maja 2004 roku, 13 lat po odłączeniu się od Związku 

Radzieckiego, trzy kraje bałtyckie osiągnęły „sprawiedliwość dziejową”, stając się 

członkami dwóch głównych zachodnich organizacji międzynarodowych. 

Członkostwo w NATO i UE zostało przez obywateli tych państw przyjęte 

z ogromnym entuzjazmem. Wskutek przyjęcia wytycznych UE kraje te zostały 

„zeuropeizowane”. Osiągnięcie stanu względnego dobrobytu pozwoliło im 

również na podniesienie samooceny. Jednak krajowe systemy polityczne i administracyjne 

miały wpływ na długoterminową popularność Unii, odzwierciedloną 

w przeprowadzanych co dwa lata sondażach Eurobarometru8 . Po kryzysie 

finansowym, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych i rozprzestrzenił na 

cały świat za pośrednictwem systemu finansowego, popularność Unii ponownie 

zdaje się zwiększać. Procesy transformacji w krajach bałtyckich odzwierciedlały 

specyfikę regionu Europy Środkowej i Północnej, gdyż wszelkie zmiany w tych 

trzech krajach zostały przeprowadzone w uporządkowany sposób, w wyniku 

negocjacji w komisjach trójstronnych (reprezentujących rząd, konfederacje pracodawców 

i związki zawodowe). Od okresu oświecenia niejednorodny obszar 

położony między Rosją a Niemcami musiał dostosowywać się do różnych 

projektów cywilizacyjnych głównych potęg europejskich. Osiemnastowieczni 

filozofowie oświeceniowi starali się wyciągnąć ogólne wnioski dotyczące kultury 

w Europie Wschodniej, opierając się na doświadczeniach z podróży i korespondencji 

z głowami rodów królewskich w Rosji i Polsce9 . Rzeczywistość była 

jednak znacznie bardziej skomplikowana, a przyczyn, dla których społeczeństwa 

bałtyckie rozwijały się w różnych tempach, należy szukać nie tylko w ich mitycz- 

8 Rasa Alisauskiene, Aigars Freimanis i Aigars Saar (red.), “Public Opinion about the EU in the 

Baltic States”, Wilno 2001, s. 9, http://www.indiana.edu/~iupolsci/euconf/alisauskiene.pdf. 

9 Larry Wolf, “Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of Enlightenment”, 

Stanford University Press, Stanford 1994, s. 23.

www.boell.pl 


nej przeszłości, ale przede wszystkim w decyzjach podejmowanych przez elity 

polityczne każdego z krajów. W procesie odchodzenia od sowieckiego systemu 

ekonomicznego i politycznego podejmowano decyzje mające na celu uniknię- 

cie chaosu i zapewnienie jak najlepszych warunków transformacji administracji 

krajowych oraz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. 

Różnice wewnętrzne sprawiają, że trzy kraje bałtyckie mają różne ocze- 

kiwania dotyczące najbliższej przyszłości. Aby więc zrozumieć, w jaki sposób 

Litwa, Łotwa i Estonia zreformowały swoje administracje i systemy polityczne 

tak, by rozwiązać palący problem mniejszości narodowych i wspierać rozwój 

społeczeństwa obywatelskiego, musimy najpierw prześledzić jak przebiegał ich 

„powrót do Europy” 10 . 

Odbudowa państwowości i gospodarki 

rynkowej 

Oderwanie się od Związku Radzieckiego wymagało nie lada wysiłku. Okupacja 

Litwy, Łotwy i Estonii od czerwca 1940 roku, w przeciwieństwie do sytuacji 

w innych republikach sowieckich, nie została nigdy uznana przez główne siły 

zachodnie11 . Przywódcy Frontów Ludowych w tych krajach zdobyli większość 

w wyborach do Rad Najwyższych w roku 1989. Rada Najwyższa Litwy jednostronnie 

ogłosiła swoją niepodległość od Związku Radzieckiego 3 marca 1990, 

po tym, jak Pakt Ribbentrop-Mołotow został oficjalnie potępiony przez XIX 

Kongres Deputowanych Ludowych w Moskwie. Rada Najwyższa Łotwy nie po- 

10 Pierwszym mężem stanu, który użył sformułowania „powrót do Europy”, był czeski dramaturg 

i prezydent Václav Havel. Jego prorocze sformułowanie zyskało później znaczną popularność 

wśród polityków Europy Środkowej. Václav Havel “Europa jako zadanie”, wystąpienie 

w Aachen 15.05.1996. http://www.europeanspirit.gr/biblioteca/havel_europe.html. 

11 Główne siły zachodnie to Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy Zachodnie, Kanada 

i Francja. Deklaracja Podsekretarza Stanu, Sumner Welles’a, ujawniona w prasie 23 

lipca 1940 i opublikowana w “The Department of State Bulletin”, 27 lipca 1940, vol. 111, 

nr 57, s. 48 http://estonia.usembassy.gov/sumnerwelles.php. 

67

68 



została w tyle i ogłosiła niepodległość 4 maja 1991, ale nie skonsultowała swojej 

decyzji z Komitetami Obywatelskimi. Estońska Rada Najwyższa, współpracując 

z Komitetami Obywatelskimi, podjęła decyzję o przywróceniu państwowości 

22 sierpnia 1991. Nie istniały więc już podstawy prawne łączące republiki bałtyckie 

z ZSRR, ale w dalszym ciągu stacjonowały tam wojska radzieckie. Przywódcy 

trzech krajów współpracowali z reformatorsko nastawionym Michaiłem 

Gorbaczowem oraz z przywódcą Federacji Rosyjskiej Borysem Jelcynem. Po 

nieudanym zamachu stanu 21 sierpnia 1991 Rosja natychmiast uznała niepodległość 

Estonii, Łotwy i Litwy. Nie było to przypadkiem, gdyż Borys Jelcyn chciał 

usankcjonować swoją władzę wobec „twardogłowych” z Kremla i Gorbaczowa. 

Przywódcy wszystkich trzech krajów, stosując się do rad zachodnich 

partnerów, włączyli się do wszystkich możliwych organizacji międzynarodowych. 

Członkostwo w ONZ traktowano jako warunek wstępny odbudowy 

państwowości nowo powstałych krajów. Litwa, Łotwa i Estonia nie tylko przystąpiły 

do OBWE, Rady Państw Morza Bałtyckiego oraz Rady Europy, ale również 

stworzyły własne organizacje międzynarodowe: Zgromadzenie Bałtyckie 

i Bałtycką Radę Ministrów. Udział w organizacjach międzynarodowych odbudował 

wiarygodność międzynarodową krajów, które przez 50 lat pozostawały 

pod okupacją sowiecką oraz przypomniał politykom, że podstawowe mechanizmy 

rządzenia zdążyły się przez te 50 lat zmienić. Brak demokracji w ZSRR nie 

pozwalał przywódcom republik bałtyckich na wybieranie najlepszych dla nich 

strategii rozwoju, ponieważ wybory w Związku Radzieckim miały charakter fikcyjny, 

a rządy w Tallinnie, Rydze i Wilnie były jedynie narzędziami centralnie 

sterowanej maszyny rządowej. Niewydajni zarządcy radzieckich kompleksów 

wojskowych stworzyli poważne inwestycje infrastrukturalne w trzech krajach, 

kierując nimi zza swoich moskiewskich biurek, nie biorąc pod uwagę kwestii 

ekologicznych oraz nie zastanawiając się nad ekonomiczną samowystarczalnością 

tych przedsięwzięć. Ze względu na charakter rządów obiekty te szybko 

stały się przestarzałe. Co więcej, system finansów publicznych nie opierał się na

www.boell.pl 


przejrzystych zasadach, ale na skomplikowanych powiązaniach między członkami 

byłej KPZR oraz KGB. 

Po odzyskaniu niepodległości trzy kraje musiały odnowić podstawowe 

elementy państwowości, których pozbawił je reżim sowiecki lub zreformować 

elementy byłego systemu imperialnego, nieprzystające do potrzeb małego kraju. 

Należało wprowadzić własną walutę i odbudować relacje handlowe z innymi 

krajami bałtyckimi i nordyckimi. Zaczęły tworzyć się organizacje obywatelskie 

i partie polityczne. Przywrócono również gospodarkę wolnorynkową, 

uwalniając ceny i prywatyzując uprzednio znacjonalizowane przedsiębiorstwa. 

Po ustanowieniu relacji handlowych z krajami skandynawskimi i Finlandią, powiązania 

handlowe z Wspólnotą Niepodległych Państw znacznie się rozluźniły. 

Już w 1994 roku Łotwa, Litwa i Estonia podpisały pierwsze umowy o stowarzyszeniu 

z Unią Europejską12 . Kiedy główni partnerzy handlowi krajów bałtyckich – 

Finlandia i Szwecja – stali się członkami Unii Europejskiej, pod naciskiem krajów 

nordyckich i bałtyckich udało się rozszerzyć porozumienia o wolnym handlu ze 

Skandynawią i Finlandią na całą Unię Europejską. 

Odbyły się otwarte i wolne wybory do nowo utworzonych parlamentów – 

Riigikogu (Estonia), Saeima (Łotwa) i Seimas (Litwa). Większość partii politycznych, 

z naprawdę nielicznymi wyjątkami, definiowała przystąpienie do NATO i UE jako 

główne strategiczne cele swoich krajów. Mimo jasnych celów sformułowanych w deklaracjach 

rządowych, zdolność transformacji struktury krajowych systemów politycznych 

i prawnych miała wpływ na charakter rządów w trzech krajach. Pod tym względem 

zwłaszcza Łotwa różniła się od Litwy i Estonii, ponieważ łotewscy parlamentarzyści zdecydowali 

się przywrócić łotewską konstytucję z roku 1922 z drobnymi poprawkami, 

podczas gdy reprezentanci Litwy i Estonii uznali konieczność stworzenia nowych konsty- 

12 „UE chciała rozpocząć negocjacje z jednym rynkiem bałtyckim, ale zdała sobie sprawę, 

że ma do czynienia z trzema suwerennymi jednostkami” - Peter Van Elsuwege, „From 

Soviet Republics to EU Members State, A Legal and Political Assessment of the Baltic States’ 

Accession to the EU”, Martinus Nijhoff Publishers, 2008, s. 95. 

69

70 



tucji 13 . Łotwa pozostawała w tyle za swoimi bałtyckimi sąsiadami nie tylko pod względem 

problemów z konstytucją, ale również w innych kwestiach politycznych. 

Pisanie nowych konstytucji dało parlamentarzystom litewskim i estońskim 

szansę na zmobilizowanie wielu sił politycznych do działania na rzecz procesu budowania 

państwowości. Do wszystkich konstytucji włączono zasady praw człowieka14 , 

a Litwa i Estonia włączyły do swojego podstawowego ustawodawstwa instytucję 

rzecznika praw obywatelskich. Parlamenty łotewski i estoński, pomne lekcji wyniesionych 

ze swoich „konstytucji weimarskich” 15 przyjętych w latach 20, wprowadziły 

w konstytucjach 5% próg wyborczy, aby zapobiec nadmiernemu rozdrobnieniu 

w parlamencie. Dalekowzroczność polityków estońskich była tak duża, że pomyśleli 

nawet o stabilizacji rządu, wprowadzając dodatkowe prawo, dzięki któremu 

rezygnacja jednego ministra nie zagrażała stabilności całego gabinetu. Litwie udało 

się ominąć problem niestabilnych rządów wprowadzając w 1992 roku system semiprezydencki 

i zmieniając ordynację wyborczą z większościowej na mieszaną. Łotwa 

zachowała konstytucję z roku 1922. Wśród partii i grup politycznych istniejących 

w 1993 roku nie przeprowadzono również fundamentalnych dyskusji dotyczących 

systemu rządzenia państwem. Decyzja nowego parlamentu dotycząca zachowania 

konstytucji z roku 1992 była podyktowana chęcią zaakcentowania ciągłości Republiki 

Łotewskiej, która od 17 czerwca 1940 była okupowana przez wojska sowieckie. 

Konstytucja stała się więc symbolem nie do ruszenia, co doprowadziło do utrwalenia 

przesłanek sowieckiej kultury politycznej, dezorientacji członków społeczeństwa 

obywatelskiego oraz wzmocnienia tradycyjnych sieci klientelizmu. 

13 Łotewska Konstytucja z roku 1922 została przywrócona w roku 1993 z trzema podstawowymi 

poprawkami. Po pierwsze ustanowiono 5% próg wyborczy do parlamentu, po 

drugie wydłużono kadencję parlamentu do 4 lat, po trzecie do konstytucji dodano cały 

Rozdział VIII (patrz przyp. 14) po przyjęciu Łotwy do ONZ. 

14 Łotewscy parlamentarzyści włączyli prawa człowieka do Rozdziału VIII konstytucji po podpisaniu 

Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ w 1998 roku. Do momentu przyjęcia 

tego rozdziału głównym prawem regulującym ten obszar było prawo konstytucyjne 

„Prawa i obowiązki obywatela i osoby” przyjęte w 1991 roku. 

15 Konstytucje Łotwy i Estonii przyjęte w latach 20. były wzorowane na konstytucji Republiki 

Weimarskiej.

www.boell.pl 


Podczas gdy Estonia i Litwa zaakceptowały obowiązkowe podatki i system 

deklarowania własności nieruchomości, odpowiednio w 1992 i 1994 roku, Ło- 

twa, którą najsilniej dotknął globalny kryzys ekonomiczny, w dalszym ciągu nie ma 

systemu odpowiedniego nadzoru nad finansami publicznymi. Estońscy i litewscy 

parlamentarzyści dążyli do konsolidacji systemu partyjnego dzięki innowacyjnym 

zmianom systemu prawnego. Tak więc chociaż ustawodawcy weszli na drogę europeizacji, 

Łotwa pozostaje jedynym krajem w Unii Europejskiej, w którym partie 

nie są finansowane z budżetu państwa, co pociąga za sobą możliwość wywierania 

znacznego wpływu na proces tworzenia i stosowania prawa przez grupy interesów. 

Tempo reform systemu administracyjnego i politycznego w Estonii podziałało 

na korzyść kraju. Nie tylko pomogło Estończykom w uzyskaniu statusu najbardziej 

liberalnej gospodarki świata16 , zaowocowało również zaproszeniem Estonii 

do negocjacji w sprawie członkostwa w Unii Europejskiej po szczycie w Luksemburgu 

w roku 1997, razem z krajami grupy wyszehradzkiej oraz Słowenią. Ten 

sukces dyplomacji estońskiej wzniecił co prawda słowne potyczki na linii Tallinn- 

Ryga, ale skłonił również elity polityczne Łotwy i Litwy do zaprzestania reform 

pozornych, a rozpoczęcia faktycznych. A wtedy, po ograniczeniu nadmiernych 

wydatków budżetowych i wprowadzeniu zasad rozważnej polityki fiskalnej, rządy 

Litwy i Łotwy również zostały zaproszone do negocjacji członkowskich – po 

szczycie w Helsinkach w roku 1999. 

Członkostwo w Unii a tradycyjne 

stosunki międzynarodowe krajów 

bałtyckich 

Europeizacja to proces, podczas którego zasady i wartości Unii Europejskiej są 

wprowadzane w krajach członkowskich i kandydackich dzięki aktom prawnym, 

16 Razeen Sally, “Free Trade in Practice, Estonia in the 1990’s” , “Central Europe Review”, vol. 

2, nr 27, 10 lipca 2000, http://www.ce-review.org/00/27/sally27.html. 

71

72 



podpisywaniu traktatów, które regulują relacje między pojedynczymi państwami 

członkowskimi, wspólnemu rynkowi i relacjom między krajami kandydackimi 

a Unią Europejską17 . Proces ten nie był linearny, a na zmiany w systemie prawnym, 

administracyjnym i politycznym wpływał sam założony cel – członkostwo 

w UE i NATO. Członkostwo w NATO zostało przypieczętowane w marcu, 

zaś 1 maja 2004 roku trzy kraje bałtyckie stały się – po referendach dotyczących 

członkostwa w UE – pełnoprawnymi członkami Unii Europejskiej. Członkostwo 

Estonii, Litwy i Łotwy w zachodnich organizacjach rozwiązało najpoważniejsze 

obawy związane z bezpieczeństwem, wzmacniając ich pozycję w obliczu dużego 

wschodniego sąsiada. Reforma niewydolnego postsowieckiego systemu 

administracyjnego i politycznego była również częścią wymogów acquis communautaire18 

. Wzmocnienie zdolności administracyjnej krajów było jednym 

z głównych wyzwań, jednak końcowe wyniki negocjacji akcesyjnych można 

ocenić bardzo różnie. Podczas gdy okres poprzedzający członkostwo w Unii 

był jednoznacznie odbierany jako pozytywny, obecnie, z perspektywy pięciu 

lat członkostwa można powiedzieć, że mechanizmy działania Unii Europejskiej 

nie pozwalają na naprawienie błędów przeoczonych w momencie, kiedy kraj 

kandydacki uznano za gotowy do członkostwa. Gospodarki krajów bałtyckich 

są bardzo podatne na wpływy, a więc problemem było dla nich oparcie się 

międzynarodowemu kryzysowi ekonomicznemu. Choć w okresie 2005-2007 

odnotowano blisko dwucyfrowy wzrost PKB, później okazało się, że był on 

oparty głównie na spekulacjach związanych z rynkiem nieruchomości. Dogłębniej 

zmienione systemy prawne i administracyjne na Litwie i w Estonii sprawiły, 

że kraje te nie zostały nawet draśnięte przez globalny kryzys, tymczasem Łotwa 

17 Chociaż tradycyjna definicja europeizacji podawana przez Webster’s Dictionary określa europeizację 

jako proces upodabniania się do Europejczyków z zachowania i charakteru oraz 

asymilację kultury europejskiej, tutaj autor używa tego terminu w szerszym znaczeniu, 

wprowadzonym przez naukowców Franka Schimmelfenniga oraz Kevina Featherstone’a. 

18 Acquis communautaire to zbiór zasad prawnych, które kraje kandydackie muszą wdrożyć 

w celu zostania członkami UE.

www.boell.pl 


stanęła na progu bankructwa. Winą za tę sytuację można obarczyć instytucje 

UE, które nie były zdolne do wywarcia wpływu na skorumpowane i niewydolne 

elity polityczne, zwłaszcza na Łotwie, w związku z brakiem norm prawnych 

potrzebnych do zwalczania korupcji. Dla przykładu, Unia przesłała wymogi dotyczące 

walki z korupcją Bułgarii i Rumunii, pomijając Łotwę i inne kraje przyjęte 

do UE w 2004 roku19 . 

Ponieważ kraje bałtyckie mają małe i otwarte gospodarki, jednocześnie 

nie dysponując znacznymi zasobami naturalnymi, ich głównym bogactwem powinna 

być wykwalifikowana i tania siła robocza oraz małe i sprawnie funkcjonujące 

rządy. Estonia przoduje wśród trzech krajów bałtyckich20 , głównie ze 

względu na umiejętne wykorzystanie tych zasobów oraz swoje dobre relacje 

z tradycyjnymi sojusznikami – Finlandią i Szwecją. Relacje z Finlandią umocniły 

takie wartości jak poszanowanie dla rządów prawa oraz prawa do swobodnego 

przemieszczania się dzięki intensywnej współpracy między instytucjami publicznymi 

i organizacjami pozarządowymi. Podobnie do relacji estońsko-fińskich, 

pielęgnowano również relacje polsko-litewskie. Tymczasem Łotwa została pozostawiona 

sama sobie, bez tradycyjnego zachodniego sojusznika. Wykorzystała 

więc całą swoją energię na wspieranie pogłębionej współpracy między krajami 

bałtyckimi i innymi krajami regionu bałtyckiego. Jednak ta łotewska „wyjątkowość” 

nie zdziałała wiele w kierunku zmiany pozostającej w letargu postsowieckiej 

struktury polityki wewnętrznej. Nie wpłynęła również na strategiczne cele 

łotewskiej polityki zagranicznej. 

Podobnie jak inne kraje bałtyckie, Łotwa aktywnie wspierała Wspólną 

Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa (WPZiB). Ze względu na wsparcie 

19 Transparency International wspiera zamrożenie funduszy unijnych przeznaczonych dla 

Bułgarii i naciska na przyspieszenie reform w Rumunii i innych krajach UE, 23.07.2008 

http://pr.euractiv.com/node/4671 

20 Zob. strony Freedom House: http://www.freedomhouse.org/uploads/fiw08launch/ 

FIW08Overview.pdf s. 16; Heritage Foundation: http://www.heritage.org/research/features/index/chapters/pdf/index2007_RegionB_Europe.pdf 

s. 2 oraz ONZ: http://unpan1. 

un.org/intradoc/groups/public/documents/UN/UNPAN028607.pdf s. 20. 

73

74 



przez USA ruchów niepodległościowych w krajach bałtyckich oraz późniejsze 

wsparcie dla ich członkostwa w NATO, trzy kraje bałtyckie lojalnie wspierają 

Stany Zjednoczone, co spotyka się z niechęcią prezydenta Francji Chiraca 21 . 

WPZiB oraz planowana Wspólna Polityka Energetyczna UE stanowią instrumenty 

prowadzenia polityki na poziomie międzyrządowym i ponadnarodowym. 

Kraje bałtyckie musiały więc poradzić sobie ze swoją prawie całkowitą 

zależnością energetyczną od Rosji, jednocześnie starając się zachować równowagę 

między głównymi prywatnymi i państwowymi firmami energetycznymi. 

Aby zapobiec zbyt wielkim wpływom rosyjskich gigantów paliwowych, 

takich jak Gazprom czy Łukoil, rządy bałtyckie zaprosiły również główne firmy 

energetyczne z Niemiec i Skandynawii do zostania akcjonariuszami w swoich 

byłych monopolach krajowych. Włączenie firm z Rosji i krajów zachodnich 

okazało się być dobrym pomysłem, ponieważ, przynajmniej do tej pory, udało 

się dzięki temu utrzymać pod kontrolą nieprzyjazną atmosferę między Rosją 

a krajami bałtyckimi. 

Dynamika relacji UE-Rosja bezpośrednio wpływa na stosunki między 

krajami bałtyckimi a Rosją. Z tej przyczyny unijny komisarz ds. energii 

musiał podjąć się niezręcznego zadania skłonienia łotewskiego premiera 

do postępowania zgodnie z ustalonymi wspólnie regulacjami dotyczącymi 

odnawialnych źródeł energii. Projekt wpisujący kraje bałtyckie we wspólną 

siatkę energetyczną pozwoliłby im na niezależność energetyczną od Rosji. 

Estonia, jako pionier tej ścieżki postępowania, już w 2007 roku połączyła się 

z Finlandią podwodnym kablem. 29 kwietnia 2009 roku premierzy Estonii, 

Łotwy i Litwy w końcu podpisali wspólny komunikat dotyczący podwodnego 

kabla między Litwą a Szwecją, a Łotwa nie zablokowała tej decyzji22 . 

Połączenie sieci energetycznych Litwy i Polski również przyczyniłoby się do 

21 Stephen Castle, „Chirac attacks Eastern Block backing for Bush”, “The Independent”, 18 

lutego 2003. 

22 “ The Baltic Course”, 29 kwietnia 2009: http://www.baltic-course.com/eng/baltic_ 

states/?doc=13272.

www.boell.pl 


dalszej współpracy w tym zakresie 23 . Taka decyzja zabezpieczyłaby również 

litewskie potrzeby energetyczne w przyszłości, ponieważ elektrownia ato- 

mowa w Ignalinie będzie musiała zostać zamknięta w 2009 roku 24 . Obecna 

polityka energetyczna UE ma symboliczny wymiar nie tylko dlatego, że Unia 

Europejska zrodziła się ze Wspólnoty Węgla i Stali stworzonej w 1948 roku. 

W obecnych, niepewnych warunkach nie można prowadzić polityki energetycznej 

bez współpracy wszystkich graczy na kontynencie europejskim. 

To zmusza rządy narodowe, zrodzone przecież z dziewiętnastowiecznej 

ideologii romantyczno-nacjonalistycznej, do przemyślenia roli narodów 

w świecie podlegającym jednoczesnej globalizacji i lokalizacji. 

Między europeizacją kultury 

politycznej a przeszłością narodów 

Głównymi celami polityki trzech krajów bałtyckich było członkostwo w Unii 

Europejskiej i NATO. Cele te były tak istotne, że po ich osiągnięciu wielu po- 

lityków poczuło, że wreszcie mogą spocząć na laurach 25 . Estońskie i łotewskie 

elity dość dobrze dały sobie radę z transformacją swojej polityki wewnętrz- 

nej. Łotwa stała się najsłabszym ogniwem, a kłopoty wynikające z przeszłości 

kraju i problematycznych reform sprawiły, że mimo iż jeszcze niedawno była 

najszybciej rozwijającą się gospodarką UE, stanęła na krawędzi bankructwa 26 . 

Niejasne zasady polityczne i nieskuteczny system prawny to wspólne problemy 

23 Polska firma Orlen kupiła litewską rafinerię naftową Mazeikiu Nafta zaostrzając relacje 

między UE a Rosją. Więcej informacji w: „Europe’s Strategic Dependence on Russian Energy”, 

5.11.2007, The Heritage Foundation, http://www.heritage.org/Research/Europe/ 

bg2083.cfm. 

24 Zamknięcie elektrowni jądrowej Ignalina zostało uzgodnione w traktacie UE-Litwa. Więcej 

informacji: Damauskas, Zhidrunas. Ignalina – the Pros and Cons, “The Baltic Course”, jesień 

2002: http://www.baltic-course.com/archive/eng/index.htm-read=117.htm. 

25 “ The Economist”, Insult and Penury Responding to Western neglect and ignorance, 

5.03.2009. 

26 Simon Kuper, What went wrong with Latvia?, „Financial Times”, 5 czerwca 2009. 

75

76 



wszystkich krajów bałtyckich. Różnice między nowymi a starymi krajami człon- 

kowskimi odzwierciedlają się w statystykach gospodarczych. Gospodarki krajów 

bałtyckich były najsłabiej rozwiniętymi gospodarkami w UE przed przyjęciem 

w poczet członków Bułgarii i Rumunii w roku 2007. PKB w krajach bałtyckich 

wzrastał średnio o 15% rocznie podczas pierwszych pięciu lat ich członkostwa 

w UE 27 . Do wzrostu ekonomicznego przyczyniały się wydatnie subwencje z eu- 

ropejskich funduszy strukturalnych i spójności. Jednak mimo tego, że względna 

zasobność krajów bałtyckich wzrastała, wskaźnik Giniego wskazywał na wzrost 

rozpiętości dochodów na Łotwie i jej zmniejszenie się w Estonii i na Litwie28 . 

Kiedy prześledzi się wypowiedzi polityków bałtyckich, staje się jasne, 

że postrzegają oni Unię Europejską wyłącznie jako projekt polityczny, który 

ma wspomóc rozwój gospodarczy w ich krajach. Wypowiedzi wysławiające 

wartości europejskie, prawa człowieka i mniejszości są w większości przypadków 

pustym chwytem retorycznym. Politycy w krajach bałtyckich nie 

różnią się od polityków w innych krajach europejskich pod względem chęci 

zwiększenia swoich szans na reelekcję. Różni się jednak kultura polityczna 

w krajach bałtyckich. Te różnice sięgają wczesnych lat 90., kiedy trzy kraje 

musiały ustanowić prawa dotyczące obywatelstwa. Litwa przyjęła najbardziej 

liberalne rozwiązanie i za swoich obywateli uznała wszystkich mieszkańców 

Litwy w momencie ogłoszenia niepodległości od ZSRR. Estonia i Łotwa obrały 

inną drogę i zaproponowały obywatelstwo tylko potomkom obywateli 

27 Morten Hansen i Alf Vanags, Inflation in the Baltic States and other EU New Member States: 

Similarities, Differences and Adoption of the Euro, czerwiec 2006, s. 5, 15, http://www. 

biceps.org/files/OccasinalPaper_nr1.pdf. 

28 Współczynnik Giniego jest miarą nierówności opracowaną przez włoskiego statystyka 

Corrado Giniego. Współczynnik Giniego jest wartością między 0 a 1, gdzie 0 oznacza 

pełną równość (czyli sytuację, w której wszyscy mają równe zarobki) a 1 oznacza pełną 

nierówność (czyli sytuację, gdy jedna osoba ma cały dochód, a reszta ma zerowy dochód). 

Wskaźnik Giniego to współczynnik Giniego pomnożony przez 100. Nierówność zarobków, 

według wskaźnika Giniego, wynosiła w roku 1999 w Estonii (33), na Łotwie (34) i na 

Litwie (32). W roku 2008 w Estonii zmniejszył się do (30), ale na Łotwie wzrósł do (38), 

a na Litwie do (34).Więcej informacji: Jaan Mikk, The Role of Income Inequality in Human 

Development, “Social Research”, 2008; 14(4):78-83.

www.boell.pl 


przedwojennych suwerennych państw. Federacja Rosyjska zarzuciła Estonii 

i Łotwie łamanie praw człowieka wobec populacji rosyjskojęzycznej. Liczne 

misje OBWE oraz Rady Europy radziły Tallinnowi i Rydze, w jaki sposób najlepiej 

poradzić sobie z bezzasadnymi roszczeniami Rosjan i zalecały prowadzenie 

inkluzyjnej polityki, nastawionej na integrację populacji rosyjskojęzycznej. 

Estonia odniosła w swojej polityce integracyjnej większy sukces, chociaż 

i to nie uchroniło jej od rozruchów w Tallinnie w kwietniu 200729 . Poprawki 

w estońskich i łotewskich prawach dotyczących obywatelstwa i języka były 

zgodne z rekomendacjami Rady Europy, ponieważ bez wprowadzenia zmian 

w wymienionych wyżej prawach, państwa te miałyby niskie szanse na członkostwo 

w UE30 . 

Zmiany w prawach dotyczących języka i członkostwa sprawiły, że estońscy 

i łotewscy ustawodawcy zrozumieli, że zasada suwerenności nie jest absolutna. 

Podobnie jak podczas precedensowego szczytu w Luksemburgu w roku 

1997, kiedy Estonia została zaproszona do rozpoczęcia negocjacji członkowskich 

z UE, rządy Łotwy i Litwy zostały również zmuszone do strukturalnego 

zreformowania swoich gospodarek, aby spełnić warunki członkostwa w Unii. 

Restrukturyzacja gospodarki polegała głównie na połączeniu liberalnych wymogów 

konsensusu waszyngtońskiego31 i wspólnotowego podejścia UE. 

29 Veiko Spolitis, Der estnische Denkmalstreit und die Beziehungen zwischen Russland und den 

baltischen Staaten, http://www.russlandanalysen.de, nr 134, 11.05.2007. 

30 OBWE deklaruje całkowite zwycięstwo w Estonii i na Łotwie, 4.01.2002: The Jamestown 

Foundation, vol. 8, nr 1. 

31 Termin ”konsensus waszyngtoński” był pierwotnie stworzony przez Johna Williamsona, 

aby określić wymagania rządu USA wobec rządów krajów Ameryki Łacińskiej. Po upadku 

ZSRR termin ten został spopularyzowany i był polecany jako rozwiązanie dla większości 

krajów Europy Środkowej. Do wymogów należało zreformowanie polityki fiskalnej, 

otwarte rachunki kapitałowe, prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, prawne zabezpieczenie 

praw własności, zmiana kierunku wydawania funduszy publicznych, liberalizacja 

handlu i wymiany walut. Więcej informacji: Williamson, John. A Short History of the Washington 

Consensus, artykuł zamówiony przez Fundacion CIDOB na konferencję “From the 

Washington Consensus towards a new Global Governance”, Barcelona, 25.09.2004. 

77

78 



Tak więc proces globalizacji populacji krajów bałtyckich był możliwy 

dzięki procesowi europeizacji. Otwarcie zamkniętego niegdyś społeczeństwa 

i gospodarki na wpływy globalnego systemu kapitalistycznego było szalenie 

skomplikowanym procesem. Integracja Estonii, Łotwy i Litwy z UE miała na 

celu osłabienie skutków otwarcia ich rynków na globalne siły rynkowe. Choć 

pozwoliło to przedsiębiorcom bałtyckim na obserwację, w jaki sposób ich rynek 

krajowy rozszerza się najpierw na kraje bałtyckie, później wewnątrz Unii 

Europejskiej, a w końcu również na całą Światową Organizację Handlu (WTO), 

proces ten przyniósł również uprzednio nieznane doświadczenia kulturowe, 

normy społeczne oraz przyciągnął gości zagranicznych. W akceptacji nowej 

rzeczywistości przez młode pokolenie pomogła telewizja muzyczna (MTV), 

internet i programy UE, takie jak Erasmus i Leonardo da Vinci. Jednak akceptacja 

nowej zeuropeizowanej rzeczywistości była najtrudniejsza dla starszego 

pokolenia. Położenie osób starszych było podwójnie ciężkie. Po pierwsze musieli 

poradzić sobie ze stopniową likwidacją niewydajnego, ale mimo wszystko 

istniejącego, sowieckiego systemu socjalnego, co znacznie obniżyło realną wartość 

ich emerytur. Po drugie zaś musieli zdać sobie sprawę, że wielokulturowa 

rzeczywistość Unii Europejskiej jest całkiem inna od tej, którą zapamiętali sprzed 

II wojny światowej. 

Dla większości Estończyków, Łotyszy i Litwinów słowo “wielokulturowość” 

przywodzi na myśl wspomnienia ZSRR, przymusowej sowietyzacji i kolektywizacji32 

. Reżim sowiecki utrzymywał elity bałtyckie z dala od głównych 

zachodnich dyskursów akademickich, kulturowych i politycznych. Chociaż miejscowe 

elity chciały przekonać szerszy świat do wartości swoich kultur, chęć 

ta często przypominała naiwny prowincjonalizm. Nieumiejętność zrozumienia 

wielokulturowej tożsamości społeczeństw Unii oraz instytucjonalizacji wartości 

europejskich wynikała z totalitarnej przeszłości. Zachodni Europejczycy cieszyli 

32 Okupacja sowiecka przyniosła „przymusową wielokulturowość”, kiedy z głębi Rosji sprowadzono 

tysiące robotników, nie pytając o zgodę Estończyków, Łotyszy i Litwinów.

www.boell.pl 


się pluralistycznymi społeczeństwami, w których obywatele mogli w pełni ko- 

rzystać ze swoich demokratycznych praw, ale ten sam system skłonił ich również 

do zaakceptowania praw mniejszości. Dziedzictwo okresu totalitarnego 

sprzyjało uproszczonemu modelowi antagonizmów klasowych, gdzie jedyną 

raison d’etre była maksymalizacja dobrobytu. Ten uproszczony model był niebezpieczny, 

ponieważ wyjaśniał to, co działo się na świecie w kategoriach gry 

o sumie zerowej, gdzie czyjś zysk musiał oznaczać czyjąś stratę. Takie rozumienie 

relacji międzynarodowych było widoczne we wszystkich trzech krajach 

bałtyckich we wczesnych latach 90., ale na Łotwie nieufność społeczna wobec 

zachodnich partnerów pozostała zinstytucjonalizowana dzięki wspierającemu 

tego rodzaju tradycyjne myślenie systemowi politycznemu. 

Do tej pory to właśnie łotewski system polityczny okazał się być największą 

przeszkodą w prawdziwej europeizacji kultury politycznej krajów bałtyckich. 

Łotewski system fiskalny nie ma odpowiedniego nadzoru nad dochodami obywateli 

łotewskich, a łotewskie partie polityczne są jedynymi partiami w Unii, które 

nie są finansowane z budżetu państwa, co przemieniło je w grupy interesów 

rodzin oligarchów. W przeciwieństwie do swoich litewskich i estońskich odpowiedników, 

łotewskie partie polityczne dzielą się na narodowe łotewskie partie 

prawicowe i rosyjskojęzyczne partie lewicowe. Taki system pozwolił łotewskim 

przywódcom politycznym na akceptowanie rekomendacji zachodnich organizacji 

tylko w wybranych przypadkach i na wprowadzanie tylko niektórych zalecanych 

zmian politycznych. To z kolei wprowadziło zastój w kulturze politycznej, gdyż 

ustawodawcy stosują się do zaleceń UE, dodając je do lokalnych przepisów prawnych, 

ale te z kolei nie są potem przestrzegane ze względu na uśpienie społeczeństwa 

obywatelskiego zapoczątkowane w latach łatwo dostępnych kredytów. 

Rozbudzenie społeczeństwa obywatelskiego zbiegło się w czasie z globalnym kryzysem 

finansowym. Opozycyjni politycy, przewodząc grupom niezadowolonych 

obywateli, zainicjowali trzy referenda przeciw rządowi koalicyjnemu, który został 

wybrany w problematycznych okolicznościach. A kiedy rząd łotewski nie dawał 

sobie rady z zarządzaniem swoją nadmiernie rozdmuchaną maszyną rządową, 13 

79

80 



stycznia 2009 grupy niezadowolonych obywateli wyszły na ulice, domagając się 

rozwiązania parlamentu. Niewielkie potyczki miały również miejsce w największych 

miastach Litwy, a rząd estoński do tej pory dość dobrze radził sobie z przewodzeniem 

w negocjacjach trójstronnych z udziałem rządu, związków zawodowych 

i konfederacji pracodawców. Rozruchy na Łotwie stały się ostrzeżeniem 

dla rządów Litwy i Estonii, które od stycznia odchudzają administrację i wdrażają 

zasady mające na celu sprawne zarządzanie finansami publicznymi. 

Globalny krach ekonomiczny jest obecnie w mediach tematem numer 

jeden. Dla eurooptymistów jest on wymówką tłumaczącą brak debaty europejskiej 

w mediach krajowych. Ale w rzeczywistości w Estonii i do pewnego 

stopnia na Litwie miała już miejsce dyskusja na temat kilku kwestii związanych 

z polityką europejską (np. przyjęciem euro), choć niektórzy sugerują, że dyskusje 

te mogły być bardziej konkretne33 . Ciągłe utarczki między wrogimi grupami 

politycznymi na Łotwie nie pozostawiły wiele czasu na debaty dotyczące przyszłości 

kontynentu. Podczas gdy estońscy i litewscy prawodawcy pilnie szukają 

metod na wykorzystanie funduszy z UE do wzmocnienia swoich niewielkich 

gospodarek, łotewskie fora internetowe aż huczą od opowieści o marnotrawieniu 

unijnych zasobów. Kiedy Aivarsowi Tabūnsowi, członkowi łotewskiego 

parlamentu z konserwatywnej partii Dla Ojczyzny i Wolności, postawiono 

pytanie, po szybkiej ratyfikacji Traktatu lizbońskiego, na temat jego poglądów 

dotyczących zmian w procesach podejmowania decyzji na Łotwie po ratyfikacji 

tego fundamentalnego traktatu, Aivars Tabūns wyglądał na zaskoczonego i odparł: 

„Jakiego traktatu?”. 

Litewski Seimas był pierwszym parlamentem w Europie, który ratyfikował 

Traktat lizboński. Kiedy estońscy prawodawcy ratyfikowali Traktat, wywołało 

to dyskusję w mediach między członkami partii koalicyjnych i opozycyjnych. 

33 Toomas Hendrik Ilves, Estonia would not be able to overcome the crisis without the 

euro, “The Baltic Course”, 17 kwietnia 2009, http://www.baltic-course.com/eng/ 

analytics/?doc=12772.

www.boell.pl 


Chociaż we wszystkich trzech krajach miały miejsce dyskusje dotyczące znaczenia 

Traktatu lizbońskiego, tylko na Łotwie rozpoczęto kampanię zbierania podpisów, 

która miała na celu przekazanie Traktatu do Trybunału Konstytucyjnego. 

Jednak Trybunał wydał 14 marca 2009 decyzję, według której Traktat lizboński 

nie narusza konstytucji łotewskiej. Partie eurosceptyczne nie są szczególnie popularne 

w krajach bałtyckich, nie jest jednak zaskoczeniem, że to właśnie na 

Łotwie, gdzie brak zaufania dla demokratycznie wybranych przywódców jest 

najsilniejszy, eurosceptycyzm ma się najlepiej. W mediach zaczęły pojawiać się 

wezwania do zamachu stanu i likwidacji „partokracji” 34 . 

Chociaż poparcie dla partii politycznych, miejscowego rządu i parlamentu 

jest podobnie niskie na Litwie, nie zostało ono przetworzone w niechęć 

wobec instytucji europejskich. Jednak na Łotwie nowe partie polityczne, chcąc 

wzbudzić zainteresowanie, odwołują się do strategii populistycznych, a eurosceptycyzm 

staje się coraz bardziej popularny, zwłaszcza wśród grup politycznych 

powiązanych ze skrajną prawicą. Aby osiągnąć swoje cele, grupy te 

używają strategii, które są często wykorzystywane przez niektóre inne rządy 

europejskie35 . Mianowicie winią Brukselę za wszelkie kłopoty, choć niektóre 

z nich są „wyrobem własnym”. Taka strategia obwiniania instytucji UE i Brukseli 

zaowocowała wysokim wskaźnikiem eurosceptycyzmu wśród Łotyszy36 . Wi- 

34 Eurobarometr 2008. Dane z jesieni pokazują, że 48% obywateli Unii, 47% obywateli 

Estonii, 51% Litwinów i zaledwie 29% obywateli Łotwy pozytywnie odnosi się do UE. 

52% obywateli UE, 58% Estończyków, 60% Litwinów i zaledwie 29% Łotyszy uważa 

członkostwo w UE za korzystne dla swojego kraju: http://ec.europa.eu/public_opinion/ 

standard_en.htm. 

35 Zrzucanie winy na Brukselę za zbyt rygorystyczne rozporządzenia i na Komisję Europejską 

za dyrektywy jest wygodne dla polityków z UE, ponieważ pozwala im na uniknięcie odpowiedzialności 

za własne czyny. Więcej informacji: Non?, „Guardian”, 29 maja 2005: http:// 

www.guardian.co.uk/world/2005/may/29/france.eu. 

36 Eurobarometr 2008. Dane z jesieni wskazują, że 52% obywateli Unii, 58% respondentów 

z Estonii, 29% z Łotwy i 60% z Litwy odpowiedziało, że skorzystali na członkostwie 

w Unii. Data ostatniego badania, luty 2009: http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_ 

en.htm. Członkostwo w Unii za coś dobrego uznało 54% respondentów z UE, 76% 

Estończyków, 75% Litwinów i zaledwie 48% Łotyszy. 

81

82 



dząc tak wielkie różnice między trzema małymi państwami o podobnej historii, 

łatwo zacząć zadawać pytania o przyczyny tych różnic. Jakie były oczekiwania 

ludności Litwy, Łotwy i Estonii w roku 1989? Aby odpowiedzieć na to pytanie, 

trzeba cofnąć się w czasie do wczesnych lat 90. i zanalizować główne czynniki, 

które wpłynęły na różnice między rządami i społeczeństwami bałtyckimi w pięć 

lat po akcesji do Unii. 

Kraje bałtyckie w Europie 

Pozostałością reżimu sowieckiego w krajach bałtyckich były zrujnowane go- 

spodarki i brak mechanizmów rządzenia krajem. Wymogi Międzynarodowego 

Funduszu Walutowego, powszechnie określane mianem konsensusu waszyngtońskiego, 

nałożyły strukturalny kaftan bezpieczeństwa na gospodarki bałtyckie. 

Przywódcy trzech krajów zdecydowali się postępować zgodnie z reformami 

strukturalnymi oraz powiązać swoje losy z procesem integracji na kontynencie 

europejskim, aby odbudować swoją państwowość i zabezpieczyć suwerenność. 

Słynne hasło „powrotu do Europy” było znane nie tylko w Estonii, na 

Litwie i Łotwie, ale również w całej Europie Środkowej. Jednak w odróżnieniu 

od innych krajów Europy Środkowej, rządy sowietów w krajach bałtyckich były 

tak surowe, że w późnych latach 80. ludzie byli gotowi „chodzić w drewniakach, 

ale żyć na wolnej Łotwie”, parafrazując tradycyjne hasło pojawiające się na 

demonstracjach przeciw rządom sowietów37 . 

Systemy prawne musiały zostać dostosowane do standardów europejskich, 

co było nie lada wyzwaniem. Z jednej strony wywarło to dodatkową 

presję na legislaturze krajów bałtyckich, jednak z drugiej strony stworzyło sytuację 

„bomby zegarowej” na Litwie, Łotwie i w Estonii. Ponieważ konieczne było 

37 “Kaut pastalās, bet brīvā Latvijā” – to hasło z transparentów z późnych lat 80., które przeszło 

do łotewskiego języka potocznego. Dość ironicznie sądzono, że entuzjazm końca 

lat 80. przeminął już w roku 1993, kiedy po demokratycznych wyborach ustanowiono 

ponownie parlamenty w krajach bałtyckich.

www.boell.pl 


wdrożenie tak wielu europejskich przepisów i regulacji, zwykłe prawodawstwo 

zostało zepchnięte na boczny tor we wszystkich trzech parlamentach. W dalszym 

ciągu rozwija się społeczeństwo obywatelskie oraz ogólna świadomość dotycząca 

procedur obywatelskich, systemów prawnych i stosunków między obywatelami 

a państwem. Systemy polityczne z dużą ilością partii politycznych, ale niskim poziomem 

członkostwa w partiach stworzyły sytuację, w której elity polityczne we 

wszystkich trzech krajach są w praktyce ciągle powielane38 . W tej sytuacji niektóre 

zmiany prawne, na przykład moratorium na wykonywanie kary śmierci, wprowadzono 

bez ich wcześniejszego dokładnego przedyskutowania. Łotewscy ustawodawcy 

przekształcili armię poborową w armię zawodową bez jakiejkolwiek debaty 

publicznej. W dalszym ciągu nie istnieje system wynagradzania pracowników 

służby publicznej, co sprawia, że administracja jest podatna na korupcję. 

Brak poważnej dyskusji na temat kluczowych kwestii politycznych, ekonomicznych 

i prawnych podważył demokratyczny charakter rządów w krajach 

bałtyckich. Najprawdopodobniej odbije się to na długoterminowym rozwoju 

tych trzech krajów. Jednak biorąc pod uwagę ogrom przemian we wszystkich 

sferach życia, można argumentować, że brak dyskusji społecznej przyspieszył 

tempo rozwoju tych krajów. Nawet po uwzględnieniu lokalnych różnic, wszystkie 

trzy kraje wykazały determinację w dążeniu do „powrotu do Europy”, co 

pozwoliło na szybkie zmobilizowanie woli politycznej. Wspólny los i wspólne 

krzywdy pod reżimem sowieckim dały moralne uzasadnienie niepopularnym 

decyzjom trzech rządów. Mocna chęć pozbycia się jarzma silnie scentralizowanych 

sowieckich systemów politycznych, administracyjnych i prawnych stanowiła 

niezbędny napęd reform. Proces transformacji nie jest jednorodny, a podczas 

okresów napięć ekonomicznych cierpliwość obywateli nie jest niewyczerpana. 

38 Gints Klāsons, “Politiskās elites rekrutācijas avoti Latvijā (7. Saeimas laika)”, praca licencjacka 

w języku łotewskim opublikowana na: www.politika.lv 30.07.2002. Według R. 

Dahrendorfa parlamenty stają się pozbawionymi rzeczywistej władzy instytucjami, które 

powielają rządzące elity oligarchów. Brak demokracji uczestniczącej i wysoki poziom korupcji 

potwierdzają ten stan rzeczy. 

83

84 



W tej sytuacji można zastanawiać się nad oczekiwaniami społeczeństw 

bałtyckich na najbliższe dwie dekady. Planowanie decyzji politycznych na okres 

dłuższy niż pięć lat jest problematyczne, a perspektywa dwudziestoletnia jest 

czymś wręcz niewyobrażalnym. Jednak z perspektywy krajów bałtyckich historyczna 

decyzja została już podjęta – miało to miejsce w roku 2003, kiedy 

większość obywateli opowiedziała się za Europą. Obywatele małych krajów 

europejskich powinni strzec swojej suwerenności, a przykłady Szwajcarii, Portugalii, 

Czech i krajów Beneluksu pokazują, że jest to jak najbardziej możliwe. 

Niemniej jednak proces globalizacji dotyka wszystkich krajów, niezależnie od ich 

rozmiarów i zasobów ekonomicznych. 

Czy długa granica z Rosją i pięćdziesiąt lat rządów radzieckich sprawią, że 

elity polityczne i społeczeństwa będą przychylnie nastawione do federalizmu europejskiego? 

Zwykle nie zadaje się tak bezpośrednich pytań, a więc odpowiedzi 

na nie nie są ujęte w badaniach opinii publicznej. Niedawny kryzys ekonomiczny 

i zachowanie Rosji wobec regionu kaukaskiego wzmocniły transatlantyckie 

sympatie krajów bałtyckich, a dokumenty polityczne odzwierciedlają, że WPZiB 

w swojej obecnej formie nie stanowi alternatywy dla gwarancji bezpieczeństwo 

NATO. Fakt, że znaczna część populacji jest nastawiona eurosceptycznie, jest 

w pewnym stopniu wskaźnikiem rozwoju demokracji w krajach bałtyckich. Jednak 

niezadowolenie pewnej grupy członków społeczeństwa zwykle wzmacnia 

eurosceptyczne decyzje polityczne i sprawia, że posłuch znajdują populistyczni 

politycy. W krajach tych jest też kilku mało ważnych reprezentantów marginalnych 

partii politycznych. 

Tradycyjne europejskie mechanizmy polityczne są wdrażane w Estonii, 

na Litwie i Łotwie, gdzie system polityczny charakteryzują strategie nastawione 

wyłącznie na zwycięstwo wyborcze. Jednak w odróżnieniu od starych 

demokracji, społeczeństwo obywatelskie w krajach bałtyckich dopiero się 

rozwija, co oznacza, że relacja między nim i państwem, w oczach ekspertów 

i zachodnich członków społeczeństwa obywatelskiego, w dalszym ciągu wymaga 

wiele pracy.


Łotwa wyróżnia się negatywnie na tle dwóch innych krajów ze względu 

na swój niezreformowany kodeks prawny i system służby publicznej. Wypycha- 

jące i przyciągające siły integracji, które przez ostatnie dwadzieścia lat definio- 

wały transformację, w dalszym ciągu działają. Co prawda przesunął się nieco 

środek, bo choć siły dośrodkowe integracji europejskiej są w dalszym ciągu po- 

strzegane przez społeczeństwa krajów bałtyckich jako coś pozytywnego, siły 

odśrodkowe globalizacji powodują niepokój wśród elit politycznych i członków 

społeczeństw. Transformacja społeczeństw i struktur państwowych jest zjawiskiem 

pozytywnym, jeśli przynosi ludziom stabilizację i rzeczywiste długotrwałe 

zmiany. Litewskie, łotewskie i estońskie elity polityczne przekonują, że ich kraje 

nie mają innej alternatywy niż przyszłość w Unii Europejskiej39 . Mimo że ludność 

Łotwy najsłabiej popiera Unię Europejską, i tak większym poparciem darzy 

instytucje unijne niż lokalne. Głównym zadaniem dla elit politycznych krajów 

bałtyckich w ciągu nadchodzących dwudziestu lat powinno być stworzenie dyskursu 

politycznego, który skłoniłby ludzi do przetrwania relatywnie gorszych 

warunków gospodarczych w imię lepszej przyszłości w Unii Europejskiej po 

ratyfikacji Traktatu lizbońskiego. W okresie dwucyfrowego wzrostu gospodarczego 

ciężko jest osiągnąć długoterminową stabilność bez współudziału wszystkich 

członków społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji w konkretnych 

krajach. Okres dynamicznego wzrostu gospodarczego przeminął, a oczekiwana 

stabilizacja zanika i w dalszym ciągu będzie zanikać w nadchodzących latach. 

Nadszedł czas, by bałtyckie elity i społeczeństwa osiągnęły wewnętrzne porozumienie 

na temat przyszłości swoich gospodarek, szkolnictwa, systemów 

socjalnych i swojego miejsca w zmodernizowanej i zjednoczonej Europie. 

39 W krajach bałtyckich panuje praktycznie powszechne przekonanie, ze członkostwo w UE 

jest niezbędne. Istnieje zaledwie kilku przedstawicieli eurosceptycznych partii, którzy starali 

się zdobyć popularność argumentując, że istnieje alternatywna droga rozwoju, np. 

Normunds Grostinš na Łotwie. Grostinš, “Alternatīva dalībai ES pastāv, bet tiek noklusēta!”, 

13.08.2003 w http://www.politika.lv/temas/fwd_eiropa/9797/. 

www.boell.pl 

85

86 



Veiko Spolitis jest kierownikiem programu studiów europejskich i stosunków 

międzynarodowych na Uniwersytecie Riga Stradins i doktorantem na Uniwersy- 

tecie Helsińskim. Tytuł jego rozprawy doktorskiej to „Rządy w krajach bałtyckich 

w okresie 1994-2007 – Estonia, Łotwa i Litwa między zeuropeizowaną regio- 

nalizacją a dziedzictwem postsowieckiej kultury politycznej”. Otrzymał stopień 

licencjata w zakresie nauk politycznych na University of Tartu, diplôme d’études 

approfondies (DEA) z historii i polityki międzynarodowej z Graduate Institute of 

International Relations z Uniwersytetu w Genewie oraz tytuł magistra w zakre- 

sie studiów europejskich z Central European University w Budapeszcie.

5. 

Zjednoczenie 

Niemiec: 

kamień milowy 

na drodze 

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

do zjednoczonej 

Europy 

Werner Schulz 

87

88 



“Dzień, w którym zabrali mur” – tak śpiewali Pannach&Kunert, autorzy tekstów 

i muzycy legendarnej grupy rockowej z Lipska „Renft” w roku 1985 na wygnaniu 

w Berlinie Zachodnim. Jednak wtedy nikt nawet nie myślał, że to życzenie mo- 

głoby się spełnić. To nie była „żelazna kurtyna” chroniąca teatr przed pożarem, 

ale hermetycznie zamknięta linia demarkacyjna przecinająca Berlin i Niemcy. 

Żelazna kurtyna była systemem murów, pól minowych i drutów pod napięciem 

patrolowanych przez strażników z bronią, psami i karabinami. To była Europa 

podzielona na Wschód i Zachód. 

“Panie Gorbaczow, niech pan otworzy tę bramę! Panie Gorbaczow, 

niech pan zburzy ten mur!” – to wezwanie prezydenta USA Ronalda Reagana 

zostało wygłoszone w czerwcu 1987 przed Bramą Branderburską. Jakże teatralne 

i nierealistyczne zdawały się wtedy te słowa i jak protekcjonalnie zostały 

odrzucone – ale to zupełnie inna opowieść. Głoszona przez Michaiła Gorbaczowa 

idea „europejskiego domu” roznieciła przynajmniej nadzieje na to, że 

wraz z końcem zimnej wojny i porozumieniem dotyczącym wspólnej Europy 

granice staną się bardziej przepuszczalne. Pozostawały jednak pytania, jak i kiedy 

to się stanie. Gorbaczow chciał przede wszystkim rozładować sytuację w bloku 

socjalistycznym przed otwarciem go na zewnątrz. Jego idee glasnosti i pierestrojki 

wznieciły ogromne oczekiwania, dynamikę i ducha optymizmu. Wyraźnie 

odróżniały się od ciągle tych samych deklaracji Honeckera, który w styczniu 

1989 powiedział, że mur berliński będzie trwał tak długo, jak długo trwać będą 

warunki, które doprowadziły do jego stworzenia. Szacował, że zajmie to od 50 

do 100 lat, wyrażając przy tym osobistą nadzieję, że do tego czasu kapitalistyczne 

Niemcy Zachodnie odnajdą swoją drogę do socjalizmu. Historia pisze jednak 

własne scenariusze i przechytrzyła przywódców „jedynie słusznej i naukowej 

ideologii” z jej dogmatem historycznego postępu. 

Co rzeczywiście wydarzyło się w roku 1989? Wydarzenia sprzed dwudziestu 

lat są w tym roku wspominane praktycznie codziennie i wszędzie. Biura 

polityczne i centrale partii komunistycznych przewróciły się jak domki z kart, 

zniknęły systemy polityczne, a nawet całe państwa. Piszący z Europy Środkowej

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

brytyjski historyk Timothy Garton Ash zatytułował swój raport: Ein Jahrhundert 

wird abgewählt (Wyborcy odrzucają cały wiek). 

Na drodze do pokojowej rewolucji 

Epokowa przemiana roku 1989 nie była wydarzeniem spontanicznym, nagłym 

zrywem, ale zmianą o długiej historii. Była kulminacją długiej walki między systemem 

komunistycznym a jego wewnętrznym rozpadem. Państwom bloku 

wschodniego, stworzonym w wyniku hegemonii ZSRR, od początku brakowało 

demokratycznej legitymacji. Z tej przyczyny wiele osób w Europie Wschodniej 

miało nadzieję, że rok 1989 da im szansę doświadczenia ideałów roku 1789: 

ustanowienia stabilnego państwa pod rządami prawa, gwarantującego wolność, 

równość i sprawiedliwość. Wielu intelektualistów z Europy Wschodniej było 

bardziej zainteresowanych zlikwidowaniem barier uniemożliwiających doświadczenie 

wolności niż poprawą warunków bytowych. Tak więc prawdziwe obchody 

dwustulecia Rewolucji Francuskiej miały miejsce nie w Paryżu, ale w Europie 

Wschodniej. Korzystając z terminologii wielkiego rewolucjonisty, Lenina, 

to była rewolucja nowego typu: bez przemocy, teorii i awangardy na wygnaniu. 

Rewolucja, podczas której przelewał się wosk palonych świec, a nie krew. 

Demonstranci trzymali w rękach transparenty, a nie kamienie i broń. Ludzie 

nie zdobywali barykad, ale spotykali się przy okrągłych stołach. Choć upadały 

reżimy, nie było trybunałów rewolucyjnych ani thermidora na wzór Rewolucji 

Francuskiej. W demokratycznych wyborach wybierano parlamenty, które dawały 

zreformowanym socjalistom szansę na rehabilitację i zmianę sposobu myślenia. 

Ten proces polityczny uwolnił ogromną falę cywilizującej energii, która, 

jak w efekcie domina, doprowadziła do upadku totalitarnych systemów i ideologii. 

Okrągły stół w Polsce, pokojowa rewolucja w NRD, aksamitna rewolucja 

w Czechosłowacji i śpiewająca rewolucja w krajach bałtyckich były przejawem 

ogromnej solidarności obywatelskiej, której wartość widzimy dzisiaj w obliczu 

globalnego terroru i przemocy. Udało się osiągnąć wolność, prawa człowieka 

89

90 



i prawa obywatelskie bez pozbawiania życia innych ludzi. Nową perspektywę 

polityczną otworzyły nie brutalne ataki terrorystyczne z 11 września, ale poko- 

jowy upadek muru berlińskiego 9 listopada 1989. Przynajmniej pod tym względem 

można go uznać za bardziej znaczące wydarzenie. 

Rok 1989 można postrzegać jako blisko powiązany z wydarzeniami po 

roku 1945: rokiem 1953 w NRD, 1956 na Węgrzech i w Polsce, Praską Wiosną 

roku 1968, założeniem KOR-u w Polsce w roku 1976, Kartą 77 w Czechosłowacji 

i polskim ruchem związkowym „Solidarność”. Podczas całego okresu 

trwania NRD istniały w kraju opór i opozycja, nawet jeśli nie używano tych 

właśnie słów. Działo się tak prawdopodobnie dlatego, że opozycja była postrzegana 

jako kontrrewolucyjna, stanowiła więc zbrodnię przeciw ustrojowi 

i była szalenie ryzykowna. Słownik polityczny NRD tłumaczył „w kraju socjalistycznym 

nie ma ani podłoża społecznego, ani powodów do istnienia opozycji”. 

W totalitarnym państwie nawet rzeczy, które zdawały się być niewinne, mogły 

skutkować poważnymi represjami, osobistą i zawodową katastrofą (wyreżyserowaną 

przez służby bezpieczeństwa), a nawet fizycznym unicestwieniem 

„wroga klasowego”. 

Długa droga od roku 1968 do 1989 

Wydarzenia roku 1968 w Pradze miały traumatyczne i stymulujące efekty. 

W Niemcach z zachodu wywołały ekscytację, a w mieszkańcach NRD poczucie 

ostatecznego pogrążenia. Wzniesiony 13 sierpnia 1961 roku mur 

odciął ich już fizycznie od Zachodu. Rok 1968 z obchodami 150. rocznicy 

urodzin Marksa rozbudził mgliste poczucie możliwości liberalizacji demokratycznego 

socjalizmu. Robert Havemann w swoim wykładzie na Uniwersytecie 

Humboldta przedstawiając wizję komunizmu bez dogmatu, był głosem 

nadziei, poza kręgiem podejrzeń. Reakcja aparatu państwowego i brutalne 

stłumienie czeskich reform było tym bardziej szokujące dla niego i innych, 

którzy zaczynali marzyć o lepszym jutrze. Wielu z tych, którzy w roku 1968

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

i latach następnych stracili złudzenia i nadzieję na „socjalizm z ludzką twa- 

rzą”, spotkało się w opozycji lub później, w roku 1989, na demonstracjach 

i przy okrągłych stołach. Pokojowa rewolucja roku 1989 była też reakcją na 

rok 1968. Te dwie daty są ze sobą połączone. W Lipsku, Berlinie i Pradze 

rok 1989 był odwróceniem roku 1968 i reakcją na niego. Polityczna wizja 

wschodniego pokolenia ‘68 stanowiła fundament rewolucji w 1989. Nie- 

stety, fakt ten w dalszym ciągu nie przebił się do wyobraźni zjednoczonych 

Niemiec. Dzisiaj wiemy już, że podczas gdy w roku 1968 na Zachodzie ma- 

rzono o rewolucji, a uzyskano reformy, w roku 1989 na Wschodzie żądano 

reform, a wywołano rewolucję. 

Protestancka rewolucja 

Podczas gdy uniwersytety w Niemczech Zachodnich wrzały, reformy na 

Wschodzie zlikwidowały ostatnie pozostałości po burżuazji. Podczas gdy 

w Hamburgu studenci trzymali w rękach transparenty, na których skarżyli 

się, że akademicy i ich instytucje nie zmienili się od tysiąca lat, Walter 

Ulbricht zniszczył Paulinerkirche - kościół uniwersytecki w swoim rodzinnym 

Lipsku, który był idealnie zachowanym przykładem architektury gotyckiej, 

w którym wygłaszał kazania Martin Luter i którego uniwersytet 

używał jako audytorium od czasów reformacji. Ale kto słyszał o spektakularnym 

rozwieszeniu transparentu domagającego się odbudowania Paulinerkirche? 

Stasi przeznaczyła mnóstwo czasu i środków na odnalezienie 

i aresztowanie twórców tego transparentu. Tym większe wrażenie wywołały 

jesienią 1989 roku tysiące osób zgromadzonych w pobliskim kościele 

Św. Mikołaja na poniedziałkowe demonstracje. Modlitwy o pokój w miejscowym 

kościele i protesty grup opozycyjnych przekształciły się w rewoltę, 

która włączyła ludność Lipska w pokojową rewolucję. Porozumienie 

grup opozycyjnych żądających „nowego forum”, „demokracji teraz”, 

„demokratycznego zerwania”, partii socjaldemokratycznej i inicjatywy na 

91

92 



rzecz wolności i praw człowieka 1 oraz tych, którzy odrzucili NRD i chcieli 

z niej wyjechać, stworzyło ruch obywatelski o szerokiej bazie społecznej. 

Tę fazę rewolucji można określić jako protestancką. W prawie wszystkich 

miastach i miejscowościach niepokorni gromadzili się w kościołach prote- 

stanckich – nie w ratuszu, siedzibie partii, teatrach, centrach kulturalnych, 

klubach czy uniwersytetach. W większości protestanckie, socjalistyczne 

skrzydło ruchu na rzecz praw obywatelskich w NRD i jego demokratyczne 

doświadczenie pod opieką kościoła wniosło dwa cele do rewolucji. „Nie 

dla przemocy” – główne przesłanie Kazania na Górze oraz „To my jesteśmy 

ludem” – jasne wezwanie do demokracji bezpośredniej. 

Powrót do Europy 

Socjolog Ralf Dahrendorf opisuje 1945 i 1989 jako dwie daty wolności w zasadniczo 

morderczym XX wieku. Traktuje rok 1989 jako najbardziej udaną ze 

wszystkich nowożytnych rewolucji, ze względu na przezwyciężenie politycznej 

stagnacji i umożliwienie zaistnienia Europy w dzisiejszym kształcie. Chodzi 

o Unię Europejską opartą nie tylko na pokoju i pojednaniu według wizji wielkich 

mędrców, ale również na pragnieniach wielu kobiet i mężczyzn, którzy obalili 

dyktatury nie uciekając się do przemocy i własnym wysiłkiem osiągnęli demokratyczną 

wolność. 

Urok Zachodu również odegrał ważną rolę. Demokratyczne podstawy 

Wspólnoty Europejskiej, możliwość poprawy warunków życia i utrzymania 

pokoju, w połączeniu z osiągnięciami dyplomatycznymi Organizacji na rzecz 

Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), miały trwały wpływ na 

opozycję antykomunistyczną w Europie Wschodniej. W roku 1975 czołówki 

1 Aluzja do nazw organizacji politycznych tworzących ruch obywatelski roku 1989 w NRD: 

Neues Forum, Demokratie Jetzt, Demokratischer Aufbruch, Sozialdemokratische Partei, 

Initiative für Frieden und Menschenrechte.

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

komunistycznych gazet (w tym „Prawdy” i „Neues Deutschland”) po raz pierw- 

szy zamieściły artykuły na temat praw człowieka wymienionych w Końcowym 

Porozumieniu Helsińskim, co istotnie wspomogło kształtujące się ruchy opozycyjne. 

Żądanie życia w pokoju z innymi narodami Europy nie było celem strategicznym, 

ani nawet materialnym. Było, przede wszystkim, celem kulturowym. 

Wszystkie kraje, którym Unia Europejska zaoferowała możliwość członkostwa, 

wzmocniły swoje struktury demokratyczne, wprowadziły zmiany prowadzące 

do gospodarki rynkowej i wykazały pozytywny rozwój społeczny. 

Rok 1989 był czymś więcej niż tylko początkiem nowej epoki w kalendarzu 

historii europejskiej. Był symbolem końca brutalnego wieku, ideologii 

bez skrupułów i jej totalitarnych rządów. Był końcem komunistycznej utopii 

i jej fałszywej koncepcji człowieka. Był końcem cynicznego systemu dyktatury, 

który stworzył stabilizację kosztem wolności i zainicjował planowanie społeczne, 

którego fatalnym efektem ubocznym było okaleczenie wielu obszarów 

ludzkiej działalności. To wszystko wydarzyło się i wzmocniło podczas wydarzeń 

roku 1989. 

Wyjątkowa droga Niemiec Wschodnich 

NRD czyli Niemcy Wschodnie, po zjednoczeniu z Republiką Federalną Niemiec 

stały się częścią NATO i UE w sposób, który został praktycznie przeoczony 

i niedoceniony. Wydarzyło się to bez jakichkolwiek wytycznych, środków do- 

stosowawczych i wielkiego wysiłku. Ta wyjątkowa droga różniła się diametralnie 

od tego, co działo się w innych krajach bloku wschodniego. Historycznie „wy- 

jątkowość Niemiec” sygnalizowała tragiczne konsekwencje, jednak w tym przy- 

padku stanowiła przełomowy krok w rozwoju współczesnej Europy. Podczas 

gdy polscy intelektualiści oceniali podział Niemiec jako największą przeszkodę 

w integracji europejskiej, w Niemczech zrodziła się myśl, że to właśnie integracja 

europejska zbliży ze sobą dwie części Niemiec i doprowadzi do ponownego 

zjednoczenia. Podczas wyborów w Niemczech Wschodnich 18 marca 

93

94 



1990 partia Bündnis 90 prowadziła kampanię pod hasłem „Nie na prawo, nie na 

lewo, ale prosto do Europy”. Hasło to nie było zresztą w pełni zrozumiane. Postrzegano 

je raczej jako metodę na uniknięcie zobowiązania dotyczącego zjednoczenia 

Niemiec, podobnie, jak robiła to lewica w Niemczech Zachodnich, 

szukając rozwiązania problemu narodu w zjednoczonej Europie. Być może 

bezproblemowa akcesja Niemiec Wschodnich sprawiła, że Niemcy byli mniej 

świadomi implikacji i przywilejów związanych z członkostwem, a jednocześnie 

ukryła ogromny wysiłek innych krajów Układu Warszawskiego. Dopiero później, 

kiedy wojska niemieckie brały udział w misjach pokojowych na Bałkanach 

i w Afganistanie, czy też gdy Niemcy musieli wymienić markę niemiecką (którą 

z taką radością przyjęli zaledwie kilka lat wcześniej) na euro, okazało się, że za 

wszystko trzeba zapłacić jakąś cenę. 

W przeciwieństwie do innych krajów postkomunistycznych, NRD już 

nie istnieje. Ta połowa Niemiec jest obecnie całkowicie zintegrowana z republiką 

federalną. To, co było korzystne w transformowaniu NRD i tworzeniu 

instytucji demokratycznych, okazało się jednak mieć pewne słabe strony. Życie 

polityczne jest zdominowane przez zachodnią część kraju, co oznacza, że doświadczenie 

wschodu ma znacznie mniejszą rolę. Zasadniczo, główne nurty 

polityczne wywodzą się z dawnej RFN i nawet wybór kanclerza ze wschodu 

nie zmienił tej sytuacji. Transformacja Niemiec Wschodnich była nie tyle integracją 

z Europą, co dostosowaniem instytucji i struktur do wymogów części 

zachodniej kraju. Ponieważ Niemcy Zachodnie przyjęły już normy i standardy 

Unii Europejskiej, dostosowanie się do tych standardów było równoznaczne 

z przyjęciem europejskiego acquis communautaire. Z tego powodu obywatele 

byłej NRD doświadczyli procesu integracji w sposób nieco podprogowy. UE 

była czymś pozytywnym, kiedy dostarczała pomocy finansowej, ale czymś negatywnym, 

kiedy to trzeba było rywalizować z całą resztą Unii o wielkie granty. 

Szybko zrozumiano, że decyzje krajowych sądów podlegają apelacji na poziomie 

europejskim. Nawet tak pozbawiony skrupułów gwałciciel praw człowieka 

jak Egon Krenz, ostatni przywódca NRD, nagle odkrył zalety UE. Skazany na

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

więzienie za wydanie strażnikom granicznym rozkazu strzelania bez ostrzeżenia, 

doprowadził swoją sprawę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, 

ale kiedy ten odrzucił jego pozew, musiał pogodzić się z tym, że wyrok był 

prawidłowy. Ten wyrok upewnił opinię publiczną w Niemczech, że rządy prawa 

mogą wymierzać sprawiedliwość nawet wobec członków Politbiura. W tej 

kwestii Europa okazała się był ostatecznym autorytetem prawnym. 

Nawet przejście od centralnego planowania do gospodarki rynkowej 

odbyło się w sposób, który nie przypominał tego, co wydarzyło się w innych 

krajach Układu Warszawskiego. Najbardziej znaczącym czynnikiem był nagły 

wzrost wartości waluty spowodowany wprowadzeniem zachodnioniemieckiej 

marki. Podziałało to jak szok, na który nie było żadnej terapii. Przyczyniło się 

to również do nagłego załamania przemysłu we wschodnich Niemczech, spowodowało 

ogromne zniekształcenia i szeroką dezindustrializację. Obie części 

Niemiec konkurowały teraz ze sobą, gdyż wiele sektorów przemysłu i gospodarki 

miało równoległe struktury w obu częściach Niemiec. Zamiast stworzyć 

struktury komplementarne, fabryki na wschodzie sprzedano firmom zachodnim 

lub zamknięto. Treuhandanstalt (agencja prywatyzacyjna) prowadziła politykę, 

która w ciągu czterech lat zlikwidowała całą własność państwową w NRD, przekształcając 

Niemcy Wschodnie w kraj przedstawicielstw i przedsiębiorstw kontrolowanych, 

czy też po prostu w rezerwę siły roboczej. Ani jedna z trzydziestu 

głównych firm notowanych na DAX nie ma głównego biura w byłych Niemczech 

Wschodnich. Na plus liczy się jednak to, że wiele z trudności społecznych 

związanych z taką transformacją zostało złagodzonych dzięki hojnym transferom 

i funduszom na odbudowę kraju z Niemiec Zachodnich i UE. W porównaniu 

z ogromnymi problemami, którym musiały stawiać czoła inne kraje postkomunistyczne, 

sytuacja w Niemczech Wschodnich była całkiem niezła. Mieszkańcy 

Polski, Czechosłowacji i Węgier po wielokroć powtarzali, że chętnie zamieniliby 

swoje problemy na problemy Niemiec Wschodnich. 

Rozszerzenie Unii na wschód po zjednoczeniu Niemiec zaowocowało 

również ponownym połączeniem niemieckich i polskich miasteczek rozdzie- 

95

96 



lonych granicą na Odrze i Nysie. Wolny handel i współpraca kwitnie obecnie 

między Frankfurtem nad Odrą a Słubicami, Guben i Gubinem, Goerlitz i Zgo- 

rzelcem. Przywództwo komunistycznej partii NRD uszczelniło granicę z Polską 

w latach 80., obawiając się rosnących wpływów związkowców z „Solidarności”. 

Dzisiaj to, co powinno być jednością, znów nią jest. Tak dzieje się w przypad- 

ku Zittau, gdzie spotykają się granice Niemiec, Czech i Polski. Stworzono tu 

euroregion, który organizuje wspólne przedsięwzięcia biznesowe, wydarzenia 

kulturalne i opracowuje wspólne plany rozwoju. To pokazuje, że niemiecki 

przykład przezwyciężania podziałów dzięki tworzeniu wspólnot przybrał szerszy, 

europejski wymiar. 

Rozszerzenie i kryzys w UE 

Rozszerzenie przyniosło kryzys. UE nigdy nie wywoływała fajerwerków entuzjazmu, 

ale była postrzegana jako stabilny, pragmatyczny proces wspólnych interesów, 

celów i wartości. Zachód nie był jednak przygotowany na wydarzenia 

roku 1989. Nikt nie myślał, a wręcz nie ośmielał się myśleć, że dyktatury komunistyczne 

upadną, że rozpadnie się Układ Warszawski i Związek Radziecki. To, 

jak bardzo UE była zadowolona ze swoich ówczesnych granic, widać na przykładzie 

aspiracji członkowskich Turcji. Od ponad czterdziestu lat Turcja puka 

do drzwi Unii, szukając pełnego członkostwa. We wrześniu 1963, dwa lata po 

zbudowaniu muru berlińskiego, Turcji dawano perspektywy na członkostwo. 

Wyglądało na to, że skreślono Europę Środkową i Wschodnią i postrzegano 

Turcję jako jedyny realistyczny cel ekspansji ówczesnej Europejskiej Wspólnoty 

Gospodarczej. Pomysł, że Polska, Węgry, Rumunia i kraje bałtyckie kiedykolwiek 

mogłyby stać się częścią UE, był czymś niewyobrażalnym. Na początku lat 

90., kiedy włączono już NRD i rozważano następny etap ekspansji na Wschód, 

można było zauważyć jak silnie zakorzenione było to przekonanie. Nie prowadzono 

bowiem żadnych szeroko zakrojonych reform, które byłyby niezbędne

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

dla sprawnego funkcjonowania Unii jako wspólnoty nie dwudziestu, ale trzydziestu 

członków. 

Najbardziej przekonujące argumenty na rzecz członkostwa Europy 

Wschodniej w NATO i UE po upadku muru berlińskiego nie wzięły się z demokratycznych 

ideałów, zachodnich wartości, ani nawet z poczucia obowiązku 

historycznego, ale z kalkulacji korzyści. Granica na wschodzie (żelazna kurtyna) 

była jedną z najlepiej strzeżonych i zabezpieczonych granic, jakie kiedykolwiek 

miała Europa Zachodnia. Po jej zniknięciu wygodne społeczeństwa UE zdały sobie 

sprawę, że jeśli nie chcą zalewu chaosu ze wschodu, muszą wyeksportować 

swoje formy bezpieczeństwa i dobrobytu. 

Niestety, próby wprowadzenia demokracji w Europie Wschodniej 

błędnie oceniono jako chaos, przegapiono więc te pierwsze oznaki wolności. 

Przejście do kapitalizmu i gospodarki rynkowej w krajach postkomunistycznych 

postrzegano jako wspaniałą triumfalną procesję kapitalizmu, który nareszcie nie 

napotykał przeszkód w rozwoju. Nie jest w tej chwili jasne, ile będziemy musieli 

zapłacić za wszystkie te neoliberalne sny. Jasne jest natomiast, że chaos 

i poczucie niepewności na Wschodzie będzie odczuwalne także na Zachodzie. 

W połączeniu z krachem finansowym oznacza to, że Unię Europejską czeka 

wyjątkowa wersja pierestrojki. 

Tak samo jak w Niemczech, idea wspólnej konstytucji spotkała się ze 

sceptycyzmem i niechęcią. To zaowocowało podstawowym błędem, który 

Unia w dalszym ciągu stara się naprawić: rozszerzeniem przed pogłębieniem. 

Kraje postkomunistyczne zostały członkami UE, chociaż od dawna wiadomo 

było, że struktury instytucji unijnych nie są dostosowane do tak dużej ilości 

członków. Trudności powodowane przez przestarzałe traktaty, negocjacyjne 

impasy i wyczerpujące procedury głosowania sprawiły wreszcie, że dostrzeżono 

potrzebę wiążącej europejskiej konstytucji. Być może nastąpiło to zbyt 

późno i bez entuzjazmu, ale nie było to aż tak skomplikowane i niezrozumiałe, 

jak twierdzi się obecnie, chociaż prosty i krótki tekst na pewno byłby lepszy. 

Powód, dla którego konstytucja odniosła porażkę, był związany raczej ze skom- 

97

98 



plikowanymi procedurami ratyfikacji w poszczególnych krajach członkowskich. 

Byłoby łatwiej, gdyby przyjęcie konstytucji zależało od równoległych referendów 

w całej Unii. W obecnej sytuacji projekt wielkiej konstytucji europejskiej 

został wplątany w burzliwą i małostkową politykę wewnętrzną. 

Skutki roku 1989 są nadal odczuwalne. To epokowe wydarzenie pod 

koniec XX wieku wpłynęło na struktury i wizerunek własny Europy. Krytycy 

„starych rozwiązań” mieszkają nie tylko na wschodzie. Presja jest wywierana 

również na politykę w zachodnich krajach Europy. Karta Paryska, przyjęta 

podczas konferencji OBWE w 1990 roku, sygnalizowała koniec zimnej wojny 

i otwierała nową erę wolności i pokoju w Europie. Postęp miał teraz nowe imię: 

Europa. Jednak konflikty na Bałkanach na początku lat 90. pokazały, że nie ma 

gwarancji wiecznego pokoju i że UE musi stawić czoło nowym i niespodziewanym 

wyzwaniom. 

Podobieństwa między krajami 

postkomunistycznymi w UE 

Wojny na Bałkanach ujawniły pewną prawidłowość: im bardziej zbliżony do 

UE był dany kraj, tym skuteczniejsze jego reformy. Im bliżej do ideałów UE, 

tym stabilniejsza demokracja i rządy prawa, tym bardziej zaawansowany postęp 

w kierunku gospodarki rynkowej. Im dalej od UE, tym silniejsze wpływy starej 

gwardii komunistycznej, której członkowie zrzucili płaszcz komunizmu i zastąpili 

go patriotyzmem lub neonacjonalizmem. 

W tej sytuacji bardzo ogólne określenie “Europa Wschodnia” przestało 

być wystarczające. Z byłego bloku wschodniego wyrosły bardzo różne kraje 

członkowskie UE. Uwalniając się z pętów realnego socjalizmu krajom postkomunistycznym 

udało się przywrócić często przez wiele lat represjonowany charakter 

narodowy, wykształcić cechy narodowe, ekonomiczne i socjologiczne. 

Kraje te szukają swoich przyszłych tożsamości dzięki różnym interpretacjom 

przeszłości. Wspólnie będą musiały przejść pracochłonną i szeroko zakrojoną

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

modernizację, uwzględniającą konieczne reformy gospodarcze i społeczne, któ- 

re dostosują kraje do standardów unijnych. 

Wejście do UE spotkało się z entuzjazmem i przesadnymi oczekiwa- 

niami, które przyniosły rozczarowania i „postakcesyjnego kaca” – tego rodzaju 

kryzysy miały miejsce w wielu krajach w podobnych okolicznościach. Chociaż 

polityczny cel „powrotu do Europy” został osiągnięty, pozostało powszechne 

poczucie niepewności. Polityczne turbulencje w Polsce, Czechach, na Słowacji 

i Węgrzech jasno o tym świadczą. Po dekadach cynicznych manipulacji prowadzonych 

przez jednopartyjny aparat komunistyczny, trudno było oczekiwać 

wiary w instytucje publiczne i urzędników państwowych. Tendencja do radykalizmu 

na obu krańcach politycznego spektrum jest wciąż bardzo silna. Kraje 

te wygrały wolność, ale marzą teraz o bezpieczeństwie, silnym przywództwie 

i egalitarnej harmonii. 

Choć było jasne, że nowo przybyli członkowie z Europy Środkowej 

i Wschodniej nie są jednorodną grupą, dzisiaj można zauważyć, że łączą ich 

pewne cechy wspólne. Na przykład wewnętrzne nierówności: przepaść między 

miastem a wsią, między wielkomiejskim centrum a rolniczymi peryferiami. 

W krajach takich jak Polska, Węgry i Słowacja istnieje wyraźny podział na 

część wschodnią i zachodnią, z lepiej rozwiniętymi regionami blisko granic UE 

i słabiej rozwiniętą częścią kraju na obecnej zewnętrznej granicy Unii. Takie 

różnice często są spadkiem po czasach komunistycznych, a nawet przedkomunistycznych, 

ale w dalszym ciągu istnieją po roku 1989, a często nawet 

zaostrzają się. Choć gospodarki wszystkich tych krajów rozwijają się, wciąż 

wymagają reform. Wzrost ekonomiczny miał pozytywny wpływ na poziom 

zatrudnienia, co pociągnęło za sobą niedobór wykwalifikowanych pracowników. 

Polska prowadzi obecnie kampanię zachęcającą wykwalifikowanych specjalistów 

do powrotu do kraju. Nie potwierdza to obaw Zachodu związanych 

z zalewem taniej siły roboczej. 

Postkomunistyczne kraje członkowskie wprowadziły nowe systemy 

polityczne i powoli oswajają się z demokratycznymi procesami zmian rządów. 

99

100 



Z drugiej strony poziom konfliktów wewnętrznych jest wysoki. Lojalność gło- 

sujących wobec partii politycznych jest bardzo ograniczona. Wyborcy w kra- 

jach postkomunistycznych znacznie częściej zmieniają swoje preferencje niż 

w „starych” krajach Unii, co powoduje częste oscylowanie partii między rządem 

a opozycją. To z kolei prowadzi do częstych zmian politycznych i braku przewidywalności. 

Niska lojalność wyborców wobec słabo znanych partii, częste 

zmiany programów partyjnych oraz niezadowolenie z polityków stworzyły podatny 

grunt dla demagogii. Z tych powodów politykom radykalnym, populistom 

i nacjonalistom udało się uzyskać poparcie. Ich popularność jest oparta 

na negatywnych tradycjach nacjonalistycznych i regionalnych, które zagrażają 

wewnętrznemu bezpieczeństwu i stabilności. 

Celem, który łączy wszystkie kraje postkomunistyczne UE, jest zakończenie 

procesu akcesji przez przejście od tego, co postrzegają jako status członków 

drugiej kategorii, w szarej strefie Europy „pośredniej”, do bycia twórcami 

zasad politycznych, a nie tylko ich odbiorcami. 

Główne różnice między krajami 

postkomunistycznymi a krajami 

Europy Zachodniej 

Ocena wkładu nowych państw członkowskich UE waha się od motoru napędowego 

do hamulcowego. Te różnice są najbardziej widoczne w zakresie polityki 

zagranicznej. Wraz z upadkiem muru berlińskiego Zachód zdawał się tracić 

strukturę, która utrzymywała symboliczny ciężar. Wraz z jej zniknięciem sekretarz 

obrony USA twierdził, że pojawiła się „stara” i „nowa” Europa. Opierał swój 

wniosek na fakcie, że wiele krajów Europy Środkowej i Wschodniej utrzymuje 

wyjątkowo bliskie relacje ze Stanami Zjednoczonymi. Było to widoczne w roku 

2003, kiedy wobec wybuchu wojny w Iraku wszystkie te kraje wsparły interwencję 

wojskową USA. Zwłaszcza Polska okazała się być aktywnym i lojalnym 

partnerem Waszyngtonu. Racjonalnym powodem tej relacji jest bezpieczeń-

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

stwo. Dla krajów postkomunistycznych harmonogram członkostwa w NATO 

był ważniejszy od przystąpienia do UE. Bliskie relacje z USA są postrzegane jako 

swoiste ubezpieczenie od groźby, którą przedstawia sobą region postsowiecki 

leżący w cieniu prężącej muskuły Rosji. Wojna w Gruzji wzmocniła wszystkie 

stare obawy i przyczyniła się do długoterminowych szkód. Kraje takie jak Polska, 

Czechy i kraje bałtyckie chciałyby bezpośrednio współpracować z USA w kwestiach 

militarnych, bezpieczeństwa i zaopatrzenia. Są sceptycznie nastawione 

do wzmocnienia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP). Zależy 

im na tym, by nie doprowadziło to do kryzysu w relacjach transatlantyckich i by 

współpraca europejsko-amerykańska w zakresie bezpieczeństwa trwała dalej 

w strukturach NATO. 

Inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej chciałyby, aby większy nacisk 

kłaść na współpracę między nowymi członkami Unii. Zależy im zwłaszcza na 

zintensyfikowaniu realizacji ENP (Europejskiej Polityki Sąsiedztwa) i współpracy 

z partnerami po drugiej stronie wschodniej granicy UE. Polityka sąsiedztwa jest 

postrzegana nie jako alternatywa, ale jako pierwszy krok na długiej drodze do 

członkostwa w Unii dla Ukrainy, Mołdowy, Białorusi i południowego Kaukazu. 

Postrzegają związanie tych krajów z UE i pomoc w konsolidacji ich instytucji 

jako zabezpieczenie przed neoimperialistycznymi tendencjami emanującymi 

z obszaru byłego Związku Radzieckiego. Mają również nadzieję, że współpraca 

w zakresie stosunków z Rosją zostanie zwiększona wewnątrz Unii Europejskiej. 

Zwłaszcza Polska i kraje bałtyckie są zaniepokojone „wyjątkową” relacją niemiecko-rosyjską. 

Te obawy wzrosły, kiedy zatwierdzono przebieg gazociągu 

przez Morze Bałtyckie bez wcześniejszych konsultacji i wyrażenia zgody przez 

te kraje. 

Postkomunistyczni członkowie UE z zasady popierają szybkie i konsekwentne 

rozszerzanie Unii, ponieważ wszystkie te kraje, z wyjątkiem Czech, są 

położone geograficznie na zewnętrznej granicy UE, czemu chciałyby zaradzić. 

Popierają więc nieograniczoną ekspansję na wschód i na Bałkany Zachodnie. 

W duchu dalszego rozszerzenia i w przeciwieństwie do rosnącego sceptycyzmu 

101

102 



w Europie Zachodniej, w znacznej mierze popierają kandydaturę Turcji. To 

sprawia, że kraje te przeciwstawiają się utworzeniu rdzenia Europy lub „Europy 

dwóch prędkości”. Obawiają się, że nie zostałyby włączone do wewnętrznego 

kręgu i że po raz kolejny znalazłyby się na peryferiach Europy. 

Kraje postkomunistyczne często wskazują na rażącą sprzeczność – zauważając, 

że chociaż mówi się ciągle o niedoskonałościach demokracji w ich 

krajach, sama Unia Europejska również wykazuje podobne braki. 

Jak to będzie za 20 lat? 

Kiedy UE uda się już pokonać własnym wysiłkiem obecny kryzys finansowy i gospodarczy, 

do dwóch jej obecnych filarów, pokoju i wolności, dołączy trzeci, 

solidarność. Ten egzamin zaowocuje stanami zjednoczonymi Europy i rozwieje 

obawy dotyczące obudzenia nacjonalizmów i politycznego rozdrobnienia. 

Ustanowiona zostanie Europa oparta na solidarności, która będzie bronić europejskich 

(i światowych) wartości na poziomie globalnym. 

Wspólnie, nowe i stare demokracje stworzą Europę, która w obliczu kryzysu ekonomicznego 

i finansowego będzie w stanie stworzyć przyjazną środowisku gospodarkę 

rynkową, zdolną pokonywać długoterminowe problemy, takie jak bezrobocie i bieda. UE 

ustanowi struktury, które zmniejszą różnice ekonomiczne i przyczynią się do stworzenia 

sprawiedliwych warunków życia. Pewien sukces odniosą również skuteczne strategie walki 

z długoterminowymi wyzwaniami, takimi jak epidemie, handel narkotykami, nielegalna 

imigracja i międzynarodowy terroryzm, a dalsza przyszłość przyniesie pełen sukces. 

Restrukturyzacja przemysłu europejskiego w taki sposób, by chronić 

środowisko naturalne, stanie się globalnym wzorcem odnawialnych systemów 

energii, produkcji surowców i modelu ochrony środowiska i klimatu. Modernizacja 

doprowadzi do zmniejszenia poziomu emisji dwutlenku węgla, a wysiłki 

całego świata przyczynią się do spowolnienia zmian klimatycznych. 

Udane referenda we wszystkich krajach członkowskich UE dotyczące 

przyjęcia wspólnej konstytucji europejskiej przyczynią się do stworzenia euro-

www.boell.pl 

WERNER SCHUlZ 

pejskiej tożsamości, która przezwycięży narodowe uprzedzenia. Lekcje zostaną 

wyciągnięte z przeszłości, a integracja europejska będzie postrzegana jako obowiązek 

i kwestia przetrwania. Będzie ona odzwierciedlać europejskie doświadczenie 

i podzielane przez całą Europę przekonanie, że Europa musi pogłębiać 

Unię, aby zagwarantować wolność, demokrację i dobrobyt oraz chronić przed 

uprzedzeniami, strachem i antypatią. 

Dzięki zatwierdzonej Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa 

Unia będzie wreszcie mieć jasną strategię. Będzie utrzymywać dobre stosunki 

z osłabionymi supermocarstwami: USA, Rosją i Chinami. Francja i Wielka Brytania 

zrezygnują ze swoich miejsc w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, a międzynarodowe 

znaczenie Unii Europejskiej będzie dalej wzrastać. Wybrany w wyborach 

powszechnych prezydent stanie się głosem obywateli Unii. Unia będzie czerpać 

siłę ze swojej etnicznej, kulturowej i religijnej różnorodności. Pozycja Unii da jej 

możliwość objęcia przewodniej roli w walce o prawa człowieka oraz przeciw 

fundamentalizmowi, nietolerancji i konfliktom. Dodatkowo obywatele UE będą 

mieć dobrze ukształtowaną wspólną świadomość historyczną, która ochroni ich 

przed ponownym popadnięciem w totalitaryzm, rasizm i faszyzm. 

Dla dzieci rewolucji dzisiejsza Europa nie dotyczy wolności i przyszłości. 

Dotyczy możliwości. 

Werner Schulz urodzony w 1950 roku w Zwickau. Studiował technologię 

żywności na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie. W roku 1974 został młod- 

szym wykładowcą na Uniwersytecie Humboldta, ale został zwolniony dyscyplinarnie 

w roku 1980 za przeciwstawienie się inwazji ZSRR na Afganistan. Od 

roku 1968 działał w różnych grupach opozycyjnych w NRD. W roku 1989 był 

jednym z założycieli Neues Forum. Rok później odniósł sukces w pierwszych 

wolnych wyborach do Volkskammer. Od października 1990 do października 

2005, Schulz był członkiem Bundestagu z ramienia Bündnis90/Die Grünen, pełniąc 

funkcje rzecznika, szefa klubu parlamentarnego i rzecznika ds. gospodarczych. 

Od czerwca 2009 roku jest posłem do Parlamentu Europejskiego. 

103

Część II 

Bałkany 

Zachodnie: 

Perspektywa 

Unii Europejskiej

6. 

NiCHOlAS WHytE 

Unia Europejska 

i Bałkany 

Zachodnie 

Nicholas Whyte 

www.boell.pl 

107

108 



Podejście Unii Europejskiej do Bałkanów przypomina nieco uwagę św. Augustyna 

o tym, że chciałby być czystym, „ale jeszcze nie teraz”. Państwa UE co jakiś 

czas zbierają się i deklarują, że kraje bałkańskie powinny znaleźć się w UE, ale 

najwyraźniej „jeszcze nie teraz”. 

To trudne przesłanie do zrozumienia. Droga do członkostwa w UE jest 

już wyznaczona, ale podróż będzie bardzo wolna. Komisja Europejska ciągle 

wpisuje kwestię Bałkanów do porządku obrad w związku z regularnymi corocznymi 

raportami na temat postępów w tych krajach. Obecnie wszystkie kraje 

regionu poza Kosowem podpisały porozumienia o stabilizacji i stowarzyszeniu 

z UE, Albania i Czarnogóra złożyły już aplikacje o członkostwo, Macedonia ma 

status państwa kandydującego, a Chorwacja negocjuje warunki swojego przyszłego 

członkostwa. W regionie, który przyzwyczaił się do nagłych i gwałtownych 

zmian, ciężko przychodzi zrozumienie rzeczywistego tempa i charakteru 

procesu integracji europejskiej, a każde drobne niepowodzenie czy opóźnienie 

może być postrzegane jako zmiana kierunku lub zaniechanie procesu. 

Politycy unijni nie zawsze są pomocni. Najprawdopodobniej po przyjęciu 

Chorwacji minie kilka lat, zanim następny kraj regionu zostanie uznany 

za gotowy do członkostwa w UE. Jednakże deklaracje (zwykle, choć nie tylko, 

składane przez polityków niemieckich) na ten temat są często odczytywane (a 

czasem nawet zamierzone) jako sugerujące, że Unia Europejska powinna całkowicie 

przerwać proces integracji po przyjęciu Chorwacji. Na Bałkanach daje 

znać o sobie pesymistyczny instynkt, który prawie zawsze zakłada, że reszta 

świata odwróci się do tego regionu plecami. Jest prawdą, że Unia Europejska, 

po ogromnym skoku w roku 2004 i potem w 2007, nie spieszy się do kolejnego 

rozszerzenia. Jednak pozostałe kraje między Słowenią a Grecją musiały przejść 

dłuższą drogę niż na przykład Bułgaria i Rumunia, i dlatego proces ten po prostu 

potrwa dłużej. 

Przyjęcie Traktatu lizbońskiego zostało również, w dość niemądry sposób, 

połączone z kwestią dalszego rozszerzenia, zwłaszcza we Francji. Jako 

Komisarz Unii ds. Rozszerzenia, Olli Rehn, zwrócił uwagę na to, że najszyb-


szy możliwy harmonogram przyjęcia Chorwacji do Unii przyjdzie później niż 

najwolniejszy możliwy harmonogram rozwiązania problemu lizbońskiego. Być 

może tym, którzy upierają się przy łączeniu obu kwestii, chodzi o zmuszenie irlandzkich 

wyborców i czeskich parlamentarzystów do poparcia traktatu, kreśląc 

okropną wizję UE bez członków z Bałkanów. Jeśli rzeczywiście tak jest, to dość 

dziwna strategia. Jeśli Traktat lizboński przepadnie, w dalszym ciągu możliwe 

będzie zaadaptowanie istniejących struktur Traktatu nicejskiego do przyjęcia nowych 

członków, tak jak działo się to podczas poprzednich etapów rozszerzenia. 

Jednakże obecnie wyniki badań opinii publicznej w Irlandii są korzystne dla Lizbony, 

a proces w Czechach jest w toku. Przy pewnej dozie szczęścia, kwestia 

ta nie będzie więc spędzać nam dłużej snu z powiek. 

Polityka UE wobec krajów Bałkanów Zachodnich była do tej pory oparta, 

z pewnymi drobnymi różnicami, na udanej polityce rozszerzeniowej, która 

przyniosła stabilizację w Europie Środkowej i Wschodniej. Pierwszą różnicą 

jest podpisanie Porozumień o Stabilizacji i Stowarzyszeniu, podczas gdy kraje 

wstępujące do Unii w 2004 i 2007 roku podpisały Europejski Układ o Stowarzyszeniu. 

Dokumenty podpisywane z krajami bałkańskimi odnoszą się do kilku 

aspektów polityki UE, które nie istniały jeszcze w latach 90. – między innymi 

do kwestii wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Dodatkowo, do 

znanych kryteriów kopenhaskich dotyczących członkostwa w UE (demokracja, 

gospodarka rynkowa, zdolność udźwignięcia obowiązków związanych z członkostwem) 

dodano dodatkowy wymóg: współpracy regionalnej. 

Nacisk UE na współpracę regionalną był postrzegany z podejrzliwością 

i wzbudził pewne zamieszanie w regionie. Stworzenie instrumentów takich jak 

Pakt Stabilizacyjny sprawiało wrażenie próby oddalenia Zachodnich Bałkanów, 

czy też wymuszonej próby reintegracji starej Jugosławii, tym razem bez Słowenii, 

ale z Albanią. Początkowo wysocy rangą urzędnicy Paktu Stabilizacyjnego 

sprawiali wrażenie, jakby to wyłącznie ich organizacja, a nie UE, dostarczała 

ramowej struktury przyszłego rozwoju regionu. Na szczęście podejrzenia te 

rozwiały się do czasu, kiedy Pakt Stabilizacyjny przekształcono w Regionalną 

www.boell.pl 

109

110 



Radę Współpracy, ale dają one pojęcie o trudnościach w komunikacji między 

UE a regionem. 

Chorwacja 

Chorwacja jest bez dwóch zdań najbardziej zaawansowana ze wszystkich krajów 

Bałkanów Zachodnich w swoich przygotowaniach do członkostwa w UE. 

Złożyła aplikację członkowską w 2003 roku, otrzymała status państwa kandydującego 

w roku 2004 i rozpoczęła negocjacje w 2005. Chorwacja płaci jednak 

cenę za sposób, w jaki zakończył się piąty etap rozszerzenia. Nikt w UE, w tym 

rządy dwóch zainteresowanych krajów, nie jest zadowolony z tego, w jaki sposób 

przyjęto Bułgarię i Rumunię. Niektórzy uważają, że pośpiech towarzyszący 

przyjęciu nowych członków w roku 2004 i 2007, oraz przekonanie że Turcja 

może stać się członkiem UE, zanim będzie do tego gotowa, przyczyniły się do 

klęski referendów w sprawie Traktatu Konstytucyjnego we Francji i w Holandii. 

W odpowiedzi Komisja Europejska znacznie zaostrzyła proces akcesji, stawiając 

więcej wymagań, które muszą być wypełnione przed otwarciem kolejnego 

rozdziału procesu. Chorwacja jest królikiem doświadczalnym tego podejścia, 

ponieważ przechodzi przez kolejne etapy procesu znacznie szybciej niż Turcja. 

Chorwacja miała też inne problemy. Stosowanie się do wyroków Międzynarodowego 

Trybunału Karnego do spraw Zbrodni Wojennych w Hadze 

(omówione poniżej) jest kwestią, która stale powraca. Kwestią natury bardziej 

ogólnej jest też niedawne zaostrzenie dwustronnego sporu dotyczącego 

lądowej i morskiej granicy między Słowenią i Chorwacją, co przerodziło się 

w problem w procesie rozszerzenia. Zasady UE są jasne: Słowenia jest obecnie 

członkiem klubu i ma takie same prawa jak każdy z pozostałych 26 członków do 

zablokowania konkretnych rozdziałów rokowań. A Unia pozwoliła już, by inne 

kraje podniosły niektóre kwestie dwustronne do rangi spraw przesądzających 

o członkostwie (jak na przykład obiekcje Greków wobec konstytucyjnej nazwy 

Macedonii). To jednak tworzy nieciekawą perspektywę dla powolnego pele-


tonu krajów bałkańskich zbliżającego się do UE. Czy wszystkie nierozwiązane 

kwestie dwustronne zostaną wykorzystane przez kraje bardziej zaawansowane 

w negocjacjach do opóźnienia postępów innych? Precedens słoweński przynosi 

ponurą odpowiedź. 

Macedonia 

Macedoński kryzys wewnętrzny z roku 2001 jest postrzegany jako sukces UE i, 

bardziej ogólnie, społeczności międzynarodowej. Są powody dla takiej właśnie 

oceny. Dostrzeżono sygnały ostrzegawcze, wysłano ważnych mężów stanu do 

Skopje, by negocjowali z kluczowymi osobami, jawnie i w tajemnicy; zakończono 

działania wojenne, wysłano międzynarodowe siły pokojowe oraz zawarto 

i wdrożono ugodę polityczną. Po zakończeniu konfliktu UE utrzymywała stanowisko 

specjalnego przedstawiciela UE (EUSR), które piastowali po kolei: Alain 

Leroy, Alexis Brouhns, Søren Jessen-Petersen, Michael Sahlin i ostatnio Erwan 

Fouere, który pełni również funkcję przedstawiciela Komisji Europejskiej. Specjalni 

przedstawiciele są najważniejszym politycznym kontaktem dla UE, pełnią 

również rolę starszych przedstawicieli międzynarodowych oraz, jeśli zajdzie 

taka potrzeba, mediatorów. Macedonia złożyła formalną aplikację o członkostwo 

w roku 2004, otrzymała status państwa kandydującego w następnym roku 

i liczy na to, że w roku 2009 wyznaczona zostanie data rozpoczęcia negocjacji 

akcesyjnych. 

Ale sukces ten nie jest wyłącznie sukcesem Unii Europejskiej. Najbardziej 

przyczynili się do niego sami obywatele Macedonii. W porównaniu z innymi 

grupami zbrojnymi w innych regionach, cele polityczne Narodowej Armii 

Wyzwolenia w roku 2001 były dość skromne i sprowadzały się do zwiększenia 

praw mniejszości albańskiej w istniejącym państwie macedońskim (mimo że mitologia 

serbska i leniwi zachodni dziennikarze odmalowywali ich jako propagatorów 

Wielkiej Albanii). System polityczny Macedonii borykał się z koniecznością 

wdrożenia rozwiązania narzuconego siłą w wyniku interwencji międzynarodo- 

www.boell.pl 

111

112 



wej, ale dał radę udźwignąć ten ciężar, pokonując wyzwania takie jak tragiczna 

śmierć prezydenta Trajkovskiego, który odegrał kluczową rolę w rozwiązaniu 

kryzysu z roku 2001, oraz referendum stawiające wyzwanie procesowi integracji 

w roku 2004. W dalszym ciągu istnieją napięcia, a czasami dochodzi nawet 

do przemocy, jednak zajścia te mają miejsce raczej w obrębie danej grupy etnicznej, 

a nie między różnymi grupami. 

Rola UE w sukcesie Macedonii wymaga też bardziej krytycznej oceny, 

a nie tylko samozadowolenia. Odpowiedzialność za mediacje dążące do zakończenia 

sporów i osiągnięcia porozumienia w roku 2001 była dzielona (by ująć 

to w grzeczny sposób) między UE a urzędników amerykańskich, którzy działali 

jako przedstawiciele NATO oraz OBWE. UE nie była wystarczająco silna, by 

być jedynym mediatorem. Podczas gdy rola polityczna kolejnych EUSR po roku 

2001 rzeczywiście była istotna, misje polowe WPZiB w tym okresie nie były 

równie ważne. Operation Concordia, określana mianem pierwszej europejskiej 

misji wojskowej, funkcjonowała przez 9 miesięcy w roku 2003 – dwa lata po zakończeniu 

konfliktu. W dodatku UE od dawna toleruje obsesję Grecji w kwestii 

„nazwy”, czyli pomysł, że Macedonia planuje zaanektować północną prowincję 

Grecji o tej samej nazwie. Skopje popełniło pewne błędy w swoim podejściu 

do tej kwestii, ale w tej sytuacji to UE przychyliła się do nieracjonalnej pozycji 

jednego ze swoich państw członkowskich. 

Albania 

Albania przyśpieszyła wręcz niewiarygodnie, od sytuacji całkowitego rozkładu 

politycznego w roku 1997 do momentu, w którym, razem z Chorwacją, była 

w stanie jako pierwsza przystąpić do NATO i złożyć aplikację o członkostwo 

w Unii w pierwszej połowie roku 2009. Problemy Albanii są w znacznym stopniu 

napędzane wewnętrznie. Przekształcenie kraju, który był kiedyś najbardziej 

odizolowanym państwem w Europie, w nowoczesny system polityczny nie jest 

szybkim procesem. W ciągu ostatnich dwóch lat politycy albańscy zaczęli od-


chodzić od konfrontacyjnego stylu uprawiania polityki z lat minionych, chociaż 

w dalszym ciągu trzeba jeszcze uchwalić i przeprowadzić wiele reform. 

Temat, który jest szeroko dyskutowany w krajach sąsiedzkich, ale prawie ni- 

gdy nie jest podnoszony w Albanii, to kwestia albańskich nacjonalistów dążących do 

stworzenia “Wielkiej Albanii” jako państwa, które zjednoczyłoby Albanię, Kosowo, 

zachodnią Macedonię, południową Czarnogórę i, w niektórych wersjach, również 

peryferia Epirusu w Grecji. Rzeczywiście wielu Albańczyków żywi sentyment do 

pomysłu mieszkania w jednym kraju. Jednak jest również jasne, że żadna partia, 

która na poważnie zgłasza tego rodzaju postulaty, nie otrzymuje istotnego poparcia 

w jakimkolwiek rejonie zamieszkałym przez Albańczyków. (Mając na uwadze świeckie 

tradycje islamu na Bałkanach, są jeszcze mniejsze szanse na albańsko-bośniacki jihad.) 

Albańczycy wszędzie zdają się być skłonni do brania udziału w strukturach państwowych 

istniejących w obecnych granicach i do zmniejszania roli tych granic raczej 

dzięki integracji europejskiej niż korzystając z dziewiętnastowiecznych modeli. 

Czarnogóra 

W pewnym sensie Czarnogóra odbyła jeszcze szybszą podróż od uzyskania niepodległości 

w połowie 2006 roku. W okresie 2000-2001 Unia Europejska działała 

na rzecz powstrzymania Czarnogóry od proklamowania niepodległości, pośrednicząc 

w zawarciu porozumienia mającego na celu stworzenie nowego państwa, 

Serbii i Czarnogóry, które zastąpiło Federalną Republikę Jugosławii, pozostałość po 

wcześniejszych wojnach. Instytucje nowej konfederacji działały bardzo słabo, ale 

wystarczająco, aby przeprowadzić w końcu referendum dotyczące niepodległości 

Czarnogóry. Znaczna większość głosujących opowiedziała się za niepodległością1 . 

Od tego czasu Czarnogóra osiąga równomierne, choć mało spektakularne postępy 

i pod koniec 2008 roku złożyła aplikację o członkostwo w Unii. 

1 Co ciekawe, podczas kampanii przedreferendalnej, działacze obu stron twierdzili, że oferują 

szybszą drogę do UE niż strona przeciwna. 

www.boell.pl 

113

114 



Bośnia 

Europejski projekt jest w tej chwili najsłabszy w Bośni. To wyjątkowo smutny przy- 

padek, ponieważ do połowy roku 2006 miały tam miejsce znaczne postępy w bu- 

dowaniu wiarygodności kraju bośniackiego jako struktury zapewniającej przyszłość 

obywatelom, w oparciu o kolejnych Wysokich Przedstawicieli – Carla Bildta, Wolfganga 

Petrischa i, przede wszystkim, Paddy’ego Ashdowna, który pełnił również 

funkcję Specjalnego Wysłannika Unii Europejskiej. „Uprawnienia bońskie” 2 przyznane 

Wysokiemu Przedstawicielowi były w tym rejonie wyjątkowe (Specjalny Wysłannik 

Sekretarza Generalnego ONZ [SRSG] w Kosowie oraz obecnie Międzynarodowe 

Biuro ds. Cywilnych również otrzymały podobnie szerokie uprawnienia, ale nie 

były one wykorzystywane w praktyce). 

Układ ten był szeroko krytykowany, z wielu przyczyn. Niektórzy na zachodzie 

sprzeciwiali mu się z przyczyn teoretycznych, oponując przeciw neokolonialnemu 

narzucaniu woli wspólnoty międzynarodowej instytucjom lokalnym. 

Z kolei w Sarajewie sprzeciwiano się temu, że siły te nie zostały wykorzystane do 

powstrzymania serbskich i chorwackich nacjonalistów oraz do zdemontowania instytucji 

powołanych przez Porozumienie z Dayton i stworzenia zjednoczonej Bośni. 

Jednak groźba użycia „uprawnień bońskich” jako kij i obietnica integracji europejskiej 

jako marchewka zostały wykorzystane do przekonania bośniackich polityków do 

połączenia trzech armii, które od ponad dziesięciu lat prowadziły ze sobą wojnę, 

do zjednoczenia wywiadu w kraju oraz do stworzenia mechanizmów fiskalnych 

umożliwiających funkcjonowanie wszystkich instytucji państwowych. 

Następnie wszystko się popsuło. Społeczność międzynarodowa mianowała 

kolejnego Wysokiego Przedstawiciela, którego zasadą było, z grubsza 

rzecz biorąc, unikanie wykorzystania uprawnień bońskich, a więc usunięcie kija 

2 Uprawnienia bońskie, uchwalone podczas spotkania Rady Wdrażającej Pokój w roku 1997 

w Bonn pozwalają Wysokiemu Przedstawicielowi zawetować nominacje urzędników publicznych 

w Bośni, narzucać rozporządzenia prawne i usuwać krnąbrnych urzędników.


z politycznego równania. Przyzwyczajona do delegowania różnych spraw do 

Petritscha i Ashdowna, UE nie zdawała sobie sprawy jak tragiczny w skutkach 

okaże się brak działania nowego Wysokiego Przedstawiciela. Skuteczna polityka 

mogła aktywnie wspierać i wręcz pomóc bośniackim urzędnikom w pracy nad 

pokonywaniem stojących przed nimi wyzwań w sytuacji, w której nie mogli 

dłużej liczyć na to, że społeczność międzynarodowa podejmie za nich trudne 

decyzje. To przesłanie nie jest skutecznie przekazywane, kiedy najwyższy rangą 

przedstawiciel społeczności międzynarodowej zdaje się spać w pracy. 

Autorytet społeczności międzynarodowej w Bośni nigdy nie był niższy 

niż obecnie. To bolesne dla Europejczyków, ale wiarygodność UE w Bośni nigdy 

nie była wysoka: pompatyczne i nieskuteczne deklaracje o interwencji we 

wczesnych latach 90. („L’heure de l’Europe,” jak ujął to pewien nieostrożny 

minister spraw zagranicznych), korupcja związana z dostawami pomocy w późnych 

latach 90., mało skuteczna misja policyjna przejmująca sytuację od ONZ 

w roku 2002. Przekonanie to zostało wzmocnione zniszczeniem wiarygodności 

Urzędu Wysokiego Przedstawiciela przez zaniechanie działania. Nowo mianowany 

Wysoki Przedstawiciel został obarczony zadaniem godnego zamknięcia 

biura; nie ma innej alternatywy. 

W pewnym sensie to mogą być dobre wieści. Bośniaccy urzędnicy państwowi 

muszą wreszcie przestać marzyć o osobach z zewnątrz przyjeżdżających 

do kraju, by wszystko naprawić i uzyskać pewność siebie niezbędną do zawierania 

wewnętrznych układów bez ciągłego oglądania się na zewnętrznych sponsorów 

(lub, częściej, na wyimaginowanych sponsorów swoich rozmówców). 

W dłuższej perspektywie czasowej jest to nie do uniknięcia, o ile Chorwacja 

i Serbia w dalszym ciągu będą zajmować się swoimi kwestiami wewnętrznymi, 

a nie szukać przygody u sąsiadów (a na pewno tak będzie się działo w Chorwacji 

i prawdopodobnie również w Serbii). W końcu „przyciąganie” krajów sąsiadujących 

zbliżających się do Unii Europejskiej zmusi polityków bośniackich do 

przyjęcia perspektywy nastawionej na przyszłość, a nie na pułapki przeszłości. 

www.boell.pl 

115

116 



Są pewne znaki sygnalizujące, że tak właśnie może się stać. Trzech 

kluczowych polityków z trzech głównych grup narodowych w Bośni, Milo- 

rad Dodik, Sulejman Tihić i Dragan Čović, spotykało się w ciągu ostatnich 

miesięcy, żeby omówić wspólną strategię i wizję przyszłości kraju. Muszą 

stawić czoło silnej wewnętrznej opozycji (zwłaszcza Tihić) i rozproszeniom 

w postaci kwestii zewnętrznych (zwłaszcza Dodik). Społeczność międzyna- 

rodowa powinna wesprzeć ich inicjatywę, zamiast dalej tracić czas na omawianie 

swojej własnej architektury instytucjonalnej lub tworzenie przykrywki 

politycznej dla tych w Bośni, którym zależy na wykolejeniu kraju. Ci trzej 

politycy z pewnością nie są aniołami, ale mają potencjał zbudowania bośniackich 

struktur państwowych o większej wiarygodności wewnętrznej niż 

obecny układ. 

Co najważniejsze, nie ma większego ryzyka odnowienia konfliktu. Misja 

pokojowa UE musi pozostać, dopóki nie zakończy się obecna faza debaty 

konstytucyjnej, ale sąsiedzi Bośni nie wykazują entuzjazmu dla pomagania militarnym 

i paramilitarnym awanturnikom w kraju. Bośnia uczy się rozwiązywać 

swoje wewnętrzne konflikty uciekając się do słów, a nie rękoczynów. Społeczność 

międzynarodowa musi w jasny i konsekwentny sposób określić kontekst, 

w jakim może to mieć miejsce. 

Serbia 

Serbia jest swego rodzaju paradoksem. Przypada jej kluczowe położenie geograficzne 

na Zachodnich Bałkanach i, jako historyczne centrum starego królestwa 

Jugosławii i Federacji Tity, zachowuje pewną rangę. Zaangażowanie 

i współpraca Serbii są niezbędne, by trwale ustabilizować i zintegrować całe 

Bałkany. Serbia ma do opowiedzenia fascynującą historię – obalenie Miloševića, 

tragiczną śmierć Zorana Đinđića z rąk jego własnych sił bezpieczeństwa, 

stopniowe wypieranie sił nacjonalistycznych przez Partię Demokratyczną i jej 

sojuszników. Ta historia jeszcze się nie zakończyła.


Ale Serbia jest skrępowana pewnymi aspektami swojej przeszłości. 

Pierwszym jest kłopot z odnalezieniem i zaaresztowaniem dwóch sprawców 

zbrodni wojennych poszukiwanych przez Międzynarodowy Trybunał w Hadze. 

Jest to kwestia podporządkowania się prawu międzynarodowemu i pokazania, 

że Serbia jest gotowa do rozliczenia się z przeszłością i do pozostawienia jej za 

sobą. Najświeższe sprawozdania dotyczące postępów w schwytaniu zbrodnia- 

rzy są zachęcające, ale dopóki Ratko Mladić i Goran Hadžić nie zostaną schwy- 

tani, pozostaną pytania bez odpowiedzi. Niektóre rządy w Europie opóźni- 

ły podpisanie Porozumienia o Stabilizacji i Stowarzyszeniu z Serbią, dopóki 

prokurator międzynarodowy nie uznał działań Belgradu za zadowalające – co 

było rozsądnym zastosowaniem tradycyjnej unijnej zasady warunkowości, która 

z niezrozumiałych powodów nie została w tym przypadku poparta przez 

wszystkie kraje członkowskie. 

Drugim problemem Serbii jest oczywiście Kosowo. Serbia postrzega 

Kosowo jako część swojego terytorium, podczas gdy 22 z 27 członków UE 

jest innego zdania. Konstytucja Serbii, ratyfikowana po problematycznym referendum 

w roku 2006, również potwierdza roszczenia Serbii do Kosowa. Społeczność 

międzynarodowa wspiera budżet Serbii. Ale Serbia w dalszym ciągu 

wspiera również równoległe instytucje serbskie w Kosowie, nielegalne nawet 

w okresie misji ONZ, a tym bardziej po ogłoszenia niepodległości. Serbia przekonała 

Zgromadzenie Ogólne ONZ do przekazania kwestii niepodległości Kosowa 

do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Najprawdopodobniej 

skończy się to wyrokiem, który nie usatysfakcjonuje nikogo. Są 

małe szanse na to, że sąd powie dziesiątkom krajów, które uznały Kosowo, aby 

wycofały swoich ambasadorów. 

Serbia musi zdać sobie sprawę, że Kosowo zostało stracone ze względu 

na politykę Belgradu w przeszłości, a nie w wyniku międzynarodowego spisku. 

Społeczność międzynarodowa na pewno wolałaby rozwiązanie zachowujące 

granice w ich poprzednim stanie, a przynajmniej nie zmuszające do dokonywania 

trudnych wyborów. Jednak kolejne rządy serbskie nigdy nie traktowały 

www.boell.pl 

117

118 



większości mieszkańców Kosowa jako obywateli bądź potencjalnych obywateli 

(nie byli nawet na listach wyborców w 2006 podczas referendum w sprawie 

konstytucji, która zdefiniowała ich terytorium jako część Serbii). Podczas negocjacji 

dotyczących niepodległości, strona serbska nie przedstawiła żadnych poważnych 

propozycji, w żaden sposób nie wzięto również pod uwagę potrzeb 

dwóch milionów obywateli albańskich w państwie serbskim. Kwestia Kosowa 

jest w Serbii postrzegana jako kwestia terytorium, a nie ludzi – a to się w dzisiejszej 

Europie nie sprawdza. 

Serbia stopniowo i nieuchronnie pogodzi się w końcu ze stratą Kosowa. 

Prawdopodobnie w okresie przejściowym, po ogłoszeniu wyroku MTS, sytuacja 

będzie przypominać przejście od doktryny Hallsteina do Ostpolitik w Republice 

Federalnej Niemiec w późnych latach 60. i wczesnych 70., być może 

nawet do Grundlagenvertrag3 . Największą różnicą będzie jednak to, że ludność 

obu republik niemieckich w znacznej mierze wspierała zjednoczenie. Kosowo 

nie wykazuje żadnej woli w tym kierunku, a chociaż Serbowie w większości postrzegają 

Kosowo jako terytorium serbskie, większość dostrzega, że praktycznie 

rzecz biorąc zostało już ono stracone. 

Kosowo 

Podejście UE do Kosowa wykazało ograniczenia w budowaniu wspólnej polityki 

zagranicznej, nawet w kwestiach, co do których wszyscy członkowie zgadzali 

się z koniecznością stworzenia wspólnej strategii. Po interwencji NATO w roku 

1999, ONZ została siłą zarządzającą w byłej prowincji serbskiej. UE w znaczny 

sposób wsparła UNMIK (Misję ONZ w Kosowie), zarówno w zakresie pienię- 

3 W Grundlagenvertrag (Traktacie Podstawowym), podpisanym w 1972 roku, Republika Federalna 

Niemiec i Niemiecka Republika Demokratyczna uznały się wzajemnie jako niepodległe 

państwa, co stanowiło odejście od zachodnioniemieckiej Doktryny Hallsteina, według 

której Republika Federalna nie utrzymywała relacji demokratycznych z jakimkolwiek krajem, 

który uznał Niemiecką Republikę Demokratyczną.


dzy, jak i personelu. Ale przywództwo polityczne pochodziło zwykle z USA lub 

bezpośrednio od Specjalnego Wysłannika ONZ (który zawsze był Europejczykiem, 

ale mianowanym przez ONZ, a nie przez UE). 

Poważnym problemem, który podzielił UE i świat, było pytanie: na jakiej 

podstawie można uznać odłączenie się Kosowa od Serbii? Nikt, kto odwiedził 

Kosowo po roku 1999, nie mógł mieć złudzeń co do tego, że kiedykolwiek będzie 

ono częścią państwa Serbii, ale w większości stolic europejskich królowało 

myślenie życzeniowe (czy też, jak powiedział do mnie pewien urzędnik UE, 

„Schowaliśmy nasze głowy w piasek”). W tamtym okresie często spotykałem 

się z opiniami wygłaszanymi przez urzędników i działaczy, którzy twierdzili, że 

status quo może trwać w nieskończoność, dopóki ludzie nie ochłoną, a wtedy 

można będzie wypracować jakiś układ między Belgradem a Prisztiną. 

W rzeczywistości polityka dryfowania okazała się fatalna w skutkach 

i doprowadziła do zamieszek w marcu 2004, kiedy kilka osób zostało zabitych 

podczas powszechnego powstania przeciw rządom społeczności międzynarodowej. 

W tym momencie w sprawę zaangażowali się główni gracze 

międzynarodowi, a ONZ podjęła rokowania mające na celu ostateczne ustalenie 

statusu Kosowa, sprawnie prowadzone przez byłego prezydenta Finlandii 

Martii Ahtisaariego z pomocą doświadczonego dyplomaty austriackiego 

Alberta Rohana. Proces ten miał raczej na celu przekonanie wahających się 

członków społeczności międzynarodowej, że nie istnieje alternatywa wobec 

uznania niepodległości Kosowa. Niektórzy sądzili, że być może uda się 

przegłosować rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ, która narzuciłaby jakieś 

rozwiązanie sprawy Serbii i Kosowa, chociaż Rosjanie dali jasno znać od początku, 

że zawetują taką rezolucję. 

Ahtisaari w końcu przedstawił swoją propozycję, według której Kosowo 

miało stać się niepodległym krajem, jednak z zachowaniem nadzoru międzynarodowego. 

Rosjanie nie zaakceptowali tej propozycji, a ostatnia runda rokowań, 

pod przewodnictwem niemieckiego dyplomaty Wolfganga Ischingera, nie doprowadziła 

do rozwiązania tej sytuacji. Wtedy parlament w Prisztinie ogłosił nie- 

www.boell.pl 

119

120 



podległość, wprowadzając w życie wszystkie postanowienia planu Ahtisaariego 

dotyczące ochrony mniejszości i obecności międzynarodowej. Serbowie w Ko- 

sowie nie uznali nowego stanu rzeczy, ale nie ogłosili również formalnej secesji, 

a Belgrad nie wykonał żadnych ruchów mających na celu ponowne włączenie 

terytorium zamieszkałego w większości przez Serbów (oczywiście, z punktu 

widzenia Belgradu, całe Kosowo pozostaje terytorium serbskim). Osiągnięto 

więc niełatwą sytuację patową. 

UE ogłosiła dumnie, pod koniec procesu, że udało się przyjąć wspólną 

linię polityczną. Jednak w rzeczywistości ta „wspólna” linia polityczna 

sprowadza się do zaakceptowania tego, że państwa członkowskie UE nie 

będą mieć wspólnych poglądów w ważnej kwestii uznania niepodległości 

Kosowa (i że zostanie tam wysłana misja UE). Znaczna większość 27 państw 

członkowskich uznała już Kosowo. Wyjątkami są Hiszpania, Cypr, Rumunia, 

Słowacja i Grecja. Linia polityczna Grecji wyraźnie mięknie, jednak Hiszpania 

stanowczo twierdzi, że uznanie Kosowa zachęciłoby jej własnych separatystów 

(nie jest jasne, czy Basków i Katalończyków zapytano o opinię 

w tej sprawie). 

Sytuacja ta jednak nie może trwać w nieskończoność. Mieszkańcom 

Kosowa, oraz ich sąsiadom w Serbii, Macedonii, Albanii i Czarnogórze, 

obiecano ostateczne członkostwo w UE. To oznacza, że w pewnym momencie 

Kosowo będzie musiało złożyć aplikację o członkostwo i przejść 

przez proces negocjacji. Przed tym jeszcze będzie musiało podpisać z UE 

Porozumienie o Stabilizacji i Stowarzyszeniu lub inny równorzędny dokument. 

Jak jednak UE ma nawiązać z Kosowem kontakty, których końcowym 

celem będzie członkostwo w Unii, skoro Hiszpania i inne kraje nie uznają 

Kosowa jako państwa? Oraz, co jeszcze bardziej niepokoi, jeśli UE rozpocznie 

negocjacje z Serbią na temat przyszłego członkostwa, czy będzie to Serbia 

dziesięciu milionów obywateli, wliczając Kosowo, czy też Serbia ośmiu 

milionów obywateli, którzy rzeczywiście uznają zwierzchnictwo Belgradu? 

Tego nie wiemy.

Wnioski: Bałkany i UE 


W ciągu dziesięciu lat od wojny w Kosowie wiele zmieniło się na Bałkanach 

na lepsze. Odrodzenie konfliktu zdaje się mało prawdopodobne, a większość 

przywódców regionu zaakceptowała integrację europejską oraz kształt swoich 

krajów w obecnych granicach (z pewnymi zastrzeżeniami w Bośni i Serbii). 

Błędne koło niepewności i braku stabilizacji, które niesie ze sobą perspektywę 

dalszej przemocy, zostało przerwane. Zwiększyła się również wiedza UE o regionie 

– wielu urzędników unijnych spędziło czas na różnego rodzaju misjach 

na Bałkanach, a wielu jeszcze pojedzie w te strony w przyszłości. Region jest 

obecnie całkowicie otoczony krajami członkowskimi UE, co stanowi namacalny 

przykład tego, że nie wszystkie obietnice składane przez Brukselę są tylko pustymi 

frazesami. Dziedzictwo przeszłości jest powoli zagrzebywane, w znacznej 

mierze dzięki Międzynarodowemu Trybunałowi w Hadze, który sprecyzował 

zakres jednostkowej odpowiedzialności, a nie zbiorowej winy, za zbrodnie 

przeszłości. 

Źdźbło prawdy tkwi chyba w opinii, że Slobodan Milošević zrobił więcej 

niż jakakolwiek inna osoba dla rozwoju WPZiB. Unijna niezdolność działania 

podczas konfliktów w latach 90. odsłoniła przepaść między siłą gospodarczą 

UE a jej słabością w kwestiach bezpieczeństwa. Rozwój sytuacji wewnątrz Unii 

był w znacznej mierze pozytywny – mianowanie Javiera Solany jako jedynego 

Wysokiego Przedstawiciela ds. WPZiB, lepsze wewnętrzne rozprzestrzenianie 

informacji i lepsza koordynacja. 

Musimy jednak zadać jedno niewygodne pytanie: czy nowa możliwość 

prowadzenia przez UE misji w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa 

i Obrony (ESDP) zmieniła jakkolwiek sytuację? Pierwszą taką misją była misja 

policyjna w Bośni, która koncentrowała się na wspieraniu lokalnej policji, a nie 

na monitorowaniu sytuacji. Była ona bardzo źle skoordynowana z działaniami 

Wysokiego Przedstawiciela, który jako specjalny wysłannik UE był w teorii 

w dowództwie misji, a na dodatek zupełnie nie przyczyniła się do reformy służb 

www.boell.pl 

121

122 



policyjnych w Bośni. Pierwsza w historii misja wojskowa UE, jak wspomnia- 

no powyżej, została wysłana w pokojowe środowisko Macedonii, gdzie była 

skazana na sukces. Kształt obecnej misji EULEX w Kosowie 4 jest oparty raczej 

na przekonaniu Unii dotyczącym tego, co może ona zdziałać i na przekonaniu 

państw członkowskich dotyczącym tego, co powinna robić, a nie na tym, czego 

rzeczywiście wymaga sytuacja w Kosowie. Oczywiście, prawdopodobnie lepiej, 

żeby Unia robiła cokolwiek niż nic, ale powinniśmy wszyscy pozostać realistami 

w kwestii tego, ile uda jej się zdziałać. 

Czymś, co Unia rzeczywiście może zrobić, jest stworzenie czytelnego 

harmonogramu zniesienia wiz dla wszystkich mieszkańców Zachodnich Bałkanów. 

Dynamika polityczna związana z tą kwestią jest bardzo dziwna. Chociaż 

kraje UE mogą mieć rzeczywiste (choć czasem przesadzone) powody do obaw 

związanych z przestępczością zorganizowaną płynącą z tego regionu, nie da się 

ukryć, że większość bałkańskich przestępców zorganizowanych dawno zorganizowała 

sobie unijny paszport. Ostra polityka wizowa w rzeczywistości karze 

uczciwych podróżnych i wprowadza nagrodę finansową za przestępczość. Na 

szczęście opinia w tej kwestii zdaje się zmieniać, a politycy unijni zaczynają zdawać 

sobie sprawę, że w walce z przestępczością bardziej przydatne będzie 

budowanie lokalnych struktur policji i wymiaru sprawiedliwości, a nie odpowiedzialność 

zbiorowa rozszerzana na całe kraje. 

Unia Europejska nie lubi wybiegać myślami za bardzo w przód. (Co 

widać choćby na przykładzie braku umiejętności sformułowania poważnej linii 

politycznej wobec sąsiadów ze wschodu i z obszaru śródziemnomorskiego). 

Jednak pewne problemy mogą zostać rozwiązane, a inne przynajmniej zmniejszone 

dzięki myśleniu strategicznemu. Wymieniłem już powyżej jeden obszar 

uwagi (Bośnię) i jeden poważniejszy długoterminowy problem (dynamikę Serbia-Kosowo). 

Co najważniejsze, urzędnicy w instytucjach unijnych i w krajach 

członkowskich mogą pomóc w stabilizacji regionu, wzmacniając swoje wsparcie 

4 http://www.eulex-kosovo.eu.


perspektywy europejskiej dla Bałkanów i z radością oczekując dnia, kiedy cały 

półwysep zintegruje się z Unią Europejską. 

Nicholas Whyte jest kierownikiem Biura Independent Diplomat w Brukseli od 

stycznia 2007. Wcześniej był Dyrektorem Europejskiego Programu International 

Crisis Group, zarządzając badaniami i lobbingiem organizacji na Bałkanach, 

Południowym Kaukazie, w Mołdowie i na Cyprze. Pracował również w Centrum 

Badań nad Polityką Europejską (CEPS) w Brukseli i National Democratic 

Institute for International Affairs w Bośni-Hercegowinie i Chorwacji. Nicholas 

Whyte pochodzi z Irlandii Północnej, gdzie brał udział w procesie pokojowym 

w połowie lat 90. jako główny menadżer kampanii protestancko-katolickiej partii 

Alliance Party of Northern Ireland. Otrzymał tytuł doktora na Queen’s University 

w Belfaście, gdzie wykłada na Wydziale Socjologii, Polityki Społecznej i Pracy 

Społecznej. Jest również członkiem Międzynarodowej Rady Doradczej South- 

East Europe Research Centre w Salonikach w Grecji. 

www.boell.pl 

123

7. 

Perspektywa 

europejska 1 

dla Serbii, 

Czarnogóry 

i Kosowa 

Vladimir Pavićević 

www.boell.pl 

VlAdiMiR PAVićEVić 

1 Termin perspektywa europejska odnosi się do szans członkostwa w Unii Europejskiej. 

125

126 



Wstęp 

Upadek Muru Berlińskiego w roku 1989 wyznaczył początek gospodarczej, 

prawnej i politycznej transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. 

Otworzył okres budowania systemu opartego na gospodarce rynkowej, rządach 

prawa i pluralizmie politycznym. Akcentowanie przez te kraje wartości 

europejskich w oczywisty sposób wynikało z dążenia do członkostwa w Unii 

Europejskiej. Chodziło o ostateczne zjednoczenie Europy od pół wieku rozdzielonej 

żelazną kurtyną. 

Wśród krajów komunistycznych to ówczesna Jugosławia (Socjalistyczna 

Federalna Republika Jugosławii – SFRJ) była najbliższa osiągnięcia perspektywy 

europejskiej. SFRJ była federacją sześciu republik (Serbii, Chorwacji, Bośni 

i Hercegowiny, Macedonii, Słowenii i Czarnogóry) oraz dwóch okręgów 

autonomicznych (Kosowa i Wojwodiny). Kosowo i Wojwodina administracyjnie 

należały do Serbii, ale miały prawo głosu w ciałach federalnych. W innych 

krajach postkomunistycznych członkostwo w Unii Europejskiej definiowano 

jako fundamentalny, ale odległy cel. W SFRJ przemoc etniczna, która przerodziła 

się w wojnę domową i całkowity rozpad kraju, zniszczyła wszelkie 

nadzieje na rychłe członkostwo w Unii Europejskiej. Dopiero po zakończeniu 

działań wojennych cel ten powrócił jako priorytet polityczny w państwach 

sukcesyjnych SFRJ. 

Spośród państw byłej Jugosławii tylko Słowenia stała się pełnym członkiem 

UE w roku 2004. Pozostałe dalej tłoczą się w poczekalni. Chorwacja 

rozpoczęła negocjacje członkowskie i ma nadzieję na ich sfinalizowanie w roku 

2010. Macedonia, mimo wszystkich swoich problemów, otrzymała status kraju 

kandydującego w roku 2005 i przygotowuje się do negocjacji członkowskich. 

Czarnogóra złożyła aplikację o członkostwo i ma nadzieję uzyskać status kandydacki 

w roku 2010. Albania i Bośnia podpisały Układy o Stabilizacji i Stowarzyszeniu 

(SAA). Albania złożyła aplikację członkowską w kwietniu 2009, a Bośnia 

w dalszym ciągu czeka na możliwość złożenia dokumentów.

www.boell.pl 


Po zmianach, które rozpoczęły się w roku 2000 usunięciem ze stanowi- 

ska Miloševića, europejska orientacja Serbii jest w dalszym ciągu niepewna. Ser- 

bia podpisała SAA, ale nadal nie zastosowała się do jego wymogów, nie wykazując 

się wystarczającą współpracą z Trybunałem Haskim. W efekcie Serbia jest na 

samym końcu listy krajów Bałkanów Zachodnich starających się o członkostwo 

w UE. Kolejną przeszkodą stała się decyzja Parlamentu Kosowa o ogłoszeniu 

niepodległości 17 lutego 2008. Reakcja Serbii zrodziła poważne wątpliwości 

dotyczące jej możliwości integracji z Unią Europejską. 

W rozdziale tym zamierzam wskazać kluczowe wydarzenia historyczne 

i polityczne w Serbii, Czarnogórze i Kosowie w okresie 1989-2009, ocenić skalę 

postępów poczynioną w ciągu 20 lat od upadku muru berlińskiego w zakresie 

integracji europejskiej, wytłumaczyć przyczyny obecnej sytuacji i zaproponować 

rozwiązania polityczne, które mogłyby pomóc w przyspieszeniu procesu integracji. 

Perspektywa europejska socjalistycznej 

Jugosławii w roku 1989 

Komunistyczna Jugosławia przeszła przez kilka etapów, zanim w 1963 stała się 

SFRJ. Kamieniami węgielnymi rządzonego przez komunistycznego przywódcę 

Josipa Broz Tito kraju były: charyzmatyczna osobowość Tito, ideologia komunistyczna 

oraz wojsko. Niezbyt skłonna do współpracy wyłącznie z krajami bloku 

komunistycznego, ale również niechętna do sojuszu z demokracjami parlamentarnymi 

Zachodu, w świecie podzielonym na dwa bloki Jugosławia cieszyła się 

pozycją kraju niezaangażowanego. 

Pozycja ta jednak pozwoliła Jugosławii na wypracowanie znaczącej 

współpracy z Europą Zachodnią oraz Stanami Zjednoczonymi. Współpraca 

z USA była najsilniejsza w dziedzinie wojskowości. Dzięki niej Jugosławia stała 

się czwartą najsilniejszą potęgą militarną w Europie. Współpraca ze Wspólnotą 

Europejską miała miejsce głównie na gruncie ekonomicznym. W okresie 1970- 

127

128 



1990 SFRJ podpisała z Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG) dwa po- 

rozumienia o handlu, umowę o współpracy, protokół dotyczący handlu i dwa 

protokoły finansowe. Dodatkowo odbyło się dziewięć spotkań między ministrami 

SFRJ a Radą Współpracy EWG. 

Ta sytuacja stała się tłem walki o zmiany instytucjonalne wewnątrz partii 

komunistycznej. Walka ta zaowocowała wprowadzonymi w roku 1974 zmianami 

w konstytucji, które zmieniły status Serbii jako jednej z sześciu republik 

federalnych. W nowej konstytucji Wojwodina na północy i Kosowo na południu 

zostały zdefiniowane jako prowincje autonomiczne Serbii. Przyznano im prawo 

posiadania przedstawicieli z prawem głosu w ciałach federalnych, a ich udział 

w podejmowaniu decyzji nie zależał od zgody Serbii. 

Ten dość swobodny mechanizm instytucjonalny funkcjonował prawidłowo 

pod rządami Tito, jednak po jego śmierci w roku 1980 pozostała próżnia. 

Sytuacja ta zachęciła republiki do poszukiwania większej autonomii kosztem rządu 

federalnego i doprowadziła do kryzysu federacji. 

Nawet w latach 80. w debacie politycznej w Serbii, największej republice 

Federacji Jugosłowiańskiej, dało się zauważyć próby zmiany statusu Serbii, 

określonego w konstytucji z 1974 roku . Po VIII Kongresie Serbskiej Partii Komunistycznej 

we wrześniu 1987, podczas którego przywództwo przejął Slobodan 

Milošević, powstała strategia mająca na celu zmianę struktury instytucjonalnej. 

Na początku października 1988 demonstranci rzucali jogurtem w budynek 

Komitetu Wykonawczego Wojwodiny w Nowym Sadzie, zmuszając władze 

Wojwodiny do dymisji. Podobny scenariusz miał miejsce w Czarnogórze na początku 

roku 1989, gdzie tłumy demonstrantów wspierających Miloševića starły 

się z policją. Władze Czarnogóry wycofały się. Populizm zaczynał podważać 

i tak słabe fundamenty SFRJ. 

Obchody 600-lecia bitwy na Kosowym Polu dały Serbom możliwość 

spotkania się w miejscu, które symbolizowało tradycję ich oporu przeciw rządom 

najeźdźców oraz zidentyfikowania się ze swoim przywódcą – Slobodanem 

Miloševićem. W obchodach wzięły udział setki tysięcy zwolenników Miloševića,

www.boell.pl 


których zapał graniczył z histerią. Pod koniec XX wieku silne przywiązanie do 

tradycji połączone z charyzmą lidera nie wróżyły dobrze racjonalnym działa- 

niom politycznym w Serbii. 

Ciągłe spory terytorialne w Serbii od roku 1988 sięgają korzeniami do 

okresu rozpadu Jugosławii. W poprzednim dwudziestoleciu spory te ujawni- 

ły się na gruncie wewnętrznym w likwidacji autonomii Kosowa i Wojwodiny, 

a w polityce zagranicznej w wysuwanych wobec sąsiadów roszczeniach do te- 

rytoriów zamieszkałych przez Serbów. 

Początkowa dobra perspektywa europejska SFRJ rozpadła się w okresie, 

gdy mieszkańcy Jugosławii walczyli między sobą. Niechęć elit politycznych do 

wprowadzenia nowych zasad politycznych w odmienionym kraju doprowadziła 

do wojen, najpierw w Słowenii, a potem – w lecie 1991 – w Chorwacji. Jako 

pierwsze niepodległość ogłosiły Słowenia i Chorwacja, a wkrótce w ich ślady 

poszły Macedonia oraz Bośnia i Hercegowina, podczas gdy Serbia razem 

z dwiema autonomicznymi prowincjami i Czarnogórą zdecydowała się stworzyć 

nowe państwo – Federalną Republikę Jugosławii (FRJ). 

Jak dwie krople wody – forma bez treści 

Federalna Republika Jugosławii była federacją Serbii i Czarnogóry utworzoną 

27 kwietnia 1992. Mimo znacznych różnic w obszarze i populacji oraz w rozwoju 

gospodarczym, konieczność stworzenia takiej właśnie federacji była uzasadniona 

historycznymi, kulturowymi i politycznymi związkami między dwoma krajami. 

W mowie potocznej funkcjonowało nawet powiedzenie, że Serbia i Czarnogóra 

są podobne „jak dwie krople wody”. 

Nowo powstałe państwo, którego konstytucja gwarantowała równość 

między Serbią i Czarnogórą, uznawało się za jedynego legalnego spadkobiercę 

SFRJ. Jego przedstawiciele, wbrew oczekiwaniom społeczności międzynarodowej, 

nie złożyli podań o członkostwo w organizacjach międzynarodowych, 

sądząc, że przysługiwało im ono automatycznie, jako spadkobiercy 

129

130 



SFRJ. Status FRJ w społeczności międzynarodowej nie został określony aż do 

czasu upadku Miloševića. 

Kiedy powstała FRJ, w Chorwacji trwała wojna, a w Bośni i Hercegowi- 

nie właśnie zaczynał się konflikt zbrojny. Wielu ochotników z FRJ oraz członków 

Jugosłowiańskiej Armii Ludowej (przekształconej w armię FRJ) oraz jednostek 

paramilitarnych wzięło udział w interwencjach wojskowych na terytorium no- 

wych zachodnich sąsiadów. Jugosłowiańskie działania wojskowe w Chorwacji 

uzasadniano potrzebą umożliwienia zamieszkałym w Chorwacji Serbom pod- 

jęcia wolnej decyzji dotyczącej pozostania w Chorwacji. W tym kontekście 

stworzono Republikę Srpska Krajina, osobną jednostkę wewnątrz terytorium 

Chorwacji, dążącą do połączenia z FRJ. Sytuacja w Bośni była jeszcze bardziej 

skomplikowana. Trzy grupy etniczne: Muzułmanie, Serbowie i Chorwaci nie 

mogli zgodzić się na model państwa wieloetnicznego, więc bośniaccy Serbowie 

szybko proklamowali Republikę Srpską, dążąc do niezależności od rządu w Sarajewie 

i połączenia z FRJ. 

Od 1991 roku UE stara się pomagać w rozwiązaniu tych konfliktów. 

Początkowo usiłowała je powstrzymać, a następnie misje UE próbowały zaprowadzić 

pokój między zwaśnionymi krajami. Między 1991 a 1995 UE proponowała 

plany, których celem było zakończenie wojny w Chorwacji i Bośni. 

Wojna jednak trwała aż do operacji „Burza”. Ta akcja, zorganizowana przez 

armię chorwacką, zakończyła istnienie republiki Srpska Krajina, w wyniku czego 

znaczna ilość Serbów uciekła do Serbii. 

Wojna w Bośni przyniosła jeszcze więcej rozlewu krwi, a jej zatrzymanie 

nie było możliwe aż do jesieni 1995. Zmiana w równowadze sił w Chorwacji 

oraz Bośni i Hercegowinie, w połączeniu z aktywnym zaangażowaniem 

USA, utorowały drogę negocjacjom, które zakończyły się układem pokojowym 

z Dayton. 

W tym okresie prezydent Serbii Slobodan Milošević był najsilniejszą 

osobą w FRJ. Kontrolował przywództwo małej Czarnogóry oraz wykorzystywał 

przykrywkę politycznego pluralizmu, aby legitymizować swoją władzę jako

www.boell.pl 


demokratyczną. W tym okresie ONZ nałożyło na FRJ sankcje związane z in- 

terwencjami wojskowymi w Chorwacji i Bośni. Sankcje te zrujnowały i tak już 

zdewastowaną gospodarkę, a inflacja w FRJ w 1993 była jedną z najwyższych 

od czasu inflacji w okresie międzywojennym w Niemczech. Brakowało żywno- 

ści, paliwo racjonowano, a długie kolejki po podstawowe artykuły spożywcze 

były częstym widokiem. 

Po podpisaniu układu pokojowego w Dayton zdawało się, że dla Za- 

chodnich Bałkanów nadszedł czas stabilizacji. Długo oczekiwany pokój przyniósł 

nadzieje na to, że walka o władzę w byłej Jugosławii nareszcie się zakończyła. 

Slobodan Milošević wzmocnił swoją władzę w Serbii, która była największym 

członkiem federacji, i pozostał na stanowisku prezydenta aż do 1997 roku. 

W międzyczasie w Czarnogórze premier Milo Dukanović krytykował autorytarne 

rządy Slobodana Miloševića. Zachęciły go do tego liczne demonstracje organizowane 

przez przywódców serbskiej opozycji i studentów protestujących 

przeciw sfałszowaniu wyborów lokalnych. Premier Czarnogóry, zachęcony 

sytuacją w Serbii, sądził, że czas zakończyć wreszcie izolację. Wierzył, że możliwe 

jest partnerstwo z Zachodem i wprowadzenie systemu demokratycznego 

w FRJ. Jednocześnie Dukanović publicznie głosił, że czas Miloševića dobiegł 

końca i że powinien on wycofać się z polityki. Te komentarze sprowokowały 

konfrontację z Partią Demokratycznych Socjalistów, główną partią w Czarnogórze, 

która wspierała Miloševića od 1992 roku. 

Podczas wyborów prezydenckich jesienią 1997 Milo Dukanović pokonał 

kandydata Miloševića, Momira Bukanovića, ujawniając polityczną różnicę 

zdań między Czarnogórą a Belgradem. Sukces Dukanovića skierował 

Czarnogórę w stronę zachodnich partnerów i stworzył warunki wstępne dla 

niepodległości, którą ogłoszono w 2006 roku. W 1997 roku Milošević został 

prezydentem FRJ, a jego bliski współpracownik partyjny Milan Milutinović został 

prezydentem Serbii. 

W tym okresie Kosowo, były autonomiczny region w Serbii, przeżywało 

okres poważnego konfliktu między Serbami a Albańczykami. Bojkotując 

131

132 



instytucje państwowe i tworząc swój własny równoległy system, Albańczycy dali 

jasno wyraz swojej determinacji w nieuznawaniu zwierzchnictwa Serbii nad Ko- 

sowem. W marcu 1997, zmęczeni dyskryminacją, Albańczycy z Kosowa jasno 

określili swój cel jako niepodległe państwo. Konflikt zaostrzył się kiedy Armia 

Wyzwolenia Kosowa wdała się w walki z serbską policją i wezwała społeczność 

międzynarodową do nowej interwencji. Wszelkie próby osiągnięcia rozwiązania 

podczas konferencji pokojowej w Rambouillet w lutym 1999 spełzły na niczym, 

kiedy serbska delegacja pod przywództwem Milana Milutinovića odmówiła podpisania 

proponowanego porozumienia. 

24 marca 1999 NATO rozpoczęło interwencję wojskową przeciw FRJ 

w odpowiedzi na zbrodnie popełnione w 1999, kiedy wielu albańskich cywilów 

straciło życie. Wynikiem tej dziesięciotygodniowej akcji zbrojnej było Porozumienie 

z Kumanova, które zmuszało serbskie siły policyjne i wojskowe do 

odwrotu. Porozumienie definiowało również status Kosowa rezolucją ONZ 

numer 1244. Tysiące Albańczyków zmuszonych do opuszczenia domów przed 

i w trakcie walk mogło wrócić do Kosowa, a administracyjne obowiązki Serbii 

przeniesiono na ONZ (UNMIK). 

Slobodan Milošević ogłosił przedterminowe wybory prezydenckie 

i parlamentarne 24 września 2000 roku wierząc, że wrażenie powszechnego 

wsparcia, którego doświadczył podczas kampanii NATO, będzie dalej trwało. 

Nie zrozumiał jednak słabości swojej pozycji, a jego działania wzbudziły silną 

krytykę przywódców opozycji w Serbii i Czarnogórze. Milošević wierzył, że 

wcześniejsze wybory zapewnią mu utrzymanie stanowiska. Stało się inaczej, 

większość obywateli Serbii zagłosowała na Vojislava Koštunica, przywódcę 

Demokratycznej Partii Serbii i kandydata szerokiego porozumienia opozycyjnego. 

Zdając sobie sprawę z utraty powszechnego poparcia, ale nie chcąc 

zaakceptować porażki, Slobodan Milošević wezwał na pomoc wojsko i służby 

bezpieczeństwa. 

Ogromny protest obywatelski, podczas którego ponad pół miliona osób 

zgromadziło się na placach Belgradu, przesądził o losie niegdyś niepokonanego

www.boell.pl 


przywódcy. Demonstranci wkroczyli do budynku Zgromadzenia Narodowego, 

tym samym kończąc okres przywództwa Miloševića. Demokratyczna Opozycja 

Serbii przejęła kontrolę nad instytucjami państwowymi, ogłosiła nowe wybory 

powszechne i w styczniu 2001 ustanowiła nowy demokratyczny rząd. Nowym 

premierem Serbii został Zoran Dindić, przywódca Partii Demokratycznej, której 

priorytetem była szybka transformacja Serbii i przygotowanie jej do członkostwa 

w Unii. Nowa administracja miała do rozwiązania jeszcze dwa pilne problemy: 

stosunki między Serbią a Czarnogórą oraz status Kosowa. 

Stworzenie unii państwowej między 

Serbią a Czarnogórą 

Niedługo po demokratycznych zmianach w Serbii rozpoczęły się negocjacje 

mające na celu ponowne określenie relacji z Czarnogórą w ramach istniejącej 

federacji. W 1999 rząd Czarnogóry ogłosił wolę stania się niepodległym krajem, 

wprowadzając markę niemiecką jako oficjalną walutę. W 2001 rząd Czarnogóry 

sugerował, że Serbia i Czarnogóra powinny najpierw stać się niepodległymi 

krajami, a dopiero potem negocjować ewentualne porozumienie. 

Prezydent FRJ Vojislav Koštunica i rząd serbski zaproponowali utrzymanie 

istniejącej struktury. Negocjacje pod koniec 2001 roku nie były owocne 

i na początku roku 2002 w dalszych negocjacjach wzięła udział UE. Wysoki 

Przedstawiciel ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE, Javier 

Solana, starał się znaleźć formułę, która pozwoliłaby zachować spójność istniejącej 

federacji. 

Udział przedstawicieli UE w negocjacjach był ważny zarówno dla Serbii, 

jak i dla Czarnogóry, jako część procesu stowarzyszenia z UE. FRJ wznowiła 

stosunki z instytucjami europejskimi. Transformacja była widoczna zwłaszcza 

w Serbii: w tym okresie Slobodan Milošević został aresztowany i poddany ekstradycji 

do Hagi, gdzie oskarżono go o zbrodnie przeciw ludzkości w Kosowie, 

Bośni i Hercegowinie oraz Chorwacji. Wprowadzono też zmiany w aparacie 

133

134 



państwowym i policyjnym. Usunięto więc największe przeszkody w formalnym 

procesie stowarzyszenia z UE. 

Serbia jednak w dalszym ciągu stała przed trudną kwestią statusu Koso- 

wa. Problemowi temu poświęcono wiele uwagi w negocjacjach między Serbią 

i Czarnogórą. Według rezolucji ONZ 1244, Kosowo podlegało jurysdykcji FRJ, 

a nie Serbii. Dlatego Serbowie byli przekonani, że upadek FRJ otworzy bramę 

do niepodległości Kosowa. Zgodnie z maksymą „standardy przed statusem” 

(standards before status) kwestia statusu Kosowa nie była priorytetem UE ani 

żadnej innej organizacji międzynarodowej. W 2002 roku całkowity rozpad FRJ 

nieuchronnie ponownie otworzył kwestię Kosowa. 

Nie wiedząc, jak poradzić sobie z tym problemem, przedstawiciele 

Unii zaproponowali Belgradowi i Podgoricy tymczasowe rozwiązanie, zgodnie 

z którym kraje miałyby stworzyć Unię Państwową Serbii i Czarnogóry. 

Unia miała istnieć przez trzy lata, a po tym okresie obaj członkowie mogliby 

podjąć decyzję o jej ewentualnej kontynuacji. Porozumienie podpisane 

14 maja 2002 stwierdzało, że w przypadku secesji Czarnogóry prawnym 

spadkobiercą FRJ byłaby Serbia, co oddzieliło kwestię statusu Kosowa od 

kwestii niepodległości Czarnogóry. Nowo powstała unia miała luźny charakter 

i przypominała konfederację. 

Niedługo po ustaleniu stosunków Serbia-Czarnogóra, Serbia przeżyła 

największy szok pierwszej dekady XXI wieku. 12 marca 2003 pierwszy demokratycznie 

wybrany premier kraju, Zoran Dindić, został zamordowany przez 

pracownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, członka organizacji przestępczej 

stworzonej podczas rządów Miloševića, której udało się utrzymać swoich 

ludzi w ciałach państwowych nawet po przemianach demokratycznych. Rząd 

wprowadził stan wyjątkowy, starając się ukrócić zorganizowaną przestępczość 

i aresztować sprawców morderstwa. Po odwołaniu stanu wyjątkowego premierem 

został Zoran Živković, jeden ze współpracowników Dindića. 

W drugiej połowie roku 2003 jasna perspektywa europejska otworzyła 

się dla wszystkich krajów Bałkanów Zachodnich. Podczas szczytu w Sa-

www.boell.pl 


lonikach 21 czerwca 2003 uzgodniono, że Albania, Bośnia-Hercegowina, 

Chorwacja, Macedonia i Serbia-Czarnogóra będę mogły uzyskać członkostwo 

w UE po spełnieniu wymogów. Oficjalnie UE zachęca obywateli i elity 

polityczne Bałkanów Zachodnich do pracy nad ustanowieniem stabilności 

w regionie, rządów prawa i sprawnie funkcjonujących gospodarek rynkowych 

w każdym kraju. 

Parlament Serbii, zgodnie z wymogami stowarzyszenia z UE, wyraził 

gotowość doprowadzenia do wymiaru sprawiedliwości podejrzanych o popełnienie 

zbrodni wojennych podczas konfliktów zbrojnych mających miejsce na 

terytorium byłej SFRJ, zgodnie z rozporządzeniami prawnymi i zobowiązaniami 

międzynarodowymi. Rada Europy przyjęła pozytywne studium wykonalności 

25 kwietnia 2005, co rozpoczęło negocjacje dotyczące Porozumienia o Stabilizacji 

i Stowarzyszeniu. 

Następny rok postawił przed Serbią, Czarnogórą i Kosowem nowe wyzwania: 

rozwiązanie kwestii Unii Państwowej Serbii i Czarnogóry, rozpoczęcie 

negocjacji między Serbią a Kosowem w kwestii statusu Kosowa, przeszkody 

w integracji europejskiej związane z niewystarczającą współpracą z Trybunałem 

Haskim i przyjęcie przez Serbię nowej konstytucji. 

Powstanie nowych krajów: 

ostatni etap rozpadu SFRJ 

Niedługo po wygaśnięciu trzyletniego okresu Unii Państwowej Serbii i Czarnogóry 

rząd czarnogórski ogłosił referendum dotyczące niepodległości. 

21 maja 2006 ponad połowa elektoratu (55,5%) poparła stworzenie niepodległej 

Czarnogóry, a 3 czerwca parlament ogłosił niepodległość. Serbia oraz państwa 

członkowskie UE i ONZ uznały niepodległość Czarnogóry. W następnym 

roku uchwalono konstytucję Republiki Czarnogóry. 

Podczas negocjacji mających na celu określenie statusu Kosowa, rozpoczętych 

w Wiedniu w lutym 2006, członkowie delegacji serbskiej założyli, że 

135

136 



Kosowo pozostanie częścią prawnego, politycznego i ekonomicznego systemu 

Serbii. Oto przyczyny tego przekonania: 

1. Zgodność z zasadami prawa międzynarodowego, według których 

Serbia jest uznanym przez społeczność międzynarodową krajem z nienaru- 

szalnymi granicami, według Końcowego Porozumienia Helsińskiego. Rezolucja 

ONZ nr 1244, która dotyczy problemu Kosowa w odniesieniu do integralności 

i suwerenności FRJ, której prawnym następcą jest Serbia; 

2. Konstruktywny udział Serbii w procesie negocjacji. Serbia zasugerowała, 

że wobec Kosowa mógłby zostać zastosowany model Hongkongu 

i zaproponowała pewną dozę autonomii, która zapewniłaby ochronę praw 

człowieka oraz taki sam poziom wewnętrznej samorządności, jak w każdym 

suwerennym państwie; 

3. Poczucie bezstronności i sprawiedliwości, które łączy kwestię Albańczyków 

z polityką Slobodana Miloševića, a nie z obecnym państwem serbskim. 

Milošević nie tylko prowadził represyjną politykę, ale również stłumił normalne 

funkcjonowanie instytucji politycznych, a monopolizując władzę, uniemożliwił 

rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Serbii. Był więc główną przeszkodą 

w transformacji Serbii. Milošević został odrzucony w wyborach w roku 2000, 

co pozwoliło Serbii spojrzeć w stronę UE i zacieśnić współpracę ze społecznością 

międzynarodową. Byłoby więc niesprawiedliwe, gdyby Serbia raz jeszcze 

musiała płacić cenę za politykę Miloševića. 

Delegacja Albanii utrzymywała, że Kosowo powinno być niepodległym 

państwem. Główne argumenty za niepodległością to: 

1. Ponad 90% mieszkańców Kosowa wspiera stworzenie niezależnego 

państwa. Próby utrzymania Kosowa w granicach Serbii skończyłyby się więc 

niezgodą dużej i jednorodnej grupy obywateli, którzy nie byliby lojalni wobec 

Serbii. To z kolei stworzyłoby niestabilną sytuację i uniemożliwiło demokratyczną 

konsolidację Serbii; 

2. Długa historia konfliktów w Kosowie, podczas których etnicznych Albańczyków 

pozbawiano podstawowych praw;

www.boell.pl 


3. Zbrodnie przeciw etnicznym Albańczykom popełnione w Kosowie 

w roku 1999 przed kampanią NATO, podczas których serbscy policjanci i żoł- 

nierze zabijali ludność cywilną, a tysiące ludzi zostało zmuszonych do opuszcze- 

nia domów. 

Negocjacje nie rozwiązały tych kwestii i 17 lutego 2008 Albańczycy z Ko- 

sowa ogłosili niepodległość. Wydarzenie to uczczono fajerwerkami w Prisztinie, 

ale w Belgradzie wywołało ono zamieszki na ulicach i podpalanie zagranicznych 

ambasad. Rząd Serbii stwierdził, że Serbia nigdy nie uzna niepodległego Kosowa. 

Jednocześnie proces integracji europejskiej napotkał też inne przeszko- 

dy. Wbrew zapewnieniom rządu serbskiego dotyczącym pełnej współpracy 

z Hagą, niemożność czy też niechęć Serbii do odnalezienia i ekstradycji Ratko 

Mladića wstrzymała Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia. Negocjacje rozpoczęto 

ponownie w lecie 2007, a SAA podpisano dopiero w maju 2008. 

Serbski parlament uchwalił nową konstytucję podczas nadzwyczajnej sesji 

parlamentu 20 września 2006. Tekst stworzono w zaledwie dwa tygodnie, 

co zaowocowało pewnymi niedociągnięciami, z których największym było to, 

że dokument ma charakter tymczasowy. Tekst zawiera kilka odniesień do Kosowa, 

a serbskie dążenie do integracji europejskiej zdaje się być wątpliwe. 

Europejska przyszłość Serbii, 

Czarnogóry i Kosowa? 

Integracja europejska nie powinna być jedynym celem polityki zagranicznej 

Bałkanów Zachodnich. Główny nacisk trzeba położyć na sprawy wewnętrzne: 

reformy systemu ekonomicznego i prawnego oraz rozwój instytucji demokratycznych 

zgodnie z europejskimi standardami. 

Jest jasne, że Serbia, Czarnogóra i Kosowo nie przewodzą procesowi 

integracji europejskiej. Czarnogóra podpisała SAA w 2007 roku. Rok później 

premier Czarnogóry złożył aplikację o członkostwo w UE, co sugeruje, że 

Czarnogóra mogłaby otrzymać status kraju kandydującego w roku 2010. 

137

138 



Chociaż Serbia podpisała SAA, wymogi porozumienia w dalszym ciągu nie 

zostały wypełnione w związku z niewystarczającą współpracą z Trybunałem w Hadze, 

co zrzuca Serbię na ostatnią pozycję wśród krajów Bałkanów Zachodnich. 

Mimo ogłoszenia przez Kosowo niepodległości, to UNMIK przewodzi 

procesowi integracji europejskiej w Kosowie. Największą przeszkodą w integracji 

Kosowa jest niepewny charakter jego stosunków z Serbią. Tak więc logiczne 

jest traktowanie dwóch najbardziej zapalnych kwestii na Bałkanach Zachodnich 

– statusu Kosowa i integracji Serbii – jako połączonych. 

Jak można by rozwiązać te problemy? Po pierwsze Serbia musiałaby zacząć 

postrzegać sytuację międzynarodową w sposób obiektywny i racjonalny oraz 

wysłać jasny sygnał UE, że zaakceptuje sytuację w Kosowie. Ponieważ Serbia nie 

jest w stanie zapobiec uznaniu niepodległego Kosowa przez UE, jedynym racjonalnym 

wyjściem byłoby dla niej otwarcie, a nie zamknięcie drzwi do Europy. 

Serbia powinna zainicjować porozumienie z UE i albańskimi przedstawicielami 

Kosowa, które określiłoby status Serbów mieszkających w Kosowie, kwestię ich 

obywatelstwa, wolnego dostępu do dziedzictwa kultury i możliwości swobodnego 

przemieszczania się między Kosowem i Serbią. W zamian UE powinna przyznać 

Serbii status kraju kandydującego i określić termin rozpoczęcia negocjacji. W ramach 

współpracy regionalnej Serbia powinna nawiązać relacje dyplomatyczne z Kosowem. 

Takie rozwiązanie kwestii statusu Kosowa oraz przyspieszenie integracji 

Serbii z UE pomogłoby na nowo zdefiniować relacje między krajami regionu, 

który przetrwał 20 lat konfliktów i wojen. Pomogłoby to znacznie Serbii i ustanowiłoby 

stabilność i wzajemne zaufanie na Bałkanach Zachodnich. 

Vladimir Pavićević (ur.1978) jest wykładowcą na Wydziale Nauk Politycz- 

nych Uniwersytetu w Belgradzie oraz Dyrektorem Open School w Belgradzie. 

Otrzymał stopień magistra w zakresie studiów europejskich. W latach 2004- 

2006 wykładał w Szkole Prawa (Wydział Nauk Politycznych) na Uniwersytecie 

Czarnogóry w Podgoricy. Pavićević jest autorem i współautorem kilku książek 

i esejów o tematyce europejskiej.

8. 

Chorwacja: 

ostrożny 

fan Europy 

Tihomir Ponoš 

tiHOMiR PONOš 

www.boell.pl 

139

140 



Dwadzieścia lat temu Jugosławia pogrążona była w złożonym kryzysie eko- 

nomicznym i konstytucyjnym. Sytuację pogarszała nierozwiązana kwestia na- 

rodowościowa, niedostateczny poziom wolności politycznej i brak demokracji 

w rozumieniu zachodnim. Kryzys ten wymagał znalezienia zupełnie nowego 

rozwiązania. W latach 80. systemowi politycznemu nie udało się rozwiązać na- 

gromadzonych problemów, co doprowadziło do jednego, obezwładniającego 

kryzysu. System ostatecznie utracił swoją prawomocność. 

Na początku 1989 roku pojawiły się pierwsze otwarte żądania zmiany w kierunku 

demokracji typu zachodniego, z systemem wielopartyjnym. Pragnienie Chorwatów, 

by dołączyć do Wspólnoty Europejskiej, jasno widać było w dokumentach założycielskich 

quasi-nielegalnych, niekomunistycznych organizacji politycznych (przyszłych partii). 

W owym czasie myślenie o przyszłości Chorwacji poza ramami Jugosławii, jako o niezależnym 

państwie, obarczone było ogromnym ryzykiem. Myślenie w kategoriach wyjścia 

z ram Jugosławii, czy to w formie federacji jugosłowiańskiej, czy też utworzenia niezależnego 

państwa chorwackiego, było politycznie niestosowne. Idei takich nie można było 

wyrażać publicznie nawet w czasach, gdy reżim socjalistyczny zaczął już zanikać. Tak więc 

europejska przyszłość dla Chorwacji po raz pierwszy odzwierciedliła się w (przedefiniowanej) 

strukturze Jugosławii. Nadzwyczaj złożone relacje pomiędzy obecną Chorwacją 

a Wspólnotą/Unią Europejską mają swoje korzenie w tym właśnie okresie. 

Slavko Goldstein, założyciel i pierwszy prezes pierwszej niekomunistycznej 

partii w Chorwacji po II Wojnie Światowej1 , jaką był Hrvatski socijalno-liberalni 

savez (Chorwacka Unia Socjalno-Liberalna), uważał, że rozwiązaniem dla 

problemów federalnej Jugosławii są ramy europejskie. W lutym 2009, podczas 

obchodów 20. rocznicy założenia HSLS, oświadczył, że wierzył wówczas, iż Jugosławia 

dołączy do Europy jako Jugosławia (co było ewidentnie jego ostatecznym 

celem), i że w ten sposób rozwiązałyby się jej wewnętrzne problemy. Na początku 

1989 roku Franjo Tuđman, który później został pierwszym prezydentem 

1 HSLS utworzona została w 1989 r. i po zmianach prawnych w roku 1990 przekształciła 

się w regularną partię.


Chorwacji, przygotował program HDZ (Chorwacka Wspólnota Demokratyczna2 

), w którym pisał, iż „HDZ jasno opowiada się za przyłączeniem się SFRJ [Socjalistycznej 

Federalnej Republiki Jugosławii] do Wspólnoty Europejskiej” 3 . Niemal 

w tym samym czasie Dražen Budiša pisał swój własny program nowej partii politycznej. 

Na początku 1989 roku nie wolno mu było przemawiać publicznie, jako 

że oficjalnie ogłoszono go przeciwnikiem reżimu socjalistycznego. Jednakże wiosną 

1990 roku, po ustąpieniu Goldsteina ze stanowiska, Budiša został prezesem 

HSLS, a tym samym najważniejszym politykiem opozycji w pierwszej połowie lat 

90. W projekcie oświadczenia Pierwszego Zgromadzenia Hrvatski savez za demokraciju 

(Chorwacki Sojusz Demokratyczny) w połowie lutego 1989 roku napisał: 

„Celem Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej jest demokratyczna Chorwacja, 

dostatnia pod względem gospodarczym i kulturalnym, politycznie suwerenna, 

pluralistycznie oparta na fundamentach równości wewnątrz społeczności jugosłowiańskiej 

oraz mająca w perspektywie dołączenie do Wspólnoty Europejskiej” 4 . 

Po wielopartyjnych wyborach wiosną 1990 roku i, co za tym idzie, zmianie 

władzy (komunistyczną partię SKH-SDP zastąpiła nacjonalistyczna HDZ), 

kwestia integracji europejskiej zeszła na drugi plan5 . Spowodowane to było fak- 

2 Tuđman pragnął nazwać partię Hrvatski demokratski zbor (Chorwackie Zgromadzenie Demokratyczne), 

ale utworzono ją pod nazwą Hrvatska demokratska zajezdnica (Chorwacka 

Wspólnota Demokratyczna) i pod tą nazwą partia funkcjonowała od 1990 r. Niemal przez 

cały czas, z wyjątkiem lat 2000-2003, HDZ była partią rządzącą. 

3 Darko Hudelist, Banket u Hrvatskoj – prilozi povijesti hrvatskog višestranačja 1989.-1990., 

Zagrzeb 1999, Globus International, s. 34. 

4 Hudelist, ibidem, s. 35. 

5 Po wyborach, które odbyły się wiosną 1990 r., publiczna dyskusja na tematy europejskie 

często ograniczała się do debaty dotyczącej godzin pracy. W socjalistycznej Jugosławii 

w wielu firmach pracowało się od 7 rano do 3 po południu. W dyskusjach publicznych, 

a w szczególności medialnych, przypominano, że w Europie godziny pracy przypadały na 9 

rano – 5 po południu. Argumentowano, że ludzie przychodziliby później do pracy i później 

wracali do domu. Nie mogliby zjeść w domu obiadu i musieliby mieć dochody wystarczające 

na jedzenie w barze. Godziny otwarcia żłobków i innych instytucji również nie pokrywały 

się z godzinami obowiązującymi w Unii Europejskiej. Kwestia ta należała do ulubionych 

tematów europejskich w początkowym okresie demokracji w Chorwacji i zaowocowała 

obfitą korespondencją do gazetowych działów kontaktu z czytelnikami. 

www.boell.pl 

141

142 



tem, iż elita polityczna była świadoma, że Wspólnota Europejska przyjmuje jedynie 

państwa niepodległe, a Chorwacja do takich nie należała. Poza tym w owym 

czasie dominującym problemem był ciągnący się kryzys jugosłowiański. Politycy 

chorwaccy usiłowali przede wszystkim stworzyć sprawną narodową platformę 

polityczną i przeciwstawiali się liniom związanym z ideą Wielkiej Serbii, promowanej 

przez serbskiego przywódcę Slobodana Miloševicia. Milošević, jako 

pierwszy jugosłowiański polityk, podważył konstytucję państwa i spójność granic 

jednostek federalnych składających się na SFRJ. Udało mu się również zwerbować 

do swej sprawy potężną JNA (Jugosłowiańską Armię Ludową). 

W ostatnich stadiach rozpadu Jugosławii – wiosną 1991 roku – kraje europejskie 

stały się ważnym źródłem prawomocności dla niektórych przywódców 

państw federalnych. O wsparcie proszono nie tyle Brukselę, jako siedzibę Wspólnoty 

Europejskiej, co konkretne potężne kraje członkowskie. Próby zapewnienia 

sobie wsparcia USA nie powiodły się. W czerwcu 1991 roku w Słowenii wybuchła 

pierwsza z jugosłowiańskich wojen, tak zwana „wojna operowa”, gdy Słowenię 

zaatakowały siły JNA. Zakończenie tego konfliktu pokazało zarówno potęgę, 

jak i polityczną impotencję Europy, gdy Jugosławia się rozpadła. 

Sytuacja ta ukazała również pragnienie, w szczególności ze strony republik 

prozachodnich (Słowenia i Chorwacja), uzyskania aprobaty Brukseli dla swoich starań 

o niepodległość. Wspólnota Europejska zademonstrowała swoją siłę polityczną 

na początku czerwca 1991 roku, kiedy „wojna operowa” zakończyła się rozejmem 

z Brijuni6 . Pod presją Wspólnoty Europejskiej JNA przystała na wycofanie się ze Słowenii, 

w zamian za co Chorwacja i Słowenia zgodziły się de facto zawiesić deklarację 

niepodległości (przyjętą pod koniec czerwca) na trzy miesiące, do 8 października7 . 

6 Nazwany tak od wyspy Brijuni (Brioni) niedaleko miasta Pula w Chorwacji. Wyspa ta była 

ulubionym miejscem spędzania urlopu przez jugosłowiańskiego przywódcę komunistycznego 

Josipa Broza Tito (1892-1980), ojca założyciela socjalistycznej Jugosławii. 

7 Dla obywateli Republiki Chorwacji oznacza to, że mają dwa święta narodowe zamiast 

jednego: 25 czerwca (kiedy to obchodzi się Dzień Państwowości) i 8 października (Dzień 

Niepodległości).


Jednakże wkrótce po tym wydarzeniu Wspólnota Europejska pokazała 

swą słabość, gdy nie udało jej się powstrzymać wojny przeciw Chorwacji. Podczas 

wojny chorwacka telewizja często wyświetlała spot, który jasno pokazywał, 

w jakim stopniu Chorwacja w owym czasie polegała na Europie. Film ten pokazuje 

angielską nazwę kraju – Croatia – na przestrzeni trzech lat, w trzech podobnych, 

a jednak odmiennych wersjach. W spocie przedstawiającym rok 1990 

w nazwie dominowały czerwone i białe kwadraty, silnie związane z identyfikacją 

wizualną Chorwacji (bezpośrednie odniesienie do przywróconej tożsamości 

narodowej po upadku systemu komunistycznego). Przy roku 1991 obraz zdominowany 

był przez czerwoną kroplę krwi (aluzja do wojny 1991 roku). Przy 

roku 1992 (film wyświetlano w roku 1991) Wspólnota Europejska figurowała 

jako niezbędny wyznacznik Chorwacji; litera „o” w słowie „Croatia” uformowana 

była z 12 żółtych gwiazd, takich samych jak te na fladze europejskiej. Jeden 

z innych spotów telewizyjnych pokazywanych w roku 1991 zatytułowany był 

„Europo – 13 to twoja szczęśliwa liczba”, co stanowiło aluzję do Chorwacji mającej 

zostać 13-tym członkiem Wspólnoty Europejskiej. Inne mało realistyczne 

oczekiwania obywateli Chorwacji zawarte były w pierwszej (niezwykle popularnej) 

antywojennej piosence Tomislava Ivčicia, pod tytułem „Stop the War in 

Croatia”, śpiewanej po angielsku. Jedna ze zwrotek brzmi: „Niech Chorwacja 

zostanie jedną z gwiazd Europy/ Europo, możesz zakończyć wojnę”. Nieprzypadkowo 

piosenka śpiewana była w języku angielskim, a nie chorwackim. Powód 

był prosty: jej odbiorcami mieli być nie politycy chorwaccy, a europejscy, 

oraz publiczność międzynarodowa. 

Wojna w Chorwacji wybuchła z całą mocą w sierpniu 1991 roku. Do 

tego momentu było to głównie powstanie zbrojne mieszkającej w Chorwacji 

ludności serbskiej, wspieranej przez reżim Slobodana Miloševicia, przy logistycznym 

wsparciu JNA. Jednakże w sierpniu JNA (już nie „jugosłowiańska”, lecz 

pod bezpośrednią kontrolą Miloševicia, a zatem wyłączona z czysto formalnego 

łańcucha dowodzenia opartego na instytucjach federalnych) zaangażowała się 

całkowicie, zajmując stanowisko przeciw Chorwacji. W tym okresie w Chor- 

www.boell.pl 

143

144 



wacji rosła liczba „obserwatorów europejskich” 8 . Pogląd głoszący iż Europa mo- 

gła wówczas położyć kres wojnie, do dziś jest w Chorwacji popularny, mimo 

że opiera się on na przecenianiu potęgi Wspólnoty Europejskiej i niewłaściwej 

ocenie sytuacji wewnętrznej w Jugosławii, jako że siły Wielkiej Serbii próbowały 

rozwiązać problem poprzez wojnę, a nie przy użyciu innych środków. Wciąż 

utrzymuje się przekonanie, iż Europa mogłaby uniknąć wielu problemów, gdyby 

nie wahała się wówczas w kwestii formalnego uznania niepodległości Słowenii 

i Chorwacji. 

Mimo że przedmiotem dyskusji może być to, czy konieczne było odkładanie 

uznania niepodległości Chorwacji przez opinię międzynarodową aż 

do stycznia 1992 roku, trzeba powiedzieć, iż Chorwacja i Słowenia nie musiały 

w rzeczywistości czekać tak długo. Wojna wybuchła z całą siłą w sierpniu 

1991 roku, a oficjalne uznanie międzynarodowe nastąpiło 15 stycznia 

1992 roku. Zupełnie oddzielną kwestią jest to, że opóźnienie to wydawało się 

chorwackiej populacji niesprawiedliwe i nazbyt długie. Ciekawe mogłoby być 

zbadanie archiwów Brukseli, by stwierdzić, jak bardzo w uznaniu Chorwacji 

pomogły państwom członkowskim raporty obserwatorów. 

Ów proces uznawania niezależności dał ogólne pojęcie co do natury 

przyszłych relacji pomiędzy Wspólnotą/Unią Europejską a Chorwacją. 

Jako warunek uznania Bruksela zażądała od Chorwacji przyjęcia Ustawy 

Konstytucyjnej o Prawach Mniejszości Narodowych. Została ona wprowadzona 

w życie, lecz pokazało to nie tylko stosunek do mniejszości prezentowany 

przez rząd prezydenta Franjo Tuđmana, ale również względnie 

słabe predyspozycje Chorwacji do wprowadzania wewnętrznych reform. 

Większość reform, zwłaszcza w ostatnich latach, wprowadzono ze wzglę- 

8 „Obserwatorzy europejscy” byli dla Chorwatów przedmiotem drwin. Ubierali się na biało, 

co w Chorwacji stanowi zwyczajowy strój pracowników cukierni i przez co nazywano ich 

„lodziarzami”. Jednocześnie opinia publiczna nie mogła lub nie chciała dostrzec wyraźnego 

braku zaangażowania USA w rozwiązanie kryzysu w Jugosławii latem 1991 roku, jak 

również faktu, iż Wspólnota Europejska, nieposiadająca własnych sił militarnych, nie mogła 

zrobić nic poza wysłaniem obserwatorów.


du na zewnętrzną presję, w szczególności ze strony Brukseli. Widoczne 

to było już w roku 1991. W praktyce Ustawa Konstytucyjna nie zapewniła 

mniejszościom narodowym wystarczającej ochrony. Zwłaszcza Serbowie 

mieszkający w „wolnej strefie” na terytorium Chorwacji9 doświadczali 

prześladowań i łamania praw obywatelskich, zarówno w trakcie wojny, 

jak i bezpośrednio po jej zakończeniu. Jednakże przyjęcie tej ustawy pokazało 

gotowość Chorwacji do przyjęcia wewnętrznych reform politycznych 

oraz – do pewnego stopnia – kompromisu wobec presji ze strony 

Brukseli. Proces formalnego uznania niepodległości wytworzył trwałą atmosferę 

braku zaufania pomiędzy Chorwacją i Wspólnotą/Unią Europejską. 

Chorwacja straciła wiarę w Unię również dlatego, że jej oczekiwania 

były zbyt wielkie, i dlatego że uświadomiła sobie, iż potęga i wpływy Unii 

Europejskiej mogły odgrywać co najwyżej ograniczoną rolę w rozwiązywaniu 

problemów politycznych, a w szczególności związanych z wojną. 

Jednocześnie UE nieufnie podchodziła do Chorwacji, nie tylko ze względu 

na jej stosunek do mniejszości w latach 90., ale również na sposób, w jaki 

Chorwacja wmieszała się w wojnę w Bośni i Hercegowinie. Chorwacja 

stawała się krajem, w którym praktyki demokratyczne stosowano w coraz 

mniejszym stopniu, co w końcu doprowadziło do otwartej autokracji prezydenta 

Tuđmana10 . 

9. Podczas wojny 1991-1995 Serbowie zajmowali te części Chorwacji, w których stanowili 

większość lub znaczącą mniejszość, i ogłaszali się niezależnymi od nowej Republiki Chorwacji. 

Pozostała część Chorwacji była „wolna”. 

10 Było to najbardziej widoczne w czasie „kryzysu Zagrzebskiego”. Podczas lokalnych wyborów 

w Zagrzebiu w roku 1995, koalicji siedmiu partii udało się uzyskać większość 

w Radzie Miejskiej Zagrzebia i doprowadzić do wybrania jednego z ich kandydatów na 

burmistrza. Zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami nowo wybranego burmistrza 

Zagrzebia musiał zatwierdzić prezydent Tuđman, który jednak cztery razy z rzędu odmówił, 

twierdząc że nie zgodzi się na „sytuację opozycyjną w Zagrzebiu”. W ten sposób 

przeciwstawił się woli wyborców. HDZ Tuđmana przegrała także lokalne wybory w Zagrzebiu 

w roku 1997, ale wtedy partia przekupiła dwóch przedstawicieli opozycji, co dało 

jej przewagę w Radzie Miejskiej; wybranie jej kandydata na burmistrza było potem jedynie 

formalnością. 

www.boell.pl 

145

146 



Europa jest w porządku, ale to Stany 

rozwiązują problemy 

W ostatniej dekadzie XX wieku dla politycznych przywódców Chorwacji USA 

były znacznie ważniejsze niż UE. Po wybuchu wojny w Bośni i Hercegowinie 

USA coraz bardziej angażowały się w próby rozwiązania kryzysu związanego 

z rozpadem Jugosławii. Chorwacka elita polityczna zdała sobie sprawę, że USA 

posiadały polityczną (oraz militarną) siłę pozwalającą kończyć wojny. Niektóre 

z państw UE w dalszym ciągu były dla Chorwacji ważne, ale w porównaniu 

z ówczesnym zorientowaniem chorwackiej polityki zagranicznej na Amerykę, 

państwa europejskie odgrywały niewielką rolę. Wojna w Chorwacji zakończyła 

się w sierpniu 1995 roku, kiedy armia chorwacka wyzwoliła większość okupowanych 

terenów w operacji „Burza” (Oluja) 11 . 

Po operacji „Burza” wojska chorwackie popełniały zbrodnie (włącznie 

z mordowaniem cywili i licznymi podpaleniami) i prześladowały niedobitków 

serbskiej mniejszości narodowej. System sądowniczy Chorwacji nie miał dość 

mocy ani woli, by zajmować się tymi zbrodniami. To właśnie te wydarzenia 

miały w nadchodzących latach stanowić największą kość niezgody w negocjacjach 

Chorwacji dotyczących akcesji do UE. 

W drugiej połowie lat 90. Chorwacja nie przejawiała pragnienia przyłączenia 

się do Unii Europejskiej ani żadnych większych starań w tym kierunku, 

chociaż było jasne, że to właściwy moment12 . Przeciwnie, prezydent Franjo 

Tuđman i jego rządząca partia HDZ przejawiały paranoiczny stosunek do UE 

11 Reintegracja pozostałych okupowanych terenów na wschodzie Chorwacji przebiegła spokojnie. 

Po podpisaniu traktatu pokojowego jesienią 1995 roku siły pokojowe Narodów 

Zjednoczonych (UNTAES) zostały wysłane do tej części Chorwacji pod komendą amerykańskiego 

generała (na prośbę prezydenta Tuđmana). 

12 Chorwację przyjęto do Rady Europy dopiero w 1996 roku, ponad cztery lata od czasu 

formalnego uznania jej niepodległości i przyjęcia do ONZ, mimo że spełniła podstawowy 

warunek (zniesienie kary śmierci) już w 1990 roku, uchwalając nową konstytucję. 

Jednakże jakość tamtejszej demokracji, włącznie z wolnością mediów, nie odpowiadała 

standardom Rady Europy.


i społeczności międzynarodowej. Usiłowali oni przekonać społeczeństwo, że 

społeczność międzynarodowa, a w szczególności niektóre państwa europej- 

skie (Wielka Brytania, Francja – jakkolwiek w mniejszym stopniu, odkąd do 

władzy doszedł prezydent Chirac – i czasem niektóre środowiska we Wło- 

szech) pragnęły wskrzesić Jugosławię lub promować jakąś inną formę integracji 

Bałkanów13 . Mimo że istniała oficjalna polityka akcesyjna UE, narastała izolacja 

Chorwacji w społeczności międzynarodowej spowodowana rosnącą autokracją 

i odrzucaniem standardów demokratycznych14 . 

Punkt zwrotny nastąpił po wyborach parlamentarnych na początku 

2000 roku, kiedy do władzy doszła koalicja sześciu partii, na których czele stali 

Socjaldemokraci i Liberałowie pod przywództwem Ivica Račana, a Stjepan Mesić 

wygrał wybory prezydenckie. Mesić, który we wczesnych latach 90. był wysoko 

postawionym działaczem HDZ, w 1994 został jej najsłynniejszym zdrajcą. Nowy 

kierunek w polityce formalnie odzwierciedliło utworzenie Ministerstwa Integracji 

Europejskiej. Ministerstwo to pozostawało niezależne aż do początku 2005 roku15 . 

13 Właśnie z tego powodu podczas kampanii wyborczej wiosną 1997 roku rządząca partia 

HDZ używała przedwyborczego sloganu „Tuđman, not Balkan” (Tuđman, nie Bałkany). 

Paranoja osiągnęła swoją kulminację w grudniu 1997 roku, gdy zdecydowano o poprawkach 

do konstytucji. Poprawiony artykuł 141, paragraf 2 konstytucji brzmi: „Zabronione 

jest wszczynanie jakichkolwiek działań na rzecz ustanawiania sojuszy pomiędzy Republiką 

Chorwacji a innymi państwami, jeżeli sojusze takie miałyby lub mogłyby prowadzić do 

odnowienia wspólnoty państw południowosłowiańskich lub państwa bałkańskiego w jakiejkolwiek 

formie”. 

14 Izolację tę można było łatwo zaobserwować podczas pogrzebu prezydenta Tuđmana 

w 1999 roku. Jedynym obecnym na pogrzebie zagranicznym szefem państwa lub rządu 

był prezydent Turcji, Suleyman Demirel. W rezultacie powstał popularny dowcip: „Jaka 

jest jednostka miary samotności?” na co odpowiedź brzmiała „Jeden Demirel”. 

15 Na początku tego roku Miomir Žužul, minister spraw zagranicznych w rządzie HDZ 

(która wygrała wybory w 2003 roku), zmuszony został do rezygnacji wskutek skandali 

finansowych. Ivo Sanader, premier i prezes HDZ, nie znalazł nikogo, kto wydałby mu 

się dość kompetentny, by przejąć tekę ministra spraw zagranicznych, więc połączył dwa 

ministerstwa – Spraw Zagranicznych i Integracji Europejskiej – w jedno. Kolinda Grabar 

Kitarovic, minister integracji europejskiej, przyjęła stanowisko ministra w nowym ministerstwie. 

Co ciekawe, po wyborach w roku 2007 zaczęła karierę dyplomatyczną, lecz nie 

w żadnym z państw europejskich, ani w siedzibie UE. Kitarovic zajęła stanowisko ambasadora 

Chorwacji w USA. 

www.boell.pl 

147

148 



Co ciekawe, Sabor – chorwacki Parlament – ustanowił Komitet do spraw Integracji 

Europejskiej dopiero w lutym 2001 roku. 

W owym czasie powróciła historia o tym, jak to UE chciała popchnąć 

Chorwację w stronę „związku bałkańskiego”. Temat ten dominował również 

podczas zjazdu UE w Zagrzebiu w listopadzie 2000 roku16 . To przykład wewnętrznej 

kwestii politycznej, który dobrze ilustruje stosunek zarówno elity politycznej, 

jak i opinii publicznej, wobec państw sąsiednich (nie licząc Słowenii, 

która była już dużo dalej na drodze do integracji europejskiej). Nie tylko opozycyjna 

HDZ, ale i liczne mniejsze prawicowe grupy wykorzystywały temat przywrócenia 

Jugosławii poprzez „związek bałkański” do własnych celów. Do sytuacji 

tej przyczyniła się niezręczność, z jaką Unia ukuła termin „Bałkany Zachodnie” 

(według UE są to państwa byłej Jugosławii z wyłączeniem Słowenii oraz Albania, 

tj. wszystkie państwa pozostające w tyle w procesie integracji europejskiej). 

W październiku 2001 w Luksemburgu podpisano Porozumienie o Stabilizacji 

i Stowarzyszeniu (SAA). Podczas ratyfikacji dokumentu przez parlament opozycyjna 

HDZ wymaszerowała z sali. Największa dysputa dotyczyła zawartego 

w SAA wyraźnego zalecenia, mówiącego o zacieśnieniu współpracy w regionie 

(na Bałkanach Zachodnich). Gdy w 2003 roku HDZ ponownie przejęła władzę, 

nie próbowała przeciwstawiać się warunkom zawartym w SAA, lecz nalegała na 

przyspieszenie integracji Chorwacji z UE. Nie wystarczyły wyjaśnienia, że nie 

było intencji przywracania Jugosławii ani tworzenia nowej federacji w Europie 

Południowo-Wschodniej. Jeszcze na początku 2003 roku minister ds. integracji 

europejskiej powiedział: „Należy jasno powiedzieć społeczeństwu, że nawet 

gdyby w Unii Europejskiej istniały platformy polityczne, których celem byłoby 

utworzenie systemu federalnego na Bałkanach Zachodnich, dla Chorwacji takie 

16 Był to pierwszy szczyt UE zorganizowany poza jej granicami. Podczas tego spotkania 

rozpoczęto negocjacje dotyczące podpisania Porozumienia o Stabilizacji i Stowarzyszeniu 

pomiędzy Chorwacją a UE. Organizacja szczytu w Zagrzebiu podkreślała głębię zmian, 

jakie nastąpiły po wyborach z początku 2000 roku i wysyłała pozytywny sygnał do nowego 

proeuropejskiego rządu Chorwacji.


rozwiązanie byłoby nie do przyjęcia, jako że jest to granica, której Chorwacja 

nigdy nie przekroczy, ponieważ konstytucja Chorwacji zabrania tworzenia jakichkolwiek 

związków bałkańskich. Nigdy nie będziemy w tym uczestniczyć, 

nawet jeśli pojawi się taka propozycja” 17 . 

Syndrom „ostatniej przeszkody” 

Po uformowaniu się koalicyjnego rządu na początku 2000 roku oczekiwania 

opinii publicznej były niezwykle wysokie i mało realistyczne. To samo dotyczyło 

opinii na temat wejścia Chorwacji do UE. Podczas trwania tych rządów w Chorwacji 

doszło do kilku ważnych przełomów. Po okresie rządów autokratycznych, 

zwłaszcza w drugiej połowie lat 90., społeczeństwo stało się bardziej demokratyczne. 

Atmosfera nie była już tak napięta i można było swobodniej dyskutować 

o problemach. Pomimo wielkich trudności podczas wprowadzania w życie nowej 

Ustawy Konstytucyjnej o Prawach Mniejszości Narodowych (wynikłych za 

sprawą wewnętrznych sporów w rządzącej partii SDP), mniejszości narodowe, 

zwłaszcza serbska, znajdowały się w dużo lepszej pozycji niż dotychczas. Po 

prostu nie postrzegano ich już jako zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. 

Dużo większa była także świadomość konieczności wprowadzenia nowych 

praw dla mniejszości. (Na tym etapie aspekt legislacyjny był znacznie ważniejszy 

od implementacji.) Można to było również zaobserwować przy odbudowie 

terenów zniszczonych wojną, jako że terenom zamieszkałym przez mniejszość 

serbską hojniej przyznawano środki na odbudowę. Ważnym krokiem było zezwolenie 

Serbom, którzy uciekli do Serbii po operacji „Burza” w 1995 roku, na 

powrót do domów. 

Dobre stosunki pomiędzy Chorwacją i UE znajdowały odbicie w niezwykle 

silnym publicznym poparciu dla wejścia Chorwacji do UE. Liczba ludzi 

17 Neven Mimica w wywiadzie dla pisma „Slobodna Dalmacija”, cytat z magazynu „Panorama” 

(tygodniowy dodatek do gazety „Vjesnik”) nr 59 z 18 stycznia 2003. 

www.boell.pl 

149

150 



popierających akcesję wzrosła do 78% i przez cały czas rządów koalicji utrzymy- 

wała się na poziomie ponad 70%. Jednakże rząd pod przywództwem Račana 

zapoczątkował także politykę pod hasłem „pozostała nam tylko jedna rzecz do 

zrobienia, żeby usunąć ostatnią przeszkodę na drodze do UE”. Do najdłuższego 

i najpoważniejszego kryzysu doszło latem 2001 roku, kiedy to Międzynarodowy 

Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (ICTY) dostarczył do Zagrzebia akt oskarżenia 

emerytowanego generała Ante Gotoviny, uważanego przez chorwacką 

opinię publiczną za bohatera. Gotovina, który o akcie oskarżenia dowiedział się 

jeszcze przed jego oficjalnym ogłoszeniem, zniknął. Do czasu aresztowania Gotoviny 

w grudniu 2005 roku niewystarczająca współpraca z ICTY, o której Sąd 

również doniósł UE, przedstawiana była przez media chorwackie jako główna 

przeszkoda na drodze do przyjęcia Chorwacji do UE. Wśród elity politycznej 

(Gotovina ukrywał się przez dwie kadencje rządu: zniknął za rządów Račana, 

a aresztowany został za Sanadera) panował powszechny pogląd, iż aresztowanie 

Gotoviny było ostatnim warunkiem stawianym Chorwacji18 . 

W oczach chorwackiej opinii publicznej ICTY miała przez lata być 

postrzegana jako główna przeszkoda na drodze do UE, mimo że Chorwacja 

zobowiązała się do współpracy z nią w specjalnej Ustawie Konstytucyjnej 

18 Politycy chorwaccy nabrali zwyczaju powiadania „to ostatni warunek, jaki mamy do spełnienia”. 

Przypadek Gotoviny to jedynie najbardziej znana sprawa. Na początku 2008 roku 

Chorwacja ogłosiła utworzenie ZERP (Ochronny Pas Ekologiczno-Rybacki), mimo że 

dotychczasowe doświadczenia wskazywały, iż może to się spotkać z dezaprobatą UE, 

a zwłaszcza Włoch i Słowenii, i że mogłoby to wywołać poważny kryzys podczas negocjacji 

akcesyjnych. Na dodatek Chorwacja nie ma środków na wprowadzenia ZERP w życie. 

W marcu 2008 Chorwacja zdecydowała się zawiesić wprowadzenie ZERP dla państw 

członkowskich UE. Jednakże Premier Sanader, który od miesięcy zapowiadał, że projekt 

ZERP nie upadnie, jako że reprezentował suwerenne prawo Chorwacji i który głosił hasło 

„albo ZERP, albo UE”, przygotował opinię publiczną ogłaszając zawieszenie transportów 

żywności do państw członkowskich UE. W drugiej połowie 2009 Chorwacja znalazła się 

w trudnej sytuacji, ponieważ nie wprowadziła w życie restrukturyzacji przemysłu stoczniowego. 

Stocznie stały się ostatnim warunkiem, po spełnieniu którego przyjęcie do UE 

miałoby nastąpić niemal automatycznie. Gdy Słoweńcy blokowali negocjacje akcesyjne 

z powodu nierozwiązanych kwestii granic, Chorwaci przestali mówić o przemyśle stoczniowym, 

a rolę czynnika powstrzymującego akcesję przejął problem granic. Warto zauważyć, 

że przemysł stoczniowy w Chorwacji do dziś czeka na restrukturyzację.


o Współpracy z ICTY. Mniej uwagi poświęcano rzeczywistym problemom, 

takim jak korupcja, słabe sądownictwo i skromne zdolności do reform samej 

administracji państwa. Co więcej, społeczność międzynarodowa, zwłaszcza 

OBWE (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) oraz w mniejszym 

stopniu UE, zgłosiła obiekcje wobec Chorwacji na podstawie jej braku 

chęci rozprawienia się z kwestią zbrodni wojennych popełnionych na ludności 

serbskiej przez członków armii chorwackiej. Dopiero wiosną 2009 roku OBWE 

uznała, że rozstrzyganie kwestii zbrodni wojennych w Chorwacji, niezależnie 

od oskarżonego, osiągnęło satysfakcjonujący poziom, i ogłosiła plany zamknięcia 

swojej siedziby w Zagrzebiu do końca 2009 roku19 . 

„Sprawa Gotoviny” wszczęła również ożywioną dyskusję dotyczącą wejścia 

do UE i niepodległości. Wiązało się to z pytaniem, czy oskarżony generał 

chorwacki powinien zostać „poświęcony” w imię członkostwa w Unii, niezależnie 

od tego, czy faktycznie był odpowiedzialny za zbrodnie czy nie. Dyskusja ta 

wynikała z niedostatecznej wiedzy na temat Unii Europejskiej i z wewnętrznej 

manipulacji politycznej, ale pokazała również, iż naród chorwacki nie jest w pełni 

uformowany z punktu widzenia suwerenności. Mimo że przedstawia się on jako 

stary naród20 , jest również młodym państwem, które istnieje niezależnie niecałe 

18 lat. Ów brak doświadczenia suwerenności widać wyraźnie we względnej 

łatwości, z jaką wraca publiczna dyskusja na temat jej potencjalnej utraty. Jasne 

jest, że suwerenność interpretuje się jako coś nadnaturalnego i że jej (fikcyjne) 

zagrożenie budzi ogromny strach. Unia Europejska zatem pomogła zmienić takie 

postawy, jako że członkostwo zmusi Chorwację do przekazania części swo- 

19 Szczególnie ważne zarówno dla chorwackiego sądownictwa, jak i społeczeństwa w ogóle, 

było orzeczenie jednego państwa, skazujące generała (zwycięskiej) armii tego samego 

państwa za zbrodnie wojenne i ukaranie go 12 latami więzienia. Norac przebywał 

w areszcie od lutego 2001 roku, a skazany został w czerwcu 2004 roku. 

20 Dla Chorwacji oznacza to „od VII wieku”, jako że wówczas Chorwaci zaczęli zajmować 

tereny, na których mieszkają do dziś. Jednocześnie „od VII wieku” stało się ironicznym 

sloganem dla osób, które wyjaśniały coś w sposób przesadzony i nazbyt długi, co również 

wskazuje na ironiczny stosunek Chorwatów do historii motywowanej względami 

politycznymi. 

www.boell.pl 

151

152 



jej suwerenności instytucjom europejskim. Owa walka o suwerenność czasem 

przejawia się w kwestiach ekonomicznych, takich jak stocznie. Część mediów 

przedstawia Brukselę jako zagrożenie dla chorwackiego przemysłu stoczniowego 

(który upada bez „pomocy” Brukseli), a zatem również dla egzystencji tysięcy 

rodzin Chorwatów. Stocznie, stanowiące znaczną część gospodarki Chorwacji, 

przestają zatem być przemysłem, a stają się czymś w rodzaju nietykalnej sfery, 

której nie powinna zakłócać ani zagrażać żadna zewnętrzna siła. Oczywiste jest, 

że w tak emocjonalnej sytuacji trudno jest przeprowadzić jakąkolwiek obiektywną 

dyskusję na temat faktycznego stanu chorwackiego przemysłu stoczniowego. 

Wiosną 2005 roku, podczas lokalnych wyborów, miała miejsce dziwna 

dyskusja na temat zagrożenia, jakie Unia Europejska stwarza dla suwerenności. 

Dyskusja ta, zainicjowana przez dużą partię prawicową, spotkała się z potężnym 

odzewem społeczeństwa. Jej tematami były lokalne specjały kulinarne, takie jak 

biały ser i śmietana, przygotowane tradycyjnymi metodami. Twierdzono, że 

UE zabroni wytwarzania tego typu produktów. Postrzegano to nie tylko jako 

zagrożenie dla narodowej niezawisłości, ale – co gorsza – jako atak na tożsamość 

narodową Chorwacji. Prawdą jest, iż po przystąpieniu do UE, Chorwaci 

wciąż będą mogli delektować się białym serem i śmietaną kupowanym na targu, 

a zmiana polegać będzie na tym, że produkty te będą musiały spełniać standardy 

zdrowotne i higieniczne. 

Podczas procesu akcesyjnego w Chorwacji rosło poczucie identyfikacji 

narodowej, w szczególności wśród ludzi młodych, chociaż te czynniki niekoniecznie 

muszą być powiązane. Ciekawe, że to narastające poczucie tożsamości 

narodowej miało swój początek w połowie bieżącej dekady, w czasie gdy 

Chorwacja robiła postępy w polityce zagranicznej i poprawiała się jej sytuacja 

gospodarcza. Jednakże „pochopne byłoby przypisywanie tego wzrostu przywiązania 

do ojczyzny wśród młodych ludzi jakimś odizolowanym czynnikom. Można 

założyć, że narastająca niepewność jutra, malejące zaufanie do przywódców 

politycznych, coraz silniej zaznaczające się problemy egzystencjalne i rosnąca 

przepaść pomiędzy bogatymi i biednymi doprowadziły do poszukiwania bez-


pieczniejszych modeli społeczeństwa. Naród reprezentuje jedyne bezpieczne 

schronienie, podobnie jak rodzina i Kościół, i zrozumiałe jest, że w kontekście 

niestabilności społecznej te czynniki zyskują na wadze” 21 . 

Tożsamość narodowa i niezależność terytorialna wciąż odgrywają ważną 

rolę w procesie akcesyjnym Chorwacji w roku 2009. Spodziewano się iż Chorwacja 

zakończy negocjacje w tym roku, jeśli spełni wszystkie kryteria. Jednakże 

w grudniu 2008 roku Słowenia zablokowała otwarcie 11 rozdziałów negocjacji na 

podstawie nierozwiązanej dysputy granicznej i kwestii morskiej. Najwyraźniej słoweńska 

elita polityczna postanowiła użyć przysługującego jej jako państwu członkowskiemu 

UE prawa weta w celu uzyskania pewnych korzyści terytorialnych22 . 

Premier Ivo Sanader wielokrotnie twierdził, że Chorwacja nie zamierza 

handlować swoim terytorium w celu dołączenia do UE, w czym wspiera go 

prezydent Stjepan Mesić i wszystkie ważne partie. Kwestia suwerenności raz 

jeszcze stała się ważna dla Chorwacji i jej drogi do UE. W tym wypadku sprawa 

dotyczy wprawdzie niewielkiego terytorium, ale pozostaje nierozwiązana. 

Poczucie wyższości i poczucie niższości 

– nauczyciel i uczeń 

Wolno toczący się proces akcesyjny doprowadził, przynajmniej wśród pewnej 

części elity politycznej, do rozwoju nowego rodzaju tożsamości narodowej, 

opartego na dumie. Po wyborach parlamentarnych w 2003 roku nastąpiła zmia- 

21 Furio Radin, Nacionalna vezanost i odnos prema Europi u Mladi Hrvatske i europska integracija, 

red. Vlasta Ilišin, Institut za društvena istraživanja, Zagrzeb 2005, s. 191-192. 

22 Konflikt dotyczy granicy morskiej w Zatoce Piran, gdzie Słowenia chce uzyskać dostęp 

do otwartego morza. Spór trwa od 1992 roku, tj. od momentu uzyskania niepodległości 

przez oba państwa. Podczas tych 17 lat strona słoweńska wielokrotnie odrzucała padające 

ze strony Chorwacji propozycje arbitrażu lub skierowania sprawy do Międzynarodowego 

Trybunału Sprawiedliwości ONZ. W rezultacie, jako że akcesja Chorwacji została zablokowana 

w kwietniu 2009 roku, Słowenia nie tylko nie osiągnęła swojego celu, ale również 

doprowadziła do tego, że stosunki chorwacko-słoweńskie są dziś najgorsze w historii 

i spowodowała znaczące szkody materialne dla własnej gospodarki. 

www.boell.pl 

153

154 



na rządu. Do władzy powróciła prawicowa HDS, która nie tylko krytycznie, ale 

często również sceptycznie odnosiła się do poprzedniego rządu (oraz wstąpienia 

do UE). Okazało się jednak, że tym razem HDZ uczyniła z wstąpienia 

Chorwacji do UE swój absolutny priorytet. Po przejęciu władzy partia szybko 

zmieniła swoją retorykę i zachowanie, i zrobiła co w jej mocy, by zaprezentować 

się jako największy orędownik integracji europejskiej i wartości europejskich 

(jakiekolwiek by one były). Pierwszy krok o daleko idących skutkach 

nastąpił bezpośrednio po wyborach w 2003 roku, kiedy to HDZ, dotychczas 

często postrzegana – nie bez powodu – jako partia, która w swoich szeregach 

miała wielu ksenofobów, weszła w koalicję parlamentarną z partiami mniejszościowymi. 

Szczególnie ważne było porozumienie z mniejszością serbską23 . Porozumienie 

to znacząco poprawiło relacje międzynarodowe, a także stosunek 

narodowej większości do mniejszości. Efekty tego widoczne były w odbudowie 

domów zniszczonych podczas wojny i w okresie bezpośrednio po wojnie. Od 

tego czasu reakcje władz (choćby jedynie werbalne) na przypadki otwartego 

nacjonalizmu stały się znacznie szybsze i bardziej efektywne. Mimo to jasne jest, 

że problemy mniejszości narodowych się nie skończyły (i nigdy się nie skończą). 

Szczególne problemy pozostają na poziomie władz samorządowych, co 

pokazuje przepaść między polityką prowadzoną na szczeblu samorządowym 

i państwowym, nawet w przypadkach gdy władzę na obu szczeblach dzierży 

ta sama partia. 

Jako że HDZ uczyniła priorytet z akcesji do UE, jest oczywiste, że 

Unia ma coraz większy wpływ na życie polityczne i społeczne. Miało to na 

Chorwację korzystny wpływ. Zdolność Chorwacji do przeprowadzania reform 

jest względnie niewielka, zwłaszcza gdy chodzi o administrację państwową. 

Praktycznie wszystkie reformy, które rozpoczęto, wchodzą w życie przy 

23 W okresie od roku 2003 do wyborów w roku 2007 wspierali oni rząd w parlamencie, 

ale nie uczestniczyli w życiu politycznym na poziomie ministerialnym. Po wyborach 

w 2007 roku i powołaniu nowego rządu, w którym kluczową rolę wciąż odgrywała HDZ, 

reprezentant serbski dołączył do rządu jako wiceprezydent.


współpracy i pod presją UE. Dlatego też zainicjowana przez Słowenię długo- 

terminowa blokada negocjacji miałaby na Chorwację niezwykle niekorzystny 

wpływ. I tak słabe zdolności reformatorskie państwa utraciłyby swojego głównego 

inicjatora – UE. 

Przyjęcie Chorwacji jako kandydata na państwo członkowskie24 uczyniło 

z niej oficjalnie najbardziej zaawansowane państwo na Bałkanach Zachodnich. 

Bruksela wskazywała na nią jako na pozytywny przykład dla pozostałych państw 

regionu (Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Macedonii, Albanii, a przede 

wszystkim Serbii). Doprowadziło to do zmiany stosunku elity politycznej i rządzącej 

partii HDZ wobec Bałkanów Zachodnich. Ta sama partia, która opuściła 

gmach parlamentu podczas ratyfikowania SAA z powodu nacisku na konieczność 

współpracy regionalnej na Bałkanach Zachodnich, teraz podkreślała nie 

tylko wagę tejże kwestii, ale również jej wiodącą rolę w tym regionie. Fakt, że 

Chorwacja zaszła najdalej w procesie integracji z UE, jak również fakt, iż standard 

życia w tym państwie jest najwyższy w całym regionie, doprowadził do 

rozwinięcia się poczucia wyższości oraz tendencji do angażowania się w „działalność 

misyjną”. Chorwacja, jako bardziej zaawansowana i bogatsza (czy też 

po prostu mniej uboga), może pomóc innym państwom regionu. Jednocześnie 

Chorwacja przyjęła na siebie zadanie europeizacji reszty Bałkanów Zachodnich, 

zgodnie z zasadą: gdy Chorwacja wejdzie do UE, będzie największym 

orędownikiem sprawy przyłączenia pozostałych państw regionu. Inni powinni 

skorzystać z doświadczenia Chorwacji podczas własnych starań o członkostwo. 

Wynikiem tego było rozwinięcie się interesującej relacji nauczyciel-uczeń. W relacji 

z UE, Chorwacja jest uczniem, ale w relacji z resztą regionu odgrywa rolę 

nauczyciela. Tak więc stajemy przed sytuacją pozornie paradoksalną. Bruksela 

eksportuje swoje zasady i metody do Chorwacji, a Chorwacja je przyjmuje, 

24 Chorwacja złożyła wniosek o członkostwo w lutym 2003 roku, co doprowadziło do nadania 

jej w 2004 roku statusu kandydata i ustalenia daty rozpoczęcia negocjacji. Negocjacje 

rozpoczęły się, z pewnym opóźnieniem w marcu 2005 roku ze względu na niewystarczającą 

współpracę z ICTY w sprawie Gotoviny, w październiku tego samego roku. 

www.boell.pl 

155

156 



mimo że konieczność przyjęcia ich jest przedmiotem żywej publicznej debaty. 

Natomiast gdy Chorwacja może wyeksportować te same zasady do państw 

jeszcze bardziej oddalonych na drodze akcesji do UE, zasady te uważane są za 

pozytywne i pożądane, i stają się częścią misji cywilizacyjnej prowadzonej przez 

Chorwację. 

W ciągu ostatnich kilku lat, w znacznej mierze dzięki naleganiom Brukseli 

na współpracę regionalną, napięcia w regionie znacznie się zmniejszyły. Jest to 

jedynie częściowo prawdą w przypadku Bośni i Hercegowiny, gdzie wewnętrzne 

trudności i sprzeczne żądania zmiany konstytucji często doprowadzają kraj 

na skraj rozpadu. 

Relacje chorwacko-serbskie stale się poprawiają, z wyjątkiem pogorszenia 

stosunków wiosną 2008 roku25 , kiedy to Chorwacja uznała niepodległość 

Kosowa. Owa wiara we własny status jako lidera regionu (niezależnie od tego, 

jak bardzo realistyczny to pomysł) w istocie bazuje na tradycji „chorwackiej wyjątkowości” 

i wieloletniej przynależności do Europy. To, jak Chorwacja w czasach 

inwazji tureckiej w XV i XVI wieku została „antemurale christianitatis”, i jak ocaliła 

Europę poprzez własną obronę i poświęcenie, weszło do chorwackiej mitologii. 

Częścią mitu jest również to, że Europa nie okazała wdzięczności i Chorwacja 

nie została za swoje czyny nagrodzona. W dodatku Chorwacja przysłużyła 

się kulturze europejskiej, użyczając swoich granic do ochrony chrześcijaństwa 

zachodniego. Nagrodą Chorwacji był za to brak zrozumienia i niewdzięczność 

ze strony Europy. Jedynie Kościół katolicki i jego przywódcy nigdy nie zdradzili 

Chorwacji. Elity publiczne i polityczne uwielbiają mówić o odwiecznym powią- 

25 W czasie kryzysu gospodarczego doprowadziło to do sytuacji wcześniej nie do wyobrażenia. 

Chorwacja, w obliczu spadku przychodów z turystyki, która dla jej gospodarki jest niezwykle 

ważna, miała nadzieję że letni sezon turystyczny mogliby uratować… goście z Serbii. 

W przeszłości takie powszechne pragnienie napływu serbskich turystów nad Adriatyk 

byłoby nie do pomyślenia. Turyści z Serbii postrzegani byli jako zagrożenie, ze względu na 

zwiększone prawdopodobieństwo indywidualnych aktów przemocy. Jednak niezależnie 

od kryzysu, rozważania takie nie byłyby możliwe, gdyby nie zmiany, jakie zaszły w regionie 

w ciągu ostatnich kilku lat. Pozytywnie wpłynął na to również upadek Slobodana Miloševicia 

w 2000 roku oraz pewne zmiany polityczne i społeczne w Serbii.


zaniu Chorwacji z Europą 26 i o tym, jak Europa, przy całej swojej nieprzewidy- 

walności 27 , zawsze zdradzała Chorwację. Fakt, iż Chorwacja jest przyczółkiem 

chrześcijaństwa zachodniego (sąsiadująca Bośnia i Hercegowina to mieszanina 

katolików, prawosławnych i muzułmanów, podczas gdy Serbia jest głównie pra- 

wosławna) i że przez cztery wieki stanowiła bastion obronny przeciw Imperium 

Osmańskiemu, również przyczynił się do wytworzenia mentalności pogranicza. 

Niesie ona za sobą uczucie, iż nie tylko zawsze istnieje potrzeba obrony, ale 

również poczucie stałego zagrożenia zza drugiej strony granicy. 

Taka mentalność sprawia, że Chorwaci czują się zarazem wyjątkowi 

i niepewni. W rezultacie wiele ważnych kwestii nie było przedmiotem publicznej 

dyskusji w czasie procesu akcesji Chorwacji do Unii Europejskiej. W niektórych 

kwestiach jednakże publiczna dyskusja się toczy28 . 

„Ta część chorwackiej elity politycznej i dyplomatycznej, która prowadzi 

mediacje pomiędzy Zagrzebiem a Brukselą i którą czasem charakteryzuje 

szczególna podwójna lojalność (wobec projektu powiększenia UE i wobec ich 

własnego państwa) ma zestaw standardowych odpowiedzi na wiele najważniejszych 

pytań dotyczących UE. Rządzi nimi forma neutralnego, administracyjnego 

języka UE, który z jednej strony złożony jest z wyższych politycznych idei 

związanych z wagą współpracy i zgody, a z drugiej przytacza konkretne i wy- 

26 Wynikło z tego dziwaczne stwierdzenie Žarko Domljana, z zawodu historyka sztuki, który 

w pierwszej połowie lat 90. był prominentnym politykiem HDZ oraz pierwszym przewodniczącym 

wielopartyjnego parlamentu w latach 1990-1992. W programie telewizyjnym 

powiedział: „byliśmy Europą, nim jeszcze istniała Europa”. 

27 Wielki pisarz chorwacki XX wieku, Miroslav Krleža, w latach 30. uwielbiał mówić o Europie 

„stara dziwka” . 

28 Prawdopodobnie najbardziej ubawiła chorwacką opinię publiczną dyskusja dotycząca daty 

akcesji. Na początku milenium, na wczesnym etapie relacji chorwacko-unijnych, słychać 

było głosy, iż Chorwacja mogłaby dogonić Bułgarię i Rumunię i wejść do UE równocześnie 

z nimi. Niedawno, po kryzysie spowodowanym niepowodzeniem Traktatu lizbońskiego 

(z powodu referendum w Irlandii), eksperci europejscy, tacy jak Damir Grubiša 

z Wydziału Nauk Politycznych w Zagrzebiu, mówią o roku 2012 jako o dacie akcesji. Ciekawe, 

że dyskusja na temat drugiej połowy lat 90. praktycznie nie ma miejsca, a przecież 

dla Chorwacji to właśnie są „lata, które pożarła szarańcza”. 

www.boell.pl 

157

158 



czerpujące dane z wysoce wyspecjalizowanych dziedzin, w których obywatele 

zazwyczaj nie posiadają wiedzy pozwalającej na uczestniczenie w debacie na 

równych warunkach. Pomiędzy tymi dwoma ekstremami, wiele z pytań naro- 

słych w trakcie procesu negocjacyjnego z UE nagle stało się niezręcznych, przez 

co pozostały one bez odpowiedzi” 29 . 

Prawdą jest, że w efekcie znacząca większość obywateli jest wyłączona 

z dyskusji o wstąpieniu do UE z powodu braku wiedzy, ale tyczy się to również oby- 

wateli innych państw członkowskich przy dyskusjach na tematy ważne jedynie dla 

UE. Ostatnimi czasy, zwłaszcza od czasu, gdy Słowenia zablokowała negocjacje, pojawia 

się coraz więcej argumentów – zupełnie uzasadnionych – za tym, iż spełnienie 

warunków acquis communautaire nie jest najważniejsze w procesie przyjmowania 

niektórych państw do UE. Słoweńska blokada jasno komunikuje: Chorwacja może 

wypełnić i wprowadzić w życie cały acquis, lecz nie może wejść do UE z zupełnie 

innego powodu. Innymi słowy, przyłączenie się do UE jest głównie kwestią polityczną, 

zarówno dla kandydata, jak i dla UE. Nietrudno znaleźć argumenty na poparcie 

tej tezy. Przez wiele lat Chorwacja była przedmiotem obiekcji ze względu na to, jak 

traktowała mniejszości narodowe, mimo że na przykład w 2004 jej wyniki na tym 

polu były lepsze niż traktowanie mniejszości rosyjskiej w Estonii. Bruksela również 

zarzuca Chorwacji nazbyt powolne postępy w walce z korupcją, ale przyjęła Rumunię 

i Bułgarię, które wyraźnie mają z tym większe problemy. Negocjacje z Chorwacją 

zablokowano przez spór graniczny, ale UE przyjęła do swojego grona Cypr. Cała 

kwestia blokady spowodowała silny sceptycyzm co do procedur decyzyjnych UE, 

opartych na konsensusie. Powstaje pytanie, jak coś tak małego jak Słowenia, albo 

wręcz sam spór graniczny, może zablokować coś tak wielkiego jak UE30 . 

29 Orlanda Obad, The European Union from the Postcolonial Perspective: Can the Periphery 

ever Approach the Center?, “Studia Ethnologica Croatica”, t. 20, Zagrzeb 2008, s. 10. 

30 Nie należy zapominać, że Chorwacja doświadczyła już bycia częścią państwa, gdzie decyzje 

podejmowano w drodze konsensusu. Dokładnie tak miało to funkcjonować po śmierci 

prezydenta Tito, ale stosowanie weta zablokowało jakiekolwiek szanse na fundamentalne 

reformy podczas ostatnich dziesięciu lat istnienia Jugosławii.


Relacje pomiędzy Chorwacją a Wspólnotą/Unią Europejską przeszły 

w ciągu ostatnich 20 lat przez rozmaite stadia: od absolutnego idealizmu na sa- 

mym początku, poprzez rozczarowania podczas lat wojennych, podejrzliwość 

w drugiej połowie lat 90., aż do okresu żmudnej współpracy w wieku XXI. Unię 

postrzegano również jako ziemię obiecaną, która niemal natychmiast zapewni 

Chorwatom dostatnie życie. Po rozszerzeniach w latach 2004 i 2007 taka postawa 

zaczęła powoli zanikać – po pierwsze za sprawą intuicyjnej świadomości, 

iż po rozszerzeniu w 2004 roku UE przeobraziła się ze stowarzyszenia elit we 

wspólnotę przeciętności. Unia Europejska postrzegana była również jako irytujący 

nauczyciel-tyran, bez przerwy zarzucający kraj nowymi zadaniami. Uczeń 

wierzył, że wypełniając zadanie osiągnął cel, lecz wtedy z Brukseli przybywało 

nowe zadanie, niekoniecznie związane z acquis. Owa niepewność co do liczby 

zadań, jakie należy wykonać, i tego, kto mógł zadawać nowe, spowodowała 

sceptyczne nastawienie do Unii. Patrząc 20 lat w przyszłość, można z pewną 

dozą pewności powiedzieć o Chorwacji dwie rzeczy: Chorwacja na pewno zostanie 

członkiem Unii Europejskiej i będzie miała niższe bezrobocie niż obecnie. 

To ostatnie niekoniecznie wynikać będzie z gospodarczego dobrobytu, oczekiwanego 

po wejściu do UE, a raczej z warunków demograficznych. 

Tihomir Ponoš, (ur.1970) jest dziennikarzem politycznym chorwackiego 

dziennika „Novi list”. Ukończył studia licencjackie z dziedziny historii i filozofii 

na Wydziale Filozofii Uniwersytetu w Zagrzebiu. Jest również współautorem 

podręcznika do historii, traktującego o historii państwa i świata w XX wieku 

i od 1998 roku regularnie współpracuje z programem historycznym na antenie 

Chorwackiego Radia. W 2002 roku otrzymał doroczną nagrodę Chorwackiego 

Helsińskiego Komitetu Praw Człowieka w Chorwacji (Croatian Helsinki Committee 

for Human Rights) za promowanie wartości praw człowieka w mediach. 

W 2007 roku Ponoš opublikował Na skraju rewolucji – ruch studencki w ’71, 

pierwszą w Chorwacji monografię na ten temat. 

www.boell.pl 

159

160 


KRAjE POStKOMUNiStyCZNE A iNtEGRACjA EUROPEjSKA

9. 

Bośnia 

i Hercegowina: 

UGO VlAiSAVlEVić 

ciągłość etnopolityki 

w wieku integracji 

europejskiej 

Ugo Vlaisavlević 

www.boell.pl 

161

162 



Dwie drogi prowadzące do upadku 

reżimów komunistycznych 

Niemal dwudziestoletnią historię relacji pomiędzy Bośnią i Hercegowiną a Unią 

Europejską można by opisać jako historię, która na światło dzienne wyciąga 

słabe punkty obu stron. Względnie silne więzi między nimi, jeśli się im dobrze 

przyjrzeć, odsłaniają brak społeczeństwa obywatelskiego po jednej stronie i deficyt 

demokratyczny po drugiej. 

Podobnie jak inne państwa byłej Jugosławii, Bośnia i Hercegowina nie wpisuje 

się w słynny epos o wspaniałym zwycięstwie społeczeństwa obywatelskiego 

nad „totalitarnym państwem komunistycznym” w Europie Wschodniej. W odróżnieniu 

od niektórych państw bloku sowieckiego, państwa te nie przeszły przez 

„aksamitną rewolucję”, lecz przez krwawą wojnę. Upadek komunizmu przybrał 

tu kształt masowych mordów w konflikcie etnicznym, a nie obalania biurokracji 

poprzez wspólne działanie obywateli w pełni świadomych swoich praw politycznych 

i obywatelskich. Mimo że przebudzenie się społeczeństwa obywatelskiego 

w krajach południowosłowiańskich nie było zupełnie pozbawione znaczenia 

– czego najlepszym przykładem jest Słowenia w latach 80. – to jednak walka 

o niezależne państwo narodowe stanowiła dominującą siłę napędzającą zmiany. 

To owa wola walki o wyzwolenie narodu, poświęcenie się sprawie państwowej 

(raison d’Etat), podporządkowały społeczeństwo obywatelskie i jego konkretne 

cele samowyzwolenia bojowniczym celom polityki etniczno-nacjonalistycznej. 

W rzeczy samej, po upadku muru berlińskiego wątek powstania obywatelskiego 

stał się preferowanym sposobem rozumienia upadku komunizmu. 

Jednakże ta wyjątkowa perspektywa nie obejmuje całej Europy Wschodniej. 

Odróżnić należy dwa główne sposoby, w jaki upadał „realny socjalizm”: z wojną 

i bez. Na jednym krańcu kontynentu można było zobaczyć konfrontację 

uzbrojonych ludzi, na drugim – bunt obywateli. Na jednym krańcu państwa były 

burzone i odbudowywane, podczas gdy na drugim rosła zdolność państw do 

zapewnienia obywatelom praw i wolności.


Typowy stan etniczny wspólnot lokalnych 

Istnienie trzech grup etnicznych w Bośni i Hercegowinie pociąga za sobą to, że wciąż 

od nowa opowiada się trzy niezależne, niepokrywające się historie o wielowiekowych 

próbach eksterminacji i asymilacji owych grup. Wspólnota etniczna to społeczność 

oparta na pamięci, którą łączy narracja opowieści wojennych. To wspólnota walcząca 

o przetrwanie zarówno w czasie wojny, jak i pokoju. Społeczność ta jawi się jako grupa, 

której ledwie udało się uniknąć eksterminacji podczas wojny, i która po wojnie stara 

się zachować jak najżywsze wspomnienia potwornej przeszłości, by za ich pomocą 

walczyć z asymilacją pod obcymi rządami, a jednocześnie pozostać w gotowości na wypadek 

kolejnej wojny. Tak więc dla podbitych małych narodów bałkańskich, do czasu 

współczesnych wojen wyzwoleńczych, nie istniała znacząca różnica pomiędzy wojną 

a pokojem. Asymilacja kulturowa była dla nich równie dużym zagrożeniem jak eksterminacja 

podczas wojny. Typowy stan etniczny lokalnej społeczności to stan quasi-militarnej 

mobilizacji wywołanej wspomnieniami minionej wojny (memento belli). Zgodnie 

z tą tezą powiedzieć można, że wieloetniczne społeczeństwo socjalistyczne epoki titoizmu 

znajdowało się w typowym stanie etnicznym. Przez pół wieku swojego istnienia 

reżim ten utrzymywał swoje „społeczeństwo” w „stanie wyjątkowym” 1 . Po podpisaniu 

układu pokojowego z Dayton, Bośnia i Hercegowina również stanowi „społeczeństwo” 

w stanie wyjątkowym. A jeśli zapytamy, któż to taki stanowi zagrożenie dla dawnego 

społeczeństwa proletariackiego, złożonego z wielu grup etnicznych, a zarazem dla 

współczesnych wspólnot etnicznych w Bośni, najkrótsza odpowiedź w obu przypadkach 

może brzmieć: śmiertelny wróg z poprzedniej wojny. Gdyby dawni wrogowie 

nie byli groźni jeszcze długo po wojnie, większości ludzi nie interesowałyby historie 

wojenne. Etniczna narracja straciłaby swoją grupę docelową, tj. słuchaczy obawiających 

się o własne życie, i utraciłaby główny kanał dla swojego międzypokoleniowego przekazu. 

Entropia narracyjna poważnie zagraża istnieniu narodu etnicznego. Warunkuje go 

1 O „stanie wyjątkowym” pisze Giorgio Agamben, The State of Exception, University of Chi- 

cago Press, 2005 

www.boell.pl 

163

164 



ciągłe poczucie zagrożenia. Nieustająca świadomość obecności wroga urealnia krążące 

opowieści wojenne, a opowieści wojenne ze swej strony mają za cel wytwarzać ową 

świadomość. Nie wiadomo, co dla przywódców narodu, wpływowych polityków 

i ideologów, jest ważniejsze: opowiadanie historii wojennych czy ujawnienie faktu, że 

podstępni wrogowie czekają na właściwy moment, by zaatakować. 

Jak istotny właściwie jest ów „wróg z poprzedniej wojny”? Krótka analiza porównawcza 

reżimów – dawnego jugosłowiańskiego i współczesnego bośniacko-hercegowińskiego 

mówi nam, że wróg ten odgrywa kluczową rolę dla tożsamości etnicznej 

atakowanych. Dlatego też wróg ów również reprezentuje pewną tożsamość 

etniczną. Podczas II wojny światowej wyłoniło się wrogie imperium nazistowskich 

Niemiec, grożące eksterminacją lokalnym grupom etnicznym. To wielkie niebezpieczeństwo 

zjednoczyło wszystkie grupy etniczne pierwszego państwa jugosłowiańskiego 

i wytworzyło silne poczucie solidarności ponad podziałami etnicznymi. Ich 

heroiczny opór podczas Wojny Wyzwoleńczej dostarczył niewyczerpanego źródła 

narracji, która bardzo przekonująco mówi o wspólnym losie wszystkich lokalnych grup 

etnicznych. Opowiadać i usłyszeć można opowieści o wielkich bohaterach, czynach 

partyzantów o rozmaitych etnicznych korzeniach, dzięki czemu role opowiadającego 

i słuchacza nie są zarezerwowane dla żadnej konkretnej grupy etnicznej2 . 

Pojawienie się międzyetnicznego braterstwa jest zatem zasługą niebezpiecznego 

wroga-obcokrajowca, „prawdziwego cudzoziemca” 3 . Ideologia solidarności klasy 

pracującej prawdopodobnie nie zakorzeniłaby się tak mocno wśród ludzi, gdyby 

nie wcześniejsze, straszne cierpienia wojenne. Słynny slogan „braterstwo i jedność” 

nie był jednym z wymysłów Tito, a raczej dość dokładnym podsumowaniem powojennej 

rzeczywistości wieloetnicznej, przynajmniej przez kilka powojennych lat. Jako że 

wspólnota etniczna z definicji, przynajmniej w stanie podstawowym, stanowi wspólnotę 

braterską, braterstwo międzyetniczne powstałe w wyniku oporu przeciw obce- 

2 J.-F. Lyotard, The Differend, (Phrases in Dispute), University of Minnesota, Minneapolis 

1988, s. 104-106. 

3 W tej części świata Niemiec zawsze reprezentował obcokrajowca, jako że w lokalnych 

językach „Nijemac” oznacza „niemowę”.


mu agresorowi sugeruje, iż podstawy społeczeństwa socjalistycznego same w sobie 

były etniczne, albo przynajmniej usiłowała to sugerować panująca ideologia. 

Etnopolityka i narracja opowieści 

wojennych 

Ważne jest naświetlenie roli polityki w odniesieniu do grup etnicznych. Jeszcze przed 

epoką komunizmu aktywność polityczna była domeną współczesnych instytucji politycznych, 

ruchów ideologicznych i zorganizowanych partii. Typowo dla trzeciego 

świata, względnie krótka współczesna epoka jest epoką ludzi poszukujących wolności 

poprzez wojny wyzwoleńcze. W kontekście „postkolonialnych” Bałkanów zwycięska 

polityka powojenna to ideologia polityczna, która, jak się okazało, potrafiła zaproponować 

masom najbardziej wiarygodną interpretację potworności, jakie wydarzyły się 

w ostatniej wojnie. Głównym celem polityki jest zatem sprawienie, iż przyjmowana 

będzie za oczywistą: każda konkurencyjna ideologia usiłuje wytłumaczyć lepiej niż inne, 

czemu „naszą wspólnotę” spotkał tak okrutny los w ostatniej wojnie. To czyni z lokalnych 

polityk powojennych przede wszystkim politykę tożsamości etnicznej, tj. etnopolitykę. 

Zatem komunizm Tito, mimo iż uosabiał współczesną ideologię polityczną, 

wypełniał również zadanie określone przez coś, co można nazwać „motywacją etniczną”, 

tj. motywacją, która kierowała tysiącletnią walką o przetrwanie wspólnoty. To 

ideologia, która zaproponowała oświecającą i kojącą interpretację wysoce skomplikowanej 

i przerażającej rzeczywistości wojennej4 . 

Przednowoczesne etnopolityczne aspekty zawarte w titoistycznej politycznej 

nowoczesności można analizować osobno. Wiodącym wątkiem takiej analizy byłaby 

z pewnością funkcja opowieści wojennych w dyskursie politycznym. W oczywisty sposób 

ich najważniejszą funkcją jest legitymizacja porządku politycznego. Przywódcy komunistyczni, 

którym często stawiano zarzut, że ich reżimowi brakuje prawomocności, 

gdyż nie mogły zweryfikować go wolne demokratyczne wybory, chętnie odpowiadali, 

4 Antony Smith, The Ethnic Origins of Nations, Blackwell, Oxford 1986, s. 56 

www.boell.pl 

165

166 



że ludzie dokonują politycznego wyboru na sposoby bardziej zdecydowane i szczere 

niż wrzucanie głosów do urn. To krew zabitych w walce bohaterów i niewyobrażalne 

cierpienie i poświęcenie zwykłych ludzi raz na zawsze przypieczętowały prawomoc- 

ność reżimu komunistycznego. Biorąc pod uwagę tak uświęcone podstawy reżimu, 

okupione krwią „niewinnych ofiar” i „najlepszych synów naszej matki ojczyzny”, trudno 

się dziwić, że nawet najdrobniejsza wątpliwość dotycząca zgody ludzi na rządy komunistyczne 

uważana była za bluźnierstwo, a zatem gorąco potępiana. Prawomocność 

przywódców partii i urzędników państwowych miała to samo źródło: z reguły wysocy 

funkcjonariusze rekrutowali się spośród dowódców wojskowych i sprawdzonych bohaterów. 

Jeszcze długie lata po wojnie, praktycznie aż do upadku komunizmu, opowieści 

wojenne odgrywały ważną i nieodzowną rolę w publicznych wystąpieniach 

politycznych, zwłaszcza wygłaszanych w decydujących momentach historycznych: 

ilekroć trzeba było zapoczątkować zmiany konstytucyjne, polityczne i gospodarcze, 

wystąpić na scenie międzynarodowej, usunąć przeciwników politycznych itd. 

Nie jest zatem przesadą stwierdzenie, że socjalizm jugosłowiański trwał dopóty, 

dopóki większość ludzi fascynowały opowieści wojenne. Moc perswazyjna 

tych opowieści była wprost proporcjonalna do tego, jak poważne zagrożenie nową 

wojną przedstawiano ludziom. „Realny socjalizm” w swej istocie zależny był od wysiłków 

i wydajności zewnętrznego i wewnętrznego wroga. W tym momencie należałoby 

przedstawić ważną analogię. Niepowodzenia reformy gospodarczej w latach 

60. i 70. XX wieku miały się do polityki klasy pracującej, która obiecywała wszystkim 

dostatek tak, jak europejska polityka détente do etnicznej polityki Tito5 . 

Trudno zdecydować, co bardziej przyczyniło się do upadku reżimu: narastający 

kryzys gospodarczy czy coraz słabszy wróg zewnętrzny. Choć na pierwszy rzut 

5 Podczas spotkania w Neapolu, gdy trwała jeszcze II wojna światowa, Winston Churchill 

podobno spytał Tito, komunistycznego przywódcę, a później wieloletniego prezydenta 

Jugosławii, jak wyobraża sobie utrzymanie jedności rozmaitych ludów tworzących Jugosławię, 

zwłaszcza biorąc pod uwagę ich znaczne różnice historyczne, kulturowe i językowe. 

„Jeśli ktoś nas zaatakuje - odparł Tito - odpowiemy jak jeden naród”. – „A co się stanie, jeśli 

nikt was nie zaatakuje?” zapytał Churchill. Cyt. za Irena Ristić, „Hell is Other People: Kinships 

among the Yugoslav Nations, “Valahian Journal of Historical Studies” (9/2008), s. 103-107.


oka może się to wydawać paradoksalne, rozwój demokratycznych możliwości państwa 

bezpośrednio podważył etnopolityczne podstawy panującego porządku. Do 

zmiany obrazu dominującego wroga być może najbardziej przyczyniło się otwarcie 

granic i uwieńczone sukcesem stworzenie przemysłu turystycznego, który przyciągał 

nad Adriatyk masy niemieckich turystów. 

Mniej więcej w tym samym czasie wyraźny stał się deficyt tożsamości obywatelskiej. 

Rozluźnienie kontroli reżimu nad społeczeństwem doprowadziło do wzrostu 

zróżnicowania między obywatelami w formie coraz wyraźniejszego pluralizmu 

etnicznego. Co więcej, integracja społeczeństwa, przyobiecana przez ideologię komunistyczną, 

potknęła się na ścieżce, która miała być najważniejsza i najbardziej niezawodna. 

Mianowicie, międzyetniczne braterstwo jugosłowiańskie miało za swoją oś 

braterstwo serbsko-chorwackie, i te dwa narody uważano za główne strony kontraktu 

federalnego. To właśnie tam, na trajektorii stosunków międzyetnicznych, które miały 

najlepsze widoki na prawdziwą integrację obywatelską (nawet ich języki połączyły się 

w jeden), pojawiły się wrodzone ograniczenia etniczne integracji. Ukazał się próg asymilacji 

kulturowej, którego nie można przekroczyć, jeśli dana grupa etniczna ma przetrwać. 

Jak pokazał nacjonalizm Chorwackiej Wiosny we wczesnych latach 70., który 

dla wielu okazał się tak porywający, że otrzymał nazwę MASPOK („ruch masowy”), to 

właśnie względnie udana integracja obywatelska państwa federalnego zapoczątkowała 

mechanizmy podziału etnicznego w momencie, gdy zaczęły zanikać różnice pomiędzy 

Chorwatami a Serbami. Pamiętając o założycielskiej roli etnopolityki, można wysnuć 

wniosek, iż miarowe postępy w budowaniu jugosłowiańskiej tożsamości obywatelskiej 

doprowadziły do załamania się wspólnego państwa. 

Wojna w Bośni i wyłonienie się 

miejscowych obcokrajowców 

Ostatnia wojna, która przetoczyła się przez Bośnię i Hercegowinę po upadku zarówno 

komunizmu, jak i Jugosławii, miała zdecydowany charakter etniczny. Oczywiście 

także i tym razem nie brakowało prawdziwego cudzoziemca. Każda z zaangażowa- 

www.boell.pl 

167

168 



nych w wojnę stron przedstawiła dowody na jakieś „zaangażowanie imperialne” po 

przeciwnej stronie frontu. Mimo to, biorąc pod uwagę główne strony konfliktu, była to 

wojna pomiędzy lokalnymi grupami etnicznymi, czy też raczej samoświadomymi narodami 

etnicznymi. „Pustą przestrzeń” (C. Lefort) po śmiertelnym wrogu zajęła nowa 

postać, „miejscowy obcokrajowiec”. Nie ma wątpliwości, że wojna sprawiła, iż oba 

narody osiągnęły pełną samoświadomość, a zatem stały się sobie bardziej obce niż 

kiedykolwiek przedtem. Dowodem tego jest tak zwany dystans międzyetniczny – który 

ujawnił się po wojnie i pozostaje niezmieniony, jeśli nie większy, jeszcze piętnaście 

lat po wojnie. Jednakże trzeba również zauważyć, że nagłe odkrycie naprawdę obcej 

kultury etnicznej w najbliższym sąsiedztwie, jeszcze przed konfliktem, oznaczało, że 

spełniony został jeden z podstawowych warunków wojny. Nie można byłoby mówić 

o utracie zaufania do reżimu komunistycznego i jego ideologii, gdyby oficjalna interpretacja 

Wojny Wyzwoleńczej nie straciła wiarygodności w oczach mas. Pamiętając o kluczowej 

roli narracji wojennej, łatwo możemy zrozumieć, czemu perspektywa upadku 

reżimu zapoczątkowała kryzys ustalonej tożsamości etnicznej, a następnie również 

pilną potrzebę modyfikacji tejże. To, co często nazywa się „płomieniem etnonacjonalizmu”, 

którym zajęła się jugosłowiańska opinia publiczna w późnych latach 80., nie 

było w istocie rzeczy niczym innym, jak wyrażeniem wielokrotnych ideologicznych 

prób sprostania temu imperatywowi reinterpretacji zbiorowej tożsamości, jednak tym 

razem poprzez jej osobne przedefiniowanie i konsolidację. 

Czemu osłabienie mocnych więzi braterstwa musiało doprowadzić do konfrontacji 

grup etnicznych? Po pierwsze dlatego, że jego bezpośrednią konsekwencją 

była narastająca niepewność co do tego, czy grupy te będą mogły dalej funkcjonować 

w obrębie jednej wspólnoty politycznej. Jak widzieliśmy, podstawowym 

warunkiem dla utworzenia jugosłowiańskiej wspólnoty politycznej była nowa świadomość 

braterskiego pokrewieństwa pomiędzy lokalnymi, sąsiadującymi społecznościami, 

powstała po upadku ostatnich imperiów. To położyło fundamenty pod ich 

przymierze w „braterstwie i jedności”, gdzie różnica między tym, co międzyetniczne 

i wewnątrzetniczne miała wkrótce zaniknąć. Po drugie etnonacjonalizm, który zastąpił 

ideologię titoizmu, miał za podstawowy cel przedefiniowanie grup etnicznych


jako współczesnych wspólnot politycznych: narodów. Mimo że nowoczesne ruchy 

polityczne odnowy narodowej w krajach byłej Jugosławii mają swoje korzenie 

co najmniej w XIX wieku, współczesny etnonacjonalizm usiłuje przekonać swoich 

zwolenników, że lokalna wspólnota losu, do której należą, będzie uważana za grupę 

etniczną tak długo, jak długo pozostanie wraz z innymi we wspólnej społeczności 

politycznej. Dlatego też w momencie upadku komunizmu natychmiast rozpoczęła 

się bezlitosna walka każdej z grup etnicznych o własne państwo narodowe. Dla 

Bośni i Hercegowiny, będącej złożonym krajem wieloetnicznym, który według Deklaracji 

ZAVNOBiH z 1943 roku6 „nie jest serbski, chorwacki ani muzułmański, ale 

serbski, chorwacki i muzułmański jednocześnie”, miało to tragiczne konsekwencje. 

Tutaj walka grup etnicznych o własne niezależne państwa przybrała formę walki 

terytorialnej oraz „czystek etnicznych”, które znalazły kulminację w ludobójstwie dokonanym 

w Srebrenicy. 

W kontekście lokalnym tożsamość etniczna wyraźnie objawia swój charakter 

relacyjny7 . Wojenna etnopolityka, w której buduje się owa tożsamość, odsłania go 

jako tożsamość stojącą na pozycji kontrastu z tożsamością wroga. Wojna z nowym 

wrogiem z pewnością pociągnęła za sobą metamorfozę uprzednio przyjętej tożsamości, 

biorąc pod uwagę fakt, że powojenna tożsamość przede wszystkim musi różnić 

się od tożsamości głównego wroga w danej wojnie. W partyzanckim ruchu oporu 

Tito, jeśli brać pod uwagę jedynie społeczności etniczne w Bośni i Hercegowinie, 

Chorwaci, Serbowie i Muzułmanie identyfikowali się jako antyfaszyści i nie-Niemcy 

(co stanowiło podstawę ich braterstwa). Podczas wojny w roku 1990 bośniaccy 

Muzułmanie w swojej etnicznej tożsamości figurowali przede wszystkim jako nie- 

Serbowie i nie-Chorwaci, Chorwaci jako nie-Serbowie i nie-Bośniacy, a Serbowie 

jako nie-Bośniacy i nie-Chorwaci. 

6 ZAVNOBiH (Państwowa Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Bośni i Hercegowiny) 

uformowała się w listopadzie 1943 roku jako najwyższy organ rządzący ruchu 

antyfaszystowskiego w Bośni i Hercegowinie podczas II wojny światowej, pod parasolem 

administracyjnym organizacji partyzantów jugosłowiańskich, AVNOJ. 

7 Np. Ph. Poutignat i J. Streiff-Fenart. Théories de l’ethnicité, PUF, Paryż 1995. 

www.boell.pl 

169

170 



Z drugiej strony, z samej natury tożsamości etnicznej wynika, iż musi ona 

tworzyć pozory wieloletniej, międzypokoleniowej ciągłości. Przedstawionemu tu 

sprzecznemu podwójnemu imperatywowi, sugerującemu jednocześnie metamorfozę 

i ciągłość tożsamości, wychodzi naprzeciw pewien rodzaj narracyjnego rozwinięcia, 

w którym interpretacja ostatniej wojny zawiera w sobie reinterpretacje 

wszystkich istotnych dotychczasowych wojen. Tak więc reinterpretacja przedostatniej 

wojny w świetle ostatniej wojny okazała się mieć szczególne znaczenie, gdyż 

to właśnie w tej reinterpretacji faktycznie zażegnano niebezpieczeństwo podwójnej 

tożsamości etnicznej, i metamorfoza tożsamości pogodziła się z jej ciągłością. 

Jak dominująca etnopolityka dnia dzisiejszego, która jawi się jako protopolityka 

oferująca „gramatykę głęboką” dla niemal wszystkich wpływowych 

poglądów politycznych i platform partyjnych, wyjaśnia lokalną wrogość międzyetniczną? 

Głównie poprzez interpretowanie skłonności innych grup do zła, ich 

ukrytej lub ujawnionej woli szkodzenia sąsiadom, jako rezultatu ich podstawowej 

skłonności do kolaboracji: kiedyś w przeszłości zawarły one militarny sojusz 

z „prawdziwym wrogiem-obcokrajowcem”. Jeżeli w oczach etnopolityki powiązanie 

„bycia obcym etnicznie” i „bycia wrogiem” jest naturalne i nierozerwalne, 

to dzieje się tak z powodu wiekowego zbiorowego doświadczenia wielkich 

imperiów i ich inwazji. Sąsiednią wspólnotę czyni obcą, a zatem wrogą coś, co 

pochodzi z jej kulturowego dziedzictwa uzyskanego pod asymilacyjnym wpływem 

imperium. Kolaboracja i asymilacja są jedynie dwiema różnymi twarzami 

– podczas wojny i pokoju – imperialnej obecności, którą przeważające rozumienie 

etniczności odnajduje w samym sercu wspólnoty etnicznych obcych. 

To właśnie ta obecność czyni z nich „miejscowych obcokrajowców”. Prawdziwa 

natura sąsiedniej grupy etnicznej rozumiana jest jako obca kultura przejęta 

kiedyś od potężnego najeźdźcy. Prawdą jest, że w obecnych czasach każda 

grupa etniczna gloryfikuje swoje imperialne dziedzictwo i dostrzega je w swojej 

własnej autentycznej kulturze. „Nasza kultura” i „ich kultura” wydają się tak różne, 

jak „dobre” i „złe” rządy imperialne w „naszej zbiorowej pamięci”. Płomień 

etnonacjonalizmu, który ogarnął region po upadku komunizmu, będący w isto-


cie burzliwym efektem gorączkowej rekonstrukcji etnicznego „ja” ludów, które 

jeszcze poprzedniego dnia żyły w braterskiej unii jugosłowiańskiej, wytworzył 

cudowną rzeczywistość, w której koegzystowały jednocześnie imperialne rządy 

z przeszłości: Bizancjum, Imperium Osmańskie, Monarchia Austrowęgierska, 

a nawet federacja jugosłowiańska. Wysiłki mające na celu wytworzenie autentycznych 

tradycji etnicznych, narzucone przez epokę postkomunizmu, ożywiły 

znacząco zarówno istniejące, jak i fikcyjne naleciałości dawnych procesów asymilacyjnych. 

Małe narody powróciły zatem do swej tysiącletniej strategii etnicznego 

przetrwania: asymilacja, która w minionym imperialnym reżimie stanowiła 

śmiertelne zagrożenie, staje się potężnym narzędziem obrony „naszej własnej 

tożsamości” przed asymilacją prowadzoną przez obecny imperialny reżim, podczas 

gdy w rzeczywistości „ich obca kultura” dnia wczorajszego staje się „naszą 

autentyczną kulturą” dnia dzisiejszego8 . 

Perspektywy pojednania 

Jakie są perspektywy na osiągnięcie pojednania pomiędzy grupami etnicznymi 

w Bośni i Hercegowinie? Czy można je kiedykolwiek pogodzić? Czy nie jest 

prawdą, że w samym sercu ich tożsamości odnajdujemy zbiorowych uczestników 

wojny? Czy stan wojny albo ostatnia wojna może się dla nich kiedykolwiek 

skończyć, jeśli asymilacja, jaką niesie pokój, nie jest mniej niebezpieczna 

niż zniszczenie w wojnie? To dość niepewna kwestia, tym bardziej, że owe 

społeczności etniczne walczą z asymilacją jako uczestnicy wojen. W czasach długotrwałej 

presji poddania się asymilacji pielęgnowanie wspomnień przegranej 

wojny, która przecież sprowadziła do ich kraju obce kultury i obyczaje, stała się 

kwestią przetrwania. Puszczenie w niepamięć ostatniej wojny oznacza dla danej 

8 U. Vlasavljević. The War Constitution of the Small Nations of the Balkans, or ”Who is to be 

reconciled in Bosnia and Herzegovina?”, “Transeuropéennes”, Paryż, nr 14/15, 1998/99, s. 

125-141. 

www.boell.pl 

171

172 



społeczności permanentną utratę tożsamości etnicznej. Jeżeli zakładanym celem 

pojednania jest ostateczna pacyfikacja tych, którzy zgodzili się pojednać – a jest 

to jedyny sposób, by przynieść prawdziwy pokój, w którym wszystkie dawniej 

wojujące strony ostatecznie znikną – to wydaje się, że pojednanie stanowi poważne 

zagrożenie dla samego etnicznego charakteru lokalnych wspólnot etnicznych 

(które, rzecz jasna, mają świadomość, że są współczesnymi narodami). 

Czy nie byłoby jednak nadmierną przesadą wątpienie w możliwość pojednania 

tych, którzy jeszcze do wczoraj żyli w braterstwie, albo, co ważniejsze, 

których wieloetniczna koegzystencja w Bośni i Hercegowinie trwała przez 

wieki? Jednakże, jeśli mielibyśmy gloryfikować tę niezwykłą koegzystencję, a jest 

po temu wiele dobrych powodów, nie powinniśmy ignorować żelaznej ręki 

minionych reżimów imperialnych. Zbyt długo koegzystencja ta trwała wewnątrz 

reżimów militarnych stworzonych przez obce siły. Reżimy te stworzyły, 

a przynajmniej w znaczącym stopniu ukształtowały, owe znane nam dziś grupy 

etniczne, jako że stawiały one różne grupy religijne w różnych pozycjach 

względem władzy państwowej. Nie jest zatem zaskoczeniem, że współczesne 

narody etniczne, każdy na swoje potrzeby, reinterpretują, a zarazem żmudnie 

rekonstruują w swojej zbiorowej wyobraźni jakiś miniony reżim imperialny jako 

preferowany rodzaj porządku kulturowego i politycznego. 

Czy mamy zatem stwierdzić, że jedyną prawdziwą formą pojednania 

w danych okolicznościach jest forma proponowana przez titoizm, który interweniował 

jako ideologia postulująca dość radykalne odrzucenie całego imperialnego 

dziedzictwa? Podstawowym warunkiem, by taka ideologia mogła odnieść sukces, 

byłoby takie samo – przekonująco złe – doświadczenie imperialnej inwazji dla 

wszystkich grup etniczych; dokładnie to dał im Hitler. Jako rewolucyjny ruch wyzwoleńczy, 

komunizm żarliwie propagował antyimperialne opinie i sentymenty. 

W ten właśnie sposób bliskość międzyetniczna dała się zaobserwować nie tylko 

na polu walki i w duchu ideologii rewolucyjnej, ale także na poziomie etnokulturowym: 

etniczność została oddzielona od swojego tła kultury imperialnej.


Uwolniwszy się od owego ciężaru przeszłości, południowosłowiańskie 

grupy etniczne, które przez wieki żyły pod różnymi imperialnymi reżimami, 

znalazły się w niespotykanej dotąd bliskości, ale bliskość ta wydawała się zubażać 

ich etniczną kulturę. Ich przedimperialna, a właściwie prehistoryczna, protoetniczność 

(Uretnicität), do której odnosiły się ich wspólne słowiańskie korzenie, 

okazała się być zbyt abstrakcyjna i uboga, pozbawiona konkretnej zawartości 

kulturowej. Cała próba pozbycia się pozostałości wcześniejszych asymilacji okazała 

się próżnym trudem. Nic dziwnego, że po upadku komunizmu słychać było 

skargi, iż za czasów Tito ludzie musieli żyć z fałszywą tożsamością etniczną. 

Był to jednak czas, kiedy królował nie tylko międzyetniczny pokój, ale 

istniało również pojednanie w pokazowej formie braterstwa. Jednakże, jeśli 

w czasach współczesnych taki rodzaj pojednania ma być uznawany za najbardziej 

pożądany, to perspektywy na osiągnięcie go wyglądają marnie. Nie powinniśmy 

zapominać, że to, co wczoraj wyglądało na autentyczne pojednanie, 

było pojednaniem osiągniętym wewnątrz wspólnotowego ciała jednej ze stron 

uczestniczących w wojnie. Dzisiejszego pojednania pomiędzy stronami ostatniej 

wojny nie da się osiągnąć przez odtworzenie wzorca rozszerzonego uczestnika 

wojny: wieloetnicznej armii. Titoizm nie zbudował swego socjalistycznego 

społeczeństwa w duchu obywatelskim. Położył jednak kamień węgielny pod 

budowę takiego społeczeństwa, łącząc różne grupy etniczne w jedną „wspólnotę 

braci”. Jednakże to właśnie pacyfikacja wojowniczego komunistycznego 

społeczeństwa i jego stopniowa transformacja ze społeczeństwa etnicznego 

w obywatelskie doprowadziła do gwałtownego podziału. 

Co dziś stoi na przeszkodzie pojednaniu? Wydaje się, że dla pojednania nie 

ma wielkiego pola manewru. Nie może ono pójść za daleko. Narody etniczne Bośni 

i Hercegowiny nie pozwoliłyby wtłoczyć się z powrotem w dawną braterską wspólnotę. 

Aby zachować swoją etniczną wyjątkowość, muszą pozostać sobie obce, w emfatycznym 

znaczeniu tego słowa. Jako że narody te są tak naprawdę osobnymi stronami 

uczestniczącymi w wojnie, uznanie sąsiadów za „obcokrajowców” oznacza przyjęcie 

wobec nich postawy ostrożnej lub wręcz wrogiej. Zwłaszcza teraz, gdy otwarcie 

www.boell.pl 

173

174 



identyfikują się one z niegdyś narzuconymi kulturami imperialnymi, każdy bardziej za- 

awansowany krok na drodze do ich wzajemnego zbliżenia w sferze polityki i kultury 

może wywołać strach przed asymilacją. Jak inaczej rozumieć można pojednanie, jeśli 

nie jako zniesienie charakteru duchowego wojownika danej wspólnoty? W kontekście 

lokalnym z pewnością doprowadziłoby to do zniweczenia jej etnicznego ducha. Jeżeli 

pojednanie nie ma na celu pacyfikacji wojowniczego ciała danej grupy etnicznej, czy 

rzeczywiście mówimy wciąż o pojednaniu? Główną przeszkodą stojącą na drodze 

pojednania nie jest jakaś ideologiczna mgła, którą należy rozwiać. 

Lokalne grupy etniczne nie stały się sobie obce dlatego, że uległy przemożnej 

iluzji etnonacjonalizmu. Główną trudnością w osiągnięciu pokojowego 

współistnienia jest to, że powojenna rzeczywistość etniczna i międzyetniczna 

nie bazuje na jakiejś ideologicznej namiastce rzeczywistości, lecz na narracji 

mówiącej o ostatniej wojnie, która stwarza pozory, iż opisuje dokładnie to, co 

tworzy najbardziej rzeczywistą rzeczywistość: rzeczywistość wojny9 . W kategoriach 

epistemologicznych powiedzieć można, że obecna narracja wojenna 

przedstawiana jest jako „zweryfikowany etnonacjonalizm”. 

Ciągłość etnopolityki 

Zasada narodowości inspirowała i napędzała siły, które doprowadziły do rozpadu Jugosławii, 

i stała się głównym czynnikiem uwierzytelniającym w procesie budowania 

jednostek politycznych w byłej Jugosławii10 . Jako że zasada ta powstała tak naprawdę 

jako zasada narodowości monoetnicznej, tj. zredukowanej do zasady etniczności, uzasadnione 

jest opisywanie niedawnej postkomunistycznej historii Bałkanów Zachodnich 

jako epoki etnopolityki. Jak widzieliśmy, etnopolityka pojawia się jako narzędzie służące 

9 O koncepcji rzeczywistości wojennej jako ostatecznej rzeczywistości przeczytać można 

w: U. Vlaisavjević. „South Slav Identity and the Ultimate War-Reality”, w: D. I. Bjelić i O. 

Savić (red.), Balkan as Metaphor. Between Globalization and Fragmentation, MIT Press, 

Cambridge Massachusetts, Londyn, Anglia, 2002, s. 191-208. 

10 David Miller, On Nationality, Clarendon Press, Oxford 1995.


do tworzenia opowieści wojennych, w których wszelka rzeczywistość powojenna 

przedstawiana jest jako zapamiętana rzeczywistość wojenna. Zredukowaną zasadę 

narodowości, przyjętą jako podstawa interpretacji danej rzeczywistości politycznej 

i społecznej, wzmacnia powszechne już przekonanie, iż współczesna historia Bałkanów, 

które doświadczały jednej wojny wyzwoleńczej za drugą, jest jedynie stopniowym 

dążeniem do czegoś, co można by nazwać „teologią historii” (E. Husserl), której 

ostatecznym celem jest monoetniczne państwo narodowe. Takie państwo postrzegane 

jest jako ukoronowanie wszystkich minionych bitew i wojen, oporu stawianego 

asymilacji, a także kulturalnego odradzania się. W tym rozumieniu, ostatecznym celem 

historii jest położenie raz na zawsze kresu obcym rządom, dzięki czemu niewielki 

naród oddzieli się wreszcie od wielkiej struktury państwowej imperium. 

W ostatnim stadium historii wyzwolenia narodowego głównymi uczestnikami 

konfliktu okazały się co najmniej dwa lub trzy imperia. Wszystkie secesjonistyczne 

nacjonalizmy, które przyczyniły się do rozpadu Jugosławii, skłonne były 

uznać federalne państwo socjalistyczne za narzucone im obce rządy. Z drugiej 

strony, Unia Europejska, wspierana przez USA, wydawała się być dziwnym imperium, 

jako że akceptowała, a nawet wspierała, podstawowe dążenie lokalnej 

etnopolityki: jedna społeczność etniczna w jednym państwie. 

Epos wyzwolenia, tworzący zrąb wszystkich historycznych wyjaśnień 

w epoce etnopolityki, zawsze odwołuje się do imperiów, opowiadając liczne 

historie wcielania do imperiów, a następnie wyzwalania się spod ich władzy. 

Obecny epos, który z definicji powinien zawierać w sobie fabuły wszystkich 

wcześniejszych eposów, kończy się wspaniałą historią o tym, jak to „naszemu 

narodowi” udało się oddzielić od imperium komunistycznego. Owo ostateczne 

wyzwolenie etniczne zapowiada początek złotego wieku postimperialnego. 

Jeżeli na rozpad Jugosławii wpłynęła zasada narodowości, jako że miała 

leżeć ona u podstaw prawomocności państwa, to można założyć, że powód 

upadku dawnego reżimu i powód utworzenia nowego jest ten sam. Czy mamy 

zatem uznać, że brak prawomocności jednopartyjnego „totalitarnego” reżimu 

został udowodniony ponad wszelką wątpliwość? Do swych ostatnich dni reżim 

www.boell.pl 

175

176 



ten nie zorganizował wolnych demokratycznych wyborów, za pomocą których 

poddałby próbie własną legalność. W momencie, kiedy wreszcie doszło do 

wyborów, reżim upadł. Równie dobrze możemy jednak dowodzić, że reżim 

pozwolił na tak ryzykowny test swojej prawomocności dopiero wówczas, gdy 

zaczął ją tracić. Być może sama decyzja zorganizowania wielopartyjnych wyborów 

była znakiem zgubnej słabości dominującej formy legitymizacji. 

Ideologie komunistyczne przeciwstawiały wybór, jakiego ludzie dokonywali 

w czasie wojny, rytuałowi wrzucania głosów do urn, z którego szydzili. 

Polityka Tito była polityką zwycięską, którą uświęciła ogromna ofiara. Owa 

uświęcona polityka nie mogła pozwolić sobie na otwarcie drzwi dla tworzenia 

się opozycji. Nawet w czasie pokoju oponent polityczny musiał być traktowany 

jako wróg ludu i wolno było użyć wszelkich środków, by go wyeliminować. To 

etnopolityka uczyniła z polityki Tito politykę przyjaciół/wrogów (C. Schmitt). 

Co ważniejsze, w czasie postkomunistycznych przemian zachowana jest 

ciągłość etnopolityki, którą wyraźnie pokazuje kwestia legitymizacji aktualnej polityki. 

Powojenna polityka ostatnich lat pragnie pozostać uświęcona i zachować wcześniejszą 

formę legitymizacji mimo nowo ustalonej „legitymizacji prawno-racjonalnej” (M. 

Weber) wolnych wielopartyjnych wyborów. Politycy stojący u władzy przypominają 

ludziom o wielkim niespłaconym długu: zabici w wojnie żołnierze i ofiary cywilne 

nie pozwoliliby, aby dominujące polityczne przekonania i poglądy zostały poddane 

radykalnej pacyfikacji, tracąc całą swoją etnonarodową istotę. Należałoby przyjrzeć 

się politycznym wpływom, jakie obecnie wywierają w regionie związki weteranów, 

lub też raczej jak politycy i biurokracja państwowa potrafią nimi manipulować, by 

wydobyć z nich dawne przedpolityczne narzędzia, służące do legitymizacji reżimu. 

Etniczne enklawy obywatelskiego 

nacjonalizmu 

Podział Jugosławii nie udałby się, gdyby nie istniała determinacja ze strony UE 

i społeczności międzynarodowej, by uznawać zasadę narodowości etnicznej za


podstawową zasadę legitymizacji państwa. Z perspektywy lokalnej jest mnó- 

stwo powodów, dla których UE może jawić się jako imperium, potężny gracz 

na scenie międzynarodowej na równi z USA. Liczne i częste interwencje owej 

unii państw, przed, podczas i po wojnie, postrzegane były jako interwencje dość 

potężnego, lecz dziwacznego imperium. Pewne obywatelskie i pacyfistyczne 

elementy, jakich dopatrzono się w interwencjach militarnych i dyplomatycznych, 

zdradzały jedynie słabość tego imperium. UE jest imperium niezwykłym, 

imperium epoki postimperialnej, ponieważ wobec małych narodów nie zachowuje 

się jak wroga siła, agresywnie dążąca do ich wchłonięcia. Mimo że trudno 

stwierdzić z całą pewnością, czy UE jest pierwszym imperium w historii, które 

zaleca i zezwala na oddzielenie niegdyś włączonych jednostek od istniejących 

imperiów lub quasi-imperiów, jej podejrzana imperialna strategia divide ut regnes 

i tak wydaje się gwarantować grupom etnicznym pełne samookreślenie. 

Konsekwencje przyjęcia zasady podziału etnicznego jako podstawy budowy 

państwa są wyraźnie widoczne na współczesnej mapie politycznej Bałkanów Zachodnich. 

Po rozpadzie Jugosławii wyłoniła się grupa mini-państw i poprzez sieć ich 

granic dostrzec można było jeszcze bardziej skomplikowaną mozaikę grup etnicznych. 

Jednakże jedynie Bośnia i Hercegowina uchowała się jako naprawdę wieloetniczne 

państwo, tj. jako trójnarodowy związek bośniackich Muzułmanów, Chorwatów 

i Serbów11 . Przy ciągłości etnopolityki między reżimami, nowej rzeczywistości 

wzmocnionych tożsamości etnicznych i niemal konsekwentnym stosowaniu zredukowanej 

zasady narodowości, nie jest zaskoczeniem, że po piętnastu latach pokoju 

jedynie Bośni i Hercegowinie nie udało się stać skonsolidowanym państwem narodowym. 

Wydaje się, że taka możliwość zarezerwowana jest wyłącznie dla państw 

jednolitych etnicznie, co przekonująco udowadnia Słowenia, jedyne państwo secesjonistyczne, 

któremu udało się dołączyć do Unii Europejskiej. 

11 Stowarzyszenie i miejsce, jakie może w nim zajmować „the stillborn Bosnia” („martwo 

urodzona Bośnia”): M. Walzer. On Toleration, Yale University Press, New Haven and 

London, 1997, str. 22-24. 

www.boell.pl 

177

178 



Podczas gdy monolityczne państwo narodowe zostaje włączone do UE, naro- 

dowo niejednorodna Bośnia i Hercegowina za swoją konstytucję ma wciąż Aneks nr 4 

do Układu Pokojowego, podpisanego w amerykańskiej bazie wojskowej koło Dayton 1 

listopada 1995 roku 12 . Impas w kwestii poprawek do konstytucji, wprowadzonych pod 

parasolem wielkiego imperium amerykańskiego, trwa od lat i wielokrotnie powodował 

spory i konflikty wśród lokalnych przywódców, uczestniczących w negocjacjach. Za- 

graniczni żołnierze utrzymują państwo w stanie chwiejnego pokoju: po tym jak NATO 

zakończyło misję SFOR w 2004 roku, Unia Europejska rozpoczęła operację militarną 

(EUFOR – operacja ALTHEA) i wysłała „spore siły wojskowe” o tej samej mocy, co jej 

poprzednicy (7.000 żołnierzy) 13 . Podczas gdy żołnierze pilnują wprowadzania w życie 

militarnych aspektów układu z Dayton, Biuro Wysokiego Przedstawiciela (OHR), który 

jest zarazem Specjalnym Przedstawicielem UE (EUSR), zajmuje się głównie aspektami 

cywilnymi. Niedawno na to stanowisko powołano austriackiego dyplomatę Valentina 

Inzko, który w ten sposób został siódmym z kolei Wysokim Przedstawicielem w Bośni 

i Hercegowinie. Z definicji jego zadania wynika, że dopóki taki reprezentant jest na stanowisku, 

oznacza to, że państwo „nie wyewoluowało w pokojową i realną demokrację 

na drodze do integracji z instytucjami euroatlantyckimi” 14 . Każdy nowy przedstawiciel budzi 

nadzieję, że będzie ostatnim, a trzech ostatnich obiecywało nawet zamknięcie biura. 

Tymczasem Bośnia i Hercegowina istnieje jako pół-protektorat, w którym nie pojawiła 

12 Np. Joyce P. Kaufman. Nato and the former Yugoslavia, Rowman & Littlefield Publishers, 

2002, str. 124. 

13 Patrz: oficjalna strona Misji EUFOR w Bośni i Hercegowinie: http://www.euforbih.org/ 

eufor/index.php?option=com_content&task=view&id=12&Itemid=28 

14 Urząd Wysokiego Przedstawiciela (OHR) to powołana ad hoc międzynarodowa instytucja 

odpowiedzialna za kontrolowanie cywilnych aspektów porozumienia kończącego wojnę 

w Bośni i Hercegowinie. Stanowisko Wysokiego Przedstawiciela utworzono poprzez General 

Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, znanego powszechnie pod 

nazwą Układ z Dayton, które wynegocjowane zostało w Dayton w stanie Ohio, a podpisane 

14 grudnia 1995 w Paryżu. Wysoki Przedstawiciel, który jest zarazem Specjalnym Przedstawicielem 

UE (EUSR) w Bośni i Hercegowinie, współpracuje z mieszkańcami i instytucjami 

Bośni i Hercegowiny oraz społecznością międzynarodową, by zapewnić, że państwo będzie 

ewoluowało w stronę pokojowej i realnej demokracji na drodze do integracji z instytucjami 

euroatlantyckimi”. http://www.ohr.int.


się jeszcze żadna prawdziwie obywatelska polityka zdolna funkcjonować ponad podziałami 

i konfliktami etnicznymi15 . Niezależnie od wyjątkowej, jeszcze bardziej skomplikowanej 

sytuacji w Kosowie, Bośnia i Hercegowina pozostaje coraz bardziej w tyle za innymi 

państwami regionu na drodze do integracji europejskiej. Ironią jest, że jest to głównym 

powodem, dla którego państwo to pod pewnymi względami jest bezpośrednio wcielone 

do UE: poprzez siły wojskowe (EUFOR), policyjne (EUPM) i poprzez niezależny 

organ władzy (EUSR), który, dzięki specjalnym uprawnieniom, tzw. prerogatywom bońskim, 

stoi ponad najwyższymi władzami państwowymi. Co prawda owe uprawnienia, 

nadające Wysokiemu Przedstawicielowi moc tworzenia prawa i zwalniania sprawiających 

problemy urzędników, uważane są za rozwiązanie ostateczne, ale fakt pozostaje faktem 

– jest tam zarezerwowane miejsce dla ostatniego europejskiego monarchy. Wydaje się 

więc, iż Bośnia i Hercegowina, nie mogąc dostatecznie się zintegrować, włączona jest 

w mniej więcej klasyczną formę władzy imperialnej. W dniu, w którym kraj ten będzie 

mógł odłączyć się od tej władzy, zostanie z nią zintegrowany. Nazwijmy to paradoksem 

inkorporacji postimperialnej. 

Czy możliwe jest, że konstytucja z Dayton, czyniąc ustępstwa wobec 

stron zaangażowanych w wojnę w momencie, gdy zupełnie nie były przygotowane 

na kompromis, przywiązywała zbyt dużą wagę do realiów etnopolitycznych? 

Państwo podzielone jest na dwie części składowe: Republikę Serbską 

i Federację Bośniacko-Chorwacką, podczas gdy system polityczny zbudowany 

jest na bazie reprezentacji grup etnicznych (zasada proporcjonalności w parlamencie, 

prawo weta w istotnych kwestiach, zasada autonomii poszczególnych 

grup itp.) 16 . Każda z części ma własnego prezydenta, rząd, parlament, policję 

i sądownictwo. Jak wspomniał Florian Bieber, „taka organizacja może być uży- 

15 Roberto Belloni, i Bruce Hemmer, „Bosnia-Herzegovina: Civil Society in a Semi-Protectorate”, 

w: Thania Paffenholz (red.), Civil Society and Peacebuilding: A Critical Assessment, 

Lynne Rienner Publishers, rozdz. 7 (druk jesienią 2009 r.), s. 223 http://www.socsci.uci. 

edu/~bhemmer/7%20Bosnia%20_final%20_2_%20no%20figures%20ss.pdf. 

16 Ulrich Schneckener, „Models of ethnic conflict regulation. The politics of recognition”, 

w Ulrich Schneckener i Stefan Wolf (red.), Managing and Settling Ethnic Conflicts, Hurst & 

Company, Londyn 2004, s. 18-39. 

www.boell.pl 

179

180 



teczna, na krótką metę, do ustabilizowania sytuacji po konfliktach”, ale w dalszej 

perspektywie „może uniemożliwić wyłonienie się wspólnej tożsamości i jeszcze 

bardziej usztywnić tożsamości etniczne” 17 . W aktualnie toczących się w kraju 

debatach często podnosi się palącą kwestię, czy istniejące ustalenia konstytucyjne, 

które stanowiły fundament państwa etnofederalnego, powstrzymują kraj 

przed rozpadem, czy też nieuchronnie do niego prowadzą. Być może głównym 

powodem owego stanu rozpadu, który najwyraźniej widać we współcześnie istniejących 

dużych i raczej jednorodnych podziałach terytorialnych wynikających 

z rozkładu grup etnicznych oraz w ciągłym braku skuteczności wspólnych instytucji 

państwowych, jest fakt, iż instytucje te nie są zakorzenione w rzeczywistości. 

Istnieją trzy etniczne narody, ale nie ma społeczeństwa bośniacko-hercegowińskiego. 

Zważywszy na wrodzone skłonności wojownicze owych „braterskich 

wspólnot”, społeczeństwo to powinno być prawdziwie obywatelskie, nie powinno 

być wspólnotą „towarzyszy broni”, lecz raczej „wspólnotą obywateli” 18 . 

Być może należałoby tu wspomnieć, że przed wojną istniało społeczeństwo 

bośniacko-hercegowińskie, ale w odpowiedzi można również powiedzieć, że 

było to raczej jugosłowiańskie „społeczeństwo bojowe” w nieustającym „stanie 

wyjątkowym” (Ausnahmezustand). Owe współczesne narody etniczne usiłują 

utrzymać swoje „społeczeństwo” w takim właśnie „stanie wojny”. 

Konstytutywny brak w koncepcji 

budowy państwa na Bałkanach 

Zachodnich 

O co zatem chodzi z tym „obywatelskim deficytem” w trójnarodowym 

państwie? Czy względnie skonsolidowane państwa narodowe w regionie 

17 Florian Bieber, „Institutionalising Ethnicity in the Western Balkans: Managing Change in 

Deeply Divided Societies,” ECMI Working Paper No. 19, Flensburg, ECMI, 2004. 

18 Dominique Schnapper, Community of Citizens. On the Modern Idea of Nationality, Transaction 

Publishers, New Brunswick – London 1998.


również na to cierpią i w jakim stopniu? Czy możliwe jest, że racja ich utwo- 

rzenia, wbudowana w ich fundamenty zasada narodowości, ocaliła je przed 

tym brakiem? Zasady tej nie da się zastosować w przypadku Bośni i Her- 

cegowiny, ponieważ konsekwencje jej całkowitego podziału byłyby nie do 

przyjęcia – czy to właśnie owa niemożliwość nie jest konstytutywną zasadą 

państwowości dla tego kraju? Co jeśli dzisiejsza porażka konsolidacji Bośni 

i Hercegowiny jako państwa narodowego zaświadcza o jej konstytutywnym 

braku w wymaganym rodzaju konsolidacji? Jeśli to prawda, jakie byłyby 

konsekwencje nie tylko dla tego kraju, zwłaszcza w czasie, gdy słynna konsolidacja 

wydaje się być kryterium nad kryteriami w dominującej strategii 

warunkowania wejścia do UE? Brak w konsolidacji narodowej musi mieć 

związek z wieloetnicznym składem kraju. Być może jedynym problemem 

jest to, że Bośnia i Hercegowina nie ma dostatecznie jasnej i wyraźnej etnicznej 

większości. W przeciwieństwie do państw sąsiednich, jej obywatele 

nie mogą funkcjonować jako „wspólnota braci”. Mamy tu tak naprawdę trzy 

potencjalne, a może nawet już powstające, konsolidacje narodowe, które 

niestety zbyt się różnią między sobą jak na jedno państwo. Gorzką ironią 

jest, iż bośniacko-hercegowińskie części utworzone w wojennej i powojennej 

zawierusze jako etnicznie jednorodne części składowe (obecnie każdy 

ze składowych narodów etnicznych ma własny aparat państwowy na tej 

części terytorium, na której stanowi większość) najprawdopodobniej miałyby 

się równie dobrze (jeśli nie lepiej), jak ich odpowiedniki (państwa narodowe) 

w okolicy. Oczywiste zachodzenie na siebie podstawowej zasady 

etnicznej czystki, tj. eksterminacji tout court, i zasady uznania i budowy postkomunistycznych 

państw w regionie, musi mieć daleko idące konsekwencje. 

Srebrenica to zaledwie jedna z nich. Chociaż nie do pomyślenia jest, by 

ogromna technologia masowej eksterminacji mogła być zainicjowana i obsługiwana 

bez udziału dobrze funkcjonującego aparatu państwowego, orzeczenie 

wydane w Hadze w imieniu dzisiejszej Europy nie potrafiło ustalić 

„odpowiedzialności” żadnego z państw. 

www.boell.pl 

181

182 



Nieustające porażki Bośni i Hercegowiny w jej próbach konsolida- 

cji mogą wskazywać na konstytutywny brak w koncepcji budowy państwa na 

Bałkanach Zachodnich. Owego braku, który nazwaliśmy „deficytem obywatelskim”, 

pozornie nie da się zaobserwować w etnicznie jednorodnych enklawach. 

Tam obywatelskie podstawy nowej, postkomunistycznej kultury politycznej pochodzą 

od państwa, które automatycznie i niemal z dnia na dzień przekształca 

większościową grupę etniczną we „wspólnotę obywateli”. Ci, którzy jeszcze 

do wczoraj byli zaangażowanymi nacjonalistami-separatystami, zostają żarliwymi 

zwolennikami „konstytucyjnego patriotyzmu”. Bez żadnych procesów 

cywilizowania nacjonalizmu, do jakich z pewnością można zaliczyć budowanie 

społeczeństwa obywatelskiego, państwo może nadać „perspektywę obywatelską” 

etnopolityce. Dlatego też, analizując sytuację polityczną w regionie, 

nie należy ignorować specyficznej dialektyki między dwiema różnymi relacjami: 

między państwem a narodem większościowym oraz między państwem a narodem 

mniejszościowym. Relacja ta nie jest identyczna, nawet jeśli narody te, jak 

w przypadku Bośni i Hercegowiny, są w oczach prawa równe. 

Tak jak polityczni reprezentanci Serbów w Jugosławii zmagali się 

w swym obywatelskim nacjonalizmie z separatystycznym nacjonalizmem innych 

„bratnich narodów”, podobnie dzisiaj przywódcy Bośniaków zmagają się z separatystycznym 

nacjonalizmem Serbów i Chorwatów w Bośni i Hercegowinie. 

Ta etnopolitycznie definiowana relacja z danym państwem ustala główne cele 

tak zwanej kwestii narodowej dla każdego z narodów. W przeciwieństwie do 

większościowej grupy narodowościowej, grupa mniejszościowa niezmiennie 

wyraża swój stosunek do państwa w kategoriach etnicznych, czy to w formie 

wołania o równość międzyetniczną, czy w formie mniej lub bardziej bojowego 

separatystycznego nacjonalizmu. 

W powojennej Bośni jest raczej oczywiste, że ów etnopolitycznie definiowany 

stosunek dominuje politykę partyjną, czyniąc z ludzi Bośniaków, Chorwatów 

lub Serbów, niezależnie od tego, czy owa polityka jest nacjonalistyczna. 

Bośniacko-serbski polityk Milorad Dodik, który od czasu wyborów w 2006 roku


cieszy się największym poparciem wyborców nie tylko w porównaniu z inny- 

mi politykami należącymi do tej samej grupy etnicznej, ale w całym kraju, jest 

przewodniczącym Partii Socjaldemokratycznej. Dąży on do realizacji wyraźnie 

zdefiniowanej polityki separatystycznej: albo Republika Serbska będzie na tyle 

niezależna, że będzie mogła funkcjonować jako forma serbskiego państwa, 

albo, jeśli zostanie to poddane w wątpliwość, powinna się odłączyć od Bośni 

i Hercegowiny. Przez ostatnie trzy lata Dodik, premier części serbskiej, nie znalazł 

znaczącej opozycji wśród polityków swojej narodowości. Bośniacka klasa 

polityczna postrzega wspólne państwo jako swoje własne państwo narodowe. 

Jeżeli nacjonalizm postrzegany jest głównie jako nacjonalizm separatystyczny, 

jak ma to miejsce w tym kraju, to wydaje się, że pośród bośniackich Muzułmanów 

nie ma już nacjonalistów. Owa narodowo-polityczna część składowa jest 

w największym stopniu polityczna we właściwym znaczeniu tego słowa, i jest 

dość złożona: wobec braku wyraźnie widocznych nacjonalistów, istnieje centrum 

i lewica, są socjaldemokraci i liberałowie, partie obywatelsko-narodowe 

i patriotyczne, partie zwracające się do Bośniaków (jak również pozostałych 

obywateli) i takie, które zwracają się do wszystkich obywateli (ale w szczególności 

do Bośniaków). 

Istnieją trzy wiodące partie bośniackie, a ich profil mógłby być etnopolitycznie 

zdefiniowany poprzez parę pojęć obywatelskie/etniczne, w zależności 

od tego, jak duży nacisk każda z nich kładzie na jedną z tych koncepcji. 

Partia Akcji Demokratycznej, jako bośniacka partia narodowa, której przewodzi 

Sulejman Tihić, następca Alii Izetbegovicia, ojca założyciela nowoczesnego 

narodu bośniackiego, jest w głównej mierze etniczna, a dopiero potem obywatelska. 

Liberalno-konserwatywna Partia Bośni i Hercegowiny, pod przywództwem 

Harisa Silajdžicia, który opuścił partię Izetbegovicia w 1996 roku, 

promuje bośniacki patriotyzm państwowy, tym samym identyfikując „etniczne” 

z „obywatelskim”. Trzecią wpływową partią jest Partia Socjaldemokratyczna 

Zlatko Lagumdžija, która prezentuje się zarówno jako autentyczny 

spadkobierca titoizmu, jak i partia głęboko proeuropejska. Ta partia w swojej 

www.boell.pl 

183

184 



ideologicznej orientacji jest obywatelska i pod żadnym pozorem nie chce być 

klasyfikowana jako partia etniczna, ale dominują w niej Bośniacy, sądząc po 

większości jej działaczy, nie wspominając już o zwolennikach i wyborcach. 

Jest zatem prawdą, iż socjaldemokracja cieszy się w kraju dużym poparciem, 

przede wszystkim ze względu na nostalgię za czasami Tito, ale wydaje się 

etnicznie podzielona na socjaldemokrację serbską i bośniacką. 

Na czele bośniacko-chorwackiej sceny politycznej stoją dwie partie, 

a właściwie dwa odłamy niegdyś jednolitej Chorwackiej Unii Demokratycznej, 

bośniacko-hercegowińskiej wersji partii Franjo Tuđmana w Chorwacji. Jednej 

przewodniczy Dragan Čović, a drugiej Božo Ljubić. Chorwacka kwestia narodowa 

jest prawdopodobnie najbardziej skomplikowana i problematyczna 

w powojennej Bośni i Hercegowinie, co widać w zmieszaniu i wahaniach chorwackich 

przywódców w tej sprawie. Mimo że Chorwaci postrzegani są jako 

konstytutywna część populacji, w sensie demograficznym tworzą mniejszość, 

jako że stanowią zaledwie 14% ludności19 . Po wojnie i czystkach etnicznych 

w regionie Posavina, który obecnie jest Republiką Serbską, Chorwaci stanowili 

większość w południowo-zachodniej części kraju, nazywanej Herceg-Bośnia, 

fantomowej trzeciej części, która nie jest oficjalnie uznawana. Rozwiązała się 

ona w 1996 roku, ale wciąż istnieje jako forma chorwackiego państwa. Wahania 

polityków – bośniackich Chorwatów co do tego, jak realizować i chronić własne 

interesy narodowe, poruszają się w zakresie typowym dla mniejszościowego 

nacjonalizmu. Z jednej strony istnieją separatystyczne tendencje do wyodrębnienia 

trzeciej części składowej o dużej niezależności; z drugiej mają miejsce 

uporczywe próby utworzenia trwałego państwa wieloetnicznego. Te ostatnie 

przeciwstawiają się obywatelskiemu nacjonalizmowi większościowego narodu 

bośniackiego, który zamiast tego preferuje silną koncepcję sprawiedliwości 

19 Stanowi to mniej więcej połowę liczby sprzed wojny. Patrz strona internetowa Council of 

American Ambassadors (Rady Ambasadorów Amerykańskich), http://www.americanambassadors.org/index.cfm?fuseaction=publications.article&articleid=130.


etnokulturowej 20 . W rezultacie w niedawnych dyskusjach na temat potencjal- 

nych zmian konstytucyjnych to głównie chorwaccy politycy argumentowali, że 

prawdziwe rozwiązanie węzła bośniackiego leży nie tylko w równości obywateli, 

ale także w równości „konstytutywnych narodów”. Podobnie jak w innych 

państwach wieloetnicznych, najgłośniejsze wołanie o sprawiedliwość wypływa 

z najmniejszej mniejszości. Największym problemem takiej polityki jest fakt, że 

obie alternatywy są raczej katastrofalne: wynikający z niej separatyzm mniejszościowy 

może doprowadzić do sytuacji, w której pewnego dnia okaże się, iż 

Chorwaci zostali uwięzieni w prawdziwej enklawie, podczas gdy ewentualne 

wołanie o etnokulturową sprawiedliwość wydaje się coraz mniej realistyczne. 

Ugo Vlaisavlević (ur.1957) jest profesorem filozofii na Uniwersytecie w Sa- 

rajewie, gdzie wykłada filozofię języka na Wydziale Filozofii i Socjologii oraz epi- 

stemologię nauk społecznych na Wydziale Psychologii. Pisał szeroko na temat 

fenomenologii, post/strukturalizmu, semiotyki, filozofii politycznej, a obecnie 

zajmuje stanowisko redaktora naczelnego czasopisma z dziedziny filozofii i nauk 

społecznych „Dialogue” (Sarajewo); jest także członkiem kolegium redakcyjnego 

międzynarodowego czasopisma „Transeuropéennes” (Paryż). Jest autorem 

wielu artykułów, z których niektóre opublikowano w języku angielskim, francuskim 

i niemieckim. 

20 Koncepcja sprawiedliwości etnokulturowej, patrz W. Kymlicka i M. Opalski. Can Liberal 

Pluralism be Exported?, Oxford University Press, 2001, s. 136-9 et passim. 

www.boell.pl 

185

Część III 

Były Związek 

Radziecki: 

nowi wschodni 

sąsiedzi 

Unii Europejskiej

10. 

Polityka 

wschodnia 

fRASER CAMERON 

Unii Europejskiej 

Fraser Cameron 

www.boell.pl 

189

190 



Wstęp 

Niemal dwie dekady temu, tuż po upadku Związku Radzieckiego wiele mówiono 

o wspólnym europejskim domu rozciągającym się od Vancouver po Władywostok. 

Światowi przywódcy biorący udział w konferencji, która w listopadzie 

1990 roku ustanowiła Paryską Kartę Nowej Europy, byli pełni nadziei na nowy 

świat, w którym spory rozwiązywano by w sposób pokojowy, a instytucje międzynarodowe 

służyłyby wszystkim, a nie tylko wybranym1 . W latach 1989-1991 

oczekiwania były ogromne. Akademicy pisali o końcu historii i zwycięstwie liberalnego 

kapitalizmu. Prezydent Bush mówił o nowym ładzie światowym. Po 

potwornościach życia przez całe dekady pod groźbą Mutual Assured Destruction 

(MAD – Wzajemne Zagwarantowane Zniszczenie), Europejczycy mogli się 

zjednoczyć i zaprosić Rosję i inne państwa byłego Związku Radzieckiego do 

wspólnego europejskiego domu. Nowy dzień wydawał się świtać nad horyzontem. 

Ledwie jednak wysechł atrament na Karcie Paryskiej, kiedy Jugosławia pogrążyła 

się w morderczym nacjonalizmie. Jednocześnie Saddam Hussein zaatakował 

Kuwejt w jawnej próbie uzyskania kontroli nad jego ogromnymi zapasami 

ropy. UE i USA stały z boku i niewiele zrobiły w celu ukrócenia rozlewu krwi 

w Jugosławii. Ale w Zatoce Perskiej koalicja pod wodzą USA sprawnie przepędziła 

wojska Saddama z Kuwejtu. Gdzie leży różnica? Większość cyników powiedziałaby, 

że w czteroliterowym słowie – ropa. Tak z hukiem powróciła Realpolitik. 

Jeżeli oczekiwania po upadku komunizmu były wysokie, dorównywały 

im obecne po obu stronach iluzje na temat zdolności UE do ustanowienia 

porządku polityczno-gospodarczego, który obejmie cały kontynent. Stopniowo 

stało się jednak jasne, że to, co było możliwe w podstawowej grupie podobnie 

myślących zachodnioeuropejskich państw o zbliżonym poziomie PKB per capi- 

1 Informacje o Karcie Paryskiej znaleźć można na stronie: http://www.osce.org/documents/ 

mcs/1990/11/4045_en.pdf.


ta, nie da się łatwo wyeksportować na wschód. Wiele lat zajęło UE wykazanie 

się transformacyjną mocą w Europie Środkowej, gdzie perspektywa członkostwa 

w UE odgrywała rolę wielkiej marchewki. Doprowadzenie do podobnych 

transformacji w Rosji i Europie Wschodniej, gdzie złotej marchewki nie 

było w ofercie, miało się okazać niemożliwe. W czasie pisania tego tekstu są 

powody, by wątpić, czy transformacje, jakie dokonały się w Europie na przestrzeni 

ostatniej dekady XX wieku i pierwszych lat XXI wieku, okażą się trwałe. 

Globalny kryzys gospodarczy zagraża całej powojennej konstrukcji europejskiej, 

podczas gdy niedawno zainicjowana polityka Partnerstwa Wschodniego UE nie 

spotkała się ze szczególnym entuzjazmem w regionie. Partnerstwo Wschodnie, 

nastawione na Ukrainę, Mołdawię, Białoruś, Gruzję, Armenię i Azerbejdżan, 

wyklucza akurat jedyne zobowiązanie, jakiego pragną wszystkie te państwa – 

czyli perspektywę członkostwa w UE. 

W przeciwieństwie do państw Europy Wschodniej, Rosja nie ma ambicji 

wstępowania do UE. Zamiast tego pragnie powrócić do pozycji wielkiego mocarstwa 

ze szczególnym droit de regard wobec „bliskiej zagranicy”, gdzie mieszka 25 milionów 

etnicznych Rosjan. Relacje między UE a Rosją na przestrzeni ostatnich dwóch dekad 

były trudne i sięgnęły dna podczas konfliktu w Gruzji w sierpniu 2008 roku. Udana 

interwencja UE doprowadziła do zawieszenia broni, ale rosyjska inwazja na Gruzję 

przypomniała wielu o sowieckiej inwazji na Czechosłowację czterdzieści lat wcześniej. 

Gotowość Moskwy do użycia siły, jak również regularne wykorzystywanie kwestii 

energii do celów politycznych, przypominało, że Rosja nie tylko powróciła jako potężne 

mocarstwo, ale również była gotowa rzucić UE wyzwanie na terenie nazywanym 

eufemistycznie przez urzędników „wspólnym sąsiedztwem”. Jasne było, że UE i Rosja 

mają zupełnie inne poglądy na to, w jakim stopniu im sąsiadom należy się autonomia, 

zwłaszcza w sferze polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa2 . 

2 Więcej w artykule Eneko Landaburu, It’s time for hard choices on EU-Russia relations, “Europe’s 

World”, wiosna 2009: http://www.europesworld.org/NewEnglish/Home/Article/ 

tabid/191/ArticleType/articleview/ArticleID/ 21349/Default.aspx. 

www.boell.pl 

191

192 



Oczekiwania a rzeczywistość 

We wszystkich republikach postsowieckich istniała zarówno głęboka ignorancja 

na temat UE (oraz NATO), jak i nazbyt ambitne oczekiwania w kwestii terminu, 

w jakim można byłoby dołączyć do tych klubów. Ignorancję wyjaśnić nietrudno. 

Podczas zimnej wojny, UE powszechnie ignorowano lub opisywano jako 

„gospodarcze ramię NATO”. Paktowi Północnoatlantyckiemu przypisywano 

również posiadanie licznych własnych wojsk (fałsz) lub posiadanie planu zdominowania 

Eurazji (fałsz), a zarówno UE, jak i NATO miały jakoby dążyć do 

osłabienia Rosji (fałsz). W Europie Wschodniej istniał niemal kompletny brak 

zrozumienia politycznego uzasadnienia dla UE i niewielkie pojęcie o dzieleniu 

się suwerennością. Wiele krajów wierzyło, że dołączenie do UE było tym samym, 

czym jest dołączenie do jakiejkolwiek innej organizacji międzynarodowej. 

Nie rozumiano wysiłków, jakie należy podjąć, by spełnić kryteria członkostwa. 

Po stronie UE istniały naiwne nadzieje, że skoro Rosja odwróciła się od nieudanej 

gospodarki planowej i przyjęła liberalny kapitalizm, będzie teraz zbierać 

gospodarcze owoce tego ruchu i nieuchronnie posuwać się w stronę coraz 

większej demokracji. Trochę potrwało, zanim złudzenia po obu stronach zastąpił 

bardziej realistyczny obraz sytuacji. 

Rosja 

Nagły upadek i rozpad Związku Radzieckiego był traumatycznym przeżyciem 

dla elity rządzącej oraz milionów ludzi popierających partię komunistyczną. Prezydent 

Gorbaczow wielokrotnie powtarzał, że rozwiązanie Związku Radzieckiego 

nie było jego intencją3 . Jednakże partii komunistycznej wyczerpały się pomysły, 

a gdy okazało się, że nie użyje ona siły, by ocalić imperium, wypadki po 

prostu wymknęły się spod kontroli. Jako pierwsze oderwały się kraje bałtyckie, 

3 Michaił S. Gorbaczow, Memoirs, Doubleday, New York 1996.


za nimi poszła Ukraina i inne byłe republiki sowieckie. Rosja przejęła oficjalne 

zobowiązania Związku Radzieckiego i jego miejsce w Radzie Bezpieczeństwa 

ONZ. Borys Jelcyn stał się symbolem nowego państwa, machając flagą rosyjską 

w stronę czołgów, które przybyły z rozkazem usunięcia go ze stanowiska. Świat 

podziwiał jego odwagę. 

Prezydent Jelcyn przejął okaleczone państwo o słabej kulturze politycznej 

i gospodarce w stanie „swobodnego spadku”. Moskwa była wcześniej postrzegana 

jako stolica supermocarstwa, ze stałym miejscem u szczytu stołu na 

równi z USA. Dla wielu Rosjan owa zmiana statusu była trudna do przełknięcia. 

Z dnia na dzień stracili swoje imperium, swoją ideologię i swoją pozycję supermocarstwa. 

Krążyły żarty mówiące o Rosji jako „Górnej Wolcie z rakietami”. 

Patrząc z dzisiejszej perspektywy, wydaje się niezwykłe, że Związek Radziecki 

upadł przy minimalnym rozlewie krwi. Rozpady innych imperiów, jak brytyjskiego 

w Indiach lub francuskiego w Wietnamie, były o wiele bardziej krwawe. 

A jak wiemy z doświadczeń Europy Zachodniej, potrzeba wielu lat, by zmienić 

imperialną mentalność. 

Początkowo Jelcyn próbował przeorientować rosyjską politykę zagraniczną 

wobec Zachodu, co symbolizowało powołanie Andrieja Kozyriewa na 

ministra spraw zagranicznych. Z punktu widzenia UE we wczesnych latach 90. 

Rosja nie stanowiła priorytetu. UE zajęta była własnymi sprawami instytucjonalnymi 

(Traktat z Maastricht), bagnem bałkańskim, umowami stowarzyszeniowymi 

i techniczną pomocą dla Europy Środkowej, jak również przygotowaniami do 

rozszerzenia o kraje nordyckie. Jedynie niewielka liczba urzędników przydzielona 

była do spraw Rosji i republik postsowieckich, a i oni skupiali się głównie na 

handlu. Kwestie polityki i bezpieczeństwa pozostawiono dużo lepiej przygotowanym 

państwom członkowskim. UE, a zwłaszcza wdzięczne Niemcy, udzieliła 

jednak Rosji sporych pożyczek, służyła radą w kwestiach gospodarczych i dążyła 

do wprowadzenia Rosji do struktur euroatlantyckich. Rosja dołączyła do Rady 

Europy w 1994 roku, chociaż niektórzy z członków Rady uważali to za przedwczesne. 

W 1996 roku Rosja dołączyła do programu Partnerstwa dla Pokoju 

www.boell.pl 

193

194 



NATO (PfP), a Bill Clinton stworzył dla niej miejsce w grupie G8 w 1997 roku. 

Członkostwo w G7 uważano za nazbyt śmiałe posunięcie. 

Pierwszym porozumieniem pomiędzy UE a Rosją było Porozumienie 

o Partnerstwie i Współpracy (PCA), podpisane w 1994 roku 4 . Przepisy han- 

dlowe weszły w życie natychmiast, ale pełne porozumienie musiało poczekać 

do grudnia 1997 roku. Na początek miało ono pozostać w mocy przez okres 

dziesięciu lat. PCA dotyczyło współpracy handlowej i gospodarczej, współpra- 

cy w dziedzinie nauki i technologii (w co wchodziła energetyka, środowisko, 

transport, przestrzeń kosmiczna i inne sektory cywilne), dialogu politycznego 

i wspólnych zobowiązań (Rada Europy i OBWE) dotyczących demokracji i praw 

człowieka. Inne sekcje porozumienia dotyczyły współpracy ministerstwa sprawiedliwości 

i ministerstwa spraw wewnętrznych w kwestiach nielegalnej migracji, 

przemytu narkotyków, prania pieniędzy i zorganizowanej przestępczości. 

Następnym kamieniem milowym było przyjęcie w czerwcu 1999 roku 

Wspólnej Strategii UE wobec Rosji5 . Chodziło o maksymalną koordynację polityki 

między UE a jej państwami członkowskimi. W praktyce Wspólna Strategia 

wobec Rosji powtórzyła główne punkty PCA, argumentując, iż „stabilna, demokratyczna 

i dostatnia Rosja, mocno zakotwiczona w zjednoczonej Europie wolnej 

od podziałów, jest niezbędna dla utrzymania trwałego pokoju na kontynencie”. 

Rosja skorzystała również z programu pomocy technicznej UE – Tacis. Do 

2006 roku Rosja otrzymała w sumie prawie 5 miliardów euro, ale skutki Tacis 

trudno jest ocenić. We wczesnych latach większość środków pochłaniała energetyka, 

wspieranie przedsiębiorstw i rozwój zasobów ludzkich. Od 1999 roku 

Tacis zaczął koncentrować się na szerzej pojętych celach: poprawie transportu, 

lepszej kontroli granicznej i kwestiach środowiska. W programach Tacis jednak 

zbyt małą uwagę poświęcano szkoleniom kadry, rolnictwu (co najmniej jedna 

4 http://www.delrus.ec.europa.eu/en/p_243.htm. 

5 http://ec.europa.eu/justice_home/doc_centre/external/russia/doc_external_russia_ 

en.htm.


trzecia populacji mieszka na wsi), bezpieczeństwu nuklearnemu, przestępczości 

i korupcji. Rosja twierdzi, iż większość programów Tacis była mało przydatna, 

a gros pieniędzy poszło na opłacenie konsultantów z UE. 

Zgodnie z warunkami PCA co roku odbywały się dwa szczyty unijno-rosyjskie. 

Poza tym raz w roku odbywały się rozmowy na szczeblu ministerialnym 

(rady współpracy), a komitety współpracy złożone ze starszych rangą urzędników 

zbierały się ad hoc (chociaż rzadko miało to miejsce częściej niż raz do roku). Kilka 

grup roboczych pracujących nad Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa 

zbierało się dwa razy w roku. Odbywają się również regularne spotkania Komitetów 

Parlamentarnych, dając członkom Parlamentu Europejskiego i Dumy szansę 

na poznanie się. Jedną ze słabości PCA jest jednak brak spotkań biurokratycznych 

średniego szczebla, które naprawdę napędzałyby wzajemne relacje. 

Prawa człowieka zawsze złowieszczo wisiały nad relacjami pomiędzy 

UE a Rosją. Podpisując PCA, Rosja zgodziła się wypełniać standardy i zobowiązania 

sformułowane przez Radę Europy i OBWE. Jednakże lawina zabójstw 

dziennikarzy (z czego najbardziej znana była sprawa Anny Politkowskiej) i prawników 

zajmujących się prawami człowieka poważnie nadszarpnęła wizerunek 

Rosji. Inną sporną kwestią była Czeczenia, gdzie Rosja dwukrotnie zaangażowała 

się w brutalną wojnę przeciwko ludziom dążącym do uzyskania niepodległości. 

UE miała również problemy z uzyskaniem dostępu to tych terenów, 

by móc prowadzić tam akcje humanitarne. Ale uwaga miała odwrócić się od 

Czeczenii po wydarzeniach 11 września, gdy prezydent Putin wsparł wojnę, 

którą wydały terroryzmowi USA. Rosyjskie wsparcie dla polityki USA oznaczało, 

że Waszyngton często odwracał wzrok od łamania praw człowieka w Czeczenii 

i na innych terytoriach rosyjskich. UE trudno było w tej sytuacji wywierać stały 

nacisk na Rosję w kwestii praw człowieka. 

W 2003 roku UE i Rosja porozumiały się w sprawie utworzenia „czterech 

wspólnych przestrzeni” 6 . Był to biurokratyczny żargon na określenie współ- 

6 http://ec.europa.eu/external_relations/russia/common_spaces/index_en.htm. 

www.boell.pl 

195

196 



pracy w sferze polityki i bezpieczeństwa, gospodarki i handlu, sprawiedliwości 

i spraw wewnętrznych, jak również edukacji, badań naukowych i kultury. Po- 

stęp skierowany na utworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej uzależniony 

jest od wstąpienia Rosji do Światowej Organizacji Handlu (WTO). Rząd rosyjski 

po raz pierwszy złożył wniosek o członkostwo w 1993 roku, ale negocjacje do 

dziś, tj. do połowy 2009 roku, nie zostały zakończone. Wszystkie ruchy UE 

mające na celu wprowadzenie strefy wolnego handlu z Rosją zostały faktycznie 

zawieszone do momentu przyłączenia się Rosji do WTO. Prezydent Dmitrij 

Miedwiediew niedawno wyraził swój gniew z powodu opóźnień i oświadczył, 

że proces przyłączania się do WTO nie powinien ciągnąć się w nieskończoność: 

„Nasze stanowisko w kwestii przyłączenia się do WTO nie zmieniło się: Federacja 

Rosyjska gotowa jest przyłączyć się na normalnych, niedyskryminujących 

warunkach. Zrobiliśmy wszystko, co było konieczne. Proces ten przeciąga się 

ponad miarę i jest to irytujące” 7 . 

Energia jest być może najbardziej drażliwą kwestią w relacjach unijnorosyjskich. 

Ponad 65% rosyjskiej ropy i gazu eksportuje się do UE. Procent dostarczany 

do konkretnych państw członkowskich bywa bardzo różny, przy czym 

niektóre są całkowicie zależne od Moskwy, a inne mniej. Większość rosyjskiego 

gazu transportowana jest przez Ukrainę i regularne spory pomiędzy Rosją 

a Ukrainą wielokrotnie doprowadzały do poważnych przerw w dostawach do 

konsumentów europejskich. Ostatnia taka przerwa na początku 2009 roku opisana 

została przez komisarz UE Benitę Ferrero-Waldner, jako „najpoważniejszy 

problem bezpieczeństwa w odniesieniu do gazu, jaki kiedykolwiek miał miejsce 

w Europie” 8 . Skłoniło to UE do wzmożenia wysiłków w celu dywersyfikacji dostaw 

energii, co zajmie trochę czasu. Niektóre z owych nowych strategii budzą 

kontrowersje. Na przykład proponowany Gazociąg Północny mający biec pod 

7 „Novosti”, 4 kwietnia 2009, http://en.rian.ru/russia/20090404/120920092.html. 

8 Przemowa “After the Russia/Ukraine gas crisis: what next?”, Chatham House, Londyn, 9 

marca 2009: http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=SPEECH/09/100.


Morzem Bałtyckim z Rosji do Niemiec był przedmiotem ostrej krytyki polityków 

w Polsce i krajach bałtyckich. Niektórzy poddają też w wątpliwość zasadność 

proponowanego gazociągu Nabucco, którym transportowano by gaz z Azer- 

bejdżanu i innych miejsc do Europy. Wielu ludzi patrzy na Rosję wyłącznie przez 

pryzmat jej zasobów energetycznych i wierzy, że dają one Moskwie wielką siłę 

przebicia. Ogromne zasoby energetyczne rzeczywiście stanowią potężną broń, 

ale z drugiej strony UE jest także najpoważniejszym klientem wśród odbiorców 

rosyjskiej ropy i gazu. Gazprom czerpie ponad 70% swoich zysków ze sprzedaży 

w UE. Rosja i UE nie zgadzają się w kwestii zasad Traktatu Karty Energetycznej 

i Protokołu Tranzytu Energii9 , regulującego korzystanie z rurociągów. Rosja 

potrzebuje UE również dla jej funduszy, technologii i wiedzy praktycznej potrzebnej 

do odnowienia jej przestarzałej infrastruktury w sektorze energetycznym. 

To wyraźne pole dla obustronnie korzystnej współpracy, ale zachodnie 

firmy mają obawy przed zbyt intensywnym inwestowaniem w Rosji ze względu 

na brak praworządności i negatywne doświadczenia części najpoważniejszych 

inwestorów. 

Podczas epoki Jelcyna Rosja pozostawała dość obojętna wobec UE. 

Stosunek ten zaczął się zmieniać w momencie, gdy Unia zaczęła rozrastać się 

na wschód, a także stopniowo wyłaniać się jako gracz na scenie międzynarodowej. 

Rosyjskie wątpliwości odzwierciedlał manifest Strategia rozwoju Rosji do 

roku 201010 , opublikowany podczas pierwszego roku urzędowania prezydenta 

Putina. Dokument rozpoczynało dramatyczne stwierdzenie: „Przed początkiem 

XXI wieku nasz kraj stał przed realnym zagrożeniem znalezienia się na peryferiach 

cywilizowanego świata w wyniku rosnącego zapóźnienia w sferze społecznej, 

technologicznej i gospodarczej”. Putin podkreślał nierozerwalny związek 

pomiędzy postępem w kraju a pozycją Rosji za granicą po „dekadach stagnacji”. 

Koncepcja Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej, zatwierdzona przez pre- 

9 http://www.encharter.org/. 

10 Pełen tekst dostępny na stronie http://www.russiaeurope.mid.ru/strategy2010.html. 

www.boell.pl 

197

198 



zydenta Putina 28 czerwca 2000 roku, stwierdzała: „Relacje z Unią Europej- 

ską (UE) mają kluczowe znaczenie. Procesy trwające w UE wywierają coraz 

większy wpływ na dynamikę sytuacji w Europie”. W szczególności dokument 

stwierdzał: „Wyłaniający się militarno-polityczny wymiar UE powinien stać się 

przedmiotem naszej szczególnej uwagi” 11 . 

To pozytywne raczej spojrzenie na UE miało zostać poddane testowi po 

rozszerzeniu w 2004 roku, kiedy do Unii weszło kilka państw, które albo wcześniej 

stanowiły część Związku Radzieckiego, albo były pod jego bezpośrednią 

kontrolą. Państwa te miały starać się o twardsze stanowisko UE względem Rosji, 

a w niektórych przypadkach (np. Polski i Litwy) były gotowe użyć dwustronnych 

sporów, by zablokować otwarcie negocjacji w sprawie nowego PCA z Rosją. 

To z kolei skłoniło Rosję do zajęcia się przede wszystkim silniejszymi państwami 

członkowskimi UE, zwłaszcza Niemcami, Francją i Włochami, usiłując „dzielić 

i rządzić” UE. W końcu UE udało się uzgodnić mandat negocjacyjny do rozmów 

z Rosją i obecnie trwają negocjacje w celu stworzenia nowego porozumienia. 

Nie ma wątpliwości, że negocjacje te będą długie i trudne. Trudnym procesem 

będzie także uzyskanie ratyfikacji dla nowego porozumienia od wszystkich 27 

państw członkowskich i Parlamentu Europejskiego. Wiele zależeć będzie od 

wizerunku Rosji w momencie ratyfikacji. 

Rosja często postrzega UE i NATO jako część tej samej całości, częściowo 

dlatego, że członkowie tych organizacji w znacznym stopniu się pokrywają. 

Z oporami przyjęła rozszerzenie UE, ale nigdy nie pogodziła się z rozszerzeniem 

NATO. Mimo że Rosja dołączyła do PfP i zgodziła się na utworzenie Rady 

NATO-Rosja, nie zmalał przez to rosyjski opór wobec rozszerzenia NATO. 

Stosunki z NATO pogorszyły się dramatycznie w wyniku bombardowania Serbii 

przez siły NATO i uznania przez nie niepodległości Kosowa. Rzekoma hegemonia 

USA i oferty umieszczenia rakiet w Polsce i Czechach stanowiły kolejne 

powody niezadowolenia Rosji. Jedną z motywacji Rosji do tak ostrej reakcji 

11 http://www.kremlin.ru/eng/text/docs/2008/07/204750.shtml.


w Osetii Południowej było podkreślenie, że jest fundamentalnie przeciwna roz- 

szerzeniu NATO o Gruzję (i Ukrainę). Wzajemne relacje zaczęły poprawiać się 

wiosną 2009, kiedy to NATO zgodziło się wznowić rozmowy z Rosją, działając 

na rzecz, jak nazwała to Sekretarz Stanu USA Hillary Clinton, „większej jedności 

celów”. Podczas szczytu G20 w Londynie prezydenci Miedwiediew i Obama 

zgodzili się również rozpocząć rozmowy na temat nowego porozumienia 

w sprawie kontroli broni nuklearnej. 

Ukraina 

Dwie pierwsze dekady niepodległości były dla Ukrainy trudne. Jeszcze przed 

narodzinami wolnego państwa prezydent Bush kwestionował sens wolnej 

Ukrainy. W 1994 roku UE i Ukraina podpisały Porozumienie o Partnerstwie 

i Współpracy12 , które weszło w życie w 1998 roku. Zawierało ono podobne 

warunki jak porozumienie zawarte z Rosją. W 1999 roku UE przyjęła Wspólną 

Strategię wobec Ukrainy. Jednakże, podobnie jak w przypadku Wspólnej 

Strategii wobec Rosji, strategia ta nie była szczególnie skuteczna i parę lat później 

zrezygnowano z niej bez rozgłosu. Od 2007 roku trwają negocjacje na temat 

umowy stowarzyszeniowej, której kluczową częścią miałoby być głębokie 

i wszechstronne Stowarzyszenie Handlu Międzynarodowego (FTA). Negocjacje 

poczyniły pokaźne postępy, chociaż nie widać jeszcze ostatecznej daty ich 

zakończenia. 

UE i Ukraina często mijały się pod względem wzajemnych oczekiwań. 

We wczesnych latach 90. UE mówiła o pomocy dla Ukrainy przy jej wychodzeniu 

z komunizmu. Potem nastąpił okres partnerstwa uosabianego przez PCA, 

a następnie okres sąsiadów, gdy Ukraina została włączona do Europejskiej Polityki 

Sąsiedztwa (ENP). Obecnie mowa jest o „relacji partnersko-sąsiedzkiej”, 

opartej na nowym programie Partnerstwa Wschodniego UE zapoczątkowanym 

12 http://ec.europa.eu/external_relations/ukraine/index_en.htm. 

www.boell.pl 

199

200 



w maju 2009 roku w Pradze 13 . ENP wniosła przyjęty przez wszystkich plan 

działań, który miał za zadanie wspieranie ponownego zbliżenia się Ukrainy do 

UE. Kijów nie był jednak w pełni przekonany do ENP – jako że program ten 

nie zawierał żadnej wzmianki o akcesji – i wprowadzanie tej polityki w życie nie 

przebiegało gładko. Podobny brak entuzjazmu można zaobserwować w kwestii 

Partnerstwa Wschodniego, gdyż ono również unika wzmianki o choćby chęci 

przyjęcia Ukrainy do UE. 

W kwestii pragnienia włączenia się do UE na Ukrainie istnieje ponadpartyjny 

konsensus (w przeciwieństwie do NATO, w przypadku którego zdania są 

podzielone). W 1998 roku prezydent zaakceptował strategię zacieśniania więzi 

pomiędzy Ukrainą a UE i we wrześniu 2000 roku rząd stworzył Program Integracji 

Ukrainy z Unią Europejską, który jasno wyznaczył cel członkostwa Ukrainy 

w UE. Od 2002 roku Ukraina zaczęła przystosowywać swoją legislację do legislacji 

UE, chociaż odbywało się to ze zmiennym tempem14 . Nie ma wątpliwości, 

że wszyscy Ukraińcy czuli się zawiedzeni niezdolnością UE do zaakceptowania 

choćby perspektywy członkostwa Ukrainy w UE. Według badań opinii 

publicznej poparcie dla UE spadło z 65% w 2002 roku do 45% w 2008 roku15 . 

Wielu ludzi twierdzi, że wewnętrzna transformacja Ukrainy byłaby dużo szybsza 

i efektywna, gdyby państwo miało taką perspektywę. Jednakże przedstawiciele 

UE odpowiadają, iż nie ma żadnych perspektyw na taką ofertę w momencie 

gdy opinia publiczna w UE w dużej części sprzeciwia się dalszemu rozszerzeniu 

Unii, a także dlatego, że Ukraina nie wypełniła swoich aktualnych zobowiązań. 

Co więcej, kryzys polityczny i gospodarczy panujący na Ukrainie, wiążący się 

m.in. z koniecznością zaciągnięcia znacznych pożyczek z Międzynarodowego 

Funduszu Walutowego w 2009 roku, jak również spory z Rosją o gaz, także 

wpłynęły na wizerunek Ukrainy w UE. 

13 http://ec.europa.eu/external_relations/eastern/index_en.htm. 

14 http://www.mfa.gov.ua/mfa/en/400.htm. 

15 http://uceps.org.ua/eng/poll.php?poll_id=387.

Białoruś 


Stosunki UE z Białorusią były i są minimalne, jako że państwa członkowskie UE nie 

chcą, by PCA weszło w życie, ani by Białoruś dołączyła do ENP, dopóki prezydent 

Łukaszenka nie skończy z rządami autorytaryzmu. W 2006 UE oznajmiła w dekla- 

racji programowej, że „UE nie może zaoferować pogłębienia relacji z reżimem, 

który odmawia swoim obywatelom podstawowych demokratycznych praw. Białorusini 

są pierwszymi ofiarami izolacji narzuconej przez władze ich państwa i pierwsi 

skorzystają z pozytywnych stron demokratycznej Białorusi”. Następowała po tym 

długa lista tego, co Białoruś powinna uczynić, zawierająca m.in. uszanowanie praw 

ludzi do wybierania swoich przywódców w sposób demokratyczny i otrzymywania 

niezależnych informacji, jak również zezwolenie na funkcjonowanie organizacji pozarządowych, 

uwolnienie wszystkich więźniów politycznych, zapewnienie niezależnego 

sądownictwa, zezwolenie na organizowanie wolnych związków zawodowych 

itd. UE gotowa byłaby wznowić relacje z Białorusią w momencie, w którym rząd 

białoruski rozpocznie zmiany idące w tym kierunku. Tymczasem UE będzie w dalszym 

ciągu wspierać Białoruś finansowo w ramach pomocy dla regionów dotkniętych 

katastrofą w Czarnobylu oraz walki z przemytem16 . 

W 2009 roku lodowata atmosfera zaczęła ocieplać się od czasu wizyty 

Javiera Solany, Wysokiego Przedstawiciela UE ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej 

i Bezpieczeństwa na Białorusi, oraz częściowego zawieszenia sankcji UE. 

Reprezentant Białorusi został również zaproszony na szczyt w Pradze w maju 

2009 roku, podczas którego utworzono Partnerstwo Wschodnie. 

Mołdawia 

Na przestrzeni dwustu lat Mołdawia znajdowała się pod rządami cara Rosji, 

króla Rumunii i Związku Radzieckiego. Od 1991 roku Mołdawia walczy o pozy- 

16 http://www.delblr.ec.europa.eu/page3242.html. 

www.boell.pl 

201




cję niezależnego państwa. Dla wielu obywateli okres postkomunizmu przyniósł 

jedynie biedę, korupcję i wojnę domową. Zaliczanie Mołdawii do krajów postkomunistycznych 

może nie być trafne, jako że od 2001 roku rządzi tam partia 

komunistyczna. UE mozolnie starała się wypracować właściwą politykę wobec 

Mołdawii. Z jednej strony chciałaby, by Mołdawia w pełni skorzystała z szans, 

jakie dają jej PCA i ENP. Z drugiej strony zdaje sobie sprawę z trudności, jakie 

wynikają z „zamrożonego konfliktu” w Naddniestrzu. Klucz do rozwiązania konfliktu 

leży w rękach rosyjskich (jako że Rosja de facto okupuje Mołdawię), lecz 

Moskwa ociąga się z poważniejszym zaangażowaniem się w sprawę Mołdawii 

(i Ukrainy), a tym samym rozwiązaniem problemu. 

Innym problemem jest brak entuzjazmu dla prezydenta Voronina, 

byłego szefa mołdawskich służb bezpieczeństwa, który dwukrotnie wygrał 

w zasadzie wolne wybory w 2001 i 2005 roku jako przywódca partii komunistycznej. 

Kraj jest także mocno podzielony w kwestii politycznej przyszłości, 

o czym świadczyły demonstracje w kwietniu 2009 roku po oskarżeniach 

o manipulowanie wynikami wyborów17 . Kraj wydawał się głęboko podzielony 

na starsze pokolenie, oglądające się w stronę Rosji, i młodsze pokolenie, liczące 

na wsparcie UE. 

W 2006 roku UE przeprowadziła uwieńczone względnym sukcesem 

szkolenia służb granicznych i celnych pod auspicjami mechanizmów praworządności 

ESDP18 . Rok później UE powołała Kalmana Mizsei na Specjalnego Przedstawiciela 

w Mołdawii. Jednakże korupcja w tym kraju pozostaje poważnym 

problemem i hamuje jego rozwój gospodarczy. Mołdawia jest najbiedniejszym 

państwem w Europie, uzależnionym od zewnętrznej pomocy finansowej sięgającej 

ponad jednej trzeciej jej PKB. Mimo że wszyscy politycy zgadzają się, iż 

Mołdawia powinna szukać przyszłości w UE (ponad 50% eksportu trafia do UE, 

17 Na przykład „Ziarul de Garda”, mołdawska gazeta śledcza, napisała, że lista wyborców 

zawierała nazwiska zmarłych: www.garda.com.md, www.aljazeera.net. 

18 European Security and Defence Policy – Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony.


a do Rosji – zaledwie 17%), po stronie UE brakuje entuzjazmu do wychodzenia 

poza obecne struktury, takie jak Partnerstwo Wschodnie. 

Kaukaz Południowy 

Do czasu konfliktu w Gruzji w 2008 roku region ten nie był przedmiotem szcze- 

gólnej uwagi ze strony UE od czasu gdy Gruzja, Armenia i Azerbejdżan uzyskały 

niepodległość w 1991 roku. Było tak częściowo za sprawą odległości, braku 

wiedzy, postrzeganej niestabilności regionu i braku potencjału gospodarczego 

innego niż źródła energii. Tymczasem wszystkie te trzy państwa posiadały silną 

tożsamość europejską i, po początkowym wykluczeniu, intensywnie lobbowały 

na rzecz przyłączenia się do ENP w 2004 roku. UE podpisała PCA z każdym 

z nich w 1996 roku, a porozumienia weszły w życie w 1999 roku. Owe trzy 

państwa korzystały również z programu Tacis, ale jego skuteczność była różna 

w każdym z nich. W 2002 roku UE powołała Specjalnego Przedstawiciela dla 

regionu, Petera Semneby, który usiłował doprowadzić do zwrócenia uwagi na 

region przez kręgi UE. Handel pomiędzy UE a dwoma państwami – Gruzją 

i Armenią – był symboliczny, podczas gdy większą część handlu z Azerbejdżanem 

stanowiły dostawy energii. Gruzińska Rewolucja Róż skierowała reflektory 

na region, a nowy prezydent Saakaszwili początkowo porównywany był 

z autokratycznymi przywódcami Azerbejdżanu i Armenii. Jednakże wszędzie 

panowała korupcja i niechęć do angażowania się w faktyczne reformy. 

Prezydent Saakaszwili skorzystał z okazji i uwagi mediów, by wskazać 

na zainteresowanie Gruzji dołączeniem do UE i NATO. To ostatnie ściągnęło 

na Gruzję gniew Rosji. Moskwa zaczęła wprowadzać blokady handlowe na 

produkty gruzińskie i szykanować Gruzinów mieszkających w Rosji. W sierpniu 

2008 roku Saakaszwili wydał rozkaz ataku na Południową Osetię, który doprowadził 

do rosyjskiej akcji odwetowej i de facto podboju zarówno Południowej 

Osetii, jak i Abchazji. To z kolei wpłynęło na relacje Rosji z UE i NATO – obie 

organizacje na pewien czas zawiesiły kontakty z Moskwą. Konflikt ten pozwolił 

www.boell.pl 





także UE na odegranie znaczącej roli w negocjacjach z Rosją dotyczących zawie- 

szenia broni, prezydent Francji, Nicolas Sarkozy, sprawujący funkcję przewodniczącego 

UE, szybko interweniował i zapewnił rosyjski podpis na sześciopunktowym 

planie mającym zakończyć konflikt19 . 

Każde z państw ma pewne problemy z sąsiadami i innymi krajami regionu. 

Armenia trwa w konflikcie z Azerbejdżanem w kwestii Górnego Karabachu. 

Nie utrzymuje stosunków z Turcją, a granica z tym państwem jest zamknięta. 

Gruzja ma napięte relacje z Rosją. Azerbejdżan stara się o ocieplenie stosunków 

z Iranem. Kluczowym elementem jest energia – zasoby i rurociągi. Azerbejdżan 

posiada znaczące rezerwy energii i stanowiłby kluczowy czynnik powodzenia 

projektu rurociągu Nabucco. Kaukaz Południowy rozciąga się także po 

obu stronach tras transportowych sprowadzających ropę i gaz do Europy z Azji 

Środkowej, regionu Morza Kaspijskiego i potencjalnie również Iranu. Owe trzy 

państwa graniczą również z ważnymi mocarstwami – Rosją, Iranem, Turcją – 

nie dziwi zatem, że według ENP, UE „zależy na stabilności i rozwoju Kaukazu 

Południowego”. 

Wpływ UE 

Niełatwo ocenić wpływ, jaki UE wywarła na Europę Wschodnią w ciągu ostatnich 

dwóch dekad. W porównaniu z Europą Środkową, gdzie oferowano „marchewkę” 

akcesji, odpowiedź jest jasna – wpływ ten był niewielki. Można jednak 

argumentować, że UE po prostu nie skorzystała w pełni ze swoich atutów. 

Na przykład wydawała się sparaliżowana w konfrontacji z rosyjskim niedźwiedziem, 

który teraz używa rurociągów niczym tępego narzędzia tak, jak kiedyś 

groził użyciem broni nuklearnej. Różnice zdań w kwestii rosyjskiej pomiędzy 

państwami członkowskimi są powszechnie znane i nie pomagają w negocjacjach 

pomiędzy UE a Moskwą. Jednakże UE musi nauczyć się większej pewności 

19 http://smr.gov.ge/uploads/file/Six_Point_Peace_Plan.pdf.


siebie. Jej populacja wynosi prawie 500 milionów ludzi, podczas gdy populacja 

Rosji wynosi 142 miliony. Jej PKB jest dwunastokrotnie wyższy od rosyjskiego, 

a na obronę wydaje sześć razy tyle, co Rosja. Gazprom czerpie 70% swoich 

zysków ze sprzedaży do krajów UE. Czemu zatem UE brakuje odwagi w relacjach 

z Rosją? 

Jeśli chodzi o państwa Europy Wschodniej, główny znak zapytania stoi 

nad odmową UE w kwestii ofiarowania tym państwom perspektywy członkostwa. 

Słychać liczne głosy, iż odmowa ta przechyliła szalę sił politycznych 

na korzyść UE i tych krajów, które pragną dokonać koniecznych reform. Inni, 

w tym większość przedstawicieli UE, odrzucają ten punkt widzenia, twierdząc, 

że państwa te muszą udowodnić zdolność spełnienia zobowiązań wynikających 

z podpisanych już umów, zanim będzie można podjąć kolejne kroki w zacieśnianiu 

relacji. Debata ta prawdopodobnie jeszcze potrwa. 

Perspektywy 

Perspektywy fundamentalnych zmian w relacji między UE a państwami wymienionymi 

w tym rozdziale zależą głównie od wewnętrznego rozwoju tych 

państw. Wielu zwolenników bliższych relacji pomiędzy UE a Europą Wschodnią 

zapomina o zasadzie kryteriów, warunkowania i wiarygodności. UE ma ostre 

kryteria nie tylko dla członkostwa, ale i umów stowarzyszeniowych. Bruksela, 

wspólnie z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (IMF), stawia warunki 

dla zacieśniania stosunków i udzielania pomocy finansowej i gospodarczej. 

Aby państwa te mogły wejść w bliższe relacje z UE, muszą być wiarygodne 

w oczach Unii. W chwili obecnej trudno jest wyobrazić sobie, by którykolwiek 

z tych krajów przeszedł ów potrójny test. 

Niewykluczone, że większym problemem jest kwestia tożsamości. Żadne 

z tych państw nie cieszy się polityczną stabilnością, prawdziwą demokracją 

ani niekwestionowaną nienaruszalnością terytorialną. Rosja wszczęła zaciekłą 

dziesięcioletnią wojnę z Czeczenią. Przeszła przez serię ustawianych wyborów, 

www.boell.pl 





wyłączając z rządzącej na Kremlu elity jakichkolwiek poważnych konkurentów. 

Prezydent Miedwiediew mówił o konieczności wzmocnienia praworządności, 

ale nie zrobił nic w celu wzmocnienia prawa podczas pierwszego roku swoich 

rządów. Ukraina jest podzielona etnicznie i grozi jej rywalizacja z Rosją o kon- 

trolę Krymu, miejsca zamieszkania milionów etnicznych Rosjan oraz, do roku 

2017, miejsca stacjonowania rosyjskiej floty. Gruzja ma dwie prowincje, Osetię 

Południową i Abchazję, pod rosyjską kontrolą od czasu konfliktu w sierpniu 

2008 roku. Szeroko również krytykuje się rzekomo autokratyczne rządy prezydenta 

Saakaszwilego. Armenia i Azerbejdżan skonfliktowane są w kwestii terenów 

Górnego Karabachu. Mołdawia jest po trosze państwem-niewypałem, na 

którego terytorium znajduje się inne (oficjalnie nie uznane) nieudane państwo, 

Naddniestrze. Rosja i Rumunia wywierają na nią naciski, oferując „marchewki” 

(energię i obywatelstwo), by opowiedziała się po ich stronie. Białoruś nie może 

się zdecydować, czy pragnie pozostać niepodległa, czy wejść w unię z Rosją. 

W takich okolicznościach nie dziwi, że tak niewielkie postępy uczyniono 

w cementowaniu demokracji, praworządności, praw człowieka i mniejszości. 

Zauważalny jest brak tolerancji w kulturze politycznej. Nie istnieje pojęcie lojalnej 

opozycji. Władza ma tendencje absolutystyczne, a korupcja jest powszechna. 

Tendencje te są dowodem na istnienie między Europą Wschodnią a UE 

wyraźnego podziału, który nie wydaje się zanikać. 

W ciągu ostatnich dwudziestu lat złudzenia blakły. Państwa członkowskie 

UE cierpią na znużenie rozszerzeniem, i nawet kraje stojące na początku 

kolejki, jak kraje Bałkanów Zachodnich, patrzą jak ich nadzieje na akcesję odsuwają 

się coraz dalej. Głównym priorytetem UE jest podniesienie gospodarki 

po największym globalnym kryzysie od czasu lat 30. XX wieku. Być może będzie 

musiała wtrącić się i uratować Ukrainę, ale taki ruch nie otrzyma dużego 

wsparcia publicznego. Autorytarne tendencje w Rosji Putina także doprowadziły 

do upadku publicznego wsparcia dla bliższych relacji z Rosją. Trudno też 

wyobrazić sobie bliższe stosunki pomiędzy UE a Białorusią, dopóki prezydent 

Łukaszenka pozostaje na stanowisku. Sytuacja w Mołdawii raczej nie zmie-


ni się w najbliższej przyszłości. Jeżeli prezydent Voronin pozostanie u wła- 

dzy, państwo to może jeszcze bardziej szukać wsparcia u Rosji. Kaukaz być 

może i ściągnął na siebie uwagę – ale z niewłaściwych powodów. W skrócie, 

perspektywy na bliższe relacje pomiędzy UE a Europą Wschodnią są marne 

i takie pozostaną, póki nie nastąpią fundamentalne zmiany w wewnętrznych 

systemach politycznych tych krajów. 

Jednocześnie UE inwestuje wiele w swoje Partnerstwo Wschodnie, 

opierając się na ENP i na planie Synergii Morza Czarnego. Karel Schwarzenberg, 

minister spraw zagranicznych Czech, oraz – w pierwszej części 2009 roku – 

przewodniczący UE, określił nową politykę jako „nie antyrosyjską”. Nie ma ona 

wymagać dodatkowych nakładów finansowych, nie będzie zazębiać się z istniejącymi 

inicjatywami UE i nie będzie związana z rozszerzeniem Unii. Radek 

Sikorski, polski Minister Spraw Zagranicznych i jeden z inicjatorów Partnerstwa 

Wschodniego, argumentował, że UE musi wyrazić wolę przeznaczenia dodatkowych 

środków dla regionu. Musi również pomyśleć o ewolucji w stronę rozwiązań 

bezwizowych, „takich, jakie Polska miała z Ukrainą przed wstąpieniem 

do Schengen”. Hryhoriy Nemyria, wiceminister spraw zagranicznych Ukrainy, 

stwierdził, że UE musi uniknąć pułapki wzbudzania oczekiwań, które następnie 

niweczone są wskutek braku chęci, środków lub implementacji. 

Oficjalna odpowiedź na te argumenty jest ostrożna i odzwierciedla 

poglądy większości państw UE. Komisarz UE Benita Ferrero-Waldner, powiedziała, 

że Partnerstwo Wschodnie musi „działać w obydwie strony”. Państwa 

Europy Wschodniej musiałyby dokonać kolejnych reform, jeśli pragną zmian 

w kierunku utworzenia wolnego handlu. Musiałyby posiadać bezpieczne dokumenty 

podróżne, gdyby wizy miały zostać zniesione. Partnerstwu Wschodniemu 

przydzielono dodatkową sumę 600 milionów euro, poza 11,2 miliardami 

euro przydzielonych ENP20 . 

20 Debata o Partnerstwie Wschodnim w European Policy Centre (Centrum Polityki Europejskiej) 

z dn. 19 marca 2009 roku: www.epc.eu. 

www.boell.pl 





Trudno stwierdzić, czy Partnerstwo Wschodnie odniesie sukces. Sześć 

objętych nim państw bardzo różni się rozmiarem, geografią i poglądami. Nie 

wszystkie na przykład przejawiają zainteresowanie „wartościami euroatlantyckimi”. 

Ukraina jest zdecydowanie najważniejsza z całej szóstki, ale kraj ten jest 

pod wieloma względami mocno podzielony. Dla UE priorytetem jest zapewnienie, 

by rurociągi z ropą i gazem biegnące przez Ukrainę w przyszłości nie doświadczały 

zakłóceń, które podczas ostatnich zim stały się niemal powszechną 

praktyką. Azerbejdżan stanowi kolejny priorytet dla UE, gdyż jako jedyny z tej 

szóstki może do niej eksportować węglowodory. Ma on kluczowe znaczenie 

dla powodzenia projektu Nabucco. 

Niektórzy postrzegają Partnerstwo Wschodnie jako ćwiczenie z „miękkiej 

władzy” (soft power) UE, nastawionej na uwodzenie i zachęcanie niezorganizowanych, 

skorumpowanych i niestabilnych państw byłego Związku 

Radzieckiego, by ściągnąć je z orbity rosyjskiej. Można jednak spierać się, czy 

kultura polityczna tych państw, dwadzieścia lat po upadku komunizmu, bardziej 

przypomina unijną czy rosyjską. Z pewnością Rosja w dalszym ciągu ma znaczne 

wpływy we wszystkich tych sześciu państwach i postrzega ów region jako 

„swoje podwórko”. Fakt, iż nawet nie udaje wyznawania wartości (demokracji, 

praw człowieka, praworządności) podobnych do unijnych, ujawnia niewielki 

entuzjazm w kwestii dzielenia się suwerennością i woli „twardą władzę” (hard 

power) od „miękkiej władzy”, w Europie Wschodniej nie budzi szczególnej krytyki. 

Walka pomiędzy UE a Rosją o wpływy w ich wspólnym sąsiedztwie może 

zatem toczyć się jeszcze przez dłuższy czas. Jeśli UE ma pozostać wierna swoim 

zasadom założycielskim i utrzymać wizerunek wiarygodności na scenie światowej, 

nie może pozwolić sobie na przegranie tej walki.


Dr Fraser Cameron jest dyrektorem EU-Russia Centre, dyrektorem Euro- 

Focus w Brukseli, adiunktem w Hertie School of Governance w Berlinie i Starszym 

Konsultantem w European Policy Centre (EPC) oraz European Institute 

for Asian Studies w Brukseli. Jest konsultantem BBC oraz konsultantem Higher 

Education Panel rządu brytyjskiego w kwestiach europejskich. W latach 1975- 

89 był członkiem brytyjskiej Służby Dyplomatycznej. W 1990 roku dołączył do 

Komisji Europejskiej jako doradca do spraw stosunków zewnętrznych. W latach 

1999-2001 pełnił funkcję doradcy politycznego delegacji UE w Waszyngtonie. 

Dr Cameron został oddelegowany do EPC w 2002 roku jako kierownik studiów. 

Wykłada gościnnie na kilku uniwersytetach i jest autorem kilku książek na 

temat UE i stosunków zewnętrznych. 

www.boell.pl 


11. 

BEKA NAtSVliSHVili 

Gruzja w drodze 

do Europy 

Beka Natsvlishvili 

www.boell.pl 

211

212 



Wstęp 

Upadek muru berlińskiego 9 listopada 1989 roku stanowił symboliczne zakoń- 

czenie pięćdziesięcioletniego konfliktu między Wschodem i Zachodem i począ- 

tek Europy pozbawionej granic. Pod koniec lat 80., po nieudanych próbach 

reform, elity rządzące państw komunistycznych utraciły władzę i rozsypały się 

niezwykle szybko. Doprowadziło to do rozpadu Związku Radzieckiego, jednego 

z najpotężniejszych imperiów w historii. 

Chociaż koniec zimnej wojny powitano z powszechnym entuzjazmem, 

nieznana dotąd wolność w większości nowych państw nie zawsze stanowiła powód 

do radości. Nowe (często demokratycznie wybrane) rządy owych nowych 

państw nie miały doświadczenia w niezależnym rządzeniu i nie były przygotowane 

do wyzwań stawianych im przez rzeczywistość wewnętrzną i międzynarodową. 

Wraz z rozwianiem się zagrożenia globalnym konfliktem w Europie 

wypłynęły na powierzchnię dawne i uśpione konflikty. Rosnący nacjonalizm 

doprowadził do głębokich podziałów w mieszanych etnicznie społeczeństwach. 

Bardzo szybko brutalne konflikty, słabe gospodarki i wszechobecna korupcja 

stały się gorzką rzeczywistością. Jednocześnie państwa te zorientowały się, że 

nabrały nowego znaczenia w zmienionej konstelacji interesów i władzy. Państwa 

trzecie wykorzystywały je do własnych politycznych i gospodarczych celów. 

Wewnętrzne problemy z budową państwa, ingerencją z zewnątrz i kompletnym 

brakiem doświadczenia w radzeniu sobie z tymi wyzwaniami niosły ze 

sobą zagrożenie powrotu do sytuacji sprzed pokoju westfalskiego1 . 

Można było do pewnego stopnia zaobserwować utworzenie się nowej 

linii podziału w Europie. Po jednej stronie stały państwa Europy Środkowej 

1 Odbywające się w dniach 15 maja-24 października 1648 w Münsterze i Osnabrücku negocjacje 

zaowocowały podpisaniem traktatu westfalskiego, który zakończył wojnę trzydziestoletnią. 

Porządek ustalony przez pokój westfalski postrzega się jako podstawę pokojowej 

koegzystencji pomiędzy samorządnymi państwami, która doprowadziła do utworzenia 

współczesnego prawa międzynarodowego.


i kraje bałtyckie przyjęte do europejskiej rodziny, a po drugiej – państwa postso- 

wieckie, niezdolne do uwolnienia się spod wpływu Rosji. 

Zachód zaczął bliżej interesować się rozwojem gospodarczym i demo- 

kratycznymi standardami tego regionu dopiero w wyniku wzrostu znaczenia 

energetycznego regionu Morza Kaspijskiego w połowie lat 90. i zmiany oko- 

liczności strategicznych po wydarzeniach 11 września. Wzmożona aktywność 

organizacji międzynarodowych i rosnące zainteresowanie Zachodu pomogło 

krajom Kaukazu Południowego lepiej uporać się z dręczącymi je problemami. 

Za jeden z sukcesów owego rozwoju można uznać tzw. Rewolucję Róż 

w Gruzji w 2003 roku. Mimo że na przestrzeni ostatnich dwóch dekad miały 

miejsce pewne pozytywne zmiany, postęp wstrzymały nierozwiązane konflikty 

terytorialne w Gruzji i między Armenią i Azerbejdżanem, a także problemy 

uchodźców i słabość instytucji demokratycznych. 

Po rozszerzeniu się UE na wschód w 2007 roku i wobec perspektywy 

członkostwa Turcji w UE, Kaukaz Południowy znalazł się w bezpośrednim sąsiedztwie 

Unii Europejskiej. Znaczyło to, że stał się ważniejszy niż dotychczas dla utrzymania 

pokoju w Europie. Nierozwiązane konflikty i niepewny stan państw w tym 

regionie groził przeniesieniem tej niestabilności na grunt Unii Europejskiej. Zarazem 

jednak pojawiła się okazja do większego zaangażowania się i zwiększenia wpływów 

w strategicznie ważnym regionie, co mogło przynieść pozytywne skutki. 

Konflikt rosyjsko-gruziński pokazał, jak ważna dla UE jest stabilizacja w tym 

regionie. To prezydent Francji Nicolas Sarkozy, pełniąc obowiązki przewodniczącego 

Unii Europejskiej, podjął się roli mediatora. Sześciopunktowy plan, który wynegocjował, 

pozostawił kilka otwartych kwestii (nienaruszalność terytorialna Gruzji 

i zapewnienie bezpieczeństwa w regionie), ale biorąc pod uwagę trudną naturę 

tych negocjacji, może być uważany za sukces, jako że doprowadził do zawieszenia 

broni. Misja obserwatorów UE w strefie konfliktu i utworzenie Partnerstwa 

Wschodniego2 wskazują na rosnące zainteresowanie Europy tym regionem. 

2 Patrz http://ec.europa.eu/external_relations/eastern/index_en.htm. 

www.boell.pl 

213

214 



Kryzys po uzyskaniu niepodległości 

Upadek republik sowieckich następował w różnym tempie. W Rosji, Kazachsta- 

nie, Uzbekistanie, Kirgistanie, Turkmenistanie, Tadżykistanie, Azerbejdżanie, na 

Ukrainie i Białorusi wciąż potężni komunistyczni działacze gotowi byli podpisać 

się pod propozycją Gorbaczowa z 20 sierpnia 1991 roku, dotyczącą utworzenia 

nowej unii, która zastąpiłaby Związek Radziecki na luźniejszych zasadach. 

Dla niekomunistycznych władz krajów bałtyckich, Armenii i Gruzji powrót do 

związku państw z centralną władzą sprawowaną przez Rosję był nie do pomyślenia. 

Zorganizowały one tzw. Forum w Kiszyniowie (Kichiniv Forum) w celu 

skoordynowania strategii względem Moskwy. Owych pięć krajów nie tworzyło 

w żaden sposób spójnej społeczności, ale miały jedną cechę wspólną: silny ruch 

dysydencki, który powstał po ogłoszeniu Deklaracji Helsińskiej w 1975 roku. 

27 grudnia 1991 roku, cztery miesiące po nieudanym sierpniowym puczu 

w Moskwie, opuszczono flagę radziecką i zastąpiono ją flagą Federacji Rosyjskiej. 

Symbolizowało to ostateczny koniec Związku Radzieckiego. Nadeszła 

wreszcie długo wyczekiwana wolność. W październiku 1990 roku zgrupowanie 

partii nacjonalistycznej (Okrągły Stół – Wolna Gruzja) pod przywództwem 

prominentnego dysydenta Gamsachurdii zdobyło większość parlamentarną 

w pierwszych wielopartyjnych wyborach. W 1991 Gamsachurdia został wybrany 

na prezydenta. 

Radziecka polityka „dziel i rządź” w tak niewielkim państwie, w którym 

i tak obawiano się cudzoziemców, wspomogła rozwój etnicznie motywowanego 

nacjonalizmu, który później okazał się zgubny. Rząd wysunął wniosek, aby 

mniejszość etniczna, tj. około 30% populacji, dla dobra pokoju wewnętrznego 

uznała wyjątkową pozycję Gruzinów w państwie gruzińskim. Mniejszości, i tak 

nastawione secesyjnie, nie zgodziły się. Napięcia etniczne w dwóch autonomicznych 

regionach sięgały czasów radzieckich, ale nacjonalistyczna retoryka 

gruzińskiego rządu doprowadziła do stanu wrzenia i sprawiła, że konfliktu zbroj-


nego nie dało się uniknąć. W 1991 roku wybuchły walki na Kaukazie Południo- 

wym, podczas gdy podobna sytuacja narastała w Abchazji. 

Rosja wkroczyła z interwencją, korzystając z niezdolności Gruzji do 

utrzymania własnej pozycji w regionie. Nadzieje, że Zachód wesprze niepodle- 

głość Gruzji niezależnie od okoliczności, okazały się płonne. 

Zawiedziony postawą Zachodu rząd zmienił cele swojej polityki zagra- 

nicznej, by zneutralizować wpływ Rosji. Wspólnie z przywódcą czeczeńskim, 

Dżocharem Dudajewem, Gamsachurdia wprowadził „Dom Kaukaski” – inicjatywę 

solidarnościową pod przywództwem gruzińskim i czeczeńskim dla mieszkańców 

Kaukazu, której jednak brakowało wyraźnej koncepcji. Owa zmiana 

polityki ucierpiała zarówno ze strony animozji między różnymi ludami regionu, 

jak i przez ciągłe niedocenianie Rosji. 

Nowa polityka stała w sprzeczności z początkowo zakładaną orientacją 

zachodnią i przyczyniła się do izolacji państwa. Gia Jorjoliani, posłanka pierwszego 

gruzińskiego parlamentu, opisuje to tak: „Z powodu niedemokratycznego 

charakteru rządu, jego decyzje skutkowały raczej krytyką niż wsparciem 

ze strony Zachodu. W dodatku rząd nie miał wyraźnego pomysłu w kwestii 

potencjalnych partnerów w polityce zagranicznej. Europa rzadko pojawiała się 

w tych planach, Zachód oznaczał Stany Zjednoczone, ale USA bardziej zależało 

na prowadzeniu polityki z Rosją”. 

Rozpaczliwy stan gospodarki, konflikty na tle etnicznym i skłonności 

do dyktatury podzieliły społeczeństwo i doprowadziły do puczu w grudniu 

1992 roku. Tak szybkie niepowodzenie pierwszych kroków Gruzji jako niepodległego 

państwa nie wynikało jedynie z wpływów zewnętrznych, konfliktów 

etnicznych czy braku doświadczenia elity rządzącej, ale także ze sposobu rozumienia 

niepodległości przez społeczeństwo. 

W przeciwieństwie do krajów bałtyckich, które drogę do niepodległości 

postrzegały jako przyłączenie się do walki z radzieckim systemem i komunizmem, 

Gruzini postrzegali ją jako odłączenie się od Rosji. Pytanie „co dalej?” 

zadano dopiero później. Bałtowie odnaleźli swoją tożsamość i dziedzictwo 

www.boell.pl 

215

216 



w rodzinie europejskiej i dążyli do powrotu na jej łono. Gruzinom to się nie 

udało, co zaważyło na ich losach. 

Zachód odkrywa Kaukaz 

Po objęciu władzy przez Eduarda Szewardnadze zaczęły pojawiać się pierwsze 

oznaki państwowości. Dla rady wojskowej, która objęła rządy po puczu, jasne 

było, że sama nie wyprowadzi kraju z izolacji. Jedyną nadającą się do tego zadania 

osobą był Eduard Szewardnadze, były radziecki minister spraw zagranicznych, 

którego udział w zakończeniu zimnej wojny uczynił popularnym mówcą 

sceny międzynarodowej. Taktyka ta powoli nabrała kształtów. Zwłaszcza polityczni 

przywódcy Niemiec zareagowali natychmiast na pozytywny wkład Szewardnadze 

w proces zjednoczenia Niemiec. Niemcy jako pierwsze oficjalnie 

uznały Gruzję jako suwerenny naród 22 marca 1992 roku. Inne państwa szybko 

poszły w ich ślady. 

Mimo że Gruzji udało się dokonać przełomu w swojej polityce zagranicznej, 

stały przed nią wciąż liczne wyzwania na gruncie lokalnym. Wrogie manewry 

zwolenników byłego prezydenta, wojna w Abchazji i działania potężnej 

rady wojskowej zmusiły Szewardnadze do dokonania ustępstw wobec Rosji. 

W czerwcu 1993 roku Gruzja dołączyła do Wspólnoty Niezależnych Państw 

(CIS). W efekcie, z pomocą Rosji, Szewardnadze udało się zneutralizować część 

z destrukcyjnych lokalnych sił, ale tym samym pomógł on przetrzeć szlaki dla 

długoterminowej rosyjskiej obecności wojskowej w Gruzji. Nadzieje, że Rosja 

pomoże rozwiązać te konflikty i wspomoże Gruzję gospodarczo, rozwiały się. 

Od 1995 roku Gruzja zaczęła coraz bardziej kierować swoją politykę 

zagraniczną i politykę bezpieczeństwa w stronę Zachodu. Ważną rolę odgrywały 

tu dwa czynniki. Po pierwsze Szewardnadze umocnił swoją pozycję w kraju 

i instytucje państwowe zaczęły lepiej funkcjonować. Po drugie, Zachód bardziej 

zaangażował się na Kaukazie. Punkt zwrotny stanowiła „umowa stulecia” podpisana 

przez rząd Azerbejdżanu i międzynarodowe konsorcjum w 1994 roku,


zezwalająca na wydobycie azerbejdżańskiej ropy. Jednocześnie zwiększyła się 

obecność NATO w regionie ze względu na program Partnerstwa dla Pokoju 

(PfP) i wzrosło zaangażowanie UE. 

Na początku lat 90. działania UE ograniczały się do pomocy dla uchodźców 

udzielanej przez jej biuro humanitarne (ECHO). Po przywróceniu pewnej 

stabilności UE rozszerzyła zakres swoich działań o promowanie demokracji 

i gospodarki rynkowej w ramach Programu Pomocy Technicznej dla Wspólnoty 

Niepodległych Państw (Tacis). Od 1995 roku istniały programy mające na celu 

promocję bezpiecznej żywności i rolnictwa, reformę administracji publicznej 

i rozwój sektora prywatnego. Pomocy udzielano także przy restrukturyzacji 

systemu bankowego i tworzeniu projektu nowej konstytucji. Jednym z największych 

programów infrastrukturalnych Tacis było odnowienie jedwabnego szlaku, 

Korytarza Transportowego Europa-Kaukaz-Azja (TRACECA). Projekt ten 

miał poprawić transport w dziesięciu uczestniczących w nim krajach, rozciągających 

się od Morza Kaspijskiego po Morze Czarne, i zapewnić szybsze i tańsze 

trasy dla rynku międzynarodowego. Miał on również przywrócić równowagę 

dość jednostronnym połączeniom z przestrzenią postsowiecką i w dalszej perspektywie 

pomóc otworzyć przyszłe rynki dla UE. Projektem uzupełniającym 

TRACECA był program Międzypaństwowego Transportu Ropy i Gazu do Europy 

(INOGATE - Interstate Oil and Gas Transport to Europe). Był to początek 

europejskiego projektu infrastrukturalnego, który, po drugiej wojnie w Zatoce, 

odzwierciedlał rosnące zainteresowanie UE dywersyfikacją źródeł energii i poprawą 

bezpieczeństwa energetycznego. 

Nowym etapem stosunków pomiędzy UE a trzema państwami Kaukazu 

Południowego było Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy (PCA), podpisane 

w 1996 roku i ratyfikowane w 1999 roku. W preambule UE podkreślała 

polityczne i gospodarcze znaczenie regionu i wzywała do stopniowego rozwijania 

współpracy między republikami Kaukazu Południowego a Europą. Zgodnie 

z warunkami PCA, UE ma wspierać suwerenność i nienaruszalność terytorialną 

tych państw i służyć środkami wspomagającymi współpracę. Z kolei państwa 

www.boell.pl 

217

218 



partnerskie zobowiązały się do respektowania demokracji, praw człowieka i za- 

sad gospodarki rynkowej jako warunków zacieśnienia relacji z UE. 

Ze względu na wzrost inwestycji firm europejskich w sektorze energe- 

tycznym regionu, lokalne konflikty na Kaukazie Południowym zaczęły przyciągać 

uwagę polityków europejskich. W lutym 2001 roku region odwiedziła delegacja 

UE (tzw. trojka). Wizyta stanowiła punkt zwrotny w stosunkach europejskokaukaskich 

i spowodowała, że UE zaczęła rozważać przyjęcie bardziej aktywnej 

roli w zapewnieniu bezpieczeństwa regionu. Komisja uznała że lepiej będzie, 

jeżeli zamiast wsparcia technicznego podejmie bardziej aktywne kroki w celu 

rozwiązania konfliktu regionalnego. 

Wzmożone zainteresowanie zaowocowało wprowadzeniem nowej 

polityki UE wobec regionu. W 2002 roku wprowadzona została nowa Europejska 

Polityka Sąsiedztwa (ENP). W pierwszym komunikacie Komisji Europejskiej 

na ten temat trzy państwa Kaukazu Południowego wspomniano jedynie w przypisie. 

Latem 2003 roku Rada nominowała fińskiego dyplomatę Heikki Talvitie 

na Specjalnego Wysłannika dla rejonu Kaukazu Południowego. Jego misją miało 

być zapewnienie większej obecności, spójności i widoczności UE w regionie. 

Wkrótce potem Komisja, wspólnie z Wysokim Przedstawicielem ds. 

Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (CFSP) i Specjalnym Wysłannikiem, 

wysunęła wniosek, by Rada włączyła do ENP również Armenię, 

Azerbejdżan i Gruzję. Podawano rozmaite powody: znaczenie regionu jako 

producenta energii dla Europy i jego niedawną ewolucję w dziedzinie politycznej 

i gospodarczej; po drugie, decyzje co do przyjęcia do ENP podejmowano 

przy jasnym założeniu, że uczestnictwo w ENP w żaden sposób 

nie było równoznaczne z perspektywą członkostwa w UE. Jednocześnie 

zbliżająca się akcesja Bułgarii i Rumunii, a także potencjalne członkostwo 

Turcji, oznaczały że granice UE coraz bardziej zbliżały się do tego regionu. 

Po trzecie, Rewolucja Róż wzbudziła sympatię wobec Gruzji ze strony 

państw zachodnich, co dostarczyło pozytywnego impulsu do starania się 

o bardziej intensywne relacje z regionem.


W odróżnieniu od swojego poprzednika, rząd Szewardnadze potrafił 

wykazać się pewnymi sukcesami. Poczyniono pierwsze kroki w stronę go- 

spodarki rynkowej. Państwo zostało członkiem Światowej Organizacji Handlu 

(WTO) i Rady Europy. Udało mu się także, przy znaczącym wsparciu Międzynarodowego 

Funduszu Walutowego, ustabilizować walutę w kraju. Położono 

fundamenty pod wolność mediów i prasy, a przede wszystkim udało się Gruzji 

ustalić kierunek polityki zagranicznej bez ingerencji z zewnątrz. 

Mimo tych wszystkich zmian Gruzji wciąż daleko było do zostania 

prawdziwym państwem demokratycznym. Korupcja i mafie biznesowe były 

wszechobecne. Medialna krytyka rządu nie przynosiła efektów. Trudna sytuacja 

społeczna i nierozwiązane konflikty powodowały dużą frustrację i niechęć 

wśród ludności. 

Rewolucja Róż i nowe wyzwania 

Gdy Zachód bardziej zaangażował się w Gruzji, rząd Szewardnadze stracił jego 

poparcie. Zwłaszcza USA uważały, że Gruzję należy poddać demokratyzacji 

niezależnie od kosztów. Szewardnadze wkrótce usunięto na rzecz innego kandydata. 

Pomoc międzynarodowa została zmniejszona jeszcze przed wcześniej 

ustalonymi wyborami parlamentarnymi, które doprowadziły w końcu do obalenia 

rządu, ze względu na niepowodzenie projektów prowadzonych w sektorach 

energetycznym i gospodarczym. Rada Europy i UE nie szczędziły słów 

krytyki. Tbilisi znalazła się pod nieproporcjonalnie bacznym nadzorem międzynarodowych 

grup monitorujących. 

Jak można było oczekiwać, podczas wyborów doszło do nieprawidłowości. 

Poważna krytyka ze strony Zachodu dała opozycji gruzińskiej zielone 

światło do przeprowadzenia ofensywy. Po wielotygodniowej akcji protestacyjnej 

opozycji pod wodzą młodego prozachodniego polityka Michaiła Saakaszwilego 

udało się zmusić Szewardnadze do rezygnacji. Z powodu pokojowej 

natury owa zmiana rządów otrzymała miano Rewolucji Róż. 

www.boell.pl 

219

220 



Na fali narodowej euforii Michaił Saakaszwili został wybrany na prezy- 

denta przytłaczającą większością głosów. Jego partia, Ruch Narodowy, wygrała 

ponad 60% miejsc w parlamencie. Młody prezydent miał więc dobry punkt 

wyjścia do przeprowadzenia koniecznych reform i prowadzenia stanowczej 

polityki zagranicznej. 

Jak można było oczekiwać, nowy rząd poczynił wielkie kroki w kierunku 

skoncentrowania swojej polityki na Zachodzie. Za cele polityki zagranicznej 

obrano członkostwo w NATO i w UE. W symbolicznym geście każdy dom 

w Tbilisi wywieszał flagę Unii Europejskiej obok flagi gruzińskiej. 

Na początku prezydentury Saakaszwilego, podpierającego się nieograniczoną 

władzą polityczną, przeprowadzono wiele reform. Skorumpowani urzędnicy 

poprzedniego rządu zostali jako pierwsi pociągnięci do odpowiedzialności, 

choć metody jej egzekwowania budziły czasem kontrowersje. Oskarżeni mogli 

oficjalnie wykupić się z kłopotów. Napełniło to państwową kiesę, ale wzbudziło 

ogromne poczucie niesmaku w społeczeństwie. 

Jedna z reform położyła kres korupcji w instytucjach edukacyjnych, ale 

wielu z dawnych nauczycieli i profesorów pozostało bez pracy. Reforma służby 

zdrowia także wzbudziła niezadowolenie znacznej części społeczeństwa. Leczenie 

stało się kosztowne i wielu lekarzy straciło pracę. Reformy gospodarcze 

poprawiły klimat inwestycyjny poprzez obniżenie podatków i uproszczenie rejestracji 

firm, ale pracownicy wciąż nie mieli żadnej ochrony. 

Przez długi czas policja, obok kościoła, była jedyną instytucją budzącą 

zaufanie Gruzinów, ale z czasem i ona stała się obiektem krytyki z powodu brutalnych 

działań. Powszechne niezadowolenie budził fakt, że urzędnicy, którzy 

nadużyli władzy, tak łatwo wywinęli się od odpowiedzialności. Rząd, oślepiony 

potęgą swojej władzy politycznej, po prostu ignorował te błędy. Wzbierające 

niezadowolenie wybuchło w fali protestów w 2007 roku. W listopadzie tego 

roku brutalnie przerwano demonstrację i zamknięto stację telewizyjną, która 

skrytykowała rząd. Te działania spowodowały, że reżim utracił resztki prawomocności. 

Aby ją odzyskać, zarządzono wybory, po których Saakaszwili i jego


partia powrócili do władzy. Duża część społeczeństwa kwestionowała ważność 

wyników wyborów. Po ich zakończeniu komisja obserwująca wybory z ramienia 

OBWE również nie szczędziła słów krytyki. Nie udało się osiągnąć celu, 

jakim było przywrócenie utraconej prawomocności rządu. Od tego momentu 

każdy kryzys legitymizacyjny zamieniał się w kryzys państwa. 

Przed państwem stanęły również rozliczne wyzwania polityki zagranicznej. 

Nierozwiązane konflikty terytorialne i napięte relacje z Rosją zmusiły rząd do podjęcia 

daleko idących reform wojskowych. Gruzja, jako członek koalicji antyterrorystycznej 

i kandydat do członkostwa w NATO, otrzymała niezwykle hojną pomoc 

ze strony USA. Jednakże Rosja czuła się zagrożona ideą rozwoju NATO w kierunku 

jej najbliższego sąsiedztwa i tym, że Gruzja mogłaby próbować rozwiązać konflikty 

terytorialne za pomocą środków militarnych. Po wielokrotnych prowokacjach rosyjskich 

w okolicach granic terenów spornych, Gruzja rozpoczęła działania bojowe, 

które osiągnęły szczyt w sierpniu 2008 roku, kiedy to wybuchła wojna rosyjskogruzińska. 

W rezultacie Rosja uznała oficjalnie suwerenność obu secesjonistycznych 

państw i ustanowiła nowe bazy wojskowe na ich terytoriach. W przeciwieństwie do 

Stanów Zjednoczonych, których reakcja ograniczyła się do potępienia działań Rosji, 

UE szybko zareagowała i wynegocjowała zawieszenie broni. 

Polityka i interesy UE w regionie 

Strategia UE wobec Gruzji i Kaukazu Południowego oparta jest na utworzeniu 

strefy dobrobytu i dobrego sąsiedztwa – kręgu przyjaznych państw. Może to 

brzmieć nazbyt altruistycznie, ale kryje się za tą taktyką trzeźwe polityczne rozumowanie, 

jak pokazuje następująca wypowiedź komisarz UE ds. stosunków 

zewnętrznych, Benity Ferrero-Waldner, na temat ENP: 

„Eksportowanie bezpieczeństwa, stabilności i dobrobytu gospodarczego 

do naszych nowych sąsiadów i wspomaganie ich w reformach strukturalnych 

ma wyraźny wymiar bezpieczeństwa. W ten sposób ENP stanowi inteligentną, 

długoterminową politykę bezpieczeństwa dla całego regionu”. 

www.boell.pl 

221

222 



To przede wszystkim potrzeba zabezpieczenia zasobów energetycz- 

nych definiuje zainteresowanie UE regionem. Gruzja stanowi część korytarza 

energetycznego, wzdłuż którego biegną rurociągi transportujące gaz i ropę 

z basenu Morza Kaspijskiego do Europy, omijając Rosję, dzięki czemu zmniejsza 

on zależność Europy od importu energii z Rosji. Działają już trzy projekty: rurociągi 

Baku-Tbilisi-Supsa i Baku-Tbilisi-Ceyhan i gazociąg Baku-Tbilisi-Erzurum. 

Planuje się dodatkowy gazociąg Nabucco i przedłuża się połączenie pomiędzy 

Odessą a Brodami, aby do projektu mogły dołączyć bogate w zasoby mineralne 

państwa Azji Środkowej. 

UE zależy także na walce z importem narkotyków z Afganistanu, zorganizowaną 

przestępczością, terroryzmem międzynarodowym, nielegalną migracją 

i rozwiązywaniu problemów środowiska naturalnego. Niezwykle ważne jest, by 

UE wywierała nacisk na rozwój struktur regionalnych na Kaukazie Południowym 

w celu zażegnywania konfliktów. 

Poza ENP, UE ma jeszcze inne narzędzie, którego może użyć w polityce 

kaukaskiej – nowe Partnerstwo Wschodnie, które utworzono w 2008 roku 

z inicjatywy Polski i Szwecji. Oba programy uzupełniają się. W odróżnieniu od 

ENP nowy program zrobił krok naprzód, oferując uczestniczącym w nim krajom 

możliwość podpisania umów stowarzyszeniowych. Kraje te mają również 

możliwość ustalenia tempa i zakresu swoich indywidualnych reform. W zamian 

otrzymują wolny dostęp do rynku europejskiego, zmniejszenie wymagań dla 

podróżujących i szansę uczestnictwa we wspólnym europejskim rynku energetycznym. 

Nie jest przypadkiem, że inicjatywa Partnerstwa Wschodniego wyszła 

od Polski. Polska wraz z krajami bałtyckimi należy do grupy państw wspierających 

integrację Kaukazu Południowego, a w szczególności Gruzji, w struktury 

europejskie i euroatlantyckie. Niemcy, Wielka Brytania i skandynawskie państwa 

członkowskie UE także lobbują na rzecz większej integracji Gruzji z UE, ale to 

wschodnie państwa członkowskie UE są motorami tego projektu. Ze względów 

bezpieczeństwa zależy im na większej stabilności w ich bezpośrednim sąsiedztwie. 

Po drugie wspólna historia jako państw postkomunistycznych i wynikająca


z tego zbiorowa, głęboko zakorzeniona nieufność wobec Rosji, powodują że 

kraje te chętnie udzielają sobie wzajemnego wsparcia, nawet jeśli czasem oznacza 

to wejście w konflikt z którymś z sojuszników. 

Na drodze do Europy – wymiar społeczny 

i polityczny 

Aby zbadać, jak bardzo Gruzja gotowa jest zbliżyć się do UE, rozsądnie byłoby 

sprawdzić, na ile państwo to spełnia kryteria kopenhaskie, czyli warunki, które 

muszą wypełnić państwa starające się o członkostwo w UE: 

Kryteria polityczne: stabilność instytucji gwarantujących demokrację, praworządność, 

prawa człowieka i ochrona mniejszości; 

Kryteria ekonomiczne: funkcjonowanie gospodarki rynkowej i gotowość 

do zmierzenia się z presją konkurencji i wolnego rynku Unii; 

Kryteria acquis: przyjęcie acquis Wspólnoty: gotowość do przyjęcia na 

siebie zobowiązań wynikających z członkostwa, takich jak przestrzeganie celów 

unii politycznej, gospodarczej i walutowej. 

Kryteria polityczne zwykle muszą zostać spełnione, by możliwe było rozpoczęcie 

jakichkolwiek negocjacji w sprawie członkostwa. Aby zagwarantować 

stabilność instytucjonalną, musi istnieć jasny podział na władzę wykonawczą, 

sądowniczą i ustawodawczą. Po przejęciu władzy przez Michaiła Saakaszwilego 

poprawiono konstytucję, ale tak zwane reformy służyły jedynie wzmocnieniu 

władzy wykonawczej (tj. prezydenta), czym zupełnie zniszczyły i tak kruchą 

równowagę władzy. Na dodatek system prawny jest nieustannie reformowany, 

co czyni go nieprzejrzystym. Często trudno jest śledzić decyzje podejmowane 

przez sędziów, co szkodzi praworządności. 

Fakt, iż partia rządząca nie ma żadnej ideologii, a raczej stanowi zbiór 

prywatnych interesów powiązanych z osobą prezydenta, oznaczał, że stanowiska 

publiczne nie były przydzielane na zasadach demokratycznych, a raczej we- 

www.boell.pl 

223

224 



dług zasad politycznej lojalności. Doprowadziło to do ujednolicenia się państwa, 

rządu, partii i administracji. 

Przestrzeganie praw człowieka także pozostawia nieco do życzenia. 

Najwyraźniej było to widać w brutalnym rozpędzeniu pokojowej demonstracji 

7 grudnia 2007 roku. Jednakże widać pozytywne zmiany w traktowaniu mniejszości. 

Na terenach, gdzie żyje większość członków mniejszości etnicznych, 

wciąż zbyt mało oficjalnych stanowisk zajmują ich przedstawiciele, ale wszyscy 

mają prawo do edukacji prowadzonej w ojczystym języku. 

To nie system polityczny, który może zostać dowolnie i samowolnie 

zmieniony przez rząd, jest głównym czynnikiem w zbliżaniu się do UE, ale postrzeganie 

własnej tożsamości europejskiej przez społeczeństwo. 

„Od północy, południa i zachodu Europę otacza morze. Ocean Arktyczny 

i Atlantycki stanowią naturalne granice kontynentu. Według uczonych, 

najbardziej wysuniętym na północ punktem Europy jest wyspa Wagera, na południe 

– Kreta, a na zachód – Dunmore Head. Granica wschodnia biegnie przez 

imperium rosyjskie wzdłuż Uralu, przez Morze Kaspijskie, a następnie przez 

Transkaukazję. Potem jednak zaczynają się problemy. Niektórzy uczeni uważają 

tereny na wschód od Kaukazu za część Azji, podczas gdy inni, zwracając 

szczególną uwagę na rozwój kulturowy Transkaukazji, twierdzą iż muszą one 

być częścią Europy. Cóż, dzieci, tylko od was zależy, czy nasze miasto należy 

do zaawansowanej Europy czy zacofanej Azji”. 

Fragment ten pochodzi z książki Ali i Nino, która opisuje wydarzenia na 

Kaukazie przed i po I wojnie światowej i jasno dowodzi, że mieszkańcy tego 

regionu pragną identyfikacji z Europą. 

Tożsamość ludzi nie zależy jedynie od lokalizacji geograficznej, wpływa 

na nią przede wszystkim historia i kultura. Pragnienie Gruzinów, by być Europejczykami 

i częścią Europy, nie jest przypadkowe. W zbiorowej świadomości 

Gruzja postrzegana jest jako bastion chrześcijaństwa stawiający czoła muzułmańskiemu 

Wschodowi, a zatem stanowi część pax Christiana, utożsamianej 

z Zachodem i Europą.


Historycznie rzecz ujmując Europa nie ma z góry ustalonych rozmiarów 

– ani ze względu na geografię, ani religię, język, kulturę czy politykę. Świadczy 

o tym motto Unii Europejskiej – „Jedność w różnorodności”. Cóż może 

oznaczać tożsamość europejska, jeśli nie wyznawanie wspólnych wartości? 

Podstawowe cechy tożsamości europejskiej, takie jak racjonalizm, indywidualizm, 

sekularyzm, nacjonalizm, oraz idee wolności, równości i sprawiedliwości 

rozwinęły się po wiekach sporów. Trzy ważne etapy historyczne – reformacja 

i wojny religijne, Rewolucja Francuska i rewolucja przemysłowa – miały decydujące 

znaczenie w kształtowaniu się tych wartości. Jako że wszystkie te ważne 

wydarzenia wiążą się przede wszystkim z Europą Zachodnią, Gruzja odczuła ich 

efekty dość późno i w sposób pośredni. 

Po długim okresie izolacji, gospodarcze i kulturalne stosunki z Zachodem 

podjęto ponownie pod rządami rosyjskimi, co wpłynęło na „europeizację 

Kaukazu”. Studenci gruzińscy, którzy uczyli się na rosyjskich uniwersytetach, 

powrócili pod koniec XIX i na początku XX wieku, przynosząc ze sobą nowoczesne 

idee europejskie takie jak indywidualizm, racjonalizm, wolność, równość 

i sprawiedliwość, jak również ideę państwa narodowego. Próby wprowadzenia 

w życie tych idei, między innymi współczesnego nacjonalizmu, nieopartego na 

lojalności wobec grupy etnicznej, ale wobec narodu i jego instytucji, zostały 

zduszone w zarodku przez system radziecki. 

Gdyby sprowadzić wartości europejskie i tożsamość europejską do najniższego 

wspólnego mianownika, pozostaje demokracja. Po upadku Związku 

Radzieckiego Francis Fukuyama przepowiadał globalne zwycięstwo zachodniej 

liberalnej demokracji i jej wartości. W Gruzji demokracja znów stała się przedmiotem 

dyskusji. Proces odkrywania własnego „ja” i poszukiwanie tożsamości 

były trudne w nowym systemie wartości. Można to wyjaśnić za pomocą następującego 

rozumowania: demokracja była w przeważającej części importowana 

z zewnątrz poprzez organizacje międzynarodowe, a rząd i elity polityczne narzucały 

ją społeczeństwu. Nie istniała sfera dyskusji publicznej, w której można 

by było rozstrzygać problemy społeczne w sposób promujący naturalny rozwój 

www.boell.pl 

225

226 



demokracji i wartości demokratycznych. Zamiast tego, debata zdominowana 

była przez rząd i elity. Demokracja była jedynie przedmiotem naśladownictwa. 

Tak więc społeczeństwo nie miało szansy skorzystania z jednej z podstawowych 

zasad demokracji, czyli możliwości decydowania o własnej przyszłości. 

Patrząc na proces demokratyzacji w kontekście liberalnych reform go- 

spodarczych i zmian kulturowych, możemy zaobserwować, że znacząca część 

populacji, która w wyniku tych zmian utraciła swój status, przejawiała tenden- 

cje antydemokratyczne. Powodem, dla którego nie istnieje nostalgia za czasami 

Związku Radzieckiego, jest jedynie stan permanentnego napięcia w stosunkach 

z Rosją. Reformy zwiększyły przepaść między bogatymi a biednymi, miastem 

i wsią. Oznacza to, że poczucie solidarności ze współobywatelami i rozwój 

społeczeństwa obywatelskiego, tak niezbędne w początkowej fazie budowania 

państwa, zostały zahamowane. 

Perspektywy 

Mimo że integracja ze strukturami NATO i UE pozostaje głównym celem polityki 

zagranicznej rządu, nie można ignorować faktu, iż dużo więcej wysiłku 

wkłada się w budowanie relacji z NATO. Tamar Beruchashvili, zastępca sekretarza 

stanu do spraw integracji ze strukturami euroatlantyckimi, potwierdziła 

to w wywiadzie: „Rząd gruziński trzyma się wyznaczonego przez politykę zagraniczną 

kursu w relacjach z UE i NATO. Jako że w najbliższej przyszłości nie 

ma szans na wejście do UE, a kwestia bezpieczeństwa Gruzji jest niepewna, 

członkostwo w NATO jest sprawą priorytetową. Nie oznacza to jednak że 

zrezygnujemy z nadziei na wejście do UE wyrażonych w naszych obecnych 

porozumieniach”. 

Podczas gdy mieszkańcy Gruzji posiadają wiedzę na temat NATO i prowadzą 

na jego temat dyskusje, to samo nie odnosi się do UE; można się jednak 

tego spodziewać przy obecnej niskiej aktywności w stosunkach z Unią. UE ogólnie 

kojarzy się z Zachodem, a w rzadkich przypadkach również z USA. Bardzo


słaba jest wiedza państw trzecich na temat rozmaitych traktatów, umów i dzia- 

łań planowanych w związku z UE, co wynika z nieudolnego sposobu przedsta- 

wiania tych kwestii przez polityków europejskich. Projekty UE w mediach przy- 

pisuje się w większości przypadków rządom konkretnych państw, co hamuje 

jakikolwiek wzrost powszechnej wiedzy na temat Unii. 

Dopiero po wojnie rosyjsko-gruzińskiej UE, dzięki przyjęciu roli pośred- 

nika, zaczęła być przedstawiana w mediach, zyskując na popularności. Głosy 

nieufności wobec członkostwa w NATO po przegranej wojnie z Rosją stały 

się głośniejsze, nawołując do szerszej współpracy z Unią Europejską. Naiwne 

byłoby jednak sądzić, iż UE bez wsparcia NATO mogłaby zagwarantować bezpieczeństwo 

Gruzji. Jednakże w fazie, gdy wciąż istnieje zagrożenie ponowną 

wojną z Rosją, silniejsze ukierunkowanie na relacje z UE zamiast NATO mogą 

złagodzić reakcję Rosji i pomóc rozładować napięcie. Nawet rząd obecnie wydaje 

się okazywać większe zainteresowanie UE. Nowa inicjatywa Partnerstwa 

Wschodniego dała również zdecydowany impuls we właściwym kierunku. 

Pokój, bezpieczeństwo, dobrobyt i swoboda podróżowania, którymi cieszą 

się obywatele UE, uosabiają oczekiwania Gruzinów co do przyszłości. Po upadku 

Związku Radzieckiego Gruzja znalazła się po przegrywającej stronie wyimaginowanej 

granicy wynikającej z różnego tempa rozwoju, ale podział ten można zatrzeć, 

jeżeli trwać będzie polityczne i gospodarcze upodabnianie się do Europy. 

Ów proces upodabniania się jest już nieodwracalny, o czym świadczą 

inicjatywy takie jak ENP i Partnerstwo Wschodnie. Nie ma obietnicy członkostwa 

w UE, ale inicjatywy te stanowią pierwsze kroki na drodze do czerpania 

korzyści, jakie może zaoferować włączenie do struktur europejskich. UE może 

być instytucją elastyczną, ale nie ma szans, by wystawiła swoje procesy decyzyjne 

i inne kompetencje na kolejne próby poprzez kolejną rundę rozszerzeń. 

Członkostwo w UE nie jest celem samym w sobie, lecz raczej sposobem na 

kontynuowanie modernizacji państwa. Dlatego też najlepszym rozwiązaniem 

dla Gruzji byłoby wprowadzenie reform przewidzianych inicjatywami europejskimi 

i poczekanie, aż UE otworzy po raz kolejny drzwi dla nowych członków. 

www.boell.pl 

227

228 



Jak powiedział francuski dyplomata Jean Francois-Poncet: „Nie istnieją 

konieczne powody historyczne, geograficzne ani kulturowe definiujące granice 

Unii Europejskiej. Europa jest podmiotem politycznym i kulturowym, który zależy 

od interesów swoich budowniczych”. 

Beka Natsvlishvili, ur. w 1977 roku, jest pracownikiem naukowym na 

Wydziale Spraw Europejskich w Centrum Nauk Społecznych NEWKAZ To- 

urism School. Studiował język niemiecki w Gruzji i ukończył studia magisterskie 

z dziedziny polityki, socjologii i religioznawstwa na Uniwersytecie w Münsterze 

w Niemczech. W latach 2007-2009 Natsvlishvili był dyrektorem naczelnym 

Gruzińskiego Stowarzyszenia Turystycznego. W latach 2006-2007 współpra- 

cował z New Economic School Georgia. Jest autorem licznych publikacji na 

tematy związane z polityką zagraniczną, w szczególności Gruzji, Rosji i Europy.

12. 

Rosja i Unia 

Europejska: 

głęboka fosa 

zamiast 

jENS SiEGERt 

żelaznej kurtyny 

Jens Siegert 

www.boell.pl 

229

230 



Europa. Rosja do niej należy. 1989. Gorbaczow. Głasnost’ i pierestrojka. Każ- 

dy miał swoje marzenia. A przynajmniej większość. Rok 1989 był rokiem 

przełomu w Europie. Kraje Europy Środkowej i Wschodniej wyzwoliły się 

spod radzieckiego jarzma, w większości przypadków na drodze „aksamitnych 

rewolucji”. Mur berliński runął i cały kontynent ogarnęła nadzieja na inną, 

„nową” Europę. Przez dwa lata idea „wspólnego europejskiego domu” Michaiła 

Gorbaczowa napędzała zbiorową wyobraźnię, i tak wiele – może nawet 

wszystko – wydawało się możliwe. Związek Radziecki, nieoczekiwanie, nie 

odpowiedział na europejski zryw wolnościowy groźbami i czołgami. Przyłączył 

się do reszty, a pod rządami Gorbaczowa stał nawet na czele zmian. 

Bez optymistycznego Związku Radzieckiego Gorbaczowa niemożliwe byłoby 

tak szybkie i bezbolesne zjednoczenie Niemiec, a wraz z nim symboliczne 

zakończenie podziału Europy. 

W następstwie owego szczęśliwego i, pomimo wszystkich różnic, wspólnego 

doświadczenia, większość państw zajęła się własnymi sprawami. Można 

się było tego spodziewać, jako że problemy były ogromne. Niemcy musiały 

pogodzić się ze swym niespodziewanym (dla wielu wówczas już niemożliwym) 

zjednoczeniem i nową-starą pozycją ponownie największego państwa w centrum 

Europy. Od tego momentu starsze państwa narodowe na Wschodzie 

(środka) usiłowały, nie bez sukcesów, wkroczyć na ciernistą, ale niekwestionowaną 

ścieżkę demokracji i gospodarki rynkowej, która oznacza przynależność 

do Zachodu. Jeszcze dalej na wschód, młode państwa, które dopiero wyłoniły 

się z ruin Związku Radzieckiego, próbowały zdefiniować swoją tożsamość. Dotyczyło 

to również nowej Rosji. W całym dawnym bloku wschodnim zachodziły 

głębokie zmiany społeczne, polityczne i kulturowe. Po dzień dzisiejszy Zachód 

pozostaje niezwykle i naiwnie nietknięty tymi zmianami. 

Państwa te, nazywane pogardliwie przez większe potęgi „Europą Środkową”, 

dążyły do jak najszybszego wejścia do UE, ale przede wszystkim pragnęły 

członkostwa w NATO. Potrzebowały poczucia bezpieczeństwa. Chciały 

mieć pewność, że nigdy już nie zostaną postawione między młotem Niemiec

jENS SiEGERt 

a kowadłem Rosji. W „Europie Środkowo-Wschodniej” lub „Europie Środko- 

wej” (ale, Boże broń, już nie w „Europie Wschodniej”, co jasno pokazuje, jak 

trudno jest znaleźć nazwę dla tego regionu!), lata 90. XX wieku uważano za 

czas trudny, ale także czas, w którym sprawy posuwały się we właściwym kierunku 

– na Zachód. UE i USA szanowały dane im obietnice wolności, pokoju, 

demokracji, a także dostatku. 

Inaczej było w przypadku Rosji. Tam lata 90. postrzegano głównie jako 

okres chaosu, upadku ekonomicznego i społecznego, a nawet ogólnonarodowego 

wstydu i upokorzenia. Ubóstwo, słaba czy wręcz nieobecna instytucja państwa, 

korupcja, często pijany i śmieszny prezydent, a także separatyzm, to tylko niektóre 

z określeń używanych dziś przy opisywaniu owego okresu. W świadomości Rosjan 

wszystko to powiązane było z „demokracją” i „Zachodem”. Wpłynęło to na 

rozumienie tych pojęć i doprowadziło do ich dyskredytacji jako wzorca i celu. 

Przelotny entuzjazm dla wszystkiego, co „zachodnie” szybko zanikł 

w Rosji. By ująć rzecz precyzyjniej, w umysłach Rosjan dokonało się rozdzielenie 

pojęć. To, co „zachodnie” było dobre, gdy oznaczało technologię, wydajność 

i pilność. Użycie przedrostka „euro” stanowiło gwarancję jakości. Popularnymi 

terminami marketingowymi stały się: Euro-komfort, Euro-renowacja, a nawet 

Euro-sprzątanie. Gdy jednak chodziło o postrzeganie siebie, własnego społeczeństwa 

albo państwa, Europa i Zachód traciły swoją atrakcyjność. „Zachód”, 

który zawitał do Rosji, nie był wymarzonym rajem, ale czymś w rodzaju zawieszenia 

lub czyśćca. Duża część elity politycznej i ludności doszła do wniosku, że 

narzucana im w latach 90. „zachodnia demokracja” nie jest dla nich. Pozostała 

nieufność wobec polityki, która w ostatnich latach, zwłaszcza wobec poprawienia 

się sytuacji gospodarczej Rosji, urosła jeszcze w siłę. Trwające dekady 

rozdzielenie żelazną kurtyną, która zniknęła w 1989 roku, zastąpiła sytuacja, 

w której Rosja i reszta Europy są niczym dwie mijające się płyty tektoniczne. 

Pozostała przerwa, którą trudno jest wypełnić. 

Będzie to szczególnie widoczne w rocznicowym roku 2009. W UE organizowane 

będą liczne obchody. Niezliczone fora debatować będą nad zna- 

www.boell.pl 

231

232 



czeniem wydarzeń 1989 roku. Dyskusje skupią się wokół nadziei i porażek, 

wspomnień żywych i wypartych. Pomimo starych i nowych problemów, spo- 

rów, przenikającego wszędzie kryzysu gospodarczego, który raz jeszcze poddaje 

w wątpliwość ekonomię wolnego rynku, ogólny wydźwięk dyskusji będzie 

taki, że 1989 był rokiem szczęśliwym. 

W Rosji będzie inaczej. Dla Rosji rok 1989 nie jest szczególnie godny 

zapamiętania. Niezwykle szybkie zmiany gospodarcze i sama waga zdarzeń, 

jakie zaszły w ciągu tych lat, sprawia, że trudno jest rosyjskiej zbiorowej świadomości 

wybrać jeden szczególny moment, który w opinii wszystkich symbolizuje 

tę epokę. Teraz ważniejsze jest, co też spoglądający w przeszłość ludzie postrzegają 

za bezpośrednią przyczynę rozpadu Związku Radzieckiego pod koniec 

1991 roku i na początku 1992 r. Patrzą na zdarzenia zapoczątkowane przez 

pucz przeciw Gorbaczowowi w sierpniu 1991 roku i działania prezydentów 

Rosji (Borys Jelcyn), Ukrainy (Leonid Krawczuk) i Białorusi (Stanisław Szuszkiewicz). 

Wspomnienia 1989 roku nie zachęcają Rosjan do świętowania. Wręcz 

przeciwnie, wywołują uczucie melancholii, a czasem gniewnej żałoby. Wspomnienia 

Europy są zupełnie różne. 

Ciężar historii 

Truizmem jest, że historia, wbrew zapowiedziom czarnowidzów, nie skończyła 

się wraz z upadkiem Związku Radzieckiego. Od tego czasu wiele zmian w Europie 

zaszło w oparciu o taką ocenę. Ze względu na złe doświadczenia historyczne 

związane z Rosją i Niemcami, Polska, Czechosłowacja, Węgry i kraje bałtyckie 

energicznie zabrały się przede wszystkim za organizowanie najpierw członkostwa 

w NATO, a następnie akcesji do UE. Fakt, że odnalazły drogę do Europy, słusznie 

świętowano jako ponowne zjednoczenie się kontynentu dotkniętego nienaturalnym 

podziałem politycznym, gospodarczym i kulturowym. To jednak natychmiast 

wywołuje pytanie o położenie obecnych granic Europy. Im bardziej na zachód, 

tym szybciej pada gładka odpowiedź, że granice Europy równoznaczne są z gra-

jENS SiEGERt 

nicami UE. Ale czemu miałyby zatrzymać się na Bugu, Dnieprze lub Berezynie? 

Ci, którzy mieszkają za nimi, również mieszkają w Europie, w bardzo „starej Europie”, 

według Jurko Prohasko, pisarza ze Lwowa. Ukraina, Mołdawia, Białoruś, 

a nawet Rosja, „należą do starej Europy podwójnie: po pierwsze, jako część starej 

Europy z dawniejszych czasów, a po drugie jako część niezmodernizowanej 

Europy, która przypadkowo została zmarginalizowana i zdezeuropeizowana poprzez 

działania UE”. Prohasko wzywa do przyjęcia Ukrainy, a także innych wyżej 

wymienionych państw. Włącza do nich też Rosję. Nie jest to pomyłka wynikająca 

z braku doświadczenia lub szczególnego sentymentu wobec Rosji. Prohasko jasno 

mówi, że Ukraina postawiona przed wyborem: Rosja albo Zachód, zostałaby po 

prostu rozdarta na dwie części. Dmitrij Trenin, dyrektor Moskiewskiego Centrum 

Carnegie, wyjaśnia to tak: „Ukraina nie chce być częścią Rosji, ale nie chce też 

rozstawać się z Rosją”. Ustalanie granic na wschodzie Europy nie jest łatwe, ale 

nieustalanie granic również nie jest łatwe. 

Wiosną 2008 roku organizacja praw człowieka Memoriał wezwała do 

ustanowienia forum historii europejskiej, by przyjrzeć się różnym narodowym 

interpretacjom wydarzeń XX wieku. Memoriał chce poddać w wątpliwość te 

właśnie linie demarkacyjne Europy, które określił Prohasko. Wielu ludzi pragnie 

skorzystać z tej organizacji ze szczytnych pobudek, ale są i tacy, którzy mają złe 

intencje. Nowe granice zaczęły wyłaniać się akurat w momencie, gdy wezwano 

do utworzenia forum. Jeszcze dziś nie jest jasne, kto będzie mógł dołączyć do 

UE, a kto nie, ale jedno jest pewne – Rosja do tego klubu nie należy. Co do tego 

zgadzają się obie strony. Wydaje się, że w Rosji i na zachód od niej ponownie 

rośnie liczba propagatorów mitu o tym, jak Rosjanie „różnią się” od Portugalczyków, 

Greków czy Estończyków. 

Zimna wojna – stan umysłu 

Istnieją różne wersje dotyczące wydarzeń 1989 roku. Mimo to, większość 

obywateli dzisiejszej UE zgodziłaby się ze stwierdzeniem, że był to rok zwy- 

www.boell.pl 

233

234 



cięstwa wolności: w szczególności zwycięstwa wolności dla ludzi, którzy przez 

dekady lub nawet dłużej zmuszeni byli do odgrywania roli części imperium 

rosyjskiego, i wolności dla tych, którzy żyli i cierpieli w epoce dyktatur Europy 

Środkowej i Wschodniej. W dzisiejszej Rosji bardzo niewielu zgodziłoby się 

z tą interpretacją. Niesłusznie byłoby jednak stwierdzić, że jest tak dlatego, 

że Rosjanie byli złymi Europejczykami lub też że nie czują się Europejczykami. 

Istnieje spora różnica między wyzwoleniem się lub byciem wyzwolonym 

spod władzy kolonialnej a rozpadem imperium poprzez uwolnienie kolonii. 

To właśnie przydarzyło się Rosji pod rządami Michaiła Gorbaczowa – nawet 

jeżeli wielu Rosjan żałuje teraz tego momentu słabości i przeklina Gorbaczowa 

za to posunięcie. 

Jednym z powodów owego negatywnego spojrzenia jest interpretacja 

(przyjęta przez obie strony), że wydarzenia 1989 roku oznaczały przegraną 

Związku Radzieckiego w zimnej wojnie. Jednakże taka interpretacja zaciera we 

wspomnieniach zarówno Rosjan, jak i znacznej części Europejczyków dobre 

strony tych wydarzeń. Były one dobre, ponieważ odbyły się prawie bez przemocy. 

Dobre, ponieważ zwyciężyła demokracja i prawa człowieka. Zimna wojna 

nie była zwyczajną wojną; była walką pomiędzy różnymi ideologiami. Zwycięstwo 

jednej ze stron nie musiało oznaczać klęski drugiej. Niestety to właśnie 

dzieje się dzisiaj: Zachód wygrał, a Wschód, zwłaszcza Rosja, musiała przyjąć 

system polityczny i system wartości zwycięzców. Gorbaczow, pierestrojka, masowe 

demonstracje demokratyczne w Rosji oraz głasnost’ i otwartość zniknęły. 

W rozmowach Rosjan wyzwoliciele zmienili się w zdrajców. 

W przeciwieństwie do przyjętej opinii, zimna wojna nie zakończyła się 

w 1989 roku – przynajmniej nie w rozumieniu Rosjan. To być może stanowi 

najważniejszy powód chwilowej porażki takiej koncepcji Unii Europejskiej, 

w której byłoby miejsce dla Rosji. Zimna wojna nie rozpoczęła się w następstwie 

ostatniej „gorącej” wojny, ani w 1946 roku przy rozpadzie sojuszy, ani w 1949 

roki, kiedy utworzono dwa przeciwstawne państwa niemieckie. Zdaniem Arsenija 

Rogińskiego, przewodniczącego organizacji Memoriał, zimna wojna stano-

jENS SiEGERt 

wiła już wtedy fundamentalną część ideologii stalinowskiej i miała swój początek 

co najmniej pod koniec lat 20. XX wieku. Idea ta rozwinęła się z bolszewickiej 

koncepcji mówiącej o tym, że Związek Radziecki, jako nowe zjawisko histo- 

ryczne, znajdował się w stanie ciągłej walki z resztą, tj. światem kapitalistycznym. 

Państwo to było postrzegane jako forteca, oblężona przez wrogów. W fortecy 

tej istniała piąta kolumna opłacana przez zagranicznych wrogów i zdająca im 

raporty. Terror lat 1937-1938 stanowił pierwsze odrażające uwieńczenie tej 

obsesji. Jednakże jego efekty nie skończyły się ani w 1938 roku, ani ze śmiercią 

Stalina, ani ze zniknięciem Związku Radzieckiego. Przez krótki okres po II wojnie 

światowej zanikły, zepchnięte w cień przez konieczność radzenia sobie ze złem 

jeszcze większym niż kapitalizm – z niemieckim narodowym socjalizmem. 

Idea kraju pozostającego w stanie permanentnego zagrożenia ze strony 

wrogów sprawiła, że Rosjanie niezdolni byli do jakiegokolwiek samokrytycyzmu. 

Związek Radziecki postrzegał siebie i swoich obywateli nie tylko jako pozostających 

w konflikcie o dominację nad światem, ale także jako moralnie lepszych od 

Zachodu. Walczyli o coś dobrego. Co więcej, widzieli siebie w roli strażników 

pokoju, walcząc z zimną wojną, którą narzucił im kapitalistyczny Zachód. To 

inni, USA i Zachód byli agresorami. Podczas rządów Breżniewa w latach 70. ten 

dość wymowny pogląd powoli zaczęła zastępować bardziej pragmatyczna i cyniczna 

interpretacja. To pierestrojka wreszcie położyła kres zimnej wojnie. Ostatecznie 

okazało się to trwać tylko przez krótki czas, być może od 1986 roku do 

końca prezydentury Borysa Jelcyna w 1996 toku. Czemu tak było? 

Wielka radość z wolności, która spłynęła na Europę w 1989 roku, prawie 

przez wszystkich w Rosji postrzegana była jako porażka. Tak myśleli i wciąż 

myślą ci, którzy z rozmaitych powodów żałują odejścia Związku Radzieckiego. 

Jednakże nawet i ci, którzy cieszyli się z zakończenia dyktatury komunistycznej, 

odebrali te wydarzenia w kategoriach klęski. Ta grupa w większości zgadzała się 

z interpretacją zachodnią: demokracja, wolność i gospodarka rynkowa pokonały 

radziecką dyktaturę i gospodarkę planową. Różnica tkwiła jednak w percepcji. 

Jedna strona cieszyła się zwycięstwem (ludzie zachodu i ci mieszkający na 

www.boell.pl 

235

236 



wschód od Rosji) albo porażką (dysydenci i demokraci w Rosji). Druga strona, 

do której zaliczała się ogromna większość nowej Rosji, po krótkim okresie nadziei, 

a następnie zamieszania, odczuła ból klęski. 

Podczas prezydentury Borysa Jelcyna miała miejsce próba nadania znaczenia 

owej porażce. Zawsze tak się dzieje po klęsce. W tym momencie naród 

wkracza w okres refleksji, kiedy to zaczyna podziwiać przeciwników, a następnie 

zadawać sobie pytania o przyczyny przegranej. Historyk Wolfgang Schivelbush 

znalazł przykłady tego mechanizmu w swojej analizie stanów południowych 

USA po wojny secesyjnej, we Francji po wojnie francusko-niemieckiej w latach 

1870-1871 i w Niemczech po I wojnie światowej. W pierwszym przypadku 

nie chodziło tylko o uznanie technologicznej wyższości przeciwnika, ale także 

niesmak wobec jego systemu politycznego i społecznego. Przyjrzano się obu 

aspektom, by sprawdzić, czy można wyciągnąć z tego jakieś użyteczne wnioski 

dla własnego społeczeństwa, by móc uniknąć porażek w przyszłości. Jednakże 

w tym procesie pokonana strona zawsze stara się odbudować to, co uważa za 

swoje prawdziwe „ja”. Aby z przyszłych nieuniknionych starć wyjść zwycięsko, 

należy odbudować moralną i etniczną bazę społeczeństwa, które poniosło klęskę. 

Należy studiować technologię i techniki zastosowane przez przeciwnika, 

przyjąć je i zmodyfikować do własnych potrzeb, a jeśli zajdzie taka konieczność 

– rozwinąć je. Demonizacja zwycięzców jako ludzi materialistycznych, dekadenckich 

i płytkich doskonale wpisuje się w ten sposób myślenia. 

Dziś Rosjanie wierzą, że pod przykrywką działań humanitarnych i altruistycznych 

Zachód wykorzystał czas chwilowej słabości ich państwa w latach 90., 

by rozszerzyć swoją strefę wpływów aż po ich granice. Manewr ten oznaczał, 

że mieli pod swoją kontrolą regiony, które Rosjanie uważali za niezbędne do 

przetrwania. Długoterminowym celem tej polityki było usunięcie Rosji ze sceny 

jako rywala, innymi słowy – związanie olbrzyma i zamknięcie go we własnych 

granicach. W szczególności rozwój NATO w stronę wschodnią, a w mniejszym 

stopniu także powiększenie UE, interpretowane są w dzisiejszej Rosji jako skierowane 

głównie przeciwko rosyjskim interesom, a może nawet bezpośrednio

jENS SiEGERt 

przeciw samej Rosji. Poglądy te tym bardziej łączą elitę polityczną i ogromną 

większość obywateli rosyjskich, że dla krajów bałtyckich, Polski i innych państw 

Europy Środkowej i Wschodniej, przynależność do Zachodu oznaczać ma 

wyłącznie ochronę przed Rosją. W przypadku Polski istnieje jeszcze element 

ochrony przed Niemcami. Niewielu ludzi w Rosji skłonnych jest dostrzec praw- 

dziwe historyczne powody takich ambicji. 

Upadek Związku Radzieckiego nie stanowił katharsis na podobną ska- 

lę jak doświadczenie niemieckie albo upadek narodowego socjalizmu. Nie był 

dość głęboki ani dość moralnie jasny, a zatem brakowało mu odpowiedniej siły 

rażenia. Próby przyjęcia odpowiedzialności i przejęcia wartości przeciwników 

nie powiodły się. W przeciwieństwie do NRD Rosja nie potrafiła postawić się 

po stronie zwycięzców za pomocą prostej zmiany systemu i elit. Było to możliwe 

jedynie w epoce dwóch bloków i obecnie nie było już możliwości, by 

ofiary represji radzieckiej wybrały tę samą drogę, co Rosja. Ich historie stały się 

historiami ofiar i stały w sprzeczności z wersją rosyjską. 

Narracja narodowa 

Ta sama historia i te same wydarzenia to niekoniecznie te same doświadczenia dla 

zaangażowanych stron. Czy Związek Radziecki wyzwolił Estonię, Łotwę i Litwę 

spod okupacji niemieckiej w latach 1944-1945? Tak, oczywiście. Czy Armia Czerwona 

i jej komisarze tajnych służb narzucili następnie okrutny reżim okupacyjny? 

Tak, to też prawda. Wielu Estończyńkom, Łotyszom i Litwinom bardzo trudno 

zgodzić się z pierwszym stwierdzeniem, a większość Rosjan przeczy drugiemu. 

Inny przykład: czy głód panujący na południu Związku Radzieckiego w latach 

1932-1933, „hołodomor” (ludobójstwo), jak mówią Ukraińcy, był świadomą próbą 

zniszczenia Ukrainy i jej ludności dokonaną przez Stalina? Odpowiedź, w zależności 

od punktu widzenia, może brzmieć zarówno „tak”, jak i „nie”. Większość 

historyków zgadza się dziś, że głód był głównie spowodowany brutalną industrializacją 

przeprowadzaną przez Związek Radziecki, oraz wymuszoną kolektywizacją 

www.boell.pl 

237

238 



rolnictwa. Brak jedzenia dotknął Ukrainę, spiżarnię Europy, bardziej niż inne regiony. 

Wielu ludzi umarło z głodu także na południu Rosji i na Stepie Kazachskim. 

Historycy także wnioskują, iż nawet jeśli Stalin nie celował w Ukraińców, to fakt, że 

stanowili oni większość ofiar, stanowił co najmniej pożądany „skutek uboczny”. 

Konflikt dotyczący brązowego posągu żołnierza w stolicy Estonii, Tallinnie, 

wiosną 2007 roku, jak również (dyplomatycznie rzecz ujmując) histeryczna 

reakcja Rosji, która jedynie częściowo pochodziła z Kremla, wiele mówią 

o siłach drzemiących w narodowych interpretacjach historii. W tym wypadku 

nie chodziło o to, kto ma rację, a kto nie. W większości przypadków ustalenie 

tego nie jest ani możliwe, ani konieczne. Niepokojące jest to, że – zwłaszcza 

w Europie Środkowej i Wschodniej – różne narracje na temat tego, co wydarzyło 

się w Europie w XX wieku, używane są jako narzędzie do tworzenia linii 

podziałów, które prowadzą do problemów tożsamości i władzy. 

Narracja narodowa, albo, jak opisuje to Memoriał, „narodowe obrazy 

historii”, w ostatnich latach ścierały się częściej, bardziej brutalnie i bardziej 

bezkompromisowo we wschodniej części kontynentu. Działo się to i dzieje 

wciąż na terenach położonych dalej na zachód, ale istnieją ważne różnice. Po 

pierwsze strony konfliktu przeważnie zdają sobie teraz sprawę, że tam, gdzie 

nie udało się przezwyciężyć trudności, trzeba sobie z nimi poradzić w zgodzie 

z powszechnymi wartościami demokratycznymi i liberalnymi. Problemy 

nie mogą nosić znamion otwartego nacjonalizmu, ale mogą dotyczyć ważnych 

kwestii moralnych i etycznych. W UE istnieje cała gama forów dyskusyjnych 

i innych instytucji, z pomocą których konflikty takie można w większości przypadków 

z powodzeniem zażegnać w cywilizowany sposób. Po drugie Rosja 

przez ponad sto lat stanowiła potęgę kolonialną i imperium. Wszystkie nowe 

państwa członkowskie na wschodzie, a także republiki Wspólnoty Niezależnych 

Państw, spędziły wiele lat pod jej surową dominacją. Usiłują teraz zabezpieczyć 

swoją niedawno wygraną niepodległość – i zrobić to zarówno w skali krajowej, 

jak i przede wszystkim, co zrozumiałe, międzynarodowej, nawet jeśli nie wynika 

to wyłącznie z obawy przed wielkim wschodnim sąsiadem. Wiele z tych

jENS SiEGERt 

państw znalazło już poczucie bezpieczeństwa w strukturach NATO i UE. Inne, 

jak Gruzja czy Ukraina, mają nadzieję do nich dołączyć. Trzecią różnicę stanowi 

naturalny brak pewności siebie wszystkich państw regionu, związany z ich wciąż 

nową tożsamością i niedawno odzyskaną niezależnością. Ów brak pewności 

siebie prowadzi do niepotrzebnej agresji, co zwłaszcza tyczy się Rosji. 

Aż do dziś Rosja ma bardzo nieprecyzyjne pojęcie o sobie, a w szczególności 

o swych granicach. Przed 1989 rokiem nie istniało rosyjskie państwo narodowe. Księstwo 

Moskiewskie późnego Średniowiecza po okresie „Smuty” rozwinęło się w imperium, 

które rozszerzało się bez przerwy aż do 1945 roku. Granice Rosji, włącznie 

z granicami pod koniec Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, były zawsze 

fikcyjne. Były to granice administracyjne wewnątrz kraju, które nie stanowiły granic 

państwa. Mieszkańcy Rosji nie odczuwali zatem żadnego związku z tymi granicami 

w znaczeniu ograniczeń ich własnego państwa. Dla nich Rosja geograficznie nie miała 

końca. Czuli, że poza granicami wciąż rozciąga się ich ziemia, i nie było jasne, gdzie 

dokładnie się kończy. Najsilniej te sentymenty odnoszą się do Ukrainy. 

Do 1945 roku Rosja była ciągle rozrastającym się krajem. Z tego powodu 

istniało powszechne przekonanie, że państwo musi wciąż się bronić. Dla Rosjan 

granice miały znaczenie przede wszystkim militarne, stanowiły linie obrony. Tu 

jesteśmy my. Tam jest wróg. Granice wojskowe potrzebują stref buforowych. 

Jeżeli wróg znajduje się dokładnie na granicy, odpieranie ataku oznacza walkę na 

własnym terytorium, prawdopodobnie niosącą za sobą liczne ofiary. Ofensywa 

niemiecka w II wojnie światowej pokazała wielu Rosjanom, jak wyniszczająca 

potrafi być taka walka. To dlatego idea nowego kordonu sanitarnego zarówno 

elitom, jak i szerszej ludności wydała się tak przekonująca i atrakcyjna. 

Rusyfikacja radzieckiej historii 

Z powyższych powodów wielu Rosjan, i nie oznacza to wyłącznie elit politycznych 

i gospodarczych zbliżonych do Kremla, ma poczucie wykluczenia. Dokładniej, 

odczuwają oni wykluczenie dwojakiego rodzaju. 

www.boell.pl 

239

240 



W opinii Rosjan większość państw, które żyły pod dominacją radziecką, 

w swoim zrywie na Zachód zrzekła się odpowiedzialności za wspólną historię 

radziecką poprzez jej rusyfikację. W ten sposób mogły one zaprezentować się 

w przeważającej części jako ofiary represji rosyjskiej. 

Owe nowe narracje narodowe w większości rozwijają się podobnym 

torem. Rosja, a co ważniejsze – Rosjanie (również ci mieszkający w innych 

byłych republikach radzieckich), często przedstawiani są jako agresorzy. Starsi 

członkowie UE, co zrozumiałe, zwykle stają po stronie nowych członków i ich 

interpretacji historii. 

Wewnątrz UE istnieje tendencja do zrównywania Unii z kontynentem 

europejskim. Widać to szczególnie dobrze, gdy mowa jest o wartościach. Kryteria 

rozszerzenia UE jasno stanowią, iż jej członkami mogą zostać jedynie społeczeństwa 

demokratyczne, liberalne i wolne, i przed akcesją poddaje się je ścisłej 

kontroli. Nie wszystkie państwa członkowskie, i z całą pewnością nie wszystkie 

państwa czekające na wejście do Unii spełniają te kryteria. Jednakże niektóre kraje, 

będące już członkami UE lub mające duże szanse na członkostwo w bliższej 

lub dalszej przyszłości, mają raczej wątpliwe referencje demokratyczne. Rosjanie 

zatem prawidłowo wnioskują, że muszą istnieć jeszcze inne kryteria członkostwa. 

Jednocześnie członkostwo Rosji w UE jest całkowicie wykluczone. Istnieje na ten 

temat mnóstwo dobrych i mądrych argumentów, a Rosja dokonała olbrzymiego 

wkładu w zamknięcie dyskusji na ten temat. Rosja uwięziona została w swej 

autorytarnej i niedemokratycznej historii, zmuszona raz jeszcze uwierzyć w mit, 

iż demokracja nie jest dla Rosjan. W latach 90. XX wieku przez krótki czas było 

inaczej, lecz teraz pogląd ten wydaje się mocno zakorzeniony. 

Wezwanie Memoriału do utworzenia międzynarodowego forum historycznego 

oparte jest na trzecim, tym razem wewnętrznym, wykluczeniu rosyjskim. Krytycy 

oficjalnej historii Wielkiej Rosji mają coraz mniej słuchaczy. Proponowane forum 

mogłoby być sposobem na stworzenie bardziej elastycznych warunków dla opartego 

bardziej na rozsądku, a mniej na ideologii, spojrzenia na niedawną przeszłość 

Rosji. Frontalny atak nie byłby właściwym sposobem na podjęcie tej inicjatywy.

Podobieństwa i różnice 

jENS SiEGERt 

Państwa podobno nie mają przyjaciół, a tylko interesy. Jeżeli jest to prawdą, 

można by wyliczyć wiele korzyści z bliskiej współpracy pomiędzy Rosją a UE. 

Nie trudno znaleźć powody ku temu w wielu wypowiedziach polityków unij- 

nych i rosyjskich: wzrost handlu, problemy uchodźców, ruch graniczny, eduka- 

cja i walka z międzynarodowym terroryzmem. We wszystkich tych dziedzinach, 

a także wielu innych UE i Rosja współpracują na co dzień. Jest jednak równie 

łatwo znaleźć kwestie, które je dzielą. Co ciekawe, nie ma na tej liście wielu nowych 

problemów. Większość konfliktów ciągnie się od końca lat 90.: Kosowo, 

rozszerzenie NATO na wschód, parytety dotyczące broni konwencjonalnej 

w Europie i relacje ze wspólnymi sąsiadami na wschodzie. 

Czy relacje unijno-rosyjskie zmieniły się za rządów Putina? Tak. W latach 

90., Rosja była dość słaba i UE marzyła o zostaniu czymś w rodzaju „cywilnego 

supermocarstwa”. Dziś większość Rosjan, a także ich rząd, przekonanych jest, 

że (prawie) odzyskali dawne siły, podczas gdy UE przechodzi kryzys po rozszerzeniu. 

Rosja stała się nieco bogatsza i dużo bardziej pewna siebie. UE stała się 

znacznie większa, ale także bardziej niepewna. 

Problem nie leży jednak w sile Rosji, a raczej, jak pokazał kryzys gospodarczy, 

w tym, że jest zbyt słaba, a przede wszystkim zbyt niepewna siebie, 

by móc odgrywać rolę partnera, na którym można polegać. Z tego powodu 

zastrasza ona sąsiadów, i dlatego jej neoimperialistyczne posunięcia często wydają 

się niezręczne. Dlatego też można postrzegać wojnę w Gruzji jako rodzaj 

prewencyjnej akcji defensywnej. Mniej chodziło wówczas o Gruzję i ochronę 

ludności Osetii Południowej i Abchazji, a bardziej o dawny strach przed osaczeniem, 

i idée fixe, że Rosja musi zawsze dorównywać USA. 

Wiele punktów konfliktu bierze się stąd, że UE przesunęła się na wschód. 

Nowi członkowie UE w Europie Środkowej i Wschodniej (których członkostwo 

na Zachodzie zaczęło się ponad dekadę wcześniej, gdy wstąpili do NATO), ze 

swym wieloletnim doświadczeniem jako „rosyjskie” kolonie lub pozostawaniem 

www.boell.pl 

241

242 



pod „rosyjską” dyktaturą, wciąż odczuwa gniew wobec swojego byłego ciemiężcy. 

Z perspektywy historycznej można takie podejście zrozumieć, ale nie 

zawsze jest ono wykonalne. Dla Europy przesunięcie się na „wschód” oznacza 

podejście bliżej do tej części Europy, którą słusznie czy niesłusznie Rosja postrzega 

jako swoją ważną strefę interesów. Już to mogłoby nasilić prawdopodobieństwo 

konfliktu, co zresztą pokazała wojna w Gruzji. 

Traumy historyczne 

Elita polityczna Rosji uczyniła wiele, by Zachód ponownie spojrzał na ich kraj 

ostrożnie i sceptycznie. Wspólny dla wielu Rosjan pogląd, iż nie są mile widziani 

w UE, nie jest bezpodstawny. NATO utworzono, by zatrzymać Amerykanów 

w Europie, Rosjan na zewnątrz a Niemców w ryzach. Cynik zauważyłby, że UE 

pełni dla nowych członków tę samą funkcję. Nie może to stanowić wymówki 

dla braku demokracji w Rosji, ale wyjaśnia wiele z jej reakcji na krytykę płynącą 

z Zachodu i ułatwia Kremlowi manipulowanie opinią publiczną. 

Istnieje jeszcze jeden historyczny spór pomiędzy Rosją i UE, który 

utrudnia im wzajemne porozumienie. Ich rozumienie pojęcia narodu oparte 

jest na zupełnie różnych traumach historycznych. Różnią się one tak bardzo, że 

aż wykluczają się nawzajem. 

UE jest wynikiem 300 lat wojen europejskich, które, w pierwszej połowie 

XX wieku (w wyniku agresji niemieckiej) zakończyły się katastrofą. Aby Europa 

mogła przetrwać, indywidualne narody (z największymi na czele) musiały z własnej 

woli zrezygnować z części swojej narodowej suwerenności. Układ taki działa 

już od 50 lat i większość obywateli UE powiedziałaby, że działa znakomicie. 

Rosja z kolei wciąż odchorowuje skutki rozpadu Związku Radzieckiego 

(lub też, innymi słowy, imperium rosyjskiego), i wciąż ogromnie obawia się, że 

to samo stanie się z Rosją. Receptą Putina na zapobieżenie temu jest centralna 

koncentracja suwerenności w rękach jednej osoby. Większość Rosjan jest dziś 

przekonana, że Putin to właściwy lekarz, który podaje właściwe lekarstwo.

jENS SiEGERt 

Koncepcje te są nie tylko odmienne, ale zagrażają sobie nawzajem. UE, 

dając przykład i aktywnie się angażując, obiecuje swoim sąsiadom, że członko- 

stwo zapewni im pełnię aktywnego życia. UE to imperium wartości o ogromnej, 

często niedocenianej atrakcyjności. Atrakcyjność ta funkcjonuje także w bezpo- 

średnim sąsiedztwie Rosji. 

W Rosji istnieje także powszechne przekonanie, że UE nie będzie mo- 

gła funkcjonować na dłuższą metę i że w końcu się rozpadnie. Porównuje się 

z nią często Związek Radziecki, z jego mnogością grup składowych. Związek 

Radziecki nie rozpadł się bezpośrednio z powodu nacjonalizmu, lecz ten do- 

starczył drożdży, których fermentacja w końcu Związek rozsadziła. Najważ- 

niejsza różnica pomiędzy UE a Związkiem Radzieckim, wolność w przypadku 

tej pierwszej, a przymus w przypadku drugiego, nie została zignorowana. Dla 

Rosjan i ich elity politycznej różnica ta liczy się na niekorzyść UE. Jedynie silna 

ręka i kontrola państwa na dłuższą metę potrafią utrzymać instytucję o tak wie- 

lu aspektach jak UE, a nawet tak silnie scentralizowaną jak Związek Radziecki. 

W oparciu o to przekonanie, koniec Związku Radzieckiego postrzega się jako 

wynik stosowania niedostatecznego, a nie zbyt dużego, przymusu. W dzisiejszej 

Rosji Gorbaczowa uważa się za przywódcę słabego i niekompetentnego, które- 

mu zabrakło twardości i siły, by zmusić kraj do trzymania się razem. 

Suwerenność 

Chociaż rosyjska elita polityczna odrzuca zachodni model liberalno-demokratyczny, 

nie podpisuje się też pod azjatyckimi szkołami myślenia o nacjonalizmie. 

Zamiast tego wyznaje koncepcję suwerenności, która jest zarazem antypluralistyczna 

i antypopulistyczna. Koncepcję tę można odnaleźć w pismach Carla 

Schmitta, którego definicja demokracji dotyczy tożsamości rządzących i rządzonych. 

Wewnętrzna suwerenność kraju pochodzi ze zdolności zdefiniowania 

przyjaciół i wrogów i podejmowania decyzji w razie potrzeby. Dla wielu Rosjan 

Putin uosabia tę właśnie tożsamość. 

www.boell.pl 

243

244 



Suwerenność zewnętrzna lub państwowa dla większości rosyjskiej elity, 

ignorując wszelkie odniesienia do prawa międzynarodowego, nie jest prawem 

naturalnym państw, ale osiągnięciem. Osiągnięcie to ma związek z liczebnością 

(którą większość interpretuje jako osiągnięcie historyczne), wolą i witalnością ludności. 

Według takiej definicji na świecie istnieją tylko trzy naprawdę suwerenne 

potęgi: USA, Chiny i Rosja. Kolejne trzy mają odpowiedni potencjał: Indie, Brazylia 

i UE. Indie i Brazylia potrzebują jeszcze czasu, by osiągnąć swój pełen potencjał. 

UE jednakże traci tę szansę ze względu na brak dążeń do usamodzielnienia się od 

USA i albo przyjęcia pozycji sojusznika Rosji, albo takiej, która stawia ją w równej 

odległości pomiędzy Wschodem a Zachodem. Gdyby podążać za tą logiką, rozwój 

nowych środkowo- i wschodnioeuropejskich demokracji nie stanowi żadnego 

przykładu dla Rosji. Członkostwo lub bliski związek z UE (albo NATO/USA) 

postrzegane są jako opcja dla mniejszych państw, takich jak Polska lub kraje bałtyckie, 

ale nie dla Rosji. Idea suwerenności państwa przedstawiana jest jako równie 

uniwersalna, co idea demokracji. Prześwieca przez nią doktryna Breżniewa mówiąca 

o ograniczonej suwerenności, ale tym razem w roli prawa naturalnego. 

Choroba próżności 

Kiedy Władimir Putin powiedział, że rozpad Związku Radzieckiego był „największą 

tragedią geopolityczną XX wieku”, Zachodowi jawiło się to jako ogromna przesada, 

która pokazywała jedynie, jak głęboko sięgała niemoc spowodowana upadkiem 

Związku Radzieckiego. Choroba ta zaostrzyła się w latach 90., gdy zdali sobie sprawę, 

że są krajem słabym, którego rząd zmuszony był wypełniać instrukcje Międzynarodowego 

Funduszu Walutowego. Narody Ukrainy, Polski i krajów bałtyckich, 

które doświadczały ogromnych problemów gospodarczych i społecznych, jak również 

spustoszenia politycznego, nie tylko dostały obietnicę wolnej, demokratycznej 

przyszłości w zjednoczonej Europie, ale poczyniły w latach 90. realne kroki w tym 

kierunku. Tragedia Rosji polega na tym, że jej obywatele za ciężko okupioną wolność 

zapłacili ubóstwem, konfliktami społecznymi i niekompetentnym rządem.

jENS SiEGERt 

Taka atmosfera pozwoliła na rozkwit „putinizmu”, który przywrócił pań- 

stwo do stanu oblężonej fortecy. „My” raz jeszcze jesteśmy w stanie stawić 

czoła Zachodowi. W putinizmie brakuje jednego fundamentalnego elementu 

stalinowskiej wersji wielkiej walki. Nowa walka może być interpretowana mniej 

jako walka ideologiczna, a bardziej ukierunkowana na kulturę i cywilizację. Z rosyjskiego 

punktu widzenia nie chcą oni by Zachód odebrał im podstawową 

cechę, która czyni z nich Rosjan i pozytywnie odróżnia ich od Zachodu. Debata 

ta nie jest niczym nowym ani w Rosji, ani gdziekolwiek indziej. Już w sporach 

między słowianofilami i zapadnikami w drugiej połowie XIX wieku chodziło 

o to, czy Rosja powinna przyjąć zachodnie wzorce rozwoju, by stać się częścią 

„cywilizacji europejskiej”. Nawet w Niemczech przez długi czas zadawano sobie 

to pytanie. Tomasz Mann, odnosząc się do Fiodora Dostojewskiego, który 

związany był blisko z rosyjskimi słowianofilami, napisał podczas I wojny światowej 

Rozważania człowieka niepolitycznego, uzasadniając obronę Niemiec przed 

Zachodem jako konieczną obronę ich „istoty wewnętrznej”. 

Szeroka fosa zamiast żelaznej kurtyny 

Dwadzieścia lat po wstrząsie Rosja wciąż tkwi w dziwnym stanie przejściowym. 

Nie może zdecydować się, czy chce być przyjacielem, czy też wrogiem Zachodu 

i UE. Waha się pomiędzy odrzuceniem Europy i chęcią przynależności do niej. Teraźniejszość 

i przyszłość przemawiają za przyjaźnią, ale przeszłość trzyma państwo 

w starym układzie przyjaciel-wróg. Podczas gdy kwestia ta w większej części Europy 

została już rozwiązana, dla niektórych państw na wschodniej krawędzi kontynentu 

pozostaje jeszcze otwarta. Nie znaczy to jednak, że UE powinna spisać te kraje na 

straty. Nie robi tak z Ukrainą, Mołdawią, Gruzją, Armenią czy Azerbejdżanem, ani 

nawet z krnąbrną Białorusią pod rządami Łukaszenki. Pod wieloma względami Rosja 

to państwo innego kalibru. Wiedzą to Rosjanie i wyczuwa to UE. 

Izolacja Rosji ze strony innych państw i izolacja, którą sama sobie narzuciła, 

to dwie strony tej samej monety. W 1989 roku żelazna kurtyna została rozdarta i był 

www.boell.pl 

245

246 



to wysiłek zbiorowy. Na Zachodzie można często odnieść wrażenie, że Związek 

Radziecki został rzucony na kolana, zmuszając Rosję do skorzystania z szansy. Szansa 

taka nie trwa długo. Wkrótce pojawiają się pytania i wątpliwości, czy podjęto właściwe 

działania. W Rosji miały miejsce podejmowane bez przekonania próby przypisania 

sobie zasługi w związku z rozpadem Związku Radzieckiego i zniesieniem podziału na 

Wschód i Zachód. Jednoczesna utrata statusu światowego mocarstwa i upadek gospodarczy 

i społeczny zniweczyła ten pogląd i to owe późniejsze czynniki ustaliły nowy 

sposób myślenia. Czy i kiedy pojawi się kolejna taka okazja – tego nie może stwierdzić 

nikt. Nowe oddzielenie się Rosji od Europy nie byłoby korzystne – ani niemożliwe. 

Jak powiedział Dmitrij Trenin: „Nie będzie pokoju w Europie bez brakującego 

elementu Rosji”. Innymi słowy: bez Rosji nie będzie w Europie pokoju, ale 

z Rosją pokój ten będzie trudny. Państw leżących pomiędzy Rosją a UE nie wolno 

pozostawić samych. Obietnice roku 1989 odnoszą się również do nich. Jeżeli, pomimo 

oporu i strachu, Rosji nie uda się wprowadzić do wspólnej Europy, to istnieje 

niebezpieczeństwo utworzenia nowej Europy „pomiędzy”. Państwa tego regionu 

nie mogą być pozostawione samym sobie. Nie można jednak próbować ich ciągnąć 

ani popychać w żadną stronę, gdyż mogłoby to rozerwać je na strzępy. 

Ostatnio UE przejawia ślady znużenia. Wielkie państwo na wschodzie 

to po prostu zbyt wiele. Amerykanie, Chińczycy i Rosjanie mogą się o to pobić 

w wielobiegunowym świecie, ale UE nie chce w tym uczestniczyć. Mimo to 

musi, albo nie zostaną spełnione obietnice roku 1989. 

Jens Siegert (ur. 1960) studiował nauki polityczne, socjologię i ekonomię w Mar- 

burgu. Działał w ruchu pokojowych, ruchu przeciw elektrowniom atomowym 

i w niemieckich Zielonych. Od 1993 roku Siegert pracuje jako moskiewski kore- 

spondent niemieckich stacji radiowych i regularnie pisuje do niemieckojęzycznych 

czasopism i gazet. Od 1991 roku pracuje jako konsultant i kierownik projektów 

Heinrich-Böll-Stiftung w państwach byłego Związku Radzieckiego. W 1993 roku 

Siegert został „konsulem honorowym” HBS w Rosji. Od 1999 roku zajmuje sta- 

nowisko dyrektora rosyjskiego biura Heinrich Böll Stiftung.

13. 

Opowieści 

z Ukrainy 

Juri Durkot 

jURi dURKOt 

www.boell.pl 

247

248 



Sceny z Pomarańczowej Rewolucji 

Dwa obrazy z Pomarańczowej Rewolucji do dziś stoją mi przed oczami, jak 

gdyby to było wczoraj. Jeżeli dobrze pamiętam, pierwszy z nich jest z drugie- 

go dnia. Byliśmy z przyjaciółmi w drodze na demonstrację. Chodziło chyba 

o wywarcie nacisku na władze samorządowe Lwowa. Policja miała pomarań- 

czowe wstążki zawiązane na rękawach mundurów, a ulice były tego listopado- 

wego wieczoru pełne i głośne. Pierwsze autobusy pędziły do Kijowa, wioząc 

ludzi na Majdan, który wypełniał się kolejnymi demonstrantami. Nawet plotka 

o ustawieniu blokad na drogach nie przestraszyła ludzi. Cały Lwów skąpany był 

w dziwnym, miękkim świetle. Nie od razu zdałem sobie sprawę, że powodem 

było dość marne oświetlenie ulic. Światło wydawało się emanować z tłumu, 

z ich pomarańczowych kurtek i szalików, ze szczęśliwych twarzy i przyjaznych 

uśmiechów. W ich oczach nie było strachu, nie było napiętych ani zmartwionych 

spojrzeń, chociaż nie było wcale jasne, jak rozwinie się sytuacja. 

Drugi obraz, parę dni później, przedstawia grupkę małych dzieci wędrującą 

wzdłuż ulicy. Dzieci i ich opiekunowie zdążali na plac zabaw. Musiały być 

przedszkolakami, gdyż żadne nie wydawało się dość duże na szkołę. Miały po 

jakieś cztery-sześć lat. Wszystkie ubrane były w pomarańczowe szaliki i śpiewały 

piosenkę „Razem jest nas wielu…”, pieśń rewolucji. Dla dzieci to była 

zabawa. Nie rozumiały, co działo się w ich kraju, chociaż każda rodzina rozmawiała 

o tym w domu. Rozumiały jednak ogólnie panujący nastrój. Wyraźnie 

im się podobał i chciały uczestniczyć w atmosferze karnawału. Ten obraz był 

tak naturalny i poruszający, że nagle stało się dla mnie jasne, że wygramy. Stary 

skorumpowany reżim nie mógł już długo pociągnąć. 

Pięć lat później 

Prawie pięć lat później właściwie nikt nie mówi o tamtych czasach z entuzjazmem. 

Pomarańczowa Rewolucja wzbudziła zbyt wiele nadziei, a lata następ-

jURi dURKOt 

ne przyniosły zbyt wiele rozczarowań. Tylko przez pierwsze pół roku byliśmy 

wszyscy niewiarygodnie dumni z siebie i z naszego kraju. Niektórzy obserwatorzy 

powiadają, że Pomarańczowa Rewolucja była późniejszą, ukraińską wersją 

rewolucji 1989 roku. My wtedy nie musieliśmy walczyć o niepodległość. Z rozpadem 

Związku Radzieckiego Ukraińcy niespodziewanie dostali niepodległość 

w 1991 roku. Najśmielsze marzenia wydawały się spełniać. Zdobyliśmy wolność. 

Klaskał nam świat demokratyczny, wierzyliśmy w szybkie reformy i szybkie 

wejście do Unii Europejskiej. Ale miało się stać inaczej. 

Walka z korupcją, główna obietnica wyborcza Wiktora Juszczenki 

z 2004 roku, nigdy nie została podjęta. Jest nam dziś tak samo daleko do niezależnego 

sądownictwa jak pięć lat temu. Ledwo poruszono kwestię rozdzielenia 

biznesu i polityki. Jedność interesów potężnych klanów biznesowych i polityki 

ukraińskiej jest niewiele mniejsza niż na początku obecnej dekady. W tym czasie, 

podczas ostatnich lat prezydentury Kuczmy, oligarchowie przejęli kontrolę 

na dobre. Dziś wydawałoby się, że państwo tonie w chaosie. Mimo coraz poważniejszych 

wyzwań, elita polityczna zajmuje się realizowaniem własnych interesów 

i wydaje się niezdolna do zrezygnowania z władzy lub powstrzymania 

się od waśni. Niewłaściwe byłoby jednak obwinianie o tę stagnację wyłącznie 

polityków. Powszechnie przytaczano argument, że społeczeństwo jest dużo 

lepsze od polityków. Nie jest to jednak prawdą. Obywatele ukraińscy ponownie 

okazali się zbyt słabi. Czy raz jeszcze zaprzepaściliśmy swoje cele? 

Chaos – cecha ukraińskiej demokracji 

Pomimo wszystkich rozczarowań, zasłużonej krytyki i rozlicznych przepowiedni 

zagłady, po Pomarańczowej Rewolucji w państwie zaszły zdecydowane zmiany. 

Bardziej lub mniej wolna prasa i demokratyczne wybory na Zachodzie wydają 

się rzeczą oczywistą, ale w regionach postsowieckich (czy też może neosowieckich?) 

wciąż stanowią wyjątek. Ukraina awansowała, ale problem polega na 

tym, że gra teraz w swojej własnej lidze, gdzie nie tylko nie ma zwycięzców, nie 

www.boell.pl 

249

250 



ma nawet mistrzostw. Jest się albo promowanym, albo relegowanym. Wydaje 

się, że ze wszystkich cech charakterystycznych dla demokracji nasze państwo 

zabrało na pokład tylko jedną – chaos. Na Ukrainie jest mnóstwo rzeczy, które 

nie działają w ogóle albo nie działają prawidłowo. Byle jaka zbieranina funkcjonuje 

tak samo źle, jak pozbywanie się skorumpowanych i niegodnych zaufania 

polityków. Niekontrolowane marnowanie energii z niezrozumiałych powodów 

przedstawia się jako zużycie energii. Korupcja nie tylko zyskała akceptację społeczną, 

ale były nawet próby nadania jej pozytywnego wizerunku. Argument 

jest następujący: gdyby korupcja nagle ustała, cała gospodarka zatrzymałaby się 

w martwym punkcie. Państwo w różnych momentach doświadczyło różnych 

plag – katastrof naturalnych jak powodzie i tornada; kryzysów gospodarczych; 

niespodziewanie udanych plonów; ciągłych przepychanek i wyborów z uczestnictwem 

tych samych polityków oraz Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 

w 2012 roku. 

Pluralizm i konkurencja 

W porównaniu z innymi państwami postsowieckimi Ukraina prezentuje jednak 

sporą liczbę demokratycznych tendencji, w szczególności w sferze pluralizmu. 

Pluralizm ten odnaleźć można w polityce, w systemie partyjnym Ukrainy, w debacie 

publicznej i w mediach. Po Pomarańczowej Rewolucji konkurencja raz 

jeszcze ruszyła w górę. Konkurencja wyraźna jest w polityce, gdzie obecnie 

żadna partia ani instytucja nie jest w stanie uzyskać pełnej kontroli. Wybory (nawet 

jeśli wiążą się z nimi pewne problemy) są w ogromnej większości wolne 

i demokratyczne. Co być może ważniejsze, aż do teraz zawsze prowadziły do 

zmiany rządu. Tak było wiosną 2006 roku, kiedy to, po swego rodzaju przeciąganiu 

liny, regionalnym partiom opozycyjnym udało się zastąpić „pomarańczową” 

koalicję. Było tak również w przypadku wyborów parlamentarnych przeniesionych 

na jesień 2007 roku, kiedy Blok Julii Tymoszenko w sojuszu z partią 

Nasza Ukraina prezydenta Juszczenki uzyskał minimalną większość w parla-

jURi dURKOt 

mencie. Z całą pewnością podobnie będzie w nadchodzących wyborach prezy- 

denckich, jako że nikt nie wyobraża sobie, że przy popularności poniżej trzech 

procent Juszczenko pozostanie na stanowisku. 

Wybory na Ukrainie są narzędziem prawomocnej zmiany reżimu. Ma to 

nie tylko ogromne znaczenie dla społeczeństwa ukraińskiego, ale jest również 

czymś wyjątkowym wśród krajów byłego Związku Radzieckiego. Praktycznie 

we wszystkich państwach postsowieckich wybory postrzega się obecnie jako 

raczej nieprzyjemny i czasochłonny proces służący utrzymaniu się przy władzy, 

zapewnieniu „zaplanowanej zmiany rządu”, albo przypieczętowaniu nominacji 

następcy. Innymi słowy, są konieczną ofiarą składaną tradycji demokratycznej, 

by dobrze wypaść w oczach opinii międzynarodowej. 

Konkurencja nie ogranicza się do polityki. Istnieje także konkurencja 

w mediach, które po 2004 roku uwolnione zostały od cenzury. Dzisiejsze media 

coraz bardziej poddawane są rozmaitym presjom ekonomicznym i politycznym. 

Nierzadko zdarza się, że dziennikarze uprawiają autocenzurę, lub że zamawia 

się i płaci za opublikowane artykuły. Jednakże niemożliwe jest już manipulowanie 

opinią publiczną na skalę masową. Z tego powodu oskarżenie, że Kijów przegrał 

bitwę informacyjną podczas ostatniego sporu o gazociąg z Rosją, jest nieprawdziwe. 

Ukraina ani nie wygrała, ani nie przegrała bitwy medialnej. Walka w ogóle się 

nie rozpoczęła, ale nie dlatego, że Ukraina była zbyt słaba lub nie dość sprawna. 

Bitwa medialna wymaga pewnych warunków, takich jak maszyna propagandowa 

albo rządowa kontrola znacznej części odpowiednich mediów itp. Ale te warunki 

na Ukrainie już nie istnieją. Konkurencja w mediach nie gwarantuje w pełni absolutnej 

wolności i obiektywności mediów, ale brak cenzury sprawia, że czytelnik, 

słuchacz lub widz otrzymuje możliwość zdobycia informacji z rozmaitych źródeł, 

a zarazem szansę wyrobienia sobie własnego zdania. 

Na poziomie gospodarczym także istnieje konkurencja, i to nie tylko 

pomiędzy bogatymi i biednymi przedsiębiorstwami i klanami. W ciągu ostatnich 

kilku lat ciągle rozrastający się sektor małych i średnich przedsiębiorstw dostar- 

www.boell.pl 

251

252 



czył jeszcze większej konkurencji, chociaż grupa ta postrzega obecny kryzys jako 

zagrożenie dla własnej egzystencji. 

Fundamentalnym problemem jest to, że rama niezbędna do zapewnienia 

konkurencji nie działa. Nawet strony bezpośrednio zaangażowane nie 

przejawiają szczególnej gotowości do przestrzegania reguł. W rezultacie konkurencja 

(jedna z podstaw demokracji) niemal nieuchronnie prowadzi do chaosu. 

Do dwóch innych podstaw demokracji – rozdziału władzy pomiędzy działającymi 

instytucjami i gotowości do osiągnięcia konsensusu – na Ukrainie wciąż 

jeszcze droga daleka. Sądów wciąż używa się do celów politycznych, prezydent 

wtrąca się w kompetencje rządu, prawo często stanowi się po to, by osiągnąć 

krótkoterminowe cele polityczne, wszyscy aktywnie biorący udział w polityce 

próbują zmienić reguły na swoją korzyść, a w przepychankach politycy szukają 

natychmiastowego sukcesu politycznego. Sytuację dodatkowo komplikują oczywiste 

różnice regionalne pomiędzy różnymi częściami kraju. Często różnice te 

upraszcza się do konfliktu pomiędzy wschodnią i zachodnią Ukrainą i traktuje 

stereotypowo, ale to tylko jeszcze bardziej komplikuje sytuację. Elita ukraińska 

nie potrafi wynegocjować konsensusu w najważniejszych dla państwa kwestiach 

strategicznych, takich jak negocjacje z Rosją w sprawie dostaw gazu i zdefiniowanie 

priorytetów polityki zagranicznej. 

Nawet gdy poszczególne instytucje lub partie polityczne (czy to prezydent, 

czy aktualnie rządząca partia) pragną uzyskać większą władzę, jest to bardzo 

trudne z powodu konkurencji politycznej. Istnieje w tej chwili na Ukrainie 

trójkąt polityczny utworzony przez większość parlamentarną/rząd, opozycję 

i prezydenta. Wzajemne oddziaływania pomiędzy instytucjami różnią się w zależności 

od sytuacji i bieżącej konstelacji politycznej. Zawsze jednak istnieć będą 

w tym systemie polityczne skrajności, zarówno pomiędzy rządem a opozycją, 

jak i między rządem a prezydentem. Nie dziwi zatem, że relacja pomiędzy 

prezydentem a premier nie jest o wiele lepsza niż za czasów Janukowycza, 

mimo że Tymoszenko i Juszczenko należą właściwie do tego samego obozu 

politycznego. Natomiast relacja między prezydentem a opozycją jest zwykle

jURi dURKOt 

dużo mniej napięta, gdyż prezydent często postrzega opozycję jako sojusznika 

w walce z nazbyt silnym parlamentem. 

Zatwierdzona podczas Pomarańczowej Rewolucji w grudniu 2004 roku 

konstytucja weszła w życie na początku 2006 roku. Zastąpiła ona system oparty 

na silnej władzy prezydenta systemem opartym na dwóch centrach władzy 

wykonawczej i pomieszaniu kompetencji. System ten nie okazał się szczególnie 

skuteczny. Tymczasem wszystkie partie polityczne mówią o konieczności 

stworzenia nowej konstytucji. Każda partia ma jednak własny pomysł na to, co 

miałoby to oznaczać. Prezydent, co zrozumiałe, chciałby wzmocnienia swoich 

uprawnień i de facto powrotu do poprzedniej sytuacji (nazwisko prezydenta nie 

jest tu szczególnie ważne), podczas gdy inni gracze sceny politycznej mają własne 

cele. W tej kwestii interesy rządu i opozycji są zbieżne, jako że jedni i drudzy 

woleliby raczej osłabienie niż wzmocnienie roli prezydenta. 

Napięte relacje i sprzeczne interesy zawarte w owym politycznym trójkącie 

tworzą niestabilną równowagę, która spowalnia rozwój Ukrainy. Jednocześnie 

zastępuje on prawdziwy demokratyczny podział władzy i konieczną równowagę 

pomiędzy władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Już dawno należało 

wprowadzić do konstytucji Ukrainy zmiany, które zaradziłyby tym sprzecznościom. 

Jako że każda zmiana w konstytucji będzie wymagała szerokiego konsensusu, 

zaś interesy najważniejszych graczy politycznych tak bardzo się różnią, jest 

mało prawdopodobne, że reformę uda się przeprowadzić szybko. Istnieje w dodatku 

niebezpieczeństwo, że zmiany dokonane na skutek kompromisu mogą być 

tak samo sprzeczne i zaprowadzą kraj w kolejny ślepy zaułek. 

Nostalgia za komunizmem 

Na początku 2004 roku znajomy podarował mi polską książkę pod zwięzłym 

tytułem Nostalgia, kieszonkowe wydanie książki opublikowanej pierwotnie 

w Polsce przez wydawnictwo Czarne, która na Ukrainie osiągnęła status niemal 

kultowy. Przednia okładka, w kolorach sepii, pokazywała kilka straganów wypeł- 

www.boell.pl 

253

254 



nionych najróżniejszymi śmieciami na tle ściany domu z ogromnym portretem 

Karola Marksa. Podtytuł książki brzmiał Eseje o tęsknocie za komunizmem. 

Jeden z esejów opisywał, co polski dziennikarz Paweł Smoleński zaob- 

serwował we włoskim ośrodku narciarskim w Bormio pod koniec lat 90. Była 

połowa stycznia, przed pełnią sezonu i rozpoczęciem się ferii zimowych we 

Włoszech. Turystów było niewielu. Większość ludzi w barach, na stokach i wy- 

ciągach narciarskich rozmawiała po polsku – rzecz nie do pomyślenia dziesięć 

lat wcześniej. Przy jednym ze stolików siedziały dwie pary w średnim wieku, 

w eleganckich kombinezonach narciarskich, nowych rękawicach i z najnowszymi 

nartami carvingowymi. Wszystko najmodniejsze, prosto od Rossignola. Jeden 

z mężczyzn zapłacił kartą kredytową i rzekł – zapewne w związku z toczącą 

się rozmową – „że za komuny wszystko było lepsze”. 

Smoleńskiego szczególnie zaskoczyło, że komentarz taki wygłosił przedstawiciel 

polskiej klasy średniej. W jaki sposób było lepiej? Co było lepsze? Gdzie 

było lepiej? Niełatwo jest znaleźć odpowiedź na pytanie, czemu ktoś miałby 

żałować odejścia komunizmu, zwłaszcza gdy temu komuś wyraźnie świetnie się 

powodzi po upadku starego reżimu. 

Smoleński wyjaśnia, że jednym z powodów jest fakt, że pod rządami 

komunistów bardzo łatwo było odróżnić „dobro” od „zła”. Społeczeństwo podzielone 

było na dwie części: „nas” (zwykłych ludzi, społeczeństwo i opozycję) 

i „ich” (trzymających władzę, Partię i policję). Skład tych grup był jasny, linia 

podziału była wyraźna (oczywiście istniały „szare strefy”, ale nie miały rzeczywistego 

wpływu na ogólny obraz), ale nie trzeba było się nad tym zastanawiać. 

Dominująca ideologia podzieliła wszystko na proste „czarne” i „białe”. Rozumiało 

się samo przez się, że większość społeczeństwa polskiego należała do 

kategorii „my”. Dziś, w demokracji, nie jest już takie oczywiste, gdzie leży granica 

pomiędzy „dobrem” a „złem”. Nostalgia za reżimem komunistycznym jest 

w istocie nostalgią za czasami, kiedy sprawy wydawały się prostsze. Gdy żyje się 

w bardziej skomplikowanych czasach, istnieje podświadome pragnienie powrotu 

do prostszej epoki.

jURi dURKOt 

W owym czasie przykład ten wywarł na mnie głębokie wrażenie. Nie 

raz zadawałem sobie pytanie, czy taka historia mogłaby się wydarzyć na Ukrainie. 

Wyraźnie widać, że wciąż istnieje spora liczba Ukraińców, którzy żałują 

odejścia Związku Radzieckiego. Wystarczy spojrzeć na którekolwiek nasze wybory 

parlamentarne – komuniści stracili pozycję najsilniejszej grupy politycznej 

dopiero w 2002 roku. Dziś o wiele mniej jest zwolenników komunizmu, ale 

jasne jest, że widuje się ich dużo częściej niż banany, zachodnie papierosy czy 

względnie przyzwoitą pastę do zębów widywało się w Związku Radzieckim. 

To przeważnie ludzie, którzy stracili (lub którzy myślą, że stracili) na zmianie 

reżimu. Być może grupa ta zawiera także tych, którzy z powodów ideologicznych 

postrzegają upadek Związku Radzieckiego jako największą katastrofę XX 

wieku. Ale ktoś z klasy średniej? Wielokrotnie próbowałem sobie wyobrazić 

taką sytuację. W myślach robiłem listę znajomych. Nic. (W owym czasie prawie 

nikt z Ukrainy nie jeździł w Alpy na narty.) Być może nasza klasa średnia była 

zbyt słaba. Być może po prostu nie znałem właściwych ludzi. Być może było tak 

dlatego, że Ukraina nie odeszła jeszcze dostatecznie daleko od komunizmu. 

Wśród elit niewiele zmian 

W książce Ukraina prawdziwa i zmyślona Mykoła Riabczuk, publicysta ukraiński, 

dzieli państwa postsowieckie na trzy grupy. Pierwsza grupa składa się z krajów 

bałtyckich, Estonii, Łotwy i Litwy. Po rozpadzie Związku Radzieckiego społeczeństwo 

obywatelskie w tych krajach było wystarczająco silne, by przejąć kontrolę 

nad aparatem państwowym i spowodować przemianę reżimu autorytarnego na 

system liberalno-demokratyczny. Parę lat później, gdy postkomuniści doszli do 

władzy (co zdarzyło się również w wielu innych krajach Europy Wschodniej), 

społeczeństwo miało już za sobą wystarczające zmiany. Niemożliwy był powrót 

do przeszłości. Natomiast w drugiej i trzeciej grupie nie było żadnych zmian na 

szczycie. Środkowoazjatyckie republiki Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, 

Turkmenistanu i Uzbekistanu nie miały tradycji społeczeństwa obywatelskiego. 

www.boell.pl 

255

256 



W rezultacie, z końcem imperium radzieckiego, państwa te szybko rozwinę- 

ły się w różne formy orientalnego despotyzmu. Jakiekolwiek próby tworzenia 

społeczeństwa obywatelskiego szybko duszono w zarodku. W europejskich 

państwach postsowieckich takich jak Ukraina, Mołdawia i Białoruś na zachodzie, 

oraz Gruzja, Armenia, Azerbejdżan na Kaukazie, a także w Rosji, społeczeństwo 

obywatelskie było zbyt słabe, by obalić państwo autorytarne i przekształcić je 

w liberalną demokrację, a państwo było zbyt słabe, by podporządkować sobie 

jeszcze słabszy ruch obywatelski. 

Według Riabczuka sytuacja ta doprowadziła do pewnego rodzaju plura- 

lizmu. Elita komunistyczna nie była już w stanie kontrolować wszystkiego samo- 

dzielnie i musiała iść na kompromisy. Na Ukrainie stara gwardia komunistyczna 

zawarła porozumienie z Narodowymi Demokratami, ale po krótkiej przerwie 

udało jej się ponownie stanąć na własnych nogach. 

Społeczeństwo ukraińskie, na które tak silny wpływ wywarł system ra- 

dziecki, nie było w pierwszych latach niepodległości wystarczająco dojrzałe, by 

zapewnić, że od demokracji nie będzie powrotu. Podczas pierwszej fazy niestabilnego 

sojuszu pomiędzy Narodowymi Demokratami a postkomunistyczną 

elitą pod wodzą prezydenta Krawczuka (1991-1994), wysiłki podejmowane 

w celu zaprowadzenia demokracji były niewielkie i pozbawione przekonania. 

Konsekwencją tego niezdecydowania (która miała przypieczętować los Krawczuka) 

był kryzys gospodarczy i eskalacja napięcia w kraju, co doprowadziło 

do utworzenia się ruchu separatystycznego na Krymie. Trudne relacje z Rosją 

jeszcze bardziej komplikowały sytuację. 

Niepodległość nie pociągnęła za sobą zmiany elity politycznej, reforma 

demokratyczna dokonywała się po trochu. Zwycięstwo wyborcze Leonida 

Kuczmy w 1994 roku zastąpiło starą gwardię partii komunistycznej epoki 

Krawczuka bardziej pragmatyczną „nową gwardią”. Trudno to jednak nazwać 

rzeczywistą zmianą na szczycie władzy. Była to raczej zmiana przejściowa. 

Wprowadzono trochę reform gospodarczych, ale środki budowy demokracji 

podejmowano powoli, a w drugiej połowie lat 90. po kawałku się ich pozby-

jURi dURKOt 

wano. Konstytucja ukraińska z 1996 roku stworzyła scentralizowaną hierarchię 

pionową z pewnymi elementami samorządów regionalnych. Zwłaszcza pod- 

czas drugiej kadencji prezydenta Kuczmy (1994-2004) Ukraina oddalała się od 

demokracji w stronę państwa coraz bardziej autorytarnego. Szło to ręka w rękę 

z wyłonieniem się kilku grup finansowych i biznesowych, które zbiły fortunę na 

handlu surowcami, zwłaszcza gazem, i potrafiły wywierać naciski polityczne. Po 

kawałku zepchnęły na bok starą postkomunistyczną nomenklaturę, wzbogaciły 

się na, często podejrzanych, prywatyzacjach i korzystały z rozlicznych przywilejów, 

ulg podatkowych i monopoli. Z czasem udało im się rozciągnąć kontrolę 

nad całymi obszarami gospodarki Ukrainy. Obserwatorzy coraz częściej mówili 

o oligarchii kierowanej przez małą grupę klanów finansowych i biznesowych, 

w których biznes i polityka zlewały się w jedno. Typowa dla takiego systemu jest 

także rozbudowana korupcja, brak niezależnego sądownictwa, brak funkcjonującego 

rozdziału władz i wolnych mediów. Mimo to nastąpił pewien rozwój 

społeczeństwa obywatelskiego, które wkrótce okazało się dużo silniejsze niż 

w Rosji i innych sąsiadujących krajach postsowieckich. 

Nawet Pomarańczowa Rewolucja nie doprowadziła do wyraźnego zerwania 

z przeszłością. Na szczytach nie nastąpiły zmiany. Mimo że w kadrze 

administracyjnej zaszły znaczne zmiany, nowi urzędnicy pochodzili z tego samego 

środowiska. Z dawnych oszustów prawie nikt nie został ukarany – ani za 

fałszowanie wyników wyborów, ani za podejrzane prywatyzacje, ani za prześladowania 

dziennikarzy. Do dziś nie wiemy, kto był odpowiedzialny za zlecenie 

morderstwa Georgija Gongadze. 

Obecnie na Ukrainie istnieje coś w rodzaju kasty politycznej, która prowadzi 

zażarte walki o władzę (zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i lokalnym), 

ale polityczna przynależność partii nie jest ważnym aspektem takich 

konfliktów. Następują zmiany rządów, ale fundamenty systemu politycznego, 

który stał się narzędziem służącym osobistym interesom i zwiększającym osobisty 

majątek, pozostały niezmienione. Wszyscy politycy mają zbyt wiele trupów 

pochowanych w szafach, by naprawdę mogło im zależeć na zmianie systemu. 

www.boell.pl 

257

258 



Istnieje teraz ogromna przepaść między ludnością a politykami. Na krótką metę 

sytuację tę będzie bardzo trudno zmienić. Bardziej prawdopodobne jest, że 

chaos będzie trwał dalej, a w stronę demokracji będziemy posuwać się drobnymi, 

mozolnymi krokami. 

Dialog z UE 

Szwajcarski autor Martin Suter w swojej książce Business Class opowiada zabawną 

i ironiczną historię o księciu Karolu, który, gdy pragnie skorzystać z wyciągu 

narciarskiego, musi stać w kolejce tak samo jak wszyscy. Suter zauważa, 

że to właśnie jest dobre w starej demokracji. Na Ukrainie książę Karol nie stałby 

w kolejce. A skoro tak, to czemu ktoś miałby przejmować się przestrzeganiem 

drobnych zasad, takich jak przepisy ruchu drogowego i inne zasady postępowania? 

Społeczeństwo ukraińskie jest zbyt aspołeczne i brakuje mu poczucia 

solidarności. Czy to są prawdziwe powody, dla których od samego początku 

tak trudno było nawiązać prawdziwy dialog z UE? 

Zaraz po uzyskaniu niepodległości Ukraina obrała staranny kurs polityczny 

nastawiony na zbudowanie bliższych stosunków z Zachodem. Już w 1996 roku 

pojawiła się pierwsza wzmianka o strategicznym celu integracji ze strukturami 

europejskimi i euroatlantyckimi. Niekończące się polityczne kluczenie pomiędzy 

Rosją a Brukselą, ale przede wszystkim rozwój wewnętrznej sytuacji w Kijowie, 

wzbudziły rosnący sceptycyzm wśród Europejczyków. Jako że Unia Europejska 

nie posiadała tak naprawdę odpowiedniej strategii, Bruksela skrycie cieszyła się 

z takiej sytuacji, gdyż musiała jedynie reagować na rozwój wydarzeń. Porozumienie 

o Partnerstwie i Współpracy (PCA), podpisane w 1995 i wprowadzone 

w życie w 1998 roku, nigdy nie osiągnęło swojego pełnego potencjału. Dopiero 

w 2004 roku relacja nabrała werwy. 

Jeszcze dziś UE trudno jest ustalić wyraźną strategię. Bruksela nie ma 

dużego pola do manewru. Niesłuszne byłoby jednak spisanie Ukrainy na straty 

jako beznadziejny przypadek i państwo pogrążające się w chaosie. Taki punkt

jURi dURKOt 

widzenia na szczęście nie ma w UE wielu zwolenników, chociaż nieprzewidy- 

walność polityki ukraińskiej utrudnia życie lobby proukraińskiemu. Jeżeli ma się 

rozwinąć współpraca, pod rozwagę należy poddać trzy sfery: rozbudowę programu 

Partnerstwa Wschodniego (w najszerszym możliwym sensie), aktywne 

uczestnictwo w modernizacji ukraińskiej infrastruktury rurociągowej oraz rzeczywiste 

postępy we wprowadzeniu porozumienia o uproszczonych przepisach 

wizowych. W przypadku Partnerstwa Wschodniego mogłaby pojawić się opcja 

zwiększenia funduszy dla różnych projektów na niezbyt długi czas. Szczególnie 

trudno będzie przekonać Rosjan, że modernizacja rurociągów na Ukrainie nie 

zagraża ich interesom. Jednakże opozycja Moskwy będzie wymagała od Europejczyków 

wykazania się znaczną dozą woli politycznej i wypracowania wspólnej 

strategii. Realna poprawa reżimu wizowego wymaga, w wersji minimalnej, 

mniej biurokratycznego podejścia w konsulatach UE na Ukrainie i wyraźnych 

usprawnień na przejściach granicznych. Niestety, Ukraina we wszystkich tych 

trzech sferach wysyła mieszane sygnały. 

Problem wizowy 

Jest pewnym paradoksem, że od czasu uzyskania niepodległości swoboda podróżowania 

Ukraińców ciągle jest ograniczana. Przez pierwszych kilka lat mogli 

podróżować bez wiz do państw byłego Układu Warszawskiego, a wymagania 

stawiane podróżującym do Europy Zachodniej nie były szczególnie ostre. 

Z czasem to się zmieniło. Wymagania wizowe zaostrzano krok po kroku, gdy 

państwa sąsiednie wprowadziły ograniczenia, kończąc na Polsce i Węgrzech 

w 2003 roku. Od tego czasu około stu tysięcy Ukraińców pracuje nielegalnie 

w Europie południowej, zachodniej i wschodniej – w Hiszpanii, Portugalii, 

Włoszech, Czechach, Grecji i Polsce. Wkrótce po Pomarańczowej Rewolucji 

w Niemczech wybuchł skandal wizowy, który jasno pokazał, jak łatwo takie 

problemy wykorzystać w polityce krajowej. Zniesienie obowiązku wizowego 

dla obywateli UE w maju 2005 było absolutnie właściwe, ale oznaczało, że 

www.boell.pl 

259

260 



UE nie rozluźni swoich ogólnych zasad. Pewną poprawę wprowadziło jedynie 

zawarte kilka lat temu porozumienie, które ułatwiło zdobywanie wiz. Urzędnicy 

konsulatów UE zapewniają, że od tego czasu spadła liczba udzielanych odmów 

i wzrosła liczba wydawanych wiz, ale to trochę jak z dyskusją o inflacji – statystyki 

nie pokrywają się z percepcją. 

Forteca Schengen 

Kiedy w styczniu 2008 roku przybyłem na granicę ukraińsko-polską, przejście 

graniczne wyglądało niemal złowrogo. Wielkie, puste hale, których przeznaczenie 

nawet w dawniejszych latach nie było dla mnie jasne, wielopasmowa 

zakryta strefa kontroli celnej, korytarz dla pieszych pasażerów po obu stronach 

otoczony wysokim, często zniszczonym drucianym ogrodzeniem – świat przemytników 

i ulicznych handlarzy. Przejście graniczne było zupełnie puste. Nie 

było ludzi ani pojazdów. Parę tygodni wcześniej Polska została członkiem strefy 

Schengen. 

Dla wielu mieszkańców regionu był to koniec świata. Ukraińscy handlarze 

uliczni, którzy żyli z drobnego legalnego i nielegalnego handlu, nagle 

znaleźli się bez wizy Schengen i bez pracy. Coraz bardziej wściekli musieli 

potem patrzeć, jak polscy handlarze, którzy nie potrzebowali wizy, by wjechać 

na Ukrainę, mogli dalej prowadzić swoje interesy. Nie było dla nich innej 

pracy w regionie. Polscy hurtownicy zarejestrowali spadek obrotów na poziomie 

70% i nawet ruch autobusowy się załamał, gdy kierowcom nie udało 

się załatwić wiz na czas. 

Tymczasem sytuacja powróciła do „normy”. Wróciły kolejki, które wydają 

się poruszać, a następnie zatrzymywać bez wyraźnego powodu. Niepodobna 

ocenić, ile czasu trzeba będzie na przejechanie granicy. Zależy to od 

nastroju urzędników granicznych i celnych i może również od łutu szczęścia. 

Kierowcy autobusów dostają teraz wizy, podobnie jak kierowcy pojazdów 

przewożących ciężkie towary i oczywiście uliczni handlarze. Załatwiają sobie

jURi dURKOt 

wizy Schengen za pośrednictwem agencji za 200 euro (oficjalna cena wynosi 

35 euro). Nowe zasady Schengen wywołały efekt inflacji. Wiele organizacji 

młodzieżowych i festiwalowych martwi się, jak wpłynie to na organizowanie 

wymian międzykulturowych. W Kijowie często słyszy się opowieści o tym, jak 

to chóry i zespoły dziecięce muszą śpiewać lub tańczyć, by udowodnić, że zasługują 

na wizę. Wiele trup teatralnych straciło już szansę na występy na festiwalach 

w fortecy Schengen. 

20 lat później 

W marcu wyruszyłem z rodziną na narciarskie wczasy w Austrii. Podobnie jak 

w zeszłym roku postanowiliśmy pojechać przez Węgry. Wtedy przejazd przez 

granicę zabrał nam tylko pół godziny. Przejście w Czop jest także nawiedzane 

przez handlarzy z obu stron granicy. Kolejka nie była długa, ale prawie nie posuwała 

się do przodu. Kilka SUVów z lokalną rejestracją, wiozących miejscowe 

wersje książąt Karolów i ich rozmaitych krewnych przejechało obok kolejki. 

Ukraiński posterunek graniczny leży po jednej stronie rzeki Cisy, węgierski – po 

drugiej. Pomiędzy nimi znajduje się stary jednopasmowy most. Po przejściu 

ukraińskiej kontroli paszportowej mamy przed sobą 150 metrów względnie 

szerokiej drogi do zakrętu, który zwęża się w most. Gdy wyjechaliśmy na ten 

kawałek szerszej drogi, rozpoczął się wyścig. Wyprzedziły nas samochody na 

numerach ukraińskich i węgierskich. Wyglądało to, jakby przed czymś uciekały, 

ale pędziły tylko, by zająć lepsze miejsce w kolejce. Gdy po trzech godzinach 

stanęliśmy wreszcie na granicy węgierskiej przy posterunku celnym, wszystko 

zrobiło się jasne. Młody urzędnik węgierski nie spieszył się – znikał w swojej 

budce, potem znudzonym krokiem maszerował wokół następnego samochodu. 

Nie mówił w żadnym obcym języku, nie reagując na angielski i demonstrując 

znajomość dwóch słów po rosyjsku (maska i bagażnik). Jego pozostałe 

słownictwo było międzynarodowe: papierosy, alkohol i paszport. Nie palimy 

i nie mieliśmy przy sobie alkoholu, i na tym zakończyła się nasza krótka rozmo- 

www.boell.pl 

261

262 



wa. Mój syn, nudzący się na tylnym siedzeniu, grał w szachy na małej planszy 

na kolanie. Z ekwipunkiem narciarskim nie wyglądaliśmy na handlarzy, ale drzwi 

i dach naszego volkswagena golfa przeszukano pod kątem ukrywania alkoholu 

i papierosów. A przynajmniej młody urzędnik sprawiał wrażenie dokładnego 

przeszukiwania. Z tymi Ukraińcami nigdy nic nie wiadomo! Postawa i mowa 

ciała urzędnika wyraźnie mówiły, że to on ma władzę. Po kolejnych dziesięciu 

minutach, podczas których nic się nie wydarzyło, pozwolono nam ruszać dalej. 

Kontroli dokonano. Witamy w Unii Europejskiej 20 lat później! 

Juri Durkot, ur. w 1965 roku, studiował język niemiecki na Uniwersytecie 

w Lwowie. Na początku lat 90. pracował dorywczo dla austriackich gazet. Od 

1995 r. do 2000 r. był rzecznikiem Ambasady Ukraińskiej w Niemczech. Od 

października 2000 pracuje jako wolny strzelec – dziennikarz, publicysta, tłumacz 

i producent. Juri Durkot opublikował liczne artykuły, raporty polityczne i analizy. 

Brał udział w produkcji i wielokrotnie udzielał komentarzy dla niemieckiego radia 

publicznego (BR, WDR, SWR itd.). Jego tłumaczenia książek Mykoły Riabczuka 

i Lubko Deresza wydane zostały w Niemczech przez Suhrkamp-Verlag.

www.boell.pl 

263

Heinrich Böll Stiftung z siedzibą w Berlinie jest niemiecką fundacją polityczną, 

bliską partii Sojusz 90/Zieloni. 

Podstawowym zadaniem Fundacji zarówno w kraju, jak i za granicą, jest edukacja 

obywatelska, której celem jest popieranie kształtowania postaw demokratycznych, 

zaangażowania społeczno-politycznego i porozumienia pomiędzy 

narodami. Kieruje się przy tym swymi podstawowymi wartościami: ekologią, 

demokracją, solidarnością oraz wolnością od przemocy. 

W regionie Europy Środkowej, m.in. w Polsce, Fundacja działa od ponad 10 lat. 

Przedstawicielstwo Fundacji im. Heinricha Bölla w Polsce zainaugurowało 

działalność na początku 2002 r., w końcowej fazie rokowań związanych 

z przystąpieniem do Unii Europejskiej państw z regionu Europy Środkowej. 

Jednym z zadań Przedstawicielstwa było obserwowanie i wspieranie działań 

na rzecz uwzględniania perspektywy równości kobiet i mężczyzn w procesie 

integracji tych państw z UE. Po rozszerzeniu Unii Europejskiej tematyka kobieca 

wciąż stanowi główne zainteresowanie Fundacji im. Heinricha Bölla, jednak już 

od 2003 r. zadania Przedstawicielstwa zostały rozszerzone o tematy takie jak 

wspólna polityka zagraniczna Unii Europejskiej, polityka energetyczna i ochrona 

klimatu oraz demokratyczny rozwój Ukrainy. 

Przedstawicielstwo inicjuje i wspiera społeczno-polityczną debatę w Europie 

Środkowej i Wschodniej (Polsce, Czechach, Słowacji i Ukrainie) także z perspektywy 

innych „zielonych“ tematów. 

Więcej informacji o naszych aktywnościach na 

www.boell.pl oraz www.boell.de

Rok 1989 to czas zwycięstwa pokojowych rewolucji, które ogarnęły kraje 

europejskie za żelazną kurtyną, czas nadziei na zjednoczenie Europy 

i wspólną europejską przyszłość. Dla krajów bloku wschodniego – w tym 

Polski – wraz z obaleniem reżimu komunistycznego na drodze pokojowego 

samowyzwolenia rozpoczął się „powrót do Europy”. Wywalczone 

swobody i prawa obywatelskie stały się fundamentem budowania demokracji, 

dobrobytu i odzyskiwania europejskiej tożsamości. 

Proces jednoczenia Europy nie jest ani prosty, ani zakończony. Pięć lat po 

rozszerzeniu Unii Europejskiej nadal częściej mówimy o „starej” i „nowej” 

Europie niż o wspólnej europejskiej tożsamości. Rozszerzenie – przesuwając 

granice obszaru politycznej i gospodarczej stabilności w Europie – 

nie objęło wszystkich europejskich państw. Poza granicami Unii pozostają 

m.in. Ukraina i Gruzja oraz państwa bałkańskie, które od wielu lat czekają 

na szczęśliwy finał ich starań o członkostwo. 

Kontynuując refleksję nad współczesną Europą, zapoczątkowaną w publikacji 

„Rok 1968 – 40 lat później. Marzenie o wykonalności zmiany” 

tym razem autorzy i autorki publikacji podejmują próbę oceny przemian 

minionego dwudziestolecia. Pytania: Jak wypada porównanie wizji 

„powrotu do Europy” z rzeczywistością? – oraz – Jakie granice zniknęły, 

a jakie podziały pozostają nadal wyzwaniem dla Europy? – są motywem 

przewodnim publikacji. 

Fundacja im. Heinricha Bölla 

Przedstawicielstwo w Polsce 

ul. Żurawia 45, 00-680 Warszawa, Polska 

tel.: +48 22 59 42 333, e-mail: hbs@boell.pl

Rok 1989 – 20 lat później - Fundacja im. Heinricha Bölla

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?