25.02.2013 Views

Ankole

Ankole

Ankole

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Okwerinda oburemeezi Ebi ntu by’okwijuka<br />

] Obutoosha guma oshwiijume omu kanwa<br />

k’omwereere waawe kureeba haaba harimu<br />

ebironda ninga obutonotono burikwera.<br />

Wabireebamu rahuka kumanyisa omushaho<br />

otendekirwe ahonaaho.<br />

] Enywantwa z’amabeere gaawe zaagiraho<br />

okushatuka ninga rimwe aha mabeere ninga<br />

gombi kugaakugira okugabisa munonga<br />

gakakusaasa, gakacumikwamu omuriro,nari<br />

gakagiraho ekibara kirikutukura,ekyo<br />

nikimanyisa ngu gaagira oburemeezi.<br />

Oreebe omushaho otendekirwe ahonaaho<br />

akuragurire.<br />

] Reeba ngu tiwaahingurwa eshaaha<br />

y’okwontsya nari amabeere gaawe<br />

tigaagaba hakarugwamu okuzimba<br />

ahabw’amashereka. Kyakubaasikira<br />

ogakame amashereka gatuubemu gagume<br />

goorobi. Amashereka agaakamwamu<br />

nigabaasa kufundikirwa gabiikwe<br />

gye,gagaburirwe omwereere waawe.<br />

Kwonka gatabiikwa kuheza eshaaha<br />

munaana.<br />

] Okugaburira okw’orujwangye okw’amashereka n’agandi<br />

amate,amaizi,enshande y’ebijuma nari ebindi byokurya tikintu<br />

kirungi aha magara g’omwereere otakahikize ameezi mukaaga.<br />

] Nikibaasa kutuubya aha mashereka gaawe kandi kirwaze<br />

omwereere.Ku oraabe oine oburemeezi omu kugaburira<br />

omwereere amashereka gonka,yebuuze aha mushaho<br />

otendekirwe.<br />

] Omwereere waawe yahitsya ameezi mukaaga g’obukuru,nibwo<br />

bunaku bw’okutandika kumuha ebindi byokurya ebirungi,<br />

eby’ekiriisa,ebitebeekanisiibwe gye omu bwecumi. Omuheereza<br />

waawe omu by’amagara naabaasa kukwegyesa oku oratandikye<br />

] Okwontsya tikuhikire kukusaasa.<br />

Enywantwa z’amabeere zaagiraho<br />

obushatuka ziteho amashereka<br />

ozirekye goomereho,ekyo nikizitambira<br />

okushatuka.Otakaataho omuringo<br />

gwoona ogw’amashuta,kwihaho agu<br />

oraaragiirwe omushaho otendekirwe.<br />

] Omukazi yaaba aine akakooko akareeta<br />

sirimu tahikire kuheereza omwereere we<br />

eibeere erishatukire ninga eririkujwa. Ni<br />

kirungi kwontsya omwereere n’eibeere<br />

erindi erihuriire, reeru amashereka<br />

ag’eibeere erirwaire gakakamwa<br />

gakaatwa<br />

] Ku oraabe oine ebibuuzo byoona aha<br />

kwontsya omwereere waawe,buuza<br />

omushaho waawe otendekirwe<br />

akuhweere. Shwijuma obumanyiso bw’<br />

ekiirukano,omushwija,oburemeezi omu<br />

kwiitsya,nari okwanga kugaburirwa,<br />

ahakuba ebyo nibyetenga kukorwaho<br />

kw’ahonaaho ninga kuragurirwa.<br />

] Okukwatwa akakooko akareeta sirimu<br />

ninga kukongyereraho waaba noyontsya<br />

nikikanyisa akabi k’omuzaire kuturira<br />

omwereere akakooko ako.Butoosha oyerinde<br />

omu by’okuteerana obwo orikwejunisa gye<br />

kondomu. Waheza oti kuzaara,rahuka kuza<br />

kwebuuza aha mushaho orikujunanizibwa<br />

eby’okubaririra oruzaaro.<br />

okugaburira omwereere waawe ebindi ebyokurya. This brochure was translated and printed with support of Nu-Life,International Baby<br />

Food Action Network Uganda(IBFAN),UN WFP and UNICEF<br />

Oku<br />

Oraayontsye<br />

Omwana waawe


Mino latin me doto cak ma ikor<br />

Ninyetenga kumanya ki Omwana muwontsya nta? Okugumizamu noyontsya<br />

] Amashereka nigaa ebyokurya<br />

n’amaizi goona agu omwana<br />

waawe arikwetenga omu meezi<br />

mukaaga agarikubanza omu<br />

magara gye.<br />

] Amashereka agakwataine<br />

g’erangi ya kinekye,ageetwa<br />

omuhondo agashohozibwa<br />

amabeere omu biro bikye<br />

by’okubanza n’agomugasho<br />

muhango ahakuba nigakingira<br />

omwana waawe endwara<br />

nyingi.<br />

] Okugaburira omwaana<br />

eibeere ryonka, nikimanyisa<br />

okwontsya kwonka otaine<br />

kindi eki orikumugaburira<br />

kwihaho omubazi oguragiirwe<br />

omushaho otendekirwe.<br />

] Okwenda kurinda gye<br />

omwaana waawe,nikikuru<br />

kwekyebeza akakooko akareeta<br />

sirimu okamanya yaaba okaine<br />

ninga otakaine. Omuzaire<br />

oine akakooko akareeta<br />

sirimu,nabaasa kukaturira<br />

omwereere we ou arikwontsya,<br />

baitu obundi habamu abaana<br />

abatakatunga. Okugaburira<br />

omwereere amashereka gonka<br />

nikituubya aha kabi k’omwaana<br />

kukwatwa akakooko akareeta<br />

sirimu.<br />

] Tandikiraho okwontsya omwereere<br />

omu shaaha y’okubanza waaheza<br />

kuzaara. Nobaasa kwetenga<br />

] kubangira omwereere kumuha<br />

eibeere ahabw’okwerinda<br />

okuhutaaza enywantwa y’eibeere.<br />

] Enda y’omwereere eshemeraire<br />

kubaneereebanaa n’eyaawe<br />

orikumwontsya.<br />

] Hitsya omunwa<br />

gw’eibeere ahamunwa<br />

gw’omwereere. Omwereere<br />

kuarayashame,mutamikye eibeere<br />

] Omwana ashemeraire kumarira<br />

omu kanwa kye ekicweeka<br />

kihango ky’omunwa gw’eibeere<br />

ekirikwiragura munonga<br />

] Omwana yaaba ari ahantu habi,nari<br />

waahurira obusaasi, omwereere<br />

omwiihe mpora ah’eibeere,<br />

ogarukye omutandikise busya.<br />

] Teeraho kureeba ngu omwereere<br />

waawe ariyo nayonka gye,obwo<br />

orikwetegyereza ebi:<br />

-Akareju k’omwereere kahikire<br />

ah’eibeere.<br />

_Ekicweka ky’eifo eky’omunwa<br />

gwe kiri aheeru<br />

] Akareju k’omwereere kahikire<br />

ah’eibeere.Amatama gebumbire.<br />

] Omwana waawe ahikire kwonka<br />

nayetwara,ninga arikuhuumuramu.<br />

] Reka omwereere waawe<br />

abanze aheze okwonka eibeere<br />

rimwe,arirekye ayekundiire. Ekyo<br />

nikihweera omwereere kutunga<br />

amashereka agarikukizayo ekiriisa<br />

kandi agarikumara. Reeru obone<br />

kumuheereza erindi eibeere.<br />

] Yontsya omwereere waawe buri<br />

kaanya nyomushana na nyekiro<br />

emirundi etari hansi ya ikumi.<br />

Omwereere yayenda kwonka kukira<br />

aho,biri ako n’akamanyiso ngu ariyo<br />

naakura<br />

] Okwontsya buri kaanya nikihwera omubiri gwaawe kushohoza<br />

amashereka garikumara kandi kirinda amabeere gaawe<br />

obutazimbibwa amashereka gakakusaasa.Byamya omwereere<br />

waawe haihi kikurahukire omu kumwontsya.<br />

] Noaza kumanya yaaba omwereere waawe ariyo naayonka<br />

ekirikumara, yaaba nasheesha omu mirundi etari hansi ya<br />

mukaaga omu izooba, kandi arikweyongyera omu kuremeera<br />

kwe. Enkari ye ehikire kuba neyereruka kandi etarikunuuka<br />

munonga.


Omwana yaaguma naakura,<br />

yongyera aha byokumugaburira<br />

Tandika kumuriisa yahitsya ameezi 6.<br />

Omuringo gw’ebyokurya.<br />

Obushera bworobi,ebyokurya ebimigirwe<br />

gye<br />

Emirundi engahi.<br />

Emirundi 2 buri’zooba.<br />

Birikwingana ki.<br />

Omuhereze ebigiiko 2-3 buri kumugaburira<br />

Obukuru bw’ameezi 7-8.<br />

Omuringo gw’ebyokurya<br />

Ebyokurya ebimigirwe.<br />

Emirundi engahi.<br />

Emirundi 3 buri’zooba.<br />

Birikwingana ki.<br />

Mugaburire ebitari ahansi ya kimwe kya<br />

kabiri ky’ekikopo buri kurya.(ekikopo nikihitsya<br />

250ml).<br />

Ameezi 9-11 g’obukuru<br />

Omuringo gw’ebyokurya<br />

Ebyokurya ebicwanyagwiirwe gye nari<br />

ebimigirwe kandi ebi omwereere yakubaasa<br />

kwetamika<br />

Emirundi engahi.<br />

Emirundi 3 buri’zooba,oyongyeireho<br />

n’omurundi 1 gw’akokurya akakye.<br />

Birikwingana ki.<br />

Omugaburire ebitari ahansi ya bishatu bya<br />

kana(3/4) by’ekikopo buri kurya.(ekikopo<br />

nikihitsya 250ml).<br />

Ameezi 9-11 g’obukuru<br />

Omuringo gw’ebyokurya<br />

Ebyokurya ebicwanyagwiirwe gye nari<br />

ebimigirwe kandi ebi omwereere yakubaasa<br />

kwetamika<br />

Emirundi engahi.<br />

Emirundi 3 buri’zooba,oyongyeireho<br />

n’omurundi 1 gw’akokurya akakye.<br />

Birikwingana ki.<br />

Omugaburire ebitari ahansi ya bishatu<br />

bya kana(3/4) by’ekikopo buri kurya.<br />

(ekikopo nikihitsya 250ml).<br />

Ebihikire kwijukwa.<br />

] Oyebuuze aha muhereza w’eby’amagara<br />

aha muringo gw’ebyokurya ebya kuhweera<br />

omwereere waawe kukura kandi akaba gye.<br />

] Ahagati y’ameezi 6 n’emyaka 2 y’obukuru,<br />

omwereere nayetenga kugumizamu<br />

nayonya nari kugaburirwa ebikopo 2<br />

by’amate buri’zooba, kwongyerera aha<br />

byokurya ebindi.<br />

] Oyerinde okuhereza omwereere waawe<br />

ebyokunywa ebitarimu ekiriisa nka<br />

kyayi,kaawa,soda, n’ebindi ebyokunywa<br />

ebirimu shukaari nyingi n’erangi.Muhereze<br />

enshande enyuukiirweho kandi eringaniire.<br />

] Abereere abahikize ameezi 6 n’okurengaho<br />

bashemeraire kuheebwa amaizi<br />

agateekirwe nari agatairwemu omubazi<br />

gw’okwiita obukooko,omu izooba ryoona<br />

kubatambira eiriho<br />

] Butoosha gaburira omwereere orikwejunisa<br />

ekikopo ekishemeziibwe kandi ekyeshami.<br />

Reka kwejunisa ecupa ninga ekikopo ebiineho<br />

obubeere bw’okunywaisa.Ebyo bigumire<br />

kwogibwa kandi bibaasa kurwaza omwereere<br />

waawe.<br />

] Okwongyera aha kuremeera n’akamanyiso k’amagara marungi<br />

n’okurya gye.Gumizamu notwaara omwereere waawe<br />

ah’eirwariro kuragurirwa,kutsirikwa endwara n’okukuratirira<br />

okukura kwe hamwe n’okuba gye kwe.<br />

] Omwereere yaaba arwaire buri kaanya, guma nomuheereza<br />

otwokurya tukye, hamwe n’ebyokunywa ebifungwiirwe<br />

obwo otaireho n’okumuha amashereka nari agandi amate.<br />

Hangaana omwereere kurya eby’emiringo etari emwe<br />

ebyorobi ebi arikukunda.Yaheza kukira,yongyera aha byokurya<br />

by’okumugaburira, kandi orenzye aha mirundi eya butoosha.<br />

This brochure was translated and printed with support of Nu-Life,International Baby<br />

Food Action Network Uganda(IBFAN),UN WFP and UNICEF<br />

Okugaburira<br />

omwereere<br />

bwanyima yameezi


Ka latin mwaka me dite dong okato<br />

dwe Bwanyima abicel y’ameezi 6.<br />

Eki nshemeraire kumanya<br />

] Ni kikuru abakazi kwontsya abereere<br />

baabo kuheza ameezi 6 bazairwe,<br />

bataine ekindi eki barikubariisa.Eki<br />

nikimanyisa ngu baanyina ninga<br />

abarikureberera abeereere abo<br />

tibahikire kubagaburira endiijo<br />

emiringo y’amate,ey’ebyokurya,nari<br />

eby’okunywa n’obukwakuba okubaha<br />

entama y’otwizi.<br />

] Bwanyima y’ameezi<br />

6, amashereka gonka<br />

tigarikwigutsa<br />

omwereere.Abereere<br />

nibetenga kutandika<br />

mpora kurya<br />

ebyokurya<br />

eby’emiringo etari<br />

emwe kubona kukura<br />

gye.<br />

] Amashereka nigagumizamu gari ekyokurya kikuru,kuhitsya<br />

obu omwereere arahitsye emyaka 2.<br />

] Waaba nooza kugaburira omwereere ori ahagati y’ameezi 6 na<br />

12, butoosha banza omuhereze amate, mpaho obone<br />

kukuratsaho ebyokurya ebindi.<br />

] Omukazi yaba aine akakooko akareeta sirimu ni kikuru kubanza<br />

yayebuuza aha mushaho otendekirwe kumuhabura aha bindi<br />

ebi yakubaasa kugaburira omwereere we nka okwejunisa<br />

amate agandi ag’abereere, ninga oku arayerinde omu<br />

kwontsya.<br />

] Omwereere yaheza ameezi 6 g’obukuru ahikire kugaburirwa<br />

eby’okwongyesereza ahari vitamin A emirundi ebiri omu<br />

mwaka,nari agaburirwe ebyokurya bikye eby’emiringo mingi<br />

ey’ebiriisa buri’zooba. Buuza omushaho waawe otendekirwe<br />

akuhabure.<br />

Omwereere waawe ku aratandikye<br />

kurya.<br />

] Omwereere omugaburire ekigiiko 1 nari 2 eby’ebyokurya ebisya<br />

ebyorobi,emirundi eshatu buri’zooba.Mporampora ogume<br />

noyongyera aha miringo nobwingi bwe ebyokurya<br />

Ebyokurya<br />

ebikye kandi<br />

ebyorobi munonga<br />

Otahindura<br />

aha mitwarize<br />

y’okugaburira.<br />

] Abereere mporampora nibahika aha kutandika kurya ebyokurya<br />

ebimigirwe n’ebigumiremu kakye obwo bamanyiira okurya<br />

n’okufutana ebyokurya eby’emiringo etari emwe.<br />

] Yongyera aha kiriisa omu bushera n’ebyokurya bimigirwe<br />

ahabw’omwereere obwo nojwanzyamu amate, ebinyoobwa,<br />

n’emboga z’entuungwa(simsim) n’ebijuma.<br />

] Okwongyerera aha byokurya ebya butoosha nk’obushera,omuk<br />

yeeri,ebitookye,n’emondi,abereere nibetenga kurya ebyokurya e<br />

by’enjuma,enyama,enkoko,ebyenyanja nari amahuri buri’zooba.<br />

Emboga ezirikwiragura hamwe n’ebijuma nabyo nibyorora gye<br />

omwana<br />

] Amashuta, ebishaju na shukaari ebiringaniire nabyo nibibaasa<br />

kwongyerwa omu byokurya by’omwereere nibyongyera ekiriisa<br />

ky’amaani.Ebishaju nibihweera omu kunyuunyuuta za vitamini<br />

ezimwe, n’okunuza ebyokurya.<br />

Okutebekanisa kurungi ’okubiika<br />

gye ebyokurya by’abereere<br />

] Baanyina b’abereere n’abandi<br />

abareberezi baabo bashemeraire<br />

kunaaba engaro zaabo n’amaizi<br />

marungi na sabuuni baaza<br />

kutebekanisa ebyokurya by’abereere<br />

nari kubagaburira. Okunaaba engaro<br />

ni kikuru waheza kuhindura ebyahi<br />

by’omwereere,nari waaruga omu<br />

kihoroonyo.Engaro z’omweereere<br />

nazo zinaabisibwe.<br />

] Ebakuri,ebikopo,n’ebikwato<br />

by’okwejunisa byoona bihikire<br />

kwogibwa n’amaizi marungi na<br />

sabuuni kandi bigume bishwekirwe<br />

gye byaba bitakejunisiibwe.<br />

Ebikwato eby’okwihuriraho<br />

eby’oburofa nibibaasa kurwaaza<br />

omwereere waawe<br />

] Abereere bahikire kwegyesibwa<br />

mporampora okwegaburira.<br />

Omuntu omukuru nari omwaana<br />

omukuruho ashemeraire<br />

kuhangaana omwereere kweriisa<br />

ebyokurya birikumwigutsa,kandi<br />

n’okureeba ngu ebyokurya<br />

byaguma biri birungi.


Entembekanisha nungi<br />

yebyokurya<br />

] Oshemereire kunaba engaro zawe namizi<br />

garimu sabuni otakarire ebyokurya<br />

] Ebikutebekanisa ebyokurya byawe<br />

bushemereire kuba biri biyonjo.<br />

] Enyama, ebyenyanja, namahuri<br />

bishemereire kusya gye.<br />

] Emboga zishemereirwe kutekwa<br />

omubwiri bukye, kandi ziribwe ahonaho<br />

abokutunga ekirisa<br />

] Ebizuma nemboga bisemereirwe kozibwa<br />

bitakarirwe.<br />

Obuntu obundi<br />

obwomugasho<br />

oburikwetagisha.<br />

] Tandika kwekyebeza omwirwariro<br />

ahonaho waheza kutunga enda omumyezi<br />

nkeshatu kureba ngu amagara gawe<br />

nomwana wawe garikurungi<br />

] Ebikutabura obwongo, nkamarwa, etabe,<br />

obirugyeho<br />

] Okozese ebizuma ebirikukyiza oburofa<br />

omu, mubiri no munda yawe<br />

] Ofune okuhumura kurikumara waba oine<br />

enda namunonga yaba eine emyezi ashatu<br />

nanwaheza kuzara orebekye ngu waguma<br />

nobyama omukatimba kensiri.<br />

Akakoko karikureta sirimu<br />

ahamwe nebyokurya<br />

] Nekyomugasho buri omukazi oine enda nari aharikosya<br />

kumanya okoyemelire ahari sirimu nokekwa kwekyebeza.<br />

] Waneza kumunya nyu oine akakooka kasirimu, kazesa<br />

omushaho omtendekye kukuhereza obuyambi, namahuire.<br />

] Waba oine sirimu aine kurya gye kandi munonga kutunga<br />

amani mangi. Kikimanywa ngu sirimu nebuya ekyetengo<br />

kyokunyo.<br />

] Konka gyezaho kuryagyelwe, nomwana waawe mwerinde<br />

sirimu.<br />

] Nobundibulweire bobushambani waba aine enda<br />

narinoyansya nobasha kukozesa akapira, kandi oyebuze<br />

abakungu abarikuhumuriza, ebikwatirene nanokuzara<br />

omwana, aine amagara marungi nendererwa nungi yaheza<br />

kuzarwa<br />

This brochure was translated and printed with support of Nu-Life,International Baby<br />

Food Action Network Uganda(IBFAN),UN WFP and UNICEF<br />

Okurya<br />

Kurungi waaba oine enda


Oyemanyize okurya emere<br />

yekirisha<br />

Practice Good Nutrition<br />

Okurya emere yomiringo nyingi<br />

Orye ‘mere yekirisa<br />

] Oshemereire kurya kurungi<br />

waba oine enda nari<br />

noyonsa<br />

] Burijo kurya byemiringo<br />

nyingi kukuhereza ekirisha<br />

nomwana wawe<br />

] Ogyezeho kutunga oburemezi bwa kiro 12 waba oine enda<br />

hakiri tunga kiro emwe omukwezi Yekingire<br />

] Gyezaho kwongyeza kwetungira amagara gomubiri,<br />

nobwongo bwomwana wawe.<br />

] Tebekanisiza amagara gawe ahabwokonsya, amani, ebyetagixa<br />

waba noyonsya nibisinga ebyo waba oine enda.<br />

] Kyendeza ahamigisha yokukingira obutagira buremezi<br />

bwomwana, nari okuzara kutahikire nari kuzara omwana afire.<br />

12<br />

Orye ‘mere yekirisa; Rinda amagara gawe<br />

Eat Balanced Meals Protect Your Health<br />

Okoshemerire kwetegyekera okurya<br />

emere yekirisa<br />

Cam wit cam ma orube kacel ki jami mogo matino tino lamed kore calo<br />

labolo ma ocek gi ki mukeno olo wang adek inino acel acel Yer wit cam<br />

meno ki ikin dul me gin acama ma nyingi tye piny ni.<br />

9–11 Months<br />

from<br />

Feeding Complementary<br />

Ebiri<br />

nkenjuma, nkoburo,<br />

mikyeri,omugusha, eizizi, nkyebiciri,<br />

muhogo, ebitokye, ebitakuri,<br />

nebindi ebiri nkebihimba, obusaza,<br />

ebyonbwa, enyama, amahuri, amate,<br />

ebyenyaza, enkoko nebindi.<br />

Ebijuma<br />

Nkemiyembe, ebitokye,<br />

amapapali, emikyungwa,<br />

obutunda, vacado, na<br />

watermelon.<br />

Embogo<br />

Nka carroti, dodo,<br />

amababigaribwa, enyanya,<br />

entongo, entura, cabbage,<br />

nebindi.<br />

Ebirimu ebishaju namajuta<br />

Enjuma zirim amajuta, amate,<br />

amajuta gente. Ebyo nibyongera<br />

amboga kwongera okunyweza<br />

amagara mingi<br />

Abakazi benda nabarikonsya<br />

nibenda<br />

] kutya munonga kusinga okurya kwaburizo,<br />

nkemirundi ebiiri agati yebyokurya, ryamu<br />

obuntu bwingi<br />

] Obugenderawo ebizuma nemboga nyingi<br />

aha byokurya.<br />

] Onywe amezi mingi burijooba nkebikopo<br />

munana<br />

] Oyerinde okunywa kyayi yamajani aha<br />

byokurya, ahabwokuba nibijibira ebyokurya<br />

byomugasho okutahagye omumibiri<br />

ebyo nibikuretera wagira nari waburwa<br />

eshagama.<br />

Nibiha ebyoshemerire kumanya<br />

nkebigyenderwaho<br />

] Obwire bwenda narishi anyima<br />

yemezi eshatu ozaire, ome kurya<br />

obuntu oburimu acidi amaizi, iron,<br />

kandi orye ebijuma birimu iron<br />

okwekingira obutahama.


Okukama Amshereka<br />

Ngaburire nta omwereere<br />

amashereka ga kamirwe?<br />

] Iwe ninga ondiijo muntu naabaasa kugaburira omwereere<br />

amashereka agakamirwe nihejunisibwa ekikopo<br />

ekishemeziibwe kandi kyeshami.N’omwereere oherize<br />

kuzaarwa narahuka kwega okunywaisa ekikopo.<br />

] Otakayejunisa ecupa<br />

nari ekikopo ekiineho<br />

omufundikizo<br />

gw’okunyweraho.<br />

Bigumire omu kubyozya<br />

kandi nibibaasa kurwaza<br />

omwereere.Obundi<br />

nibihuurikanisa omwereere<br />

bimuremesa okwonka<br />

eibeere ryaawe.<br />

] Omwereere yaaba<br />

atamaziremu amashereka<br />

agakamirwe agu<br />

waamugaburiraho,<br />

agaraatsigare omu kikopo<br />

ogaate<br />

Ebintu eby’okwijuka<br />

] Butoosha yozya gye ebikwaato<br />

ebi orikwejunisa omu kugaburira<br />

omwereere waawe, n’amaizi<br />

marungi na sabuuni<br />

] Naaba engaro zaawe n’amaizi<br />

marungi na sabuuni waaza kukama<br />

amashereka.<br />

] Amashereka agakamirwe nigabaasa<br />

kubiikwa omu mwanya gurikufuka<br />

kuheza eshaaha 8.<br />

] Iwe nari ondiijo muntu nabaasa<br />

kugaburira omwereere<br />

nihejunisibwa ekikopo kyogiibwe<br />

gye kandi kyeshami. N’omwereere<br />

oherize kuzaarwa narahuka<br />

kumanyiira okunywaisa ekikopo.<br />

] Ku orikuba oine akakooko<br />

akareeta sirimu,oshemeraire<br />

kugira ekihika ky’okweega oku<br />

wakuteeka amashereka gaawe<br />

kwiita akakooko. Buuza omushaho<br />

otendekirwe akuhabure.<br />

] Ku oraabe noyenda kumanya agandi amakuru aha kugaburira<br />

omwereere waawe, nabwo oyebuuze aha mushaho<br />

otendekirwe.<br />

This brochure was translated and printed with support of Nu-Life,International Baby<br />

Food Action Network Uganda(IBFAN),UN WFP and UNICEF<br />

Oku<br />

Kwejunisa<br />

Amashereka<br />

Agakamirwe


Expressing Breast Milk<br />

Ninyetenga kumanya ki?<br />

Hariho enshonga nyingi ahabw’enki okukama Amashereka<br />

kirikwetengwa kandi kiri kikuru. Nobaasa kukama amashereka<br />

gaawe ahabw’enshonga ezi:<br />

] Okutsigira omwereere amashereka<br />

g’okunywa waaba oine ahu<br />

orikwenda kuza.<br />

] Amabeere gaawe gaaba gatwariire<br />

munonga gakakubuza obusingye<br />

kandi gakaremesa n’omwereere<br />

waawe kwonka<br />

] Omwana waawe yazaarwa ebiro<br />

by’okuzaarwa kwe bitakahikire, nari<br />

yaaba ari mukye munonga<br />

akaremwa kwonka gye.<br />

] Omwana waawe yaaba ataine maani<br />

nari atarikwenda kwonka<br />

] Okwenda kurinda obwingi<br />

bw’amashereka agu orikushohoza<br />

obwo waaba orwaire nari omwana<br />

waawe arwaire.<br />

] Okugasiiga aha bushatuka ninga<br />

oburonda bw’ahanywantwa<br />

z’amabeere gaaba garwaire.<br />

] Ku orikuba oine akakooko akareeta<br />

sirimu kandi orikwenda kutuubya<br />

aha kabi k’okuturira omwereere<br />

waawe akakooko, nobaasa kwekama<br />

amashereka ogateekye kwenda<br />

kwita akakooko. Buuza omushaho<br />

otendekirwe ahabikwatiraine<br />

Okukama amashereka.<br />

] Butoosha yogyesa ekikopo<br />

n’ekifundikizo kyakyo<br />

amaizi marungi na sabuuni.<br />

] Yanika ebikwaato<br />

eby’orikukoresa omu<br />

kuteeka amashereka aha<br />

katandaaro byomesibwe<br />

omushana ninga embeho<br />

] Butoosha naaba engaro<br />

zaawe n’amaizi marungi na<br />

sabuuni obwo otakeekamire<br />

na waaheza kwekama<br />

] Amashereka gaawe gaaba gatarikurahuka kwija, kanda\<br />

kuuba amabeere gaawe. Omwenda gwibikirwe omu maizi<br />

garikutagata ninga okugakuuba enyima nikigahweera<br />

] Ote ekikumu kishaija kyawe ah’eibeere ahaiguru y’akacweka<br />

k’enywantwa akarikwiragura. Ote akakumu kaawe akabanza<br />

ahansi y’enywantwa n’akacweka akarikwiragura.Eibeere ryawe<br />

ribangize enkumu ezatsigara.<br />

] bMiga mpora orikugarura embari y’ekifuba kyawe obwo<br />

okwataniise ekikumu kishaija n’orukumu.Gumizamu<br />

nokamuura eibeere, obwo engaro orikuziiriza hareho n’ekifuba.<br />

Ekyo tikihikire kukusaasa,baitu ku kyakubaho,omanye ngu<br />

tiwakikora omu muringo guhikire<br />

] Omu muringo nigwo gumwe,miga buri rubaju rw’akacweka<br />

k’enywantwa akarikwiragura, obwo orikuhindura engaro<br />

yaawe ngu baitu okaatsiga ebicweka byoona eby’eibeere<br />

birimu busha.Otakaamiga enywantwa yonyine, ninga kukuuba<br />

enkumu zaawe aharuhu rw’enywantwa.<br />

] Kama eibeere rimwe kuheza edakiika 3 kuhika ahari 5, kuhitsya<br />

obu omushuumba gw’amashereka guraatuube,otandikye<br />

erindi.Bwanyima ogagarukyemu gombi kugakama.<br />

] Biika amashereka gaawe omu kikopo kishemeziibwa kandi<br />

ekiine ekifundikizo, okuhitsya obu<br />

orayetebekanise kugaburira<br />

] omwereere waawe.Amashereka<br />

agakamirwe nigabaasa kubiikwa<br />

eshaaha ezitarengire ahari 8.


Ebiri kukwata aha ndwara nanka<br />

Omwereere waawe ku araabe atakahikize ameezi 6 g’obukuru<br />

omwontsye buri kaanya. Omwereere waawe ku araabe arengize aha<br />

meezi mukaaga,yongyera aha kumwontsya kandi omuhe n’ebindi<br />

ebyokurya,kurugirira aha ndwaara ye.<br />

Illness/condition Suggestions<br />

Ebironda by’omukanwa<br />

n’aha maraka<br />

Oburemeezi omu kwitsya<br />

n’orukororo<br />

Omushwija.<br />

Okutanaka.<br />

Ekiirukano.<br />

] Omuhereze ebyokurya ebyorobi kandi<br />

ebimigirwe<br />

] Oyerinde ebyokurya ebirimu asidi(<br />

nk’emicungwa,endimu,n’enanansi)<br />

ebyokurya ebirikunuririra munonga<br />

hamwe n’ebirungirwe.<br />

] Reka omwereere anywe nayejunisa<br />

ekikopo n’ekigiiko<br />

] Shutamisa omwereere bweemi<br />

mporampora,omugaburire otwokurya<br />

tukye hamwe n’ebyokunywa<br />

ebifungwiirwe<br />

] Ku araabe nakyonka,yongyera aha<br />

kwontsya buri kaanya obwo arikuheza<br />

eshaaha nyingiho.<br />

] Muhereze ebindi ebyokunywa nari<br />

yongyera kumwontsya<br />

] Buri kaanya muhereze otwokurya<br />

tukye otworobi kandi otumigirwe.<br />

] Muhereze ebyokunywa emirundi<br />

mingi ninga omwontsye nk’oku arabe<br />

nayenda.<br />

] Muhereze otwokurya tukye emirundi<br />

mingi nk’oku kirikubaasika.<br />

] Muhereze ebindi ebyokunywa<br />

ebifungwiirwe,nari omwontsye okukira<br />

obutoosha.<br />

] Muhereze amate ag’amakamo(yoghurt)<br />

] Muhereze emirundi mingi otwokurya<br />

tukye<br />

] Yejunise eky’okunywa ekirikugaruramu<br />

amaizi omu mubiri (oral re- hydration<br />

solution).<br />

Twara omwereere omu<br />

karwariro<br />

] Abaana nibetenga okurya munonga baaba<br />

barwaire na baaba nibakira. Ebyokurya<br />

bingi n’ebyokunywa nibihweera omwereere<br />

kugumizamu naakura omu kurwaara na<br />

yaaba naakira.<br />

] Okugaburira omwana yaaba arwaire<br />

nikyetengyesa omwanya n’okugumisiriza<br />

okutari kw’obutoosha. Ekyo ni kikuru<br />

kwenda ngu omubiri gw’omwereere waawe<br />

gutahwamu amaizi.<br />

] Omwaana waawe omutwarire omushaho ku arayorekye<br />

bumwe aha obumanyiso obu:<br />

_ Okuhwamu amaizi(okutuuba kw’kuremeera kwe,nari<br />

okuhaga enda.<br />

_ Omuriro mwingi(habaasa kuru gamu omushwija).<br />

_ Okwanga okurya n’okuburwa amaani.<br />

_ Endwara y’omukifuba(okukorora n’oburemeezi omu<br />

kwitsya)<br />

_ Ekiirukano(Okwirukana okutarikuhwayo, ninga okurimu<br />

eshagama omu mazi, n’amaisho agahwereraire omu<br />

mutwe<br />

_ Okutanaka.(Nikuremesa eki omwereere arikuta omunda<br />

obutagumamu).<br />

This brochure was translated and printed with support of Nu-Life,International Baby<br />

Food Action Network Uganda(IBFAN),UN WFP and UNICEF<br />

Oku<br />

Wakugaburira<br />

Omwereere<br />

Orwaire


Okugaburira omwereere orwaire.<br />

Otakahikize ameezi 6 g’obukuru.<br />

] Okwongyera kumwonkyeza<br />

kimwe yaaba arwaire nikihweera<br />

omwereere waawe kurwanisa<br />

endwara kandi n’obutatuubya<br />

omu kuremeera kwe.<br />

] Omwereere yaba arwaire,<br />

yongyera aha mirundi ei ori<br />

kumwonkyezaho,obundi<br />

kikaamuhweera kukira ahonaaho<br />

] Okwontsya omwereere nakyo<br />

nikimuhuumurizayaaba arwaire.<br />

] Omwereere waawe ku arayangye<br />

kwonka,guma nomubaihabaiha<br />

kuhitsya obu aragarukyemu<br />

kwonka<br />

] Omwereere yaaba ataine maani<br />

g’okwonka, ni kikuru ku mukamira<br />

amashereka g’okunywa,obwo<br />

noyejunisa ekikopo ninga<br />

kugamukamira omukanwa. Ekyo<br />

nikihweera nyina kugumizamu<br />

nashohoza amashereka nka<br />

butoosha kandi nikimuhweera<br />

obutazimba amabeere.<br />

] Ni kikuru munonga omwereere<br />

kumwontsya kwonka,otaine ekindi<br />

eki omugaburiire,kuhitsya ahikize<br />

ameezi 6 g’obukuru<br />

] Omwereere waawe ku araabe abaire arwaire munonga,<br />

nobaasa kwetenga eky’okumugaburira akabaasa kugaruka aha<br />

kwonka.<br />

O kurenga aha meezi 6. Okugaburira omwereere oriyo<br />

naakira<br />

] Omwereere yaaba arwaire,ni<br />

kikuru kwongyera aha mirundi ei<br />

orikumwontsya kandi omugaburire<br />

ebindi ebyokurya eby’okumuha<br />

amaani,bikaatuubya aha kutuuba<br />

kw’okuremeera kwe.<br />

] Ebyokunywa ebinyuukirwe hamwe<br />

n’ebyokurya nibyetengwa munonga<br />

omwereere yaaba arwaire.<br />

] Yefererezeho eshaaha oteereho<br />

kushendashenda omwereere waawe<br />

yaaba arwaire kurya,ahakuba<br />

orwooyo rw’ebyokurya rubaasa<br />

kuba rutuubire ahabw’okurwaara.<br />

] Kyorobi omwereere orwaire kuryaho<br />

ebyokurya bikye waguma nobimuha<br />

emirundi mingi.<br />

] Omwereere waawe omugaburire<br />

ebyokurya bikye ebi arikukunda,<br />

emirundi mingi omu izooba.<br />

] Heereza omwereere waawe<br />

ebyokurya ebyorobi<br />

nk’obushera,nobu araabe ataine<br />

rwooyo rw’okwenda kurya<br />

] Oyerinde ebyokurya ebirungirwe<br />

ninga eby’ebishaju<br />

] Gumizamu nooteera omuhimbo<br />

omwereere waawe kwonka,<br />

kandi akarya n’okunywa ebindi<br />

ebifungwiirwe<br />

] Oteejunisa ecupa nari ekikopo ebiineho akabeere<br />

k’okunyuunya,ahakuba ebi bigumire kwogibwa<br />

] Abereere abarwaire abatakahikize ameezi 6<br />

ag’obukuru,nibetenga amashereka maingi.<br />

] Omwereere yaaba nateguuka omu ndwaara,nayonka munonga<br />

okukira obutoosha.Haza ekyo nikibaasa kurusya nyina.<br />

] Omwereere naateeraho kugaruramu ebi aferairwe obu abaire<br />

arwaire.<br />

] Omwereere waawe yaaba arengize aha meezi 6,omwongyereho<br />

ekiihuro kimwe ky’ebyokurya ebigumire buri’zooba, kuheza<br />

esabiiti ibiri obwo aherize kukira.Eki nikimuhweera kugaruraho<br />

okuremeera kwe oku<br />

aferairwe.<br />

] Yefererezeho<br />

eshaaha ezirikumara<br />

kushendasheenda<br />

omwereere waawe<br />

kurya ebyokurya kandi<br />

n’okwonka emirundi<br />

mingi, orwooyo<br />

rw’ebyokurya rwaaba<br />

rwagarukire


Ninyenda agarikwingana ki<br />

Akashengye kokubanza Obwingi bw’amate<br />

ag’amatungo<br />

amaizi na shukaari erikwetengwa buri kugaburira . Nk’eiteeka noyetenga<br />

ebicweka bibiri by’amate agatafungwiirwe aha kicweka kimwe ky’amaizi.Eki<br />

nikimanyisa ngu amate nigakira kabiri amaizi agarikwetengwa<br />

Obukuru<br />

bw’omwereere<br />

Amate<br />

Agarikwetengwa<br />

Amizzi<br />

agarikwetaga<br />

Shukaari<br />

erikwetengwa<br />

Okuzaaiwa kumwe 40ml 20ml Akagiiko 1<br />

Okweezi 1-2 60ml 30ml Akagiiko 1<br />

Ameezi 3-4 80ml 40ml Obugiiko 2<br />

Ameezi 5-6 100ml 50ml Obugiiko 2<br />

] Abaana baagumizamu nibakura,nibeyongyera kwenda amate<br />

ag’amatungo.<br />

Akashenga ka kabiri 2 Obwingi bw’amate ag’amatungo<br />

oburikwetengwa buri’zooba<br />

Obukuru<br />

bw’omwereere<br />

(ameezi<br />

Okuzaarwa<br />

Okweezi 1<br />

Nanywa<br />

kangahi<br />

buri’zooba<br />

Amate<br />

buri<br />

kunywa<br />

Obwingi<br />

bw’amate<br />

buri’zooba<br />

8 60ml 480ml<br />

Okweezi 1-2 7 90ml 630ml<br />

Ameezi 2-4 6 120ml 720ml<br />

Ameezi 4-6 6 150ml 900ml<br />

] Omwaana waawe yahitsya ameezi 6 otafungura amate<br />

ag’amatungo n’amaizi nari kutamu shukaari<br />

] Aha meezi 6 omwereere waawe nayetenga kutandika kurya<br />

ebindi ebyokurya birungi eby’kiriisa kubaasa kutunga amaani<br />

n’okugira amagara marungi. Buuza omushaho otendekirwe,<br />

akuhabure.<br />

Ebihikire kwijukwa<br />

] Obuguzi bw’amate ag’amatungo<br />

agakamiirweho,ahabwa buri kweezi bubaririirwe<br />

kuhika aha 22,000= eza Uganda<br />

] Endagiiriro y’okutabura amate ag’amatungo<br />

agaakamirwaho ehikire kukuratirwa munonga.<br />

] Okutaburamu amaizi na shukaari bikye munonga<br />

nari bingi munonga bibaasa kuba eby’akabi<br />

kahango ahamagara g’omwereere waawe.<br />

] Omwereere waawe nayetenga ekyokunywa<br />

ekirimuzavitamin.(multi-vitaminsyrup)<br />

ahabw’amagara marungi.<br />

] Abakazi abaine akakooko akareeta sirimu<br />

tibashemeraire kugaruka kwontsya abereere<br />

baabo bwanyima y’okutandika kubahereza<br />

amate g’amatungo nari egabo y’abereere. Ekyo<br />

nikyongyera aha kabi k’okubaturira akakooko ka sirimu.<br />

] Omwereere waawe naija kwetenga amate ag’amatungo omu<br />

meezi 6 agokubanza aherize kuzaarwa, obwo otamwongyeireho<br />

ebindi byokurya,ebyokunywa nari amaizi. Bwanyima y’ameezi<br />

6 tandika kumugaburira ebyokurya ebirungi, eby’ekiriisa kandi<br />

ogumizemu n’okumuha amate agatafungwiirwe.<br />

] Ku oraabe oine ebibuuzo aha kugaburira omwereere waawe,<br />

buuza omushaho otendekirwe akuhabure. Shwijuma<br />

obumanyiso obw’ekiirukano, omushwija,oburemeezi omu<br />

kwitsya n’okwanga kurya, ahabw’okuba ebyo nibyetenga<br />

okufayo kw’ahonaaho n’obundi okuragurirwa.<br />

] Abakazi abatarikwontsya babaasa kurahuka kutwaara enda<br />

okukira abatarikwontsya. Buuza omushaho w’eby’okubaririra<br />

oruzaara ahonaaho waheza kuzaara. Okwenda kuguma<br />

n’amagara marungi, oyerinde omu by’okuteerana obwo<br />

noyejunisa kondomu.<br />

] Tye ka doto cak kor megi gi. Nen ni inywako tam ki ngat ma tye<br />

ki diro me leyo tam ikit yoo me yutu kin nywal, cut cut ingee<br />

nywal meri, wek i gwoko komi obed ma yot kare ducu .dok tii ki<br />

roc bol ka kin wu obi rwate iyoo me butu.<br />

This brochure was translated and printed with support of Nu-Life,International Baby<br />

Food Action Network Uganda(IBFAN),UN WFP and UNICEF<br />

Oku Oragaburire<br />

Omwereere waawe<br />

amate<br />

g’amatungo<br />

To be used only after being counselled on<br />

infant feeding options by a health worker


Okugaburira amate<br />

ag’amatungo agakamiirweho<br />

Ebindikwetenga kumanya<br />

] Okugaburira gye omwereere<br />

waawe amate g’amatungo<br />

noyetenga okureeba ngu oine<br />

ahantu aharungi ahi orikwesiga<br />

kuguma nogaihayo butoosha<br />

gatafungwiirwemu amaizi.<br />

] Okuhitsya obu omweereere waawe<br />

arahitsye ameezi 6 g’obukuru,<br />

okongyeramu amaizi na<br />

shukaari,amate ago otakagahaire<br />

omwereere waawe,akashengye<br />

1(table 1)nikakworeka obwingi<br />

bw’amaizi na shukaari ebi<br />

orayongyeremu.<br />

] Ahabw’okushanga ngu hariho ebiriisa bikuru ebingi<br />

ebirikubura omu mate g’amatungo kandi ebi omwereere<br />

waawe arikwetenga atakahikize ameezi 6,buuza omuhereza<br />

waawe ow’ebya’magara ni biriisa ki ebi omwereere waawe<br />

arikwetenga kuza omu mwanya gwa biriya ebitari omu mate<br />

g’amatungo.<br />

] Ni kirungi kutebekanisa amate g’amatungo agaakamirwaho<br />

agarikumara \kwigutsa omwereere gatatsigaireho buri<br />

kunywa.Oteejunisa flask kubiika amate.Nigasiisikara ahonaaho.<br />

Flask ogyejunise kubiikamu amaizi agarikwootsya gonka.<br />

] Teeraho kureeba ngu butoosha oine amaizi marungi<br />

g’okujwanzya omu mate agaakamirwaho.Kyabaasika<br />

tebekanisa amaizi agarikumara ahabw’eizooba ryoona.Amaizi<br />

gatagatseho ogate omuri flask nari ekikopo ekiine<br />

omufundikizo<br />

Oku oshemeraire kutebekanisa<br />

amate aga amatungo.<br />

] Butoosha oyejunise amaizi<br />

marungi na sabuuni kwozya<br />

ebikopo by’okugabuririramu<br />

omwereere,eby’okupimisa/<br />

kurengyesa,ebigiiko n’ebindi bikwaato<br />

by’okwejunisa omu kutebekanisa<br />

n’okugaburira omwereere waawe<br />

amate ag’amatungo.<br />

] Ebikwaato by’okwejunisa omu kuteeka<br />

obyanikye aha katandaaro.Butoosha<br />

naaba engaro amaizi na sabuuni waaza<br />

kutebekanisa amate n’okugagaburira<br />

omwereere.<br />

] Tebekanisa ebikwaato eby’okwejunisa<br />

byoona ebi orikwetenga.<br />

] Reenga/pima byombi amate<br />

ag’amatungo agaakamirwaho hamwe<br />

n’amaizi gateekirwe obwo noyejunisa<br />

ekikopo eky’omutaano nari ekindi<br />

kikwaato eki oraamireho kworeka<br />

amate ahi garikwinganira, hamwe<br />

n’amaizi obite omu saforiya eshemaire.<br />

Okutebekanisa n’okugaburira<br />

omwereere amate<br />

] Pima shukaari nokoresa ekigiiko eky’omutaano eki omuhabuzi<br />

waawe akworekire.<br />

] Jwanzya shukaari omu mate agaateebwamu amaizi.Omubaro<br />

gw’obugiiko bwa shukaari ei orikwetenga nigurugiirira aha<br />

buhango bw’ekigiiko n’obukuru bw’omwana.<br />

] Otagatse amate ago aha muriro kandi<br />

orahukye kugaiha aha muriro.Guma<br />

ofundikiireho obwo garikuhora.<br />

] Butoosha gaburira omwereere noyejunisa<br />

ekikopo kirungi kandi ekyeshami.<br />

N’omwereere owaheza kuzaarwa<br />

narahuka kumanyiira okunyweera<br />

aha kikopo.Otakayejunisa ecupa nari<br />

ekikopo ebiineho eibeere eririkunywaisa<br />

omwereere.Bigumire kwogibwa kandi<br />

nibibaasa kurwaaza omwereere waawe.<br />

] Omwereere ku araabe ataherizemu<br />

amate agu yaanywaho,nobaasa<br />

kugajwanzya omu byokurya ebiteekire.<br />

Okuheereza omwereere amate<br />

agaatsigaraho nigabaasa kumurwaaza.


Ni bwingi ki obu ndikwetenga?<br />

Endagiiriro ey’ahaifo neyoreka omubaro gw’emikyebe y’egabo<br />

y’omwereere waawe ei orikwetenga buri kwezi.Kibaririirwe<br />

kuhezaho 140.000= omu sente za Uganda kugura egabo<br />

y’omwereere ahabwa ameezi 6 ag’okubanza,omu magara gye.<br />

Baby’s<br />

Age in<br />

Months<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

450 g tins<br />

needed<br />

per month<br />

Omwereere mugaburire nta<br />

] Butoosha gaburira omwereere<br />

waawe noyejunisa<br />

ekikopo ekyogiibwe gye kandi<br />

kyashami.N’omwereere ozairwe juba<br />

narahuka kumanyiira okunywaisa<br />

ekikopo.<br />

] Oteejunisa ecupa ninga ekikopo ebiine<br />

enkoro y’okunywaisa.Bigumire<br />

kwogibwa kandi bibaasa kurwaza<br />

omwereere waawe.<br />

] Omwereere otamuha amashereka<br />

agatsigaire omu kikopo,obundi nigabaasa<br />

kumurwaza<br />

400 g tins<br />

needed<br />

per month<br />

Ebintu ebyokwijuka.<br />

] Abakazi abaine akakooko akareeta sirimu<br />

tibashemeraire kugumizamu nibontsya<br />

abereere baabo,bwanyima y’okutandika<br />

kubagaburira egabo y’abereere nari<br />

amate g’ente.Ekyo nikyongyerera aha kabi<br />

k’okubaturira akakooko<br />

] Egabo y’omwereere kuyakuhwaho, tohikire<br />

kwontsya nari kwongyeramu amaizi waaba<br />

otsigaizeho nkye ngu obundi ekaahezaho<br />

omwanyamuraingwa.Omumwanya<br />

gw’ebyo,gaburira omwereere waawe n’amate<br />

ag’amatungo agaakamirwaho(agarimu<br />

amaizi,shukaari,n’ebidi ebiriisa<br />

bikye),okuhitsya obu oraatungye endiijo<br />

egabo y’omwereere waawe.<br />

] Omwereere waawe nayetenga egabo y’abereere yonka omu<br />

meezi 6 agarikubanza omu magara gye.Tohikire kuhereza<br />

omwereere waawe ebyokurya,amaizi,nari ebindi byokunywa<br />

ebinyuukirwe,okuhitsya obu araahitsye ameezi 6 g’obukuru.<br />

] Bwanyima y’ameezi 6, gumizamu nomuha egabo y’abereere<br />

nari amate g’amatungo agatafungwirwe kandi otandikye<br />

kumugaburira n’ebindi ebyokurya ebirungi eby’ekiriisa.<br />

] Ku oraabe oine ebibuuzo aha kugaburira omwereere waawe,<br />

buuza omushaho otendekirwe akuhwere.Shwiijuma obumanyiso<br />

bw’ekiirukano,omushwija,okuremeererwa omu kwitsya nari<br />

okwanga kurya, ahakuba ebyo nibyetenga okurwanisibwa<br />

ahonaaho n’obundi kuragurirwa.<br />

] Abakazi abatarikwontsya nibabaasa kurahuka<br />

kutwara enda okukira abo abarikwontsya.Ku<br />

orarugye kuzaara ahonaaho oyebuuze aha mushaho<br />

ow’eby’okubaririra oruzaaro.Okwerinda,kurinda<br />

gye amagara gawe, oyerinde omu by’okuteerana<br />

noyejunisa kondomu.<br />

This brochure was translated and printed with support of Nu-Life,International Baby<br />

Food Action Network Uganda(IBFAN),UN WFP and UNICEF<br />

Oku<br />

Oragaburire<br />

Omwereere waawe Egabo<br />

y’abereere<br />

To be used only after being counselled on<br />

infant feeding options by a health worker


Eki ndikwetenga kumanya<br />

] Hariho emiringo mingi<br />

y’egabo y’abereere ey’esaano<br />

omu katare.Butoosha teeraho<br />

kureeba ngu wayejunisa<br />

egabo y’abereere ekorairwe<br />

abereere abarikwingana<br />

n’owaawe. Butoosha<br />

oshome kandi okuratire<br />

endaagiiriro eri aha mukyebe<br />

n’obwegyendesereza. Buuza<br />

omushaho otendekirwe<br />

akuhabure.<br />

] Reeba ngu butoosha watebekanisa egabo y’omwereere eya<br />

buri kiihuro kye,kurugiirira aha ndagiiriro.<br />

] Teeraho kureeba ngu oine egabo y’omwereere waawe<br />

ey’esaano erikumara,ey’okumutebekanisiza buri izooba<br />

] Abereere baaba nibakura, nibaguma nibetenga egabo<br />

y’abereere nyingiho.Endagiiriro y’ebicwiirwe bugufu(table)<br />

ahari page ey’ahamuheru, niyo erikworeka n’emikyebe engahi<br />

y’egabo y’esaano ei orikwetenga ahabw’omwereere waawe<br />

omu meezi 6 agari kubanza.Buri kwezi, kibaririirwe egabo egyo<br />

kuhezaho ahagati ya sente 130.000= na 140.000= za Uganda.<br />

Okutebekanisa egabo y’omwereere. Tabura egabo y’omwereere<br />

n’obwegyendesereza<br />

] Reeba ngu oine amaizi marungi<br />

ag’okutaburisa egabo y’omwereere<br />

waawe.Kyabaasika,tebekanisa amaizi<br />

agu orikwetenga eizooba ryoona.<br />

Tagatsaho amaizi ago edakiika nka<br />

2,ogashukye omuri flask nari ekikopo.<br />

] Ebikwato by’okuteekyesa n’okukoresa<br />

ebiri kwejunisibwa omu kutebeekanisa<br />

egabo y’omwereere bishemeraire<br />

kwogibwa n’amaizi marungi na<br />

sabuuni.<br />

] Ebikwato byanikwe aha mushana ninga<br />

aheeru aha katandaaro<br />

] Naaba engaro zaawe noyejunisa amaizi<br />

marungi na sabuuni.<br />

] Rundaana ebikwato by’okwejunisa<br />

byoona ebi orikuza kwetenga<br />

kukoresa. Butoosha oyejunise ekikopo<br />

ky’omutaano eky’okurengyesa amaizi<br />

agateekire.Guma noyejunisa akagiiko<br />

akarikwiizira omu mukyebe gw’egabo<br />

y’omwereere<br />

] Kuratira endagiiriro y’oku<br />

egabo y’omwereere ehikire<br />

kutebekanisibwa, eri aha<br />

mukyebe.<br />

] Yejunise ekikopo nari egiraasi<br />

niyo emwe kurengyesa amaizi<br />

agu wateeka gakatabura kandi<br />

gakahora.<br />

] Renga esaano y’egabo<br />

y’omwereere orikwejunisa akagiiko<br />

akari omu mukyebe.<br />

] Tebeekanisa egabo y’omwereere<br />

erikumara ey’okumugaburira<br />

buri murundi.Oteejunisa flask<br />

kubiikamu egabo y’omwereere<br />

waaheza kugitebeekanisa.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!