Revista Haemus nr. 22 - Libraria pentru toti
Revista Haemus nr. 22 - Libraria pentru toti Revista Haemus nr. 22 - Libraria pentru toti
- Page 2 and 3: HAEMUS Revistë evropiane * Revist
- Page 4 and 5: Përmbajtje / Cuprins PERLA JAMARB
- Page 6 and 7: prelud (enë komunikuese)..........
- Page 8: PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE
- Page 11 and 12: * Ne që s’mundëm t’i thërris
- Page 13 and 14: Aceasta e Metropola mea, roas� de
- Page 15 and 16: NASE (THANAS) JANI Poet, prozator
- Page 17 and 18: Iar p�durea se leag�n� în
- Page 19 and 20: EGLANTINA ÇELA Poet� albanez�,
- Page 21 and 22: m�re�e orice fereastr� orice
- Page 23 and 24: përkatësisht, me Klitemnestrën d
- Page 25 and 26: Artë. Në ekspeditë bënin pjesë
- Page 27 and 28: ënia është një dogmë e besimit
- Page 29 and 30: ESSE HIQMET MEÇAJ Modernizmi dhe M
- Page 31 and 32: nuk shkon.. - Poezia “Klima e mun
- Page 33 and 34: KRITIKË * CRITIC� ANTON GOJÇAJ
- Page 35 and 36: Ligjërimi idilik, me të cilin ve
- Page 37 and 38: “mbretëresha u qetua, kur n’ë
- Page 39 and 40: djali u betua mbi librin e shenjtë
- Page 41 and 42: gjithë tok i kish përzjerë, i is
- Page 43 and 44: MEDALION SENAD GURAZIU - SEGURA Ës
- Page 45 and 46: (nisje me pahir) me shurrën e sper
- Page 47 and 48: të zerë vend një megadashuri në
- Page 49 and 50: me largimin e imazhit dhe klithmave
- Page 51 and 52: Oh, spazmë - zemër e murosur mos
HAEMUS<br />
Revistë evropiane * Revist� european�<br />
Themeluar në Bukuresht më 1998 / Fondat� la Bucure�ti în 1998<br />
nga / de<br />
Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku<br />
* * *<br />
Drejtues dhe botues / Directori �i editori<br />
Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU<br />
ISSN: 1454-1203<br />
Nr. 2 (<strong>22</strong>) / 2004<br />
Adresa:<br />
C.P. 57-28 Bucure�ti, România<br />
e-mail: haemus.librarium@gmail.com<br />
www.revistahaemus.blogspot.com<br />
ISSN electronic: 2069 – 153X<br />
© Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku<br />
Përgjegjësia e përmbajtjes së shkrimeve u takon autorëve.<br />
Responsabilitatea <strong>pentru</strong> con�inutul materialelor revine autorilor.<br />
Në këtë numur u kemi lënë vend të posaçëm historisë, kulturës e<br />
qytetërimit të popullit fqinj të Greqisë, vend, ku shqiptarët vazhdojnë<br />
të jenë të pranishëm qysh prej kohërash të tejhershme.<br />
În acest num�r ocup� un spa�iu special istoria, cultura �i civiliza�ia<br />
poporului vecin al Greciei, �ar�, unde albanezii continu� s� fie prezen�i<br />
din vremuri foarte îndep�rtate.<br />
1
* * *<br />
Falenderojmë tipografinë Arvin Graphics të Bukureshtit që përballoi<br />
shpenzimet për pesëdhjetë kopje të këtij numuri të revistës.<br />
Mul�umim tipografiei Arvin Graphics din Bucure�ti care a suportat<br />
cheltuielile <strong>pentru</strong> cincizeci de exemplare din acest num�r al revistei.<br />
* * *<br />
Ballina / Coperta:<br />
Një tablo e / Un tablou de: Anastas Kostandini<br />
2
Përmbajtje / Cuprins<br />
PERLA<br />
JAMARBËR MARKO: *................................................................................9<br />
Thuhet..............................................................................................................9<br />
Se spune...........................................................................................................9<br />
* .....................................................................................................................10<br />
PARNASSOS<br />
HIQMET MEÇAJ: Metropola.......................................................................11<br />
Viteaz, e�ecul.................................................................................................12<br />
Marea minciun� .............................................................................................12<br />
Caut ora�ul.....................................................................................................13<br />
Arcuri.............................................................................................................13<br />
NASE (THANAS) JANI: Te rog, salveaz�-m� .............................................14<br />
Azi sunt fiul evad�rii .....................................................................................14<br />
ARJAN BOGDANI: Spectacol .....................................................................15<br />
Uitarea ...........................................................................................................15<br />
STEFAN MARTIKO: Seara liric� ................................................................16<br />
Barbari - leii aceia..........................................................................................17<br />
Poduri în valize..............................................................................................17<br />
EGLANTINA ÇELA: Îi lipsim noi ...............................................................18<br />
Oare a�i avut acela�i nume.............................................................................18<br />
Un suflet bate la.............................................................................................18<br />
ASTRIT HAJDINI: Somnul ..........................................................................19<br />
Via�a mea.......................................................................................................19<br />
Perdelele ........................................................................................................19<br />
ARMELA HYSI: Cum socotim îndep�rt�rile................................................20<br />
CLIO<br />
INDRO MONTANELLI: Akejtë...................................................................21<br />
MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎN�ELEPCIUNII..........................25<br />
Rënia - dogmë e besimit... .............................................................................25<br />
Kurani dhe tekstet e shenjta hebraike ............................................................27<br />
ESSE<br />
HIQMET MEÇAJ: Modernizmi dhe Mikrobotizmi ......................................28<br />
KRITIKË * CRITIC�<br />
ANTON GOJÇAJ: Tema e heroit nacional në letërsi....................................32<br />
3
MEDALION<br />
SENAD GURAZIU - SEGURA: Terraforma poetica ...................................43<br />
Apoteozë e fjetur............................................................................................44<br />
Këpucët e bardha në pikturë ..........................................................................45<br />
Disiplinë mentale për mortin .........................................................................46<br />
Relikte shpirtrash...........................................................................................47<br />
Tani të njoh....................................................................................................48<br />
Hanxhiu në halle............................................................................................49<br />
Vargje përtej pragut të dhimbjes....................................................................49<br />
Paraëndrra dhe ëndrra për miqtë....................................................................50<br />
Gjelat e Konicës këndojnë mëngjeseve të mia...............................................51<br />
"Shock" kulturor apo "Kënga e lotëve të padukshëm" ..................................52<br />
THESARE * COMORI<br />
Një fjalor i mençurisë greke / Un dic�ionar al în�elepciunii elene.................58<br />
PROSA<br />
FARUK MYRTAJ: Rroba për Andej ............................................................64<br />
ANDI MEÇAJ: Udhëkryqi i çelësit...............................................................68<br />
RAMIZ GJINI: Zjarr nën akull......................................................................70<br />
PORTRETE<br />
MUSTAFË XHEMAILI: Libri i ndërtuar nga librat .....................................80<br />
FËMINIA * COPIL�RIA<br />
ABDURRAHMAN THAÇI: Vitet e pritjes...................................................87<br />
OPINION<br />
VASSOS PANAYOTIS: Elenismul în România * Helenizmi në Rumani.....93<br />
VIOREL ROMAN: Evropa, për Zotin! .........................................................93<br />
LOTË DHE BUZËQESHJE / LACRIMI �I ZÂMBETE<br />
ASTRIT CANI: Habia kulturore ...................................................................95<br />
MEDALION II<br />
PAUL VINICIUS: Poezi kulture e çlodhjeje...............................................101<br />
shqiptar ........................................................................................................101<br />
qyteti përtej kodrës ......................................................................................101<br />
s’pranoj të të shoh mbathjet tek valviten në dritare .....................................101<br />
ti - gjithnjë (e bën kohën të të rrijë gatitu) ...................................................102<br />
fluturim nate ................................................................................................102<br />
(një melodi të kthen në trurin tim) ...............................................................102<br />
rreth fuqisë së saj .........................................................................................103<br />
4
prelud (enë komunikuese)............................................................................103<br />
prelud prelud (enë komunikuese) ................................................................103<br />
fëmija me flutura të verdha e dhëmbë qumështi ..........................................104<br />
statuja e të qarës tënde .................................................................................104<br />
EJVIS MARIA XHAJANKA: Durerea.......................................................104<br />
Dhimbje .......................................................................................................105<br />
Portret neterminat ........................................................................................105<br />
Portret i pambaruar ......................................................................................105<br />
Odisea mea ..................................................................................................106<br />
Odisea ime ...................................................................................................106<br />
MYSLIM MASKA: Drum bun....................................................................107<br />
Frumos, mi-am zis... ....................................................................................108<br />
ILIAZ BOBAJ: P�durea dup� ploaie...........................................................108<br />
Dou� lebede .................................................................................................108<br />
EUGENIA TARALUNGA: 7......................................................................109<br />
ALGERT SIQECA: ***..............................................................................111<br />
MILLA THOMA BALA: O noapte cu febr� ..............................................111<br />
BIBLIOTHAECA HAEMUS<br />
SKËNDER GASHI: „DARDANIA” - revistë për sot, apo për nesër? ........112<br />
Roman çrobërimi .........................................................................................123<br />
Magjepsësja botë ballkanike........................................................................124<br />
“Timp �i R�stimp” - o carte omagial�..........................................................124<br />
„Kohë dhe ndërkohë” - një libër homazh ....................................................125<br />
Makina që shin shpresa / Ma�ina de treierat speran�e..................................126<br />
ESSEN NON VIDARE<br />
NASE JANI: Klubi i Shkrimtarëve Shqiptarë në Greqi “Drita”..................128<br />
CAMELIA MATEI: Kapkan-ele societ��ii..................................................131<br />
Fanatismul �i acoli�ii s�i ..............................................................................131<br />
DUO<br />
Trei întreb�ri marelui poet, prozator �i diplomat, Ion BRAD, fost ambasador<br />
al României la Atena ...................................................................................132<br />
Tri pyetje poetit, prozatorit e diplomatit të shquar rumun, Jon BRAD, ish<br />
ambasador i Rumanisë në Athinë ................................................................134<br />
MOZAIK ANTIK * MOZAIC ANTIC<br />
KOPI KYÇYKU: Përsiatje në Akropol.......................................................137<br />
DIXIT<br />
RAZVAN THEODORESKU: Evropa Juglindore – një koncept gjeopolitik<br />
.....................................................................................................................142<br />
5
QYTETE * ORA�E<br />
Sankt Petërsburgu - një tjetër Venecje e Veriut............................................144<br />
INVITATIO<br />
������ ���������: �������� .....................................................148<br />
��� ������...................................................................................................148<br />
MON PIRE ENNEMI..................................................................................150<br />
���������.............................................................................................150<br />
���������� "� �����"........................................................................151<br />
MILTOS SAKTURIS : POEZI....................................................................151<br />
Shënim biografik .........................................................................................151<br />
Moxarti ........................................................................................................151<br />
Bishës ..........................................................................................................152<br />
“Dhuratat”....................................................................................................152<br />
Kontrollori ...................................................................................................153<br />
Shenjti..........................................................................................................153<br />
Karafilat.......................................................................................................153<br />
Ngjarja .........................................................................................................154<br />
Mon pire ennemi..........................................................................................154<br />
Pagjumësia...................................................................................................154<br />
Hotel “I Elpis” .............................................................................................154<br />
*** ...............................................................................................................155<br />
ÇERKIN BYTYÇI: Un alt p�mânt..............................................................155<br />
Aplecare.......................................................................................................155<br />
M�re�ia omului ............................................................................................156<br />
Lumânare netopit� .......................................................................................156<br />
XHEMAJL RUDI: Statuile..........................................................................157<br />
În Muntele Sfânt ..........................................................................................157<br />
Epitaful poetului ..........................................................................................158<br />
IL TERZO GODE<br />
Marian Popa dhe «Avokati i të paudhit» .....................................................159<br />
DE VIRIS ILLUSTRIBUS<br />
ARBEN LLALLA: Marko Boçari (1790-1823) - Hartuesi i fjalorit të parë<br />
dygjuhësh greqisht-shqip .............................................................................162<br />
LOGOS<br />
Bog��ia etimologiei populare albaneze........................................................166<br />
DEBAT * DEZBATERE<br />
MIHAI ZAMFIR: Shqiptarët dhe vdekja / Albanezii �i moartea.................169<br />
6
PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FR�NT<br />
FREDERIK RESHPJA: Cronic�.................................................................173<br />
Ave, mama mea! ..........................................................................................173<br />
Ve�nic ..........................................................................................................174<br />
Tors..............................................................................................................174<br />
Iubire pierdut�.............................................................................................174<br />
Arlechinii .....................................................................................................175<br />
Cerul tinere�ii ..............................................................................................175<br />
Poetul în de�ert............................................................................................175<br />
HISTORIA E GREQISË SË LASHTË DHE E PERSONALITETEVE TË<br />
SAJ NË ANEKDOTA / ISTORIA GRECIEI ANTICE SI A<br />
PERSONALIT�TILOR ..............................................................................176<br />
SALE ÎN ANECDOTE................................................................................176<br />
CAELESTIS ARCUS..................................................................................180<br />
KOSTANTINOS KAVAFIS: Ziduri ...........................................................180<br />
Ferestrele .....................................................................................................180<br />
Sorocul lui Nero...........................................................................................180<br />
Lumân�ri......................................................................................................181<br />
JORGOS SEFERIS: Ni se spunea ...............................................................181<br />
ODISEAS ELYTIS: �apte hepastihuri nocturne .........................................182<br />
ARTE...........................................................................................................185<br />
Poezia e një pikture......................................................................................185<br />
DULCIS IN FUNDO...................................................................................187<br />
VINÇENX GOLLETTI BAFFA: Arbërishtja në Itali .................................187<br />
ZEMRA E ATDHEUT ................................................................................188<br />
Marr-dhënia .................................................................................................188<br />
7
PERLA<br />
JAMARBËR MARKO (1951)<br />
*<br />
Ju kam falur<br />
Për ditën kur më dënuat me vdekje<br />
Ju kam falur<br />
Për orën kur vuajta marrëzinë<br />
Ju kam falur<br />
Për minutën kur desha gënjeshtrën.<br />
Do të hakmerrem për sekondën kur më bëtë Zot.<br />
*<br />
V-am iertat<br />
<strong>pentru</strong> ziua-n care m-a�i condamnat la moarte.<br />
V-am iertat<br />
<strong>pentru</strong> ora-n care am suferit nebunia.<br />
V-am iertat<br />
<strong>pentru</strong> minutul în care iubit-am minciuna.<br />
M� voi r�zbuna <strong>pentru</strong> secunda-n care m-a�i f�cut Dumnezeu.<br />
Thuhet<br />
Thuhet<br />
Se në themelet e diellit<br />
Rreh<br />
Një zemër skllavi<br />
Se spune<br />
Se spune<br />
C�-n temeliile soarelui<br />
Bate<br />
O inim� de sclav<br />
9
*<br />
Ne që s’mundëm t’i thërrisnim pleqërisë<br />
Ndal!<br />
Ne që krijuam diçka të re<br />
Me detyrim!<br />
Ne që, njëheresh me lindjen<br />
Gjumi na mbuloi<br />
Të paktën ëndërruam.<br />
*<br />
Noi care n-am putut striga b�trâne�ii<br />
Opre�te-te!<br />
Noi care am creat ceva nou<br />
Din obliga�ie!<br />
Noi ce, odat� cu na�terea,<br />
Somnul ne-a învelit,<br />
Cel pu�in am visat.<br />
10
PARNASSOS<br />
HIQMET MEÇAJ<br />
Poet, prozator �i eseist albanez, n�scut în 1944 la Vlora, autor al volumelor<br />
“Pornirea” (1967), “Zile de prim�var�” (1971), “P�mânt nedormit” (1983),<br />
“La voi bat” (1988), “Sinuciderea lumân�rilor (2000), “P�pu�ile p�durii”<br />
(roman, 2002), “Memorie inventat�” (2003), “Spre nic�ieri” (nuvele, 2003),<br />
“Pu�inelul” (roman, 2003). Laureat al mai multor premii, membru al Uniunii<br />
Scriitorilor �i Arti�tilor din Albania, ini�iatorul înfiint�rii Clubului de<br />
Cultur� “Lumina” al albanezilor din Grecia.<br />
Metropola<br />
În Metropol�, oameni zilnic cer�esc<br />
se aprind becurile seara, i se face reclam� golului<br />
visurile în c�ru�a�e cu rotile<br />
scâr�âie prin pungu�e<br />
se împacheteaz� ziua ce vine<br />
zâmbetul nu poate fi citit pe buze<br />
gunoaiele cap�t� valoare egal�.<br />
Cineva se-ndr�goste�te, un idiot în plus<br />
crede-n ritmul aritmic al inimii<br />
trece cu felinarul ro�u<br />
se bucur� c� din nou<br />
a în�elat moartea.<br />
Cer�etorii<br />
cer enorm<br />
poate un veac, poate un monstru<br />
s�-l m�nânce sau s�-i m�nânce<br />
când palma se-nchide<br />
odat� cu noaptea<br />
în arcul rupt al timpului<br />
nimeni nu te crede de-ai vrea<br />
s� legi amândou� capetele<br />
când gunoaiele cap�t� valoare egal�<br />
în c�ru�a�ele pe rotile<br />
unde noaptea scâr�âie prin pungu�e<br />
iar ziua cu venele-i umflate<br />
se stinge precum becul ars al unei reclame.<br />
11
Aceasta e Metropola mea, roas�<br />
de metrou, murd�rit� de zgomote<br />
unde urechea ceva-i �opte�te gurii, pe când<br />
cu ochelari grosi, cuvântul obosit<br />
nu-l poate g�si prin dic�ionare<br />
urmârind ziua prin pungile de plastic<br />
spulber� sticla multicolor� a nop�ii<br />
trece pe ro�u<br />
se bucur�<br />
înc� o dat� a în�elat moartea<br />
a�teptând s� se aprind� verdele.<br />
Viteaz, e�ecul<br />
Unde se poate o bucurie mai mare decât triumful<br />
chiar vierme de-ai fi, dup� ce înghi�i o insect�,<br />
reptil� analfabet�, crocodil, de pild�,<br />
cu din�i nenum�ra�i<br />
sfâ�iind zebra f�r� a-i num�ra fâ�iile...<br />
E�ecul îns� scâr�âie fatal printre din�i<br />
prin cu�ite �i bur�i umflate<br />
blestemând triumful<br />
preg�tind r�zbunarea<br />
în absen�a triumfului n-ar fi existat pierderea.<br />
Dar nu vrea s� �tie triumful,<br />
s�rb�tore�te, ridic� arcuri de triumf,<br />
mestec� oase, piei, membri<br />
deformeaz�, dizolv�<br />
creând astfel e�ecul, asem�narea f�r� seam�n,<br />
aplauzele f�r� mâini.<br />
Acolo unde p�mântul atinge cerul<br />
�i se mi�c� de câteori ne mi�c�m<br />
cea mai mare minciun� st�<br />
credem c�-ntr-o zi vom atinge bolta<br />
o vom bea complet, cu tot cu stelele<br />
egali cu stelele vom fi<br />
Marea minciun�<br />
Ne-nvârtim, p��im, ne apropiem<br />
cu toate �mecheriile noastre, str�daniile<br />
pe nea�teptate s� punem mâna, dar mereu ne scap�<br />
ne doboar� viclenia celest�<br />
12
Aici începe m�re�ia, pierderea deschide<br />
alte drumuri, oare ce ros<br />
ar avea s� bea omul din bolt�<br />
stelele înghi�ind?<br />
Caut ora�ul<br />
Zilnic pornesc s� prind ora�ul<br />
ies pe o strad�, lovesc trotuarele<br />
întreb în dreapta �i-n stânga, oare �ti�i<br />
unde se afl� ora�ul?<br />
Întrebarea îns��i ridic� din umeri<br />
�i întreab� o alt� întrebare<br />
nimeni nu �tie unde se afl� ora�ul. De fapt<br />
aici sunt multe lumini, femei semigoale<br />
trenul electric nu se satur� de str�zi<br />
reclamele url�, �i totu�i<br />
nimeni nu �tie unde s-a ascuns ora�ul.<br />
Merg aiurea, întrebarea-mi p��e�te înainte<br />
se las� panica, toat� lumea se umple de întreb�ri<br />
obosim, mergem zilnic prin str�zile ora�ului<br />
cu speran�a c�-ntr-o zi vom g�si ora�ul.<br />
Arcuri<br />
La început au fost picioarele, pe urm� - str�zile<br />
create de picioare, iar fiindc�<br />
picioarele n-au memorie, de la ele avem<br />
viciul întoarcerii<br />
izolarea pl�tit� scump.<br />
Zilnic ne întoarcem, niciodat� nu mergem înainte<br />
sunt arcuri picioarele, �tiute pe dinafar�<br />
arcuri �tiute acum �i de ro�i<br />
Pruncule, ce te zba�i s� înve�i<br />
cum s� te ridici<br />
te înv���m acum memoria picioarelor<br />
mersul circular înspre acela�i punct<br />
unde nu tu e�ti centrul<br />
inventeaz� <strong>pentru</strong> noi un alt drum, un alt mers!<br />
13
NASE (THANAS) JANI<br />
Poet, prozator �i antologator albanez, n�scut în 1947 la Vlora, membru al<br />
Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor din Albania, unul din fondatorii Clubului<br />
„Lumina”, autor al volumelor „Dar mâine?”, „Îmi pierd drumul printre<br />
drumuri” (în limba greac�), „Lacrimile lunii” (poem), „Inelul” (nuvel�),<br />
„Sanatoriul” (roman), „Atacatorul zbur�tor” (monografie), „Femeia în<br />
colivie” (povestiri), „Por�ile uit�rii” (antologie), „Casa pe roate”<br />
(antologie).<br />
Ochiul are iris<br />
�i pieptul are inim�<br />
�i irisul are lumin�<br />
�i inima - sânge<br />
�i piatra - t�cere<br />
t�cerea - cuvinte<br />
cuvântul - durere<br />
durerea are dor<br />
iar dorul are lacrimi<br />
lacrima are suflet<br />
�i sufletul are p�s�ri<br />
�i pas�rea are cer<br />
�i cerul are nori<br />
�i norul are mare<br />
�i marea are valuri<br />
�i valul te absoarbe...<br />
Salveaz�-m�, te rog<br />
poart�-m� pe gene!<br />
Azi sunt fiul evad�rii<br />
Sau sunt îns��i evadarea?!<br />
Pragul casei spulberat<br />
Sau pustiul pustiit...<br />
Azi sunt unghia cea rupt�<br />
Sau sunt osul f�r� m�duv�<br />
Pielea �arpelui sunt<br />
Sau rahatul unei mu�ti...<br />
Azi zadarul din zadar<br />
Te rog, salveaz�-m�<br />
Azi sunt fiul evad�rii<br />
14
Ce tot caut� �i ce caut�<br />
Sunt e�ecul ce-a pierdut<br />
Sau sunt moartea ce tr�ie�te...<br />
ARJAN BOGDANI<br />
Pseudonimul lui Petro Papakosta, poet albanez, n�scut în 1969 la Vlora,<br />
autor al volumelor «Enarksi», «Acolo �i apoi», «Ciler 32», «En delphois».<br />
Este membru al Clubului «Lumina».<br />
Marea înl�turat�.<br />
las�-n urm� scoici cu autograf<br />
Pironit apusul<br />
într-un col� al spa�iului.<br />
Casele-�i deschid acoperi�urile<br />
<strong>pentru</strong> vizitatorii de sus.<br />
Urm�rind spectacolul<br />
chiar �i veveri�ele<br />
cânt�resc ceva grame mai mult.<br />
... viciilor bun�t��ii care-i stau în fa��<br />
el �i seara - întin�i între doi chiparo�i.<br />
Nisipului îi las� o amintire<br />
cu urma zilei ce vine.<br />
Bucuria ce emo�ioneaz� gândul<br />
aruncat în amândou� malurile uit�rii.<br />
Nu-i pot sc�pa acestei<br />
buchete de mireasm� de stele.<br />
În pelerinajul frunzelor c�z�toare<br />
e mai u�oar� oglindirea<br />
angoasei de tigru.<br />
Spectacol<br />
Uitarea<br />
***<br />
15
Iar p�durea se leag�n�<br />
în �oapte de îndr�gosti�i.<br />
Acum suntem singuri.<br />
Dar vom sim�i adev�rata singur�tate<br />
când în sfâr�it<br />
vom fi cu to�ii împreun�<br />
�i vom deveni con�tien�i<br />
<strong>pentru</strong> vremea tr�it� în singur�tate.<br />
Cu un gând profund<br />
la suprafa��<br />
�i cu o veste ce nu ajunge.<br />
***<br />
STEFAN MARTIKO<br />
N�scut în anul 1948 la Shën-Vasil lâng� ora�ul Saranda, Albania, autor al<br />
volumelor „Prima iubire”, „În mijlocul prietenilor”, „O adres� pierdut�<br />
sunt”, „Podul printre valuri”, „Tu lipse�ti de la Eva încoace”, „S�ge�ile<br />
ierbii”. Este membru al Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor din Albania �i al<br />
Clubului „Drita” din Grecia.<br />
Seara liric�<br />
Minusculi p�reau oamenii ast�zi<br />
sub un singur proiector<br />
minusculi, dar frumo�i<br />
�i nu eterni.<br />
Parc� ie�eau din negur�<br />
�i disp�reau imediat.<br />
Intrau în p�mântul deschis<br />
dar nu în morminte.<br />
�i atât de fragili, str�vezii erau<br />
parc�-ntr-o radiografie cu laser<br />
f�cu�i poate din foi��<br />
din �oaptele sunetelor<br />
�i semiîntunericul<br />
Puteai chiar s�-i iei în bra�e �i s�-i duci<br />
la culcare pe acei schele�i.<br />
16
Barbari - leii aceia<br />
Ce barbari leii aceia<br />
au sfâ�iat zebra<br />
au înghi�it �i durerea ei<br />
pân� ce zebra n-a mai avut durere.<br />
Ce barbari, ca-ntr-un joc<br />
nebun<br />
se suiau pe spinarea zebrei.<br />
Evenimentul se-ntâmpla-n t�cere<br />
dup� urletele înfior�toare ale zebrei<br />
totul avea s� devin� rutin�.<br />
Nu se mai a�teptau capodopere<br />
leii nu mai aveau gheare<br />
aveau doar s� urineze-n p�dure zâmbind.<br />
Barbarii c�rora nu le mai v�d ghearele<br />
s� fie oare atât de cumin�i<br />
f�r� �ipete-n gâtlej, f�r� sânge-n ochi.<br />
O, p�dure, st�pâne�te pe a lor t�cere<br />
nu mai aduce noaptea<br />
peste trupul sfâ�iat al zebrei.<br />
P�durea toat� nu-i acum decât<br />
o grea��.<br />
S-a g�sit un fluviu <strong>pentru</strong> a ne dezbina<br />
în boga�i �i s�raci<br />
în negri �i albi<br />
în antici �i<br />
c�l�tori ajun�i târziu.<br />
Ce ne-am fi f�cut f�r� acel fluviu?<br />
Trebuia s� întindem un pod de plastic<br />
ca s� treac� ambasadorii,<br />
pe urm� podul va fi împ�turit<br />
în valizele diploma�ilor,<br />
c�ci ne trebuie un fluviu desp�r�itor<br />
�i un pod portativ<br />
u�or cât s� poat� trece ambasadorii.<br />
Poduri în valize<br />
17
EGLANTINA ÇELA<br />
Poet� albanez�, n�scut� la Berat, autoare a volumului „Lacrima lunii”.<br />
At�t de trist ora�ul ast�zi<br />
acoperit de t�cere de funeralii<br />
sub dansul cumplit al gloan�elor<br />
noi tot a�tept�m ve�ti noi.<br />
Uite-te cât de pustii sunt str�zile<br />
de�i abia a sosit prim�vara<br />
Nu-i lipse�te soarele<br />
nici florile acestui ora�<br />
ci doar Noi.<br />
Ai venit odat�<br />
cu iarna<br />
amândoi mi-a�i dat<br />
în acela�i timp mâna.<br />
Oare avea�i<br />
acela�i nume?!<br />
Prim�vara, a�i plecat împreun�.<br />
Nu iubeai florile<br />
De aceea<br />
nu �i-ai întors capul.<br />
Dincolo de por�ile sufletului meu<br />
Numele t�u d�dea târcoale în tain�.<br />
Cu mâna-i aspr�<br />
b�tut-a pe por�ile de filde�<br />
�i eu mi-am sfâ�iat pieptul<br />
mi-am deschis pl�mânii<br />
te-am înfipt în inim� direct,<br />
dar ce foc mi-am putut da!<br />
Îi lipsim noi<br />
Oare a�i avut acela�i nume<br />
Un suflet bate la...<br />
18
ASTRIT HAJDINI<br />
Prozator �i poet albanez, n�scut în 1954 la Vlora, autor al volumelor „O<br />
lun� mare deasupra capului meu” (nuvele), „Milionar de coc�” (nuvele),<br />
„Moartea cu fundi��” (poezii). Este membru al Clubului „Lumina”.<br />
Am un tunel întunecat în fa��<br />
�i cunosc necazurile ce m� a�teapt�<br />
t�rându-se pe praful<br />
nop�ii<br />
f�r� a putea lumina nimic<br />
cu degetele aprinse ca lumân�rile<br />
Am un tunel groaznic<br />
în fa��<br />
trebuie s�-l parcurg neap�rat<br />
stafiile vor umbla împrejur<br />
�i spiridu�i de sticl�<br />
�i femei de cear�<br />
�i miros de pl�mâni<br />
�i un felinar ce se stinge<br />
în centrul meu.<br />
Obosit voi fi<br />
Vl�guit, când va veni somnul.<br />
Somnul<br />
Via�a mea<br />
Via�a mea,<br />
o juc�rie de copii<br />
o ma�inu��, s� zicem, a c�rei chei�� trebuie întoars�<br />
un ursule� albastru, f�r� baterie<br />
un meci pe calculator<br />
între Fran�a �i Brazilia<br />
un balon, un balona� r�t�cind în aer...<br />
Croitori cida�i le-au croit<br />
cu r�bdare.<br />
�i aleseser� culorile dup�<br />
pielea mea<br />
�i-au acoperit cu perdele grele<br />
Perdelele<br />
19
m�re�e<br />
orice fereastr�<br />
orice pervaz<br />
orice g�uric�,<br />
s� nu se vad� pesemne nimic<br />
din l�untrul meu.<br />
ARMELA HYSI<br />
Poet� albanez�, n�scut� în 1976 la Tirana, autoare a volumelor „Voi muri<br />
<strong>pentru</strong> tine”, „Civiliza�ie beat�”, „Amazoana norilor”.<br />
Cum socotim îndep�rt�rile<br />
Aici dep�rt�rile au unit��i de m�sur�<br />
De la timp. Tu nu e�ti lumin�. Nici eu.<br />
Anii trec f�r� s� se apropie<br />
De planetele noastre înghe�ate<br />
Virtu�ii t�iate drept, cu cu�itele<br />
Ascu�ite ale moralei.<br />
Se tot plimb� spinii de cristal<br />
Însângereaz� visele, ca sârma ghimpat�.<br />
Ne mic�or�m - viermi întrista�i<br />
Într-un cilindru viscos<br />
Chinuiîi de grani�e închipuite.<br />
Nu te uita în�untru - îmi �opte�te<br />
Byron uluit în delta unei lacrimi.<br />
�i iadul meu cu ochi albi zace<br />
Unde un picior de gâsc� dezv�luie straturile<br />
Arheologice ale s�rii.<br />
E t�cerea ce ne asurze�te<br />
�i botezul iluzoriu al fiec�rui sentiment.<br />
20
CLIO<br />
INDRO MONTANELLI<br />
Akejtë 1<br />
Po t’ua vesh veshin historianëve grekë, të cilët, edhe kur arrinin në<br />
moshën e arsyes, (dhe askush nuk e ka pasur më të kthjelltë se ata),<br />
vazhdonin të besonin në legjenda, historia e akejve ze fill me një<br />
perëndi, të quajtur Zeus, që u dha të parin mbret në personin e të birit,<br />
Tantalit. Ky i fundit ishte një dallaveraxhi i madh që, pasi përfitoi nga<br />
farefisnia me të pavdekshmit për t’u zhvatur të fshehtat dhe nektarin e<br />
pijen e perëndishme nga kamarja, kujtoi se mund t’i zbuste po t’u<br />
flijonte të birin, Pelops, pasi e bëri copa-copa dhe e zjeu. Zeusi, i<br />
goditur në dhembshurinë prej gjyshi, e ngjiti në çast të nipin dhe e<br />
vërviti në ferr atin vrasës, duke e dënuar me uri e etje përballë disa<br />
enësh me krem dhe disa gotash me shampanjë, që nuk mund t’i prekte.<br />
Pelopsi, që trashëgoi fronin e Frigjisë prej të atit të pacipë, nuk pati fat<br />
në politikë, sepse shtetasit e vet e shfronëzuan dhe e mërguan në<br />
Elida, në atë pjesë të Greqisë, e cila më pas u quajt Peloponez.<br />
Atje sundonte Enomau, amator i thekur i garave me kuaj, në të cilat<br />
ishte i pamposhtshëm. Ai e kishte zakon t’i provokonte të gjithë ata që<br />
i vërtiteshin së bijës, Hipodamia, duke i premtuar fituesit dorën e saj,<br />
ndërsa atij që humbte, vdekjen. Dhe sakaq në shumë „ndeshje” s’ishin<br />
të paktë ata që linin lëkurën.<br />
Pelopsi, i cili në disa anë duket se ngajnte sadopak me t’anë, Tantalin,<br />
ra në ujdi me grazhdarin e mbretit, Mirtil, për ta ndarë së toku fronin<br />
po qeq se i jepej mundësia të dilte fitues. Mirtili liroi vidën e njërës<br />
prej rrotave të qerres së Enomaut, duke e bërë këtë të fundit të binte<br />
dhe të çante kokën. Pelopsi, duke marrë Hipodamian, hipi në fron,<br />
por, në vend që ta ndante këtë me Mirtilin, siç i pat premtuar, e hodhi<br />
në det. Por, përpara se të mbytej, grazhdari mallkoi vrasësin e<br />
pasardhësit e tij.<br />
Ndër këta të fundit ishte edhe Atreu, nga i cili dinastia mori emrin e<br />
Atridëve. Të bijtë, Agamemnoni dhe Menelau, u martuan,<br />
1 Indro Montanelli, Storia dei greci, Libri & Grandi Opere S.P.A., Milano, 1994.<br />
21
përkatësisht, me Klitemnestrën dhe Elenën, vajzat e vetme të mbretit<br />
të Spanjës, Tindarit. Duket se ishin dy martesa të mira, sepse atëhere<br />
kur Atreu dhe Tindari vdiqën, të dy vëllezërit, Agamemnoni, si mbret<br />
i Mikenës, dhe Menelau, si mbret i Spartës, u bënë zotër të krejt<br />
Peloponezit. Ata nuk e mbanin më mend, apo ndofta e shpërfillnin,<br />
mallkimin e Mirtilit. E, megjithatë, ky mallkim ekzistonte, çka<br />
personifikohej në shtëpinë e tyre nga gratë.<br />
Dhe, me të vërtetë, Parisi, i biri i Priamit, mbret i Trojës, duke kaluar<br />
andejpari, ra në dashuri me Elenën. Nga ky moment, si rrodhën punët<br />
më tej, nuk dihet. Disa thonë se Elena e pranoi dhe i shkoi pas. Të<br />
tjerë mendojnë se aai e pat rrëmbyer me pahir. Ky ishte edhe versioni<br />
që përhapi Menelau i gjorë, që të shpëtonte nderin e së shoqes dhe të<br />
vetin. Kështu që të gjithë akejtë kërkuan njëzëri ndëshkimin e fajtorit.<br />
Vazhdimin e kësaj ndodhie na e ka kumtuar Homeri, të cilit nuk<br />
synojmë t’i bëjmë konkurrencë. Të gjithë grekët, që ishin të aftë të<br />
mbanin armë, u grumbulluan rreth sundimtarëve të tyre akej dhe u<br />
nisën drejt Trojës me mijëra anije. Për dhjetë vjet rresht e mbajtën të<br />
rrethuar, derisa, më në fund e pushtuan dhe e shkatërruan. Menelau e<br />
rimori të shoqen, por disi të plakur tashmë dhe askush nuk mundi ta<br />
shpëtonte prej nofkës së „njeriut me brirë”. Agamemnoni, me t’u<br />
kthyer në shtëpi, e gjeti vendin e vet të zënë nga një jaran, Egisti, i<br />
cili, sëbashku me të, e helmoi të shoqin. I biri, Oresti, mori hak më<br />
vonë për t’anë, duke i vrarë të dy adulterët. U çmend më pas, por, më<br />
në fund, ia doli mbanë të bashkonte nën skeptrin e vet mbretëritë e<br />
Spartës e të Argosit. Uliksi filloi bredhjet, duke harruar plotësisht<br />
Itakën dhe Penelopën. Si përfundim, lufta e Trojës shënoi njëherazi<br />
edhe apogjeun e fuqisë së akejve, edhe rënien e tij. Agamemnoni, që e<br />
personifikonte, ishte tani gati i mbaruar. Gjatë betejave për të shtënë<br />
në dorë kështjellën armike, humbi një pjesë të madhe të trupave, sidhe<br />
komandantët më të aftë. Tek kthehej në vendin e vet, flotën ia përfshiu<br />
një stuhi që ia dëmtoi rëndë, ndërsa ekuipazhet u degdisën në ishujt e<br />
Egjeut e në brigjet e Azisë së Vogël. Pas këtyre goditjesh, akejtë nuk e<br />
morën më veten. Dhe kur, pas një shekulli, nga veriu ia behu një<br />
dyndës i ri, nuk patën më guximin t’i bënin qëndresë.<br />
Cilët ishin akejtë, të cilët për tre a katër shekuj u bënë sinonimi i<br />
grekëve, ngaqë ua sunduan plotësisht vendin?<br />
Deri në shekullin e kaluar (XIX- sh.y.), historianët, etnologët dhe<br />
arkeologët kanë qënë të prirur të pranojnë se akejtë përfaqësonin<br />
vetëm njërin nga fiset e shumtë vendas të racës pellazge, ashtu sikurse<br />
<strong>22</strong>
ishin edhe të tjerët, që morë në një moment të caktuar frenat në duar<br />
dhe, duke u nisur nga Thesalia, nga djepi i tyre, zbritën në Peloponez e<br />
formuan aty një klasë udhëheqëse e sunduese. Në përputhje me këtë<br />
tezë, ata kanë qënë vazhduesit e qytetërimit mikenas, që u zhvillua<br />
sipas modelit të asaj minoike të Kretës, duke përfaqësuar ndofta vetëm<br />
një etapë më të përparuar të saj.<br />
Por një arkeolog tjetër, këtë radhë anglez, i hodhi në erë kështjellat e<br />
ndërtuara mbi themelet e kësaj pandehme. Sër Uilliam Rixhuej zbuloi<br />
se ndërmjet qytetërimit mikenas dhe atij të akejve ekzistonin dallime<br />
thelbësore. I pari nuk e njihte hekurin, ndërsa i dyti po. I pari i<br />
groposte të vdekurit, i dyti i digjta. I pari falej, lutej me sytë përdhe,<br />
meqë besonte që perënditë ndodhen në brendësi të dheut, i dyti falej,<br />
lutej me vështrimin lart, sepse besonin që perënditë jetonin në majë të<br />
Olimpit ose midis reve. Që këtu, Rixhuej doli në përfundimin se<br />
akejtë nuk ishin aspak një „popullsi pellazge, si të tjerat në Greqi, por<br />
një fis kelt i Evropës Qëndrore, i cili zbriti në Peloponez jo „nga”, por<br />
„nëpër” Thesali, i nënshtroi vendasit dhe, midis shekujve<br />
katërmbëdhjetë - trembëdhjetë para Krishtit u shkri me ta për t’i dhënë<br />
jetë një qytetërimi me një gjuhë të re, atë greke, duke mbetur në<br />
vazhdimësi klasë drejtuese.<br />
Ka shumë të ngjarë që kjo pandehmë të jetë e vërtetë ose të përmbajë<br />
mjaft vërtetësi. Padyshim akejtë, ndryshe nga pellazgët, kanë qënë<br />
njerëz të tokës dhe është e vërtetë se, deri në luftën trojane, nuk e<br />
patën provuar asnjëherë detin, ndërsa kur ky u shfaqej përballë,<br />
ndaleshin. Ata as që u orvatën të shkelnin në ishujt më të afërt të<br />
kontinentit dhe të gjitha kryeqytetete qytetet e tyre ndodheshin në<br />
brendësi. Nën akejtë, Greqia e kishte cakun vetëm deri në Peloponez,<br />
Atikë dhe Beoti, ndërkohë që për popullsitë pellazge të qytetërimit<br />
mikenas, që ishin detare, ajo përfshinte edhe të gjithë arkipelagët e<br />
Egjeut.<br />
Përsa u përket bëmave me armë që Homeri ua vesh akejve, ato, deri<br />
një shekull më parë, janë cilësuar thjesht legjenda, përfshi luftën e<br />
Trojës, së cilës i mohohej madje edhe ekzistenca. Megjithëkëtë,<br />
sikurse e pamë, Troja ka ekzistuar dhe ka përfaqësuar një rival të<br />
rrezikshëm për qytetet greke, sepse zotëronte Dardanelet, të cilat duhet<br />
t’i kalosh medoemos që të mbërrish në tokën e begatë të Helespontit.<br />
Akejtë sajuan sakaq një përrallë që t’i ndërsenin shtetasit e tyre kundër<br />
Trojës: atë të argonautëve, domethënë të detarëve të anijes Argo, të<br />
nisur drejt Kolkidës, nën komandën e Jasonit, në kërkim të Leshit të<br />
23
Artë. Në ekspeditë bënin pjesë Tezeu, - me Minotaurin, - Orfeu,<br />
Peleu, i ati i Akilit, dhe vetë herakliu i cili kur Troja u orvat t’i ndalte<br />
në të hyrë të ngushticave, zbriti, e plaçkiti i vetëm kështjellën dhe e<br />
vrau mbretin Laomedon bashkë me të gjithë fëmiët e tij, me<br />
përjashtim të Priamit.<br />
Ekspedita pati sukses falë Medesë. Por në mendjen e popullit Leshi i<br />
Artë mbeti si një simbol i pasurive të Helespontit dhe të Detit të Zi.<br />
Por, për të arritur deri këtu, i duhej ta shkatërronte më parë Trojën, e<br />
cila kontrollonte atë kalim të detyrueshëm dhe që pasurohej<br />
vazhdimisht si rrjedhojë e trafikut që bënte duke iu imponuar ndofta<br />
pagesën e disa taksave dhe detyrime të tjera atyre që dëshironin ta<br />
përshkonin ngushticën.<br />
Cilët kanë qënë trojanët, nuk dihet me saktësi. I quanin edhe dardanë.<br />
Por pandehma më e besueshme është se duhet të kenë qënë kretakë që<br />
emigruan në atë rrip toke të Azisë së Vogël që të themelonin një<br />
koloni, ose mbase për të shpëtuar nga kushedi ç’katastrofa, cilatdo<br />
qofshin ato, që ua patën goditur ishullin dhe ua shkatërruan<br />
qytetërimin. Sipas Homerit, ata flisnin të njëjtën gjuhë me grekët dhe,<br />
njëlloj si këta, adhuronin Malin Ida, „atë me shumë burime”. Ka të<br />
ngjarë që vetëm popullsia e qytetit të ketë qënë nga Kreta, ndërsa<br />
banorët e rrethinave ishin aziatikë. Sigurisht që Troja ka qënë një treg<br />
i madh tregtar i arit, i argjendit dhe i drurit. Atje vinin madje edhe<br />
gurë të çmuar nga Kina.<br />
Grekët, pasi e shkatërruan me mjeshtëri, u sollën aq mirë kur i<br />
gjykuan më pas vendasit! Në Iliada, Priami na dl më tërheqës se<br />
Agamemnoni, ndërsa Hektori e tregon veten fisnik të mirëfilltë, në<br />
krahasim me të pacipin Uliks. Madje edhe paridi, paçka se<br />
mendjelehtë, ka qënë një djalosh për së mbari. Dhe, po qe se do ta<br />
gjykonim një popull sipas Derës Mbretërore të tij, duhet të themi se<br />
ajo e mbretit Priam ka qënë më e denjë, më elegante dhe më humane<br />
se sa ajo e Mikenës.<br />
Ashtu siç e thamë, deri një shekull më parë, lufta e Trojës dhe<br />
protagonistët e saj, vetë ekzistenca e qytezës, u konsideruan si diçka<br />
thjesht imagjinare, fryte të fantazisë së Homerit dhe të euripidit. Ai që<br />
u dha themel historik ishte Shlimani. Sot mund të pohojmë se lufta<br />
trojane përbën episodin e parë të një lufte që ishte e predestinuar të<br />
vazhdojë mijëra vjet dhe të mos përfundojë as tani: lufta e Lindjes<br />
aziatike kundër Perëndimit evropian.<br />
Me Greqinë e akejve, Perëndimi fitoi raundin e parë.<br />
24
MIJËVJETSHI I URTISË<br />
MILENIUL ÎN�ELEPCIUNII<br />
Rënia - dogmë e besimit 2 ...<br />
- ... Në historinë e botës, fëmijët e mi, vazhdoi Asketi, nuk ka pasur ngjarje<br />
më tragjike se sa rënia e prindërve të parë. Shkelja e porosisë së Perëndisë<br />
pati domethënien e një katastrofe tragjike për të gjithë jetën e njerëzimit.<br />
Mëkati ishte shkretues për krejt sojin njerëzor, sepse u krye nga prindi ynë i<br />
parë, që përqëndronte në vetvete tërë jetën e njerëzimit. Nuk duhet ta<br />
këqyrim vetëm ngjarjen e jashtme të rënies, sepse kjo pak rëndësi ka dhe<br />
shpjegohet lehtë falë gjëndjes foshnjore në të cilën jetonin prindët e parë.<br />
Duhet ta peshojmë kuptimësinë e brendshme të faktit...<br />
Me qëndrimin e vet, njeriu e çnatyroi marrëdhënien birësore ndaj Atit<br />
Qiellor, Zotit. Përveç pranimit të detyrueshëm, me besim, të ngjarjes së<br />
rënies, kjo e fundit është kërkuar edhe si një shpjegim i prishjes së njeriut.<br />
Me fjalë të tjera, e vërteta e mëkatit stërgjyshor mbështetet në dy të vërteta të<br />
tjera madhore: ajo e ekzistencë së një Zoti të mirë e bujar dhe ajo e<br />
„varfërisë” së njeriut. Po le mënjanë këtu, o bijtë e mi, faktin që dekadenca<br />
dhe degjenerimi i njeriut gjendet edhe si besim në të gjithë popujt e vjetër.<br />
Përveç së fshehtës së rënies, njeriu është më i pakuptueshëm se sa është për<br />
atë vetë e fshehta e pakuptueshme (e mëkatit). Dogma e Kishës mbi mëkatin<br />
stërgjyshor shpjegon shrregullin e botës dhe ligësinë e njeriut.<br />
Përndryshe, plotësoi miku im, kontradikta që ekziston tek njeriu çfarë tjetër<br />
dëshmon përveçse atë që njeriu nuk është më ashtu siç doli nga duart e<br />
Krijuesit? Dhe, sikurse thotë një apologjet i mençur: „Po qe se njeriu është<br />
bërë për Zotin, përse nuk është në një mendje me Zotin? Edhe në se nuk është<br />
bërë për Zotin, përse nuk mund ta gjejë qetësinë dhe lumturinë përveçse tek<br />
Zoti”? A nuk është kjo një logjikë katërkëndore që shpjegon ndodhinë e<br />
rënies?<br />
- Me të vërtetë, vërejta. Përvoja e „varfërisë” që mbart njeriu, çfarë tjetër<br />
është përveçse dëshmia e faktit që dikur ai pat qënë perandor? Mbajtja me të<br />
madh e njeriut, thotë dikush, është e madhe pikërisht për faktin që ndjehet<br />
fatkeq. Është, pra, fatkeq ngaqë është fatkeq. Por është edhe i madh, sepse e<br />
di që është fatkeq. Cili tjetër e quan veten fatkeq meqënëse nuk është më<br />
perandor, në mos po perandor i rënë?<br />
- Bijtë e mi, tha ava, këto arsyetime janë të mençura, por ato kanë vetëm një<br />
rëndësi ndihmëse për tema që në fakt ndodhen përtej njohjes racionale. Edhe<br />
2<br />
Teoklit Dionisiaku, Dialogë në Athos, Koleksioni „Mistika”, f. 19-<strong>22</strong>, Alba Julia,<br />
Rumani, 1994.<br />
25
ënia është një dogmë e besimit. Por besimi ekziston që arsyeja t’i<br />
nënshtrohet dhe të arrijë në njohjen e kufizimeve të veta. Nga sa kam<br />
studiuar, ngjarjet e rënies janë të kundërta me ato që njihen zakonisht nga<br />
përvoja, prandaj i duken të pamundshme atij që nuk beson, që s’ka besë. Por<br />
është e logjikshme që fakte të mbinatyrshëm të ndodhin në një gjendje të<br />
mbinatyrshme e, për pasojë, të jenë të mundshme vetëm në këtë gjendje të<br />
parë, në të cilën nuk gjendemi më. Dhe që ato të jenë të pamundshme në<br />
gjendjen e natyrshme në të cilën gjendemi tani...<br />
- Me të vërtetë, o at i shumëshenjtë, shtoi miku im. Kam lexuar diku se nuk<br />
duhet të vemë në dyshim misterin që ekziston në mësimin e rënies e të<br />
shpagimit. Që dikush që rrok Zotin, është e nevojshme t’i shpëtojë logjikës<br />
njerëzore. Kush mund ta kuptojë këtë dramë të madhe?<br />
- Vetëm besimi, u përgjegja, e cila merr pagën e vet. Vetëm besimi mund ta<br />
shohë të kthjelluar perden e dendur që mbështjell të fshehtën e syve të çdo<br />
përsiatjeje vetëmburrëse...<br />
- Historia e shenjtë, plotësoi nevojtari, nuk jep asnjë shpjegim lidhur me ç’ka<br />
qënë, pra, Parajsa, lumenjtë, të dyja pemët, ç’ka qënë gjarpëri, cili ka qënë<br />
qëndrimi ndaj Zotit i femrës dhe i burrit ose, më nâ fund, në lidhje me çfarë<br />
përfaqëson Zoti, ç’është drejtësia, mëshira dhe shenjtësia e Tij. Oh, ç’thellësi<br />
të mistershme struken nën lakonizmin e relatimit të saj, sa të guximshëm dhe<br />
të zbrazët jemi ne që e heqim veten gjykatës... Pasoi njëcopëherë heshtje e<br />
thellë. Duke e ndërprerë heshtjen tonë, miku im bëri vëzhgimin e<br />
mëposhtëm:<br />
- Neve, që besojmë, na mjafton të njohim, në pajtim me mësimin e Kishës, se<br />
Zoti e ngjizi njeriun sipas fytyrës dhe të ngjashëm me Veten, nga dashuria, që<br />
ta bënte pjesë të qënies së perëndishme. Se e nderoi me lirinë morale. Se i<br />
dha një porosi pedagogjike. Se djalli e joshi dhe e ndau nga Zoti, njeriu vdiq<br />
shpirtërisht, mendja dhe zemra iu çnatyruan, iu nënshtrua prishjes psikoshpirtërore<br />
dhe ia krijoi vetes tragjedinë... - -Me të vërtetë, e ndërpreva, sa e<br />
dobishme është për njeriun besimtar të kujtojë përditë rrënjët e veta të<br />
perëndishme, rënien që pati në Eden, por edhe shpagimin përkatës. Kësisoj<br />
nuk do të dehet me idenë që është një bir i denjë i Zotit. Por deri në vdekje<br />
secili do të mbartë, më shumë a më pak, damkat e prishjes adamike. A jeni<br />
dakord, at i shenjtë?<br />
- Sigurisht, u gjegj nevojtari. Përndryshe, monakizmi, për të cilin më pyetët,<br />
pikërisht këtë synon në jetë: ta ruajë me gjithë fuqinë kujtimin e gjendjes së<br />
perëndishme të njeriut para rënies, t’ia kujtojë tragjedinë e rënies, të luftojë i<br />
ndihmuar nga dhuntia e Krishtit që t’i fshijë njollat e „varfërisë” adamike, ta<br />
kthejë në „bukurinë zanafillore e të krijuar së pari” dhe ta kalojë në lumturinë<br />
në gji të Perëndisë...<br />
Një heshtje e thellë pasoi fjalët e nevojtarit të mençur. Provova një<br />
mirënjohje të pamatë ndaj Shpëtimtarit Krisht, i Cili „U bë Vetë njeri, që ta<br />
bënte Adamin zot”...<br />
26
Kurani dhe tekstet e shenjta hebraike<br />
Profeti Muhamet i ka cilësuar arabët si pasardhës të Abrahamit 3 (Ibrahimit), i<br />
cili është, në të njëjtën kohë, stërgjyshi i tyre - nëpërmjet të birit, Ismailit 4 -<br />
dhe i hebrenjve, nëpërmjet birit tjetër, Isaakut. Në evolucionin doktrinar të<br />
Muhametit, ashtu siç paraqitet edhe në Kuran, personazhet biblikë zenë një<br />
vend gjithnjë e më të rëndësishëm, edhe pse Shkrimi i Shenjtë (Dhiata<br />
eVjetër dhe ajo e Re) është cituar sipas të dëgjuarit me veshë ose sipas<br />
teksteve apokrife, nganjëherë me kuptim të shtrembëruar. Kjo ka ndodhur me<br />
siguri për të përcaktuar një kredo të bazuar në thelb mbi një monoteizëm<br />
intransigjent, mbrojtës të thekur të të cilit - e që përmenden dendur në Kuran<br />
- kanë qënë profetët biblikë.<br />
Kurani i referohet shpesh sabbat-it, ditë pushimi, Jerusalemi shënon<br />
drejtimin e lutjes (qibla) deri në shkëputjen nga Medina; Libri i Shenjtë<br />
përmban elemente doktrinare thelbësore, - ringjallja, përshkrime ushqimesh,<br />
elemente të së drejtës, - të pranishme edhe në judaizëm. Për Muhametin,<br />
hebrenjtë e Medinës janë aleatë të natyrshëm në mënyrë apriorike dhe<br />
zhgënjimi i tij është i madh ndaj mospranimit të tyre për t’u konvertuar në<br />
islamizëm. Ndarja me ta do të ishte e shpejtë dhe e dhunshme.<br />
Dallimi që judaizmi bën midis Torës (Biblës) dhe Talmudit (komenteve që<br />
ndodhen në themel të judaizmit), ekziston edhe në islamizëm. Traditat<br />
(Hadith), sipas Kuranit, janë Libri i Shenjtë, bazamenti i dytë i sheriat-it, i<br />
cili, ashtu si halaka e hebrenjve, është një ligj i perëndishëm që rregullon në<br />
mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me imtësi të gjitha aspektet e jetës.<br />
E drejta dhe mësimet e shkollave juridike, në të dyja konfesionet cilësohen si<br />
pjesë aktive të fesë. Kjo ngjashmëri i detyrohet ndofta ndikimit të hebrenjve<br />
të konvertuar në islamizëm. Traditat u zhvilluan sidomos në Irak, ku<br />
gjendeshin qëndrat e mëdha rabinase të Talmudit babilonas 5 .<br />
3 Abrahami (Avraam), që përmendet shpeshherë në Kuran ( në arabisht Ibrahim) si<br />
„miku i Zotit”, është, sëbashku me të birin, Ismailin, restauruesi i Kaabasë monoteiste<br />
të Mekës, që iu la trashëgim nga Adami (Ademi në arabisht), si vendi i parë i kultit<br />
monoteist zanafillor.<br />
4 Duke deklaruar se po „restauron” fenë monoteiste zanafillore të Abrahamit dhe të<br />
Ismailit, Muhameti i quan patriarkun hebre dhe djalin e vet të madh, stërgjyshër të<br />
drejtpërdrejtë të arabëve që jetonin në Veri të Gadishullit Arabik.<br />
5 Marrë nga Yves Thoraval, Dictionnaire de Civilisation Musulmane, Larousse, 1995.<br />
27
ESSE<br />
HIQMET MEÇAJ<br />
Modernizmi dhe Mikrobotizmi<br />
(Pasthënie e autorit për botimin e romanit “Kukullat e pyllit”)<br />
Ky shkrim nuk merr përsipër të shterojë katërcipërisht shkaqet që e lindën<br />
modernizmin, historike apo sociale, as meritat e të metat e tij. Është e vërtetë<br />
se modernizmi, me degëzimet e shumta, solli dhe po sjell pasuri të pafundme<br />
veprash dhe kryeveprash në të gjitha fushat e letërsisë dhe të artit, stile, mjete<br />
shprehëse. Është gjithashtu e vërtetë se zbulimet e mëdha në botën e<br />
shkencave, sidomos në fizikë, tronditën mjaft pikëpamjet filozofiko-estetike<br />
tradicionale, duke hedhur bazën për platforma të reja të mendimit, mbi të<br />
cilat do të lindej modernizmi.<br />
Filozofi estet amerikan P. Blank është shprehur se gjithë merita e<br />
Shredingerit, Hajzenbergut, Dirakut, Borit, qëndron në formulimin se “bota<br />
kuptohej si diçka e përbërë nga thërrmija materiale, kurse doli në fakt se<br />
është një sistem valësh, qendër e një cikloni valësh ose luhatje e eterit<br />
imagjinar”. Sipas tij ishte meritë e zbulimeve të mëdha shkencore të autorëve<br />
të mësipërm që materia u bë sinonim i energjisë. Pas kësaj, po sipas tij, tani<br />
materies s’i mbetet fare gjë dhe çdo aspekt qëndrueshmërie bëhet iluzor.<br />
Blanku është i mendimit se njerëzimi jeton në një botë hijesh, ajo që ndodh<br />
në të vërtetë nuk mund të kuptohet dhe çdo gjë, deri te sendet e njerëzit, janë<br />
fantazma të vetes së tyre. Kështu që arti bëhet abstrakt, sepse vetë bota është<br />
bërë abstrakte.<br />
Para një hopi të tillë të shkencës, që do të përgatiste shtysën aq të madhe të<br />
zhvillimeve të shekullit XX, njerëzimi ndjen krizën e personalitetit të vet.<br />
Estetja Sjedakova vëren se modernizmi nisi në kohërat e ashtuquajtura të<br />
krizës së personalitetit dhe kësisoj duhej të kishte punë me këtë krizë. Meqë<br />
gjërat koklaviten, nuk janë më aq të thjeshta si më parë, sipas saj, duhej të<br />
krijoheshin forma të reja më reale se ato që zotërojnë në kohën e tashme:<br />
kërkohej një harmoni e re, më e ndërlikuar, më e thellë.<br />
Kriza e personalitetit ndjehet fuqimisht në të gjitha rrymat moderniste, te<br />
simbolizmi, dadaizmi, surrealizmi, ekzistencializmi, përroi psiqik,<br />
antiromani, realizmi magjik, etj.*<br />
Te përfaqësuesit e shquar të “përroit psiqik”, Prusti, Xhojsi, Kafka etj, si dhe<br />
ata të ekzistencializmit si Sartri, Kamy, kriza e personalitetit përftohet në<br />
gjëndje unikale, herë si vetizolim, neveri, bashkëfajësi e herë tjetër si paaftësi<br />
për të perceptuar botën materiale jashtë botës iluzore.<br />
Kafka është i mendimit se njeriu nuk mund të ketë personalitet, përderisa<br />
jeton në situata absurde.<br />
28
Xh. Xhojsi, në romanin “Ulisi”, botuar në vitin 1924, shprehet me gojën e<br />
njërit prej personazheve se “jeta e secilit nga ne është baras me shumë ditë<br />
njëra pas tjetrës. Duke kaluar përmes vetvetes, ne takojmë vjedhës, shpirtëra,<br />
trima, pleq, të rinj, gra, të reja, vëllezër, bashkëpunëtorë. Por te ata takojmë<br />
gjithmonë e gjejmë veten tonë”.<br />
Kriza e personalitetit është një temë mjaft e gjerë, që kërkon vëmendje dhe<br />
trajtim të veçantë për të kuptuar thellë krijimtarinë moderniste. Por ajo lidhet<br />
ngushtë me krizën e kohës dhe nuk mund të vështrohet asnjëra më vete, pasi<br />
prej tyre rrjedhin edhe prurjet e të në fushën e gjuhës, simboleve, shenjave e<br />
kodeve të tjera.<br />
Teoria e relativitetit e Ajnshtajnit, sipas së cilës bota nuk është me tre<br />
përmasa, por me katër, ku trupat e ndryshëm nuk kanë vetëm gjatësi, gjerësi,<br />
thellësi, por edhe kohë të ekzistencës së tyre, nuk mund të mos prekte<br />
krijimtarinë letrare e artistike.<br />
Bergson e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën. Sipas tij<br />
kujtimet janë faktor vendimtar në jetën e njeriut, bazë e ekzistencës së tij. Ai<br />
kështu i hap shtigje me filozofinë e vet letërsisë së “përroit psiqik” të Prustit,<br />
Xhojsit, Kafkës.<br />
Kujtimet nuk paraqitin jetën e njeriut, por e gëlltitin atë, e vënë nën pushtetin<br />
e tyre; nuk janë mbresat që na rrëfejnë për jetën, por jeta përbëhet nga vetë<br />
kujtimet.<br />
Shkrimtarët modernistë e mohojnë rrjedhjen e kohës në një drejtim.<br />
Copëzimi i kohës, u bë për modernistët pikënisje e iracionalizmit, ku<br />
personaliteti copëzohet në gjëndje të kundërta shpirtërore. Copëzimi i kohës<br />
jepet sidomos në antiromanet e Rob-Grijesë, ku shohim kaos ngjarjesh që<br />
duken absurde, ngaqë koha jepet e coptuar dhe e çliruar nga lidhjet shkak -<br />
pasojë.<br />
Sipas A. Hauzer (estet amerikan), kujtesa mbi kohën është një periudhë e<br />
caktuar e jetës sonë dhe s’ka ekzistencë reale.<br />
Platforma e estetikës moderniste për hapësirën dhe kohën është ndërtuar duke<br />
u mbështetur te filozofia pozitiviste e Mahut dhe Avenariusit, ku hapësira dhe<br />
koha janë vargje të rregullta ndijimesh<br />
Për modernistin, e shkuara ende s’ka qenë, ajo pret të ardhmen e saj. Forma e<br />
kohës ka kaluar pakthyeshëm...mbetet vetëm montazhi mekanik i copëzave,<br />
në mbledhjen e të cilave nuk parakuptohet asnjë lloj kufizimi, kurse shenjat<br />
janë të kufizuara e të zbrazëta.<br />
Eliot - Në fundin tim është fillimi im.<br />
Kavafis - ...Mësoje se kurrë,<br />
askush nuk lindi dhe nuk vdes askush. poezia “përjetësi”<br />
Paul Celan – Duke ia hequr kohës guackën, e mësojmë të ecë –<br />
koha kthehet në guackë. –Poezia “Corona”<br />
Në jargë paravdekje nën parzmën e erërave dhe hëna<br />
plastë si bombë.<br />
Një tjetër tokë ardhtë! –Poezia “Jo këtu dhe jo menjëherë”<br />
Elitis – Asgjë nuk vjen. Asgjë<br />
29
nuk shkon.. - Poezia “Klima e mungesës”<br />
Jetën time e solla këtu<br />
mbledhje të bardha, shuma të zeza. -Poezia “Përvjetor”<br />
Jetojmë veç falë përjashtimit<br />
shtiremi se asgjë nuk ndodh. - Poezia “Lufta e Trojës”<br />
A. Breton te “Manifesti i parë i surrealizmit” (1924), thotë: “Unë besoj në<br />
bashkimin e ardhshëm të këtyre dy gjendjeve, të cilat në vështrim të parë<br />
duken si të kundërta: gjumit dhe realitetit në një realitet absolut, në një<br />
superrealitet”.<br />
Sipas modernistëve gjuha është pushtet tiranik përdhunues, ajo nuk e zbulon<br />
botën, por e mbyll me shtatë dryne që duhen thyer, shprehet Sjedakova.<br />
Kurse në estetikën semiotike objekti themelor i vëmendjes së artistit duhet të<br />
jetë procesi i ndërtimit të veprës artistike, jeta e pavarur e fjalëve dhe jo<br />
njerëzit, sjelljet, mendimet, ndjenjat e tyre. Arti në tërësi shpallet gjuhë dhe<br />
vlera estetike e veprave artistike lidhet me strukturat e shenjave të ndryshme<br />
dhe me raportet e tyre formale.<br />
Shkrimtarët modernistë ndjejnë terrorin verbal, shkatërrimin e gjuhës,<br />
gramatikës, sintaksës. Kjo edhe te përroi psiqik, dadaistët, futuristët,<br />
ekspresionistët, surrealistët, përfaqësuesit e antiromanit.<br />
Të ashtuquajturit chozistë (sendistë), pasi kanë përjashtuar njeriun nga qendra<br />
e artit, përdorin një gjuhë natyraliste, me fjali të gjata dhe plot imtësira. Për<br />
modernistin tjetër kod ka shkrimtari, tjetër lexuesi e përderisa ekzistojnë dy<br />
kode të tillë, më tepër rëndësi ka ai i të parit.<br />
Te ky fragment i Rob-Grijesë ndjehet fort mirë se si vepra letrare është vetë<br />
gjuha. “Tetë gishtrinj të shkurtër, të trashë prekin njeri tjetrin. Pjesa e prapme<br />
e dorës së djathtë është mbi pjesën e brendshme të së majtës. Gishti i madh i<br />
së majtës përkëdhel thoin e gishtit të djathtë, në fillim lehtaz, pastaj e<br />
shtrëngon më me forcë. Më vonë e ndryshojnë pozicionin...”<br />
Ka kaluar më se një shekull që nga fillimet e modernizmit, i cili u degëzua në<br />
dhjetra shkolla e rryma, secila me përfaqësues të shquar e me kryeveprat e<br />
veta. Në se shkencat moderne të kohës hodhën hapat e para të mëdha dhe<br />
“materia u bë sinonim i energjisë”, duke krijuar iluzionin e shkatërrimit të<br />
saj, edhe letërsia e artet e të gjitha llojeve kërkuan e gjetën mjete të reja<br />
shprehëse, stilistike e gjuhësore, duke i gjallëruar ato. Shohim kompozicione<br />
të reja, vendosen të tjera pozicione filozofiko-estetike, personazhet ndihen më<br />
ngushtë se më parë, bota konceptohet krejt ndryshe, bëhet më e imtë, më e<br />
copëzuar.<br />
Kjo vihet re më mirë, në se lexon në të njëjtën kohë një roman të Balzakut<br />
dhe një të Kafkës apo Markezit. Pikërisht imtëzimi i botës, apo<br />
mikrobotizimi, bëhet një dukuri tejet e dukshme në zhvillimin e mëtejshëm të<br />
shkencave, të cilën nuk mund ta lërë pa vërejtur as shkrimtari. Raportet<br />
makrobotë-mikrobotë lidhen më ngushtësisht, po dhe acarohen nën trysninë e<br />
streseve të ndërsjellta.<br />
Të gjitha veprat letrare e shfrytëzojnë kohën në drejtim të kundërt të saj. Në<br />
se koha realisht rrjedh në një drejtim, e shprehur gjuhësisht kështu: vjen nga<br />
30
do të..., prek po dhe shkon te isha, që janë përkatësisht e ardhmja, e tashmja<br />
dhe e shkuara, në letërsi ngjarjet asnjëherë nuk rrjedhin në këtë kah, por me<br />
isha dhe rrallëherë me jam, kurrë me do të. E ardhmja ose ajo që shprehet me<br />
do të, është një kohë iluzore, që pritet të ndodhë, mund edhe të mos ndodhë,<br />
mundet të jetë edhe një dëshirë, vegim, apo trillim i yni, një zanafillë e<br />
mikrobotës njerëzore. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë<br />
e gjatë, por edhe e pafundme, megjithëse e mjegullt dhe pa konture të<br />
dukshme, është ajo që pritet në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr,<br />
entusiazëm, apo indiferentizëm. Edhe e shkuara, ose ajo që shprehet me isha,<br />
është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, edhe ajo pa konture tepër të<br />
qarta, është e deformuar dhe aspak e njëllojtë, qoftë edhe për dy vetë, të cilët<br />
e kanë përjetuar bashkërisht të njëjtën ngjarje. Është një kohë e ftohtë,<br />
emocionet e së cilës gjithnjë largohen, mjegullohen, deri sa një ditë humbin<br />
krejtësisht, në se nuk janë riprodhuar. Kurse e tashmja, ose ajo që shprehet<br />
gjuhësisht me po, është një kohë tepër e shkurtër, një grimcëz, vjen me<br />
shpejtësi nga do të dhe largohet po me shpejtësi te isha. Kjo kohë kaq e<br />
grimcuar, që do ta quaja “koha reale”, i përjeton të tria kohët njëherësh. Ajo<br />
e pret të ardhmen në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr,<br />
entusiazëm, apo indiferentizëm, përjeton gjithçka që sjell ajo dhe i përcjell<br />
drejt së shkuarës, me dhimbje, gëzim, shpresën e ritakimit, rigjetjes, ankthin e<br />
harrimit, humbjes, zhgënjimit. Në se e ardhmja vjen pambarimisht dhe e<br />
shkuara largohet pafundësisht, e tashmja, tejskajshëm e vogël, pret e përcjell<br />
nën trysnitë dhe streset e dy të tjerave, të cilat në krahasim me të janë<br />
makrobotë. Në se e tashmja është kohë reale, krijuar nga e ardhmja që vjen<br />
për t’u bërë kohë reale vetëm për një grimë, atëhere lind pyetja: po jeta vetë<br />
ç’është? Mos vallë shuma e këtyre mikrogrimcave reale të së tashmes? Apo<br />
pritja e prurjeve të mundshme e iluzore nga e ardhmja, ose rrjedhje drejt së<br />
shkuarës e këtyre mikrogrimcave, që, pasi janë konsumuar, largohen<br />
pambarimisht deri në shuarje?<br />
Në se të gjitha këto do të shndrrohen në lëndë letrare, shkrimtari do të bëhej<br />
tepër arbitrar dhe i dhunshën në se i imponon lexuesit si kohë reale të<br />
shkuarën, për ta bindur atë se gjithçka ndodh vetëm kështu e jo ndryshe. Por<br />
lexuesi i ndjen trysnitë e të tria kohëve njëherësh, ndjen se si personaliteti i<br />
shtypet nën këto trysni dhe jeta reale e tij është vetëm një grimcë e ardhur nga<br />
një kohë e turbullt që ai e ka përfytyruar në mënyra të tjera e që ka rrjedhur<br />
me shpejtësi drejt së shkuarës duke e kënaqur apo zhgënjyer dhe vetëm<br />
mendimi se edhe ai, në një të shkuar jo tepër të largët, në fillim do të<br />
shndrrohet në një kujtim që pak nga pak do të shuhet deri sa të humbasë<br />
përfundimisht, sikur s’ka qënë kurrë. Ndoshta do të duhej t’i jepnim deridiku<br />
të drejtë Sjedakovës kur pohon se kërkohet një harmoni e re, më e koklavitur,<br />
më e thellë, apo Bergsonit, që e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me<br />
kujtesën.<br />
*Autori i shkrimit u është referuar edhe disa burimeve që ka përdorur prof. A.Uçi.<br />
31
KRITIKË * CRITIC�<br />
ANTON GOJÇAJ<br />
Tema e heroit nacional në letërsi<br />
(Pjesa e fundit)<br />
VII. MITI I “MOTIT TË MADH”<br />
Paraqet një paradoks të llojit të vet, se si një epokë e stërmbushur me gjak e<br />
grumbuj luftëtarësh të rënë në luftërat e njëpasnjëshme, që për epilog ka një<br />
ekzod nga më rrënqethësit që njeh historia e shqiptarëve, pikërisht ajo të<br />
çmohet si epoka e “Motit të madh”. Përgjigjja fshehet në qëndresën e<br />
sublimuar në figurën e prijësit legjendar. Poetët romantikë ndërkaq, atë<br />
periudhë e imagjinojnë si “periudhë të pavarësisë, të lirisë dhe të lumturisë<br />
së shqiptarëve” 6 , megjithëse, dorën në zemër, në një periudhë të pasur veç<br />
me lot, gjak, koka të prera, me fusha ku mbillen kokat, që vaditen me gjak e<br />
korrën me zjarrë, për lumturinë as që mund të flitet. Mirëpo, diskursi heroik<br />
ka prizmin e vet të vlerësimit dhe të emërimit të gjërave.<br />
Miti i “Motit të madh”, të cilit shtresa të veçanta semantike, emocionale dhe<br />
historike iu mbindërtuan sidomos nga arbëreshët, sepse atyre ua përkujtonte<br />
epokën e ekzodit masiv nga “Dheu-mëmë”, por edhe qëndresën heroike të<br />
arbërit kundër superfuqisë së kohës, Turqisë, tharmin e mori prej më të lashtit<br />
autor, të një teksti mbi Skënderbeun, që dihet deri sot, pra, Barletit: “Me të<br />
vërtetë, ishte kthyer atëherë përsëri shkëlqimi i lashtë i Maqedhonisë dhe<br />
dukej se kishin ardhur prapë, tamam siç ishin dikur, kohët tanimë të harruara<br />
të Aleksandrit dhe të Pirros.” 7 Në një mënyrë me këto fjalë mbillet fara e<br />
“Motit të madh“, që do të mbijë e do të lulëzojë sidomos tek arbëreshët, por<br />
edhe te rilindësit e tjerë shqiptarë. Një shembull i bukur është edhe panorama<br />
idilike-historike që del nga vargjet e Naim Frashërit, kur ai evokon<br />
Shqipërinë e shekullit të Skënderbeut:<br />
“Mbretëri ishte lirija,<br />
që kish ç’do shqipëtar pjesë,<br />
ligjë ishte njerëzija,<br />
vëllazërija ish besë.” 8<br />
As vetë Sabri Godo, përndryshe i njohur si demitizues dhe si autori që heroit<br />
nacional i ka dhënë dimensionin e një njeriu të zakonshëm, dhe që përveç<br />
heroizmit në luftë sheh edhe vështirësitë dhe problemet e mbijetimit real të<br />
6 Rexhep Qosja, Hist. e let. shqipe, Romantizmi I, f. 184.<br />
7 Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, vep. e cit. f. 283.<br />
8 Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, vep. e cit. f. 75.<br />
32
njerëzve të asaj epoke, nuk i shpëton tundimit të himnizimit të saj: “Ishte<br />
koha e mrekullive, që krijojnë besimin, i cili bën pastaj mrekulli të<br />
vërteta. Besimi merrte flakë me shfaqjen e heronjve. Ishin ditët e vrullit<br />
të madh, kur çdo shqiptar ndihej një kreshnik.” 9<br />
“Moti i madh” sipas ligjërimit të parafrazuar të Skënderbeut të Godos, para<br />
kardinalëve të Vatikanit, bie ndesh, gati si një thjerrëz antitetike, me “Motin e<br />
madh” të Naimit ta zëmë, sepse tabloja e shkrimtarit realist është gjithça<br />
tjetër veç jo idilike: “Gjaku buronte ende i ngrohtë nga damarët e prerë<br />
të vendit të tij. Atje gratë s’kishin më lotë dhe pleqtë vdisnin nga<br />
dhembja. Ata që i shpëtuan vdekjes, nuk i gëzoheshin jetës, sepse vdekja<br />
kishte marrë një pjesë të jetës së tyre”. 10 Ky çidilizim i dhimbshëm realist,<br />
ky deheroizim i realitetit të “Motit të madh”, nuk do të thotë edhe zvogëlim i<br />
vlerave semantike dhe emocionale të vetë heroit nacional, përkundrazi kjo<br />
natyrshmëri historike pa kozmetikë stilistike, i lë heroin dhe bashkëluftëtarët<br />
e tij të duken edhe më madhështorë. “E Madhërishmja” paraqet një kategori<br />
estetike tipike për artin heroik. “E Madhërishmja” e epokës së “Motit të<br />
madh” konsiston pra jo në jetën e begatë me kënaqësitë e jetës, por në<br />
kundërshtimin heroik të së keqes, deri në fund dhe në sakrificën heroike për<br />
lirinë e vendit, por edhe në kontekstin e mbrojtjes së Europës së krishterë prej<br />
sulmit të turqve myslimanë.<br />
VIII. NGA DISKURSET E LETËRSISË ME TEMATIKË HEROIKE*<br />
Për diskursin e veprës në shqyrtim të Marin Barletit, nga ajo që u tha mund të<br />
nënkuptohet se aty gërshetohen diskursi historik me atë letrar. Referencat e<br />
shumta historike e vërtetojnë atë të parin, kurse sa i takon diskursit letrar, ai<br />
shprehet sidomos në kontributet retorike të Skënderbeut në këtë vepër.<br />
Fjalimet e tij pa dyshim do të mund të radhiteshin ndër xhevahiret e<br />
trashëgimisë retorike shqiptare. Të dhënat statistikore mbi të rënët (numri i të<br />
vrarëve) që jepen te Barleti, në rastin më të mirë do të mund të ishin në<br />
vendin e vet në një diskurs fantastik, por kurrsesi në një kontekst historik. Për<br />
shembull, në një vend thuhet se pas një beteje të zhvilluar në vitin 1444, të<br />
vrarë mbeten 10 mijë turq dhe 300 epirotas (f. 169), diku tjetër ky bilanc<br />
është 2 mijë turq dhe 42 epirotas, kurse kulmi i kësaj tendence arrihet në<br />
faqen 376, kur raporti i të vrarëve është 30 mijë turq e veç 60 epirotas(!?).<br />
Diskursi bazik në poemën “Histori e Skënderbeut” të Naimit është ai<br />
historik-heroik. Ky diskurs më pastaj degëzohet në shumë shprehje<br />
ligjërimore, që funksionojnë së bashku si një tekst poetik.<br />
* Sipas M. Faucault, diskursi paraqet një shumësi shprehjesh (kuptimesh) që i takojnë<br />
të njëjtit sistem. Cituar sipas : Clemens Kamler, Historische Diskursanalyse, në librin<br />
Literaturwissenschaft, hamburg 1992, f. 630.<br />
9<br />
Sabri Godo, Skënderbeu, Tiranë 1975, f. 100.<br />
10<br />
Aty, f. 425.<br />
33
Ligjërimi idilik, me të cilin veçohet poema e Naimit, vihet në funksion të<br />
himnizimit të figurës së heroit nacional dhe të shekullit të tij, por në raport<br />
me realitetin e antitezës historike, të pandryshuar gjatë shekujve, sepse<br />
Shqipërinë ende e sundonin osmanët, merr përmasa dhe nënshtresa të shumta<br />
e të llojllojshme:<br />
"Mbretëronte urtësija<br />
Paqa, kamja, nderi, shpresa,<br />
Drejtësi e dashurija<br />
Miqësija, besa-besa.<br />
Tek po gjendej Shqipërija<br />
Në këto të mira kaqe,<br />
Që mbretëron mirësija<br />
Dh ish në preh’e në paqe.<br />
Kur nj’e madhe egërsirë<br />
Duke dalë prej Asije,<br />
U përhap si errësirë,<br />
Dh’e mbuloj botën si hije?<br />
Ish një komp i mallëkuar “(…) 11<br />
Nuk nevojitet shumë erudicion as informacione nga historia, e sidomos nuk<br />
duhet të jeshë shumë i mençur që të konstatosh se fjala është për teprime<br />
ekstreme, tipike për këngët epike legjendare gojore, por edhe për këngët<br />
epike të kodit heroik. Invokacionet, që lajmërohen në poezinë epike qysh te<br />
Homeri, janë të shpeshta në poemën e Naimit. Ja vargjet e fillimit të poemës:<br />
“ Këndo, ëngjëll urtësinë<br />
edhe gjithë mirësitë,<br />
Skënder-Ben’e trimërinë,<br />
Të lumtë goja, këndona,<br />
Me gjuhë të ëmbël si mjaltë<br />
Skënder-Ben’e madh tregona” 12<br />
Naimi nuk i thërret muzat për ta frymëzuar, por engjëllin, çka poemës i jep<br />
karakter të “shenjtëruar”. Ndoshta, në këtë frymë nuk është pa vend të thuhet<br />
se te romantikët shqiptarë ka një prirje për t’i dhënë karakter gati “religjioz”<br />
njësisë kombëtare, kurse në këtë kontekst Skënderbeu, natyrisht, është<br />
kryeshenjti i shqiptarisë.<br />
Ekosistemi heroik përfshin edhe dimensionin etik, sepse hero mund të jetë<br />
vetëm dikush me virtyte të përsosura, qëndrim të cilin e përfaqëson edhe<br />
Naimi në heroin e vet të dashur. Ky tip ligjërimi mbështetet me një krah të<br />
* Sipas M. Faucault, diskursi paraqet një shumësi shprehjesh (kuptimesh) që i takojnë<br />
të njëjtit sistem. Cituar sipas: Clemens Kamler, Historische Diskursanalyse, në librin<br />
Literaturwissenschaft, hamburg 1992, f. 630.<br />
11 Aty, f. 9.<br />
12 Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, g. 7.<br />
34
vetin në filozofinë e etikës kristiane, por po aq edhe në etikën etnologjike të<br />
shqiptarëve, që vihet në kontrast të fortë me etikën e pushtuesit, që rrëfehet si<br />
kundëretikë. Këtu ka vend të flitet për teknikën bardhë e zi të përshkrimit të<br />
dy qytetërimeve, gjë që nuk mund të jetë e saktë, por është e saktë në prizmin<br />
e vrojtimit të njëanshëm të së vërtetës.<br />
“unë punë të pambarë,<br />
e të-papëlqyer s’dua;<br />
duhet të jini të-mirë,<br />
e të kini trimërinë,<br />
të mos bëhi egërsirë,<br />
po të mbani njerëzinë;<br />
jo të merrni, të rrëmbeni<br />
të shani e të godini<br />
të ripni e të gënjeni,<br />
po faqe bardhë të jini” 13<br />
Kështu i porosit heroi etik ushtarët e vet, rrjedhimisht kështu i porosit<br />
iluministi Naim Frashëri bashkatdhetarët bashkëkohës. Ekstrem në<br />
përshkrimin e virtyteve të heroit pozitiv, folësi përdor fjalor ekstrem edhe në<br />
dhënien e anti-etikës të heroit negativ. Ana e errët e kundrimit bardhë e zi në<br />
poemën heoike të Naimit duket kështu:<br />
“M’i madh’i tyre, Murati<br />
s’kish ndër mënt kurrë të mira,<br />
posi e gjet nga i ati,<br />
më të ligat kish dëshirë,<br />
njeri në jetë s’peshonte,<br />
dhen’e zij gjithë të-tinë,<br />
Konstandinopojën donte,<br />
dhe Romën e Italinë;<br />
doj të hynj në gjith’Europë,<br />
e gjithë kombet që qenë,<br />
rrih t’i bënte mijë copë,<br />
Urdhër i tij vraje! Vare!” 14<br />
Një veçori tjetër të poemës “Histori e Skënderbeut” paraqesin sekuencat<br />
alegorike. Në një parafytyrim të largët krejt kjo vepër është një rrëfim<br />
parabolik-alegorik, sepse duke kënduar mbi heroin nacional të shekullit XV,<br />
folësi përgatit fiksionin e heroit të ardhshëm kombëtar, i cili do ta inskenonte<br />
sërish atdhedashurinë dhe idealin e sakrificës heroike për lirinë e Atdheut.<br />
13 Aty, f. 39-40.<br />
14 Aty, f. 31.<br />
35
“mbretëresha u qetua,<br />
kur n’ëndërrë ju rrëfye<br />
një rrip’e një shkretëtirë,<br />
dhe pas një shpelle qëndruar<br />
një kuçedër nj’egërsirë<br />
me ca sy të xgurdulluar!<br />
Në mest të gjakut po rrinte,<br />
rreth e rrotullë vështronte,<br />
shumë frynt’e shkrefëtinte<br />
dhe tym e flakë lëshonte!<br />
Tre nga djemtë e saj kish zënë<br />
e si ujku po i çante,<br />
si shqerra posht’i kish vënë,<br />
edhe mushkëritë u hante!<br />
M’i vogëlthi po vinte<br />
si ëngjëll pjellë më dritë,<br />
si lëmsh’i djellit ndrinte,<br />
nat’e errët u bë ditë;<br />
Kuçedrësë ju lëshua,<br />
i ra me kordhë dh’e vrau” 15<br />
Flitet pra për ëndrrën e Vojsavës, e cila si e tillë, paraqet një mikro-histori të<br />
Skënderbeut, të rrëfyer nëpërmjet kodit alegoriko-onirist. E veçanta e<br />
alegorikes qëndron te nënteksti, në shresën e dytë pra, e jo në domethënien e<br />
parë, atë të shënuarën, të fjalëpërfjalshmen. Segmenti onirist (apo<br />
oniromantia, shpjegimi i ëndrrave) ndërkaq shërben për të mitizuar alegorinë<br />
dhe për t’i dhënë asaj karakter profetik. Shqerrat që simbolizojnë viktimat e<br />
pafajshme deshe s’deshe të përkujtojnë simbolikën tradicionale të<br />
krishterizmit.Tjetër gjë që bie në sy në këto vargje është krahasimi me<br />
engjëllin që pjellë dritë, i cili natën e bëri ditë, ta përkujton religjionin e<br />
lashtë persian që bazohet mbi luftën e përhershme midis dritës dhe territ në<br />
gjithësi, në ç’kontekst heroi nacional i Naimit është luftëtar i dritës. Këto<br />
elemente, të thuash ezoterike, krijojnë një konstelacion të jashtëzakonshëm,<br />
ku gjendet dhe vepron një figurë e jashtëzakonshme. Një prishje të idilës<br />
“oniriste” e gjejmë në romanin e S. Godos, ku Skënderbeut “i ishte shfaqur<br />
në ëndërr Shën Gjergji vetë dhe i kishte dorëzuar një shpatë të ndritur”.<br />
Mirëpo, këtu folësi rrëfen “realisht” edhe se si Peshkop Andrea ëndrrën e<br />
Gjergjit e mbindërtoi, duke i shtuar edhe disa gjëra, për ta shfrytëzuar ëndrrën<br />
e heroit për gjëra fare praktike, propagandistike.<br />
Romani “Skënderbeu” i Sabri Godos, me mbi 500 faqe tekst, përmban të<br />
paktën disa tipe diskursesh, sado që dominohet nga diskursi historik- realist,<br />
gjë që është e vetëkuptueshme në kontekstin e tematikës së heroit nacional,<br />
sepse ka të bëjë me një personalitet të njohur historik, për të cilin kanë<br />
15 Aty, f. 29-30.<br />
36
shkruar shumë historianë dhe mesazhi historik i tij është ende shumë energjik<br />
dhe i rëndësishëm. Ky diskurs përveç tjerash realizohet me dhënien e saktë të<br />
datave të ngjarjeve që i përshkruan, me ditën, muajin dhe vitin e saktë, me<br />
çka synohet një besueshmëri më tepër karakteristike për shkencën e historisë<br />
sesa për letërsinë si imagjinatë, mirëpo dukuri kjo e shpeshtë dhe e njohur në<br />
letërsinë e ashtuquajtur dokumentare. Historizmat e cilësojnë këtë roman gati<br />
po aq sa edhe poemën epike të Naimit, pavarësisht se këtu narracioni është<br />
më i matur, më i pasur dhe më i realizuar. Shkrimtari në këtë vepër “ka<br />
gërshetuar gjuhën e artit me ligjëratën shkencore, teknikat, procedimet,<br />
modelet dhe mjetet e artit letrar dhe teknikat, instrumentet dhe me mjetet e<br />
njohjes racionale”. 16<br />
Sa u përket diskurseve në romanin “Skënderbeu” të Godos, logjikisht se<br />
dominon diskursi historik. Ky diskurs shfaqet në disa mënyra: a) Përmes<br />
dhënies së datave të sakta (dita, muaji dhe viti), në fillimin e shumë kapitujve<br />
dhe nënkapitujve, psh.: “Gjergji erdhi përsëri në vitin 1937” 17 , ose<br />
“Murati…arriti në Krujë në mbrëmjen e 14 majit 1450” 18 , apo “Në 1 mars të<br />
vitit 1462 dogji Kristofor i tha këshillit se atë pranverë…” 19 , etj.etj..<br />
Si digresion të vogël veç është eudhës të konstatohet se Kadare në romanin<br />
“Kështjella” nuk përdor të njëjtin teknikë; b) Mënyrë tjetër e shfaqjes së<br />
kodit historik në këtë roman është se gjuha narrative përngjan mjaft në një<br />
diskurs të të mirëfilltë historiografik, gjegjësisht me një shkrim monografik.<br />
Kjo është një gjuhë sintetizuese, e përgjithësuar, që jep tablo autentike:<br />
“Atëherë papa Kalisti kuptoi se kjo mësymje e Mehmetit me forca aq të<br />
mëdha nuk ishte një fushatë e thjeshtë për ndëshkim e plaçkë, por një lëvizje<br />
themelore në strategjinë turke. Për të sulmuar Hungarinë dhe Europën,<br />
Mehmeti duhej të asgjësonte më parë Skënderbeun, që mund t’i hidhej në<br />
shpinë, t’i priste furnizimet dhe rrugët e tërheqjes.” 20 ; c) Historizmi këtu edhe<br />
propagandohet: “Plimusini u ngrit në këmbë dhe, si e mposhti turbullimin,<br />
tha me sinqeritet e me një qortim të rëndë ndaj vetes se njeriu, që nuk e dinte<br />
historinë e të parëve të tij, duhej të quhej i humbur.” 21<br />
Diskursi filozofik-religjioz-mitik paraqitet më se një herë, mirëpo shpesh në<br />
një kontekst që njëkohësisht inkuadrohet edhe në hapësirën e antitezës<br />
historike, e kjo kryesisht për të dhënë logjikën e të menduarit religjioz-mitik,<br />
me anë të të cilit shpjegohet edhe motivimi i ushtrisë për pushtime të vendeve<br />
të huaja, madje edhe përkrye vetëflijimit. Ky diskurs është në funksion të<br />
shpjegimit të konfliktit midis dy popujve, dy feve, dy qytetërimeve, si dhe<br />
përpiqet të hulumtojë nga vjen vendosmëria e një tipi të civilizimit për të<br />
përmbysur tipe të tjera të civilizimit: “ Imami shtriu Kur’anin përpara dhe<br />
16<br />
Bajram Krasniqi, vep. e cit. f.115.<br />
17<br />
Sabri Godo, Skënderbeu, Tiranë 1975, f. 27.<br />
18<br />
Aty, f.130.<br />
19<br />
Aty, f. 318.<br />
20<br />
Aty, f.260.<br />
21<br />
Aty, f. 295.<br />
37
djali u betua mbi librin e shenjtë dhe mbi pallën e tij, për shpirtin e babait<br />
dhe për shpirtin e njëqind e njëzet e katër mijë profetëve se do të çonte fenë e<br />
islamit në veriun e botës”. <strong>22</strong><br />
Një diskurs provokues është ai politiko-ateist, ku një lexuesit të njoftuar me<br />
gjendjen politike në Shqipërinë e kohës kur u shkrua ky roman, pra fillimi i<br />
viteve shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, do t’i shkojë mendja shpesh në<br />
realitetin shqiptar të epokës komuniste, që arriti të vetëshpallet si shteti i parë<br />
ateist në botë. Fjalia që në këtë roman del nga gojë e Skënderbeut: “Vatikani<br />
plaçkitë Europën dhe pasurohet në emër të kryqëzatës”, më tipike është për<br />
kohën e shkrimit të romanit sesa për epokën e Skënderbeut. E ngjajshme<br />
është edhe një fjali tjetër, po e Skënderbeut: “Do të doja t’i jepja fund luftës<br />
me turkun dhe të nisja një luftë tjetër kundër Selisë së Shenjtë”, 23 e cila sikur<br />
Shqipërinë e vë në pozicion antitetik jo vetëm me pushtuesit aziatikë, por<br />
edhe me gjithë botën. Është me interes se si pozicionohet narratori ndaj<br />
Europës: “ U mbyll një cikël i plotë i luftës, gjatë së cilës Shqipëria shpresoi<br />
dhe besoi në Evropën. Tani do të hapej një faqe e re në historinë e këtij<br />
vendi.” 24 Lexuesi e ka shumë vështirë t’i injorojë aluzionet e hapëta me<br />
realitetin politik shqiptar në kohën e regjimit enverist, pra fillimin e<br />
(vetë)izolimit të plotë të Shqipërisë ndaj botës. Ndoshta kjo gjë tregon më së<br />
miri se si një vepër flet mbi kohën e vet edhe atëherë kur flet për një kohë<br />
shumë shekuj më të hershëm. Si sqarim nuk bën të mos thuhet se këto<br />
diskurse e tipe ligjërimi nuk janë në kundështim me ligjshmëritë e letërsisë,<br />
sepse pa marrë parasysh qëndrimin e lexuesit ndaj cilësdo çështje, letërsia<br />
“historike”gjithmonë flet mbi atë se si ka mundur të ndodhë dhe jo se si ka<br />
ndodhë me të vërtetë.<br />
IX. NGA TIPOLOGJIA E HEROIT NACIONAL<br />
Tipologjia të cilën e shfrytëzoi Marin Barleti për të portretizuar fizikun e<br />
Skënderbeut bëhet sipas skemës humaniste, dmth nën ndikimin e idealeve të<br />
antikitetit: "(...) bukuria e trupit dhe hijeshia e gjymtyrëvet (...) - Shtati i tij i<br />
lartë e i hedhur; krahët që s'ishin parë më të bukur tek njeri; qafa e fuqishme<br />
dhe e përkulur, si e atletëve; gjerësia e supevet e admirueshme; ngjyra e<br />
bardhë si e derdhur në të kuq të padukshëm; shikimi i syvet as i egër, as i<br />
fjetur, por shumë i këndëshëm." 25 Këto epitete ta përkujtojnë idealin e<br />
bukurisë fizike të antikës, por edhe atë thënien e lashtë: "Në trup të<br />
shëndoshë, mendja e shëndoshë", gjë që përforcohet nga një e dhënë tjetër e<br />
këtij burimi, që thotë se Skënderbeu, krahas veçorive fizike të lartshënuara,<br />
mësoi "gjuhën dhe letërsinë turke, arabe, greke, italike dhe sllave”. 26<br />
<strong>22</strong> Sabri Godo, Skënderbeu, f. 18.<br />
23 Aty, f. 433.<br />
24 Aty, f. 461.<br />
25 Marin Barleti, vep. e cit., f. 55.<br />
26 Aty, f. 53.<br />
38
Është interesant se pa marrë parasysh se “Moti i madh” përkon me shekullin<br />
XV, që quhet edhe shekulli i Skënderbeut, me gjithë faktin se emri i mbretit<br />
krutan gjendet në vetë titullin e poemës së Jeronim de Radës, si personazh<br />
"Skënderbeu, në të vërtetë, del pak në vepër." 27 Por ai është i pranishëm<br />
edhe në mungesë. Tek ai “alternohen notat hiperbolike legjendare me ato<br />
të thjeshta njerëzore.” 28 Ravijëzimi i figurës së Skënderbeut në opusin e<br />
poetit të madh arbëresh përkon me estetikën e fragmentaritetit, që e cilëson<br />
mbarë opusin artistik të tij. Fragmentariteti i De Radës mund të kuptohet si<br />
një shkëputje prej vargonjve klasicistë (unitetit) në aktin e krijimtarisë.<br />
Një aventurier trim, që e njeh dashurinë dhe nuk është indiferent ndaj fesë, i<br />
tillë ishte heroi kalorësiak, këto tipare i kishte edhe “Sccanderbeku i pa<br />
faan”. 29<br />
Skënderbeu si personazh i romanit të Godos, jo vetëm se është personazh i<br />
galerisë realiste, por ai edhe psikologjinë dhe logjikën e të menduarit e ka të<br />
ndikuar së tepërmi nga psikologjia dhe logjika e të menduarit të narratorit<br />
(del si një alter-ego e autorit). Heroi nacional i Sabri Godos përveç se lëviz në<br />
një botë mjaft të besueshme, reale, është edhe vetë i tillë, pra i çliruar nga<br />
hiperbolizimet, himnizimet, idilizimet, patosi ekstrem. Portreti i Skënderbeut<br />
bie fjala jepet kështu: “ai ishte një burrë i fuqishëm dyzet e pesë vjeç,<br />
kampion i kalorësve të shekullit dhe ushtria duhej të shihte në të heroin që<br />
përmbys me topuz e me shpatë kolonat armike.” 30<br />
Mbështetur në klasifikimin e Nortrop Frajit, i cili heronjtë në letërsi i ndan<br />
në pesë grupe kryesore, tipologjia e heroit nacional në letërsinë shqipe del<br />
kësisoji:<br />
a) Heroi i grupit të tretë të klasifikimit të Frajit ka tipare të jashtëzakonshme,<br />
mbinjerëzore në aspektin e fuqisë fizike, guximit, mençurisë,<br />
qëndrueshmërisë, shkathtësisë (luftarake) dhe shpesh është edhe idhull<br />
nacional dhe i epokës, por u nënshtrohet ligjeve të natyrës, pra është i<br />
vdekshëm. I tillë është Skënderbeu i Naim Frashërit, që është heroi ideal i<br />
atdhetarit të madh të shekullit XIX:<br />
“Shok s’ka pasur ay burrë<br />
edhe nukë do të ketë,<br />
se si Skëndebeu kurrë<br />
s’ka ardhur e s’vjen në jetë.<br />
Gjithë ç’janë mirësitë,<br />
e të tërë trimërinë,<br />
urtësitë e dituritë,<br />
bukurin’e njerëzinë,<br />
duke mbledurë me dorë,<br />
27<br />
Robert Elsie, Histori e letërsisë shqiptare, Pejë 2001, f. 127.<br />
28<br />
Hist. e let. shq., vep. e cit. f. 272.<br />
29<br />
Aty, f. 112.<br />
30<br />
Aty. f. ?<br />
39
gjithë tok i kish përzjerë,<br />
i ish tretur s dëborë,<br />
pa kish bërë këtë herë,<br />
trimn’e mirë, Skënder-benë” 31<br />
Mirëpo, meqë jemi në fushën e heroikes, hiperbolizimet janë të<br />
vetëkuptueshme, si në poezinë gojore, ndoshta aty-këtu edhe më ekstreme.<br />
Vargjet e mëposhtme flasin më shumë se çdo koment:<br />
“Mbreti vetë Skënder-beu<br />
Në atë ditë të-mbarë<br />
Tri a katrë mijë preu<br />
Gjithë trima e të parë.” 32<br />
Këtu mund të radhitet edhe Skënderbeu i Barletit, i cili, fakt ky interesant, po<br />
ashtu ka vrarë me dorën e vet mbi 3 mijë turq 33 por jo brenda një dite si heroi<br />
i Naimit, por në të gjitha betejat e jetës së vet.<br />
E tepruar edhe për një kontekst romantik, por në shërbim të mitizimit të<br />
heroit.<br />
a) Heroi nacional i S. Godos mund të klasifikohet në grupin e katërt të<br />
ndarjes së Frajit, d.m.th. heroi nuk është mbi njerëzit e tjerë as jashtë mjedisit<br />
ku vepron. Ai është “njëri prej nesh”, megjithëse në lidhje me rrethin<br />
(mjedisin), kohën dhe shoqërinë në të cilën jeton, heroi është simbol i disa<br />
tendencave dhe kundërthënieve të kohës së vet. 34 Skënderbeu i Godos nuk<br />
është mbinjeri, por megjithatë ai është njeriu i superlativeve të lejuara në<br />
poetikën realiste.<br />
“Askush s’mund t’i ndihmonte Sfetigradit, as vetë Skënderbeu.” 35 Ky është<br />
definitivisht një demitizim. Deheroizimi i heroit kombëtar në romanin e<br />
Godos nuk merr fund me kaq, por vazhdon me të njëjtin stil: “Kardinalët e<br />
shikonin Skënderbeun. Ata pritnin të shihnin Aleksandrin e ri, ndërsa para<br />
tyre qëndronte një plak gjashtëdhjetëvjeçar, që tregonte së paku për<br />
shtatëdhjetë, por ende i fortë, i gjatë, i kërrusur, i thatë si një hark i ndehur,<br />
i veshur si malësor, me qeleshen e bardhë në kokë dhe me një shpatë të<br />
rëndë. Ai dukej tepër i varfër, si një i sëmurë i madh, të cilit duhet t’i<br />
bëheshin shërbesat e fundit.” 36<br />
31<br />
Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, f. 1<strong>22</strong>.<br />
32<br />
Aty, f. ?<br />
33<br />
Marin Barleti, f.415.<br />
34<br />
Re�nik književnih termina, grupa autora, Beograd 1985, f.304.<br />
35<br />
Sabri Godo, f. 123.<br />
36 Aty, f. 424.<br />
40
X. PËRFUNDIM<br />
Tema e heroit nacional është ndër temat më të vjetra dhe është mjaft e<br />
pranishme në letërsinë shqipe. Kjo paraqitet qysh në veprat (latinisht) e<br />
humanistit Marin Barleti, e pastaj përkrye De Radës, Naimit e rilindësve të<br />
tjerë shndërrohet në njërën ndër temat kryesore të letërsisë sonë. Ç’prej<br />
fillimit kjo temë gërshetohet me atdhedashurinë dhe me temën e lirisë. Po<br />
ashtu harmonizohet me “Motin e madh”, i cili ashtu u quajt duke u mbëstetur<br />
pikërisht mbi figurën dhe veprimtarinë luftarake të Skënderbeut. Heroi<br />
nacional i shqiptarëve gjendet në një kohë-hapësirë tepër delikate, ku ndeshen<br />
qytetërimet, fetë, strategjitë ushtarake të pushtuesve dhe kah çonte rruga nga<br />
Azia për në Europë, pra në një kontekst historik antitetik. Qëndresa e arbërve<br />
(shqiptarëve) ishte njëkohësisht, në vetvete, përveç mbrojtje e Arbërisë, edhe<br />
mbrojtje e Europës dhe e krishterizmit. Në këtë kanion të ngushtë detyrohet<br />
të mbijetojë arbëri. Letërsia që flet mbi këtë temë është heroike, kurse<br />
diskursi historik është diskursi bazik e logjik i saj, por ndërthuret edhe me<br />
diskurse e kode të tjera ligjërimore. Në qoftë se te Barleti mund të flasim për<br />
një histori të letrarizuar, te De Rada për një letërsi ku heroi kombëtar<br />
(kolektiv) është “i përhapur” në popull, te Naimi për prosedeun e himnizimit<br />
të heroit, në të gjitha këto raste mbrojnë dhe propagandojnë luftën e popullit<br />
të vet për liri.Më vonë, në periudhën pas shpalljes së pavarësisë, e sidomos<br />
me “deheroizimin” e matur të letërsisë sonë, veçanërisht në letërsinë realiste,<br />
ndodh edhe një “demitizim” i matur i figurës së heroit nacional. Në satirat e<br />
thumbuesit gjenial Atë Gjerg Fishta, i ngjiten bishta gjithkujt por jo edhe<br />
heroit kombëtar. Madje as atëherë kur Skënderbeu është në një mjedis satirik,<br />
figura e tij nuk satirizohet. Fishta nuk bën shaka me Skënderbeun.<br />
Më vonë, shembull paradigmatik i këndvështrimit të ri, racional, paraqet<br />
romani “Skënderbeu” i Sabri Godos. Ky veprim i këtij shkrimtari dhe i<br />
realistëve tanë të tjerë mund të shpjegohet me rrethanat e reja shoqërore, me<br />
kontekstin e ri historik e politik, si dhe me pikëpamjet e ndryshuara të<br />
shkrimtarëve shqiptarë për historinë dhe për heroikën. Çdo kohë, çdo shoqëri<br />
modelon heroin e vet nacional, sipas pikëpamjeve të reja dhe sipas nevojave<br />
të veta. Me Fishtën, e pastaj me Godon, Kadarenë e të tjerët, letërsia shqipe<br />
zbret nga sferat ekstatike në sfera më racionale.<br />
Letërsia mbi heroin nacional është letërsi etnocentrike.<br />
Letërsia me këtë tematikë është letërsi historike, është letërsi propagandistike<br />
(e etikës kombëtare) dhe letërsi e angazhuar (për një Botë të drejtë me një<br />
Shqipëri të lirë, ku shqiptarët, do të jenë më të lirë, e më të mirë). Vështruar<br />
sipas gjinive letrare, është edhe e logjikshme që kjo temë dominoi në gjininë<br />
epike. Zha<strong>nr</strong>i më tipik për këtë tematikë është poema historike (e<br />
romantizmit), që mu për këtë quhet edhe poemë nacional-historike.<br />
41
MEDALION<br />
SENAD GURAZIU - SEGURA<br />
Është lindur më 20 maj 1967 në Bllacë të Therandës, Kosovë. Për shkak të<br />
kushteve te vështira ekonomike në familje, u detyrua të kërkonte një të<br />
ardhme në shkollimin ushtarak që ofrohej e financohej nga shteti i<br />
atëhershëm, ish-Jugosllavia. Mjerisht, regjistrimi në Akademinë Teknike të<br />
Aviacionit Luftarak në Rajllovc (afër Sarajevës) si nxënës i shkëlqyeshëm,<br />
formimi dhe mësimet atje, nuk i sollën asgjë të mirë. Përkundrazi, atje u<br />
pleksën problemet familjare, prejardhja, trysnia nga rrethanat e realitetit<br />
kosovar, etj., me problemet e reja si “refleksion i akorduar” i trazirave e<br />
demonstratave kosovare në ndeshje me paranojën e propagandën serbokomuniste<br />
në ushtri, e cila kishte ndjerë lëkundjet e dridhjet në themelet e një<br />
shteti, të cilit po i afrohej fundi. Disa nga këto probleme ishin, bie fjala,<br />
përcjellja hap pas hapi e të ashtuquajturit shërbim sekret informativ e<br />
kundrainformativ, proceset e sajuara për degradime të personalitetit dhe<br />
etiketimi si person i dyshimtë, gjoja “me lidhje... të pakonfirmuara ende, me<br />
separatistët dhe irredentistët kosovarë”. Edhepse i ri, u ushtrua presion i<br />
tmerrshëm psikologjik ndaj tij dhe shokëve të tjerë shqiptarë. Për çdo javë<br />
ishte i detyruar të paraqiste raport të posaçëm për jetën dhe veprimtaritë e<br />
javës. Në rrethana misterioze humbi jetën shoku më i ngushtë i tij, Musë<br />
Hoxha (nga komuna e Malishevës), i cili sapo ishte diplomuar. Versioni<br />
zyrtar dhe lajmi i vdekjes së tij iu kumtua tri ditë më vonë (...humbi jetën i<br />
goditur nga një veturë pas shpine...tek po kthehej natën,më këmbë, nga<br />
Sarajeva për në garnizon...). Me të dëgjuar lajmin tronditës, kadetit fatkeq<br />
Senad i ra të fikët para këmbëve të kolonelit “kasnec”, në betonin e oborrit të<br />
konviktit. Kjo vdekje e shokut tepër të afërt (edhe kushëri i largët), që e kishte<br />
ndihmuar, udhëzuar, mbajtur pranë në momentet më të vështira, e dërrmoi<br />
shpirtërisht. Me pretekst se “nuk duhet të zvogëlohet përgatitja luftarake e<br />
njësisë dhe ngritja profesionale e kadetit”, nuk e lejuan të shkonte në<br />
varrimin e shokut më të dashur. Batalioni 356 i “forcave speciale” ku ai<br />
bënte pjesë, kishte punë shumë të rëndësishme në “ngritjen profesionale”...<br />
duhej të bënin ski dhe stërvitje me shpata në Jahorinë e në Igman. Kjo ishte e<br />
mjaftueshme që të mos ia pranonin kërkesën për pjesëmarrje në varrim. Në<br />
armatën jugosllave, ushtarët shqiptarë kahdo, në tërë vendin, kryenin<br />
“vetëvrasje” misterioze! Përgatiteshin procese të montuara dhe shqiptarët<br />
burgoseshin...<br />
Arratisja nga kjo shkollë, “karakteristikat” negative, barra e rëndë e stresit<br />
dhe pasojat përkatëse, ia vështirësuan jetën edhe shumë kohë më pas. As<br />
autoritetet lokale komuniste të asaj kohe, nuk e “mëshiruan”. Humbja e<br />
shokut, jeta në ushtri dhe vuajtjet, lanë gjurmë të pashlyeshme dhe mbetën<br />
ndër plagët më tragjike në rininë e tij.<br />
42
Turbullirat në ish-Jugosllavi, luftrat në Slloveni e Kroaci, si dhe përleshjet në<br />
Bosnjë, pastaj dezertimet e shumta nga armata, ia tretën fatkeqësinë “e<br />
vockël” vetjake në detin e fatkeqësive kolektive. Stuhi të reja të zymta po<br />
shfaqeshin në horizont.<br />
Më vonë, gjatë luftës së Kosovës, ai ndodhej në Holandë. Duke qënë se<br />
zotëronte njohuri të konsiderueshme në lëmin ushtarak e në informatikë, nuk<br />
ngurroi të nisej, me shpresën e dëshirën për të dhënë ndihmën e vet në<br />
çlirimin e atdheut. Mirëpo nuk qe e thënë. Sidoqoftë, edhepse fati nuk desh që<br />
të angazhohej në luftë drejtpërdrejt, ai ka dhënë pandërprerë kontribut të<br />
rëndësishëm në shumë aspekte të veprimtarisë së diasporës shqiptare në<br />
Holandë dhe në Gjermani.<br />
Letërsia, pastaj piktura, fotografia dhe arti në përgjithësi, e kanë tërhequr<br />
gjithëherë. Në të tjera rrethana “padyshim, - shprehet Senadi, - do t’i isha<br />
qasur vetëm letërsisë apo artit”.<br />
Izolimi i tij i dikurshëm në bibliotekën e akademisë, përveç studimeve në<br />
fushën e elektroteknikës, e shpëtonte nga realiteti i hidhur duke u zhytur në<br />
lexime të letërsisë, filozofisë, etj. Miqtë e të njohurit artistë, e quajnë “artist<br />
autodidakt” pastaj “poet” dhe, paçka se tund flamujt e modestisë së çiltër,<br />
pranon dhe është pak a shumë “i kënaqur” me formësimin e vet artistik,<br />
autodidakt.<br />
Shkruan shumë rrallë, por ka në plan të botojë një libër, anipse për këtë<br />
mrekulli, (sipas hapave të “kërmillit prej krijuesi”), do të duhet të kalojë jo<br />
pak kohë. Projekti i tij më “i njohur” artistik është projekti afatgjatë virtual, i<br />
titulluar “®seguraweb-ars poetica”, të cilit ia ka kushtuar një pjesë të kohës<br />
së lirë që nga viti 2001.<br />
Duke gjykuar nga veprimtaria e deritanishme e Senad Guraziut, - sa e<br />
dendur, aq edhe e frytshme, - mund të thuhet se kemi të bëjmë me një<br />
intelektual plotësisht të formuar, me bagazh shkencor e atdhetar.<br />
Adresa është http://www.seguraweb.nl<br />
Jeton në Holandë, me të shoqen Zela (pedagoge - UP) dhe dy çunat, Edonin<br />
e Albinin, përkatësisht 8 dhe 6 vjeç.<br />
Terraforma poetica<br />
Në kokë një lëmsh vijash të harlisura<br />
një shtatore, një trupore... statujë<br />
skicuar në bllokun fletëzverdhur<br />
orvatet të marrë jetë me trup e pa trajtë<br />
ndërsa poeti pyet veten<br />
përse në kokën e tij<br />
nuk përftohet befas imazhi i Euterës.<br />
Më kot ëndërron shtatorja<br />
të shohë gjymtyrët, të ngjallet,<br />
bronzi nuk është embrion i përzier<br />
43
(nisje me pahir)<br />
me shurrën e spermën mëngjesore<br />
sepse të gjitha shtatoret e botës<br />
do të dilnin të përçudnuara, makabre<br />
mutacion "à la nature" - kokteje të dështuar<br />
Matanë grilave të mjerimit, zezonë<br />
ku shpirti është përmbytur, skëterrë<br />
në honin e brendësisë-boshatisur<br />
kërpudhë helmuese pikaloshe<br />
tek tymon pluhur djegës helmatisur<br />
statujat mbesin pa jetë...<br />
Shtatoret nuk derdhen, nuk gjallojnë<br />
në emër të poetikës pikante<br />
me sharje e zbrazje moderne<br />
ato nuk mund të frymojnë<br />
me pak lëkurë të bardhë, lëkurë zombish<br />
mbështjellë si me dashuri mize<br />
Shtatoret kurrë nuk do të hidhërojnë muzat<br />
ato më me dëshirë heshtin të vdekura...<br />
Apoteozë e fjetur<br />
(Bota e njeriut është e madhe dhe nuk mund të lidhet si bohçe<br />
me gishtin mbi nyje, por... megjithatë provojeni!)<br />
Në paskajësi, me gisht të këmbës, vizatim<br />
mbi rërën prej galaktikash, buzë detit të zi<br />
Një frymor i shkretë, kërmill i vogël si hiç<br />
zvarritet jargosur urës së madhe<br />
gjer në dhimbje, mbi Goldën Gejt<br />
Disku i diellit matanë edhe në kët'anë<br />
Në perëndim, një trilion herë u përskuq<br />
Në lindje, një trilion herë u bë limon...<br />
*<br />
Rrugëtimi i takon prapë njëmendësisë<br />
e hapat kanë sërish një melodi të virgjër<br />
në timpanin e veshit të qenësisë<br />
të tjerat...këmbanat, piramidat<br />
ëndrrat mëkatare, marrëzitë e së tashmes<br />
në tehun e hipotenuzës - mprehtësuar<br />
disleksi e përkohshme, gala-gënjeshtër<br />
në sythet, bisqet e filizat e së ardhmës.<br />
44
*<br />
Ti o Diell, panteoni i marrëzisë sime<br />
qeshu me mua se nuk kam hapat e tu<br />
në mundim, gjakosje, përcëllim<br />
si duket skaji yt i urës ende nuk di<br />
s'më ndihmon as teorema e Pitagorës, Euklidit<br />
të llogaris trilemat e mia të panumërta<br />
kur të takohemi, mbase në Big Bang-un tjetër<br />
do të njohësh zjarrin tënd në shpirtin tim.<br />
Këpucët e bardha në pikturë<br />
(Piktorit të Popullit, Ismail Lulanit)<br />
Pezull mes brushës e telajos<br />
rrudha prindërore, dashuri<br />
i bëjnë lajka spirales së kohës<br />
i bëjnë lajka kaosit të hapësirës<br />
flatra Pegasi cepave të vështrimit<br />
duke ndalur tik-takun inatërisht<br />
se ngjyrat janë vetëm gjurmët...<br />
shëtitje shtigjeve të plazmuara<br />
me shkallën e zjarrtë, të lëvizshme<br />
kërcime nga lodhja në gëzim<br />
për të përkundur kënaqësinë<br />
kërcime nga hapësira në çast...<br />
për të ngjizur pavdekësinë<br />
kërcime nga çasti në milimetër<br />
për të nanurisur çiltërsinë<br />
kërcime nga fundi në fillim<br />
për të burgosur simetrinë<br />
për të prekur paskajsinë<br />
për të nxënë madhështinë<br />
për të falur ngrohtësinë...<br />
ku kam jetën, ku kam zemrën<br />
ku kam zërin, ku kam prehjen<br />
aty ku kam dritën, ëndërrat<br />
dashuria nuk bën të ikë...<br />
nga sytë, nga këpucët e bardha<br />
nga fustani i vashës flokëartë...<br />
Pezull mes brushës e bebzës<br />
orientirë, monolitë të gozhduar<br />
në ndihmë dashurisë prindërore<br />
në ndihmë fiksimit mjeshtëror<br />
në secilën pikë - frymëzim<br />
45
të zerë vend një megadashuri<br />
në secilin atom - ngjyrësi<br />
të ketë vend një yllësi.<br />
*<br />
Dielli do të nisë revizorët e vet<br />
dritë-hënëza do të zgjohet herët<br />
dhe rrezet do të jenë dëshmitare<br />
atë dashuri, zemrën, shpirtin tim<br />
i kam falur, i kam lënë peng<br />
në sytë, mbi këpucët e bardha<br />
të ëngjëllit flokëartë...<br />
Disiplinë mentale për mortin<br />
Me qenë apo mos me qenë<br />
i verbër...i shurdhër...i heshtur<br />
kjo s’ishte pyetja e Sfingës<br />
Çfarë ngjyre do të kenë sytë e Sheherazadës?<br />
Kjo mund të ketë qenë...<br />
Me qenë apo mos me qenë<br />
i gjallë... i vdekur... i harruar<br />
kjo s’ishte pyetja e Sfingës<br />
Si do të quhet kali i Napoleon Kokëmadhit?<br />
Kjo mund të ketë qenë...<br />
Nuk e di... nuk e di si<br />
nuk e di me cilën mrekulli<br />
qenkam përgjegjur me urti<br />
paskam kaluar, paskam shpëtuar!<br />
Por përse ditë-netët ma turbulluan<br />
ngjyrën e syve të mi... dhe emrin tim?<br />
***<br />
Në zemrën time - Nekropolis<br />
heshtja balsamoset ngutshëm<br />
Sfinga nuk është para portës<br />
vdekje - pa të pyetur kush<br />
çudi, unë gjithëherë kam kujtuar<br />
të vdesësh nuk është kaq lehtë<br />
Sokar, sëpaku zbrit nga statujat<br />
ma bëj madhështor funeralin.<br />
46
Relikte shpirtrash<br />
Kur kujtimi të thërrmojë vetminë vrastare<br />
duke përqafuar pejsazhin idilik<br />
sëbashku me buzëqeshjen tënde<br />
një imazh afrohet butësisht<br />
hap kutinë e mbyllur rëndë<br />
me nëntë çelësa përrallash<br />
shpalos ëndrrat e tjetërsimit<br />
shpalos freskun e dhimbjes, e përmallimit<br />
dhe çastet derdhen, shkrihen, përzihen<br />
si ngjyrat mbi pikturën e gjallimit tim<br />
Symbyllazi sërish gjej pak prehje<br />
sqepi i Osirisit më rrëmben ndërgjegjjen<br />
përtej meje, përtej amalgamës frymim,<br />
edhe përtej... këngëve të pakëndueme<br />
Mbi puhizën e lehtë rendis përkëdheljet<br />
luaj me ngjyrën e syve, me freskun<br />
me shkëlqimin, me thellësinë e tyre<br />
dhe në cepat e buzëve të dremitura<br />
var dëshirat e pikturës sime - gjallim<br />
Pastaj çdo gjë ndryshon... papritmas<br />
qepallat e trembura i hapin rrugë natës<br />
imazhi sheh pasqyrimin e vet<br />
mbi vështrimin tim të trishtë - pasqyrë<br />
sfondi i errët thith krejt idilikën<br />
rrezet ngarendin fluturimthi drejt diellit<br />
piktura thyhet dhe shqyhet njëheresh<br />
klithma të ftohta ngurtësojnë ngjyrat<br />
Osirisi më gërvisht në palcën e ashtit<br />
Kot mundohem të mbledh copëzat<br />
brusha të zhytura në zymtësi<br />
më ndjekin pas ata zëra - klithma<br />
si thirravaje - i dëgjoj vetëm unë<br />
tek shëtis pranë varreve të qelqta<br />
të shpirtrave të mi - fantazma<br />
përtej ecejakeve të kësaj bote<br />
klithma sirenash në ishujt e vetmisë<br />
por ky është (them) mashtrim<br />
ankth i Odiseut në shpirtin tim ikanak<br />
E unë vdes... ngadalë, i huajsuar<br />
47
me largimin e imazhit dhe klithmave<br />
i ngulfatur nga ditëlindjet gënjeshtare<br />
i lënë përgjysmë - pikturë e pluhurosur<br />
i cfilitur nga vetë shpirtrat e mi<br />
të cilët i pata varrosur thellë në vete<br />
pa kortezhe, arkivole, rituale<br />
dhe gati pata lutur në gjunjë djallin<br />
t'i merrte peng emblemat e tyre.<br />
Më folën...<br />
për madhështinë tënde atëherë<br />
më frynë në vesh...<br />
e më filtruan mirë e mirë<br />
atë madhështi dhunshëm<br />
e fiksuan në kornizën e kohës<br />
me gozhdat yjore<br />
në trurin tim<br />
Atëherë madje s'e dinja<br />
cilët matën madhështinë tënde<br />
injorantët apo idolatrët<br />
hijenat - kohëve të mugëta<br />
ëngjëjt - netëve të përhirta<br />
apo thjesht...<br />
liliputanët e botës së çudirave<br />
të mbathën në përmasën e tyre<br />
Atëherë<br />
s’mund të kapërthenja dot<br />
as fillin, skajshmërinë<br />
matematikën zero - paradoks<br />
të madhështisë sate<br />
unë isha i vogël...<br />
artificialisht i mpakur<br />
jashtë kuptimit të përmasave<br />
Tani të njoh gjer në bërthamë<br />
të ndjej, të shoh<br />
me lupën e Guliverit<br />
madhështinë tënde e kam rritur<br />
sa një 0 (zero)...<br />
Tani të njoh<br />
48
në hanin tonë njëmijë udhëtarë<br />
kaluan natën, bajgat nëpër saç<br />
pranvera sython me bar të keq<br />
shenjë e ligë, keni për të parë<br />
qengji qengjit do t’i thotë plaç<br />
ustallarët do të mbesin kryeneçë<br />
tash është dimër, borë e bardhë<br />
bar të thatë, barishte, jo spinaq<br />
lejlekët vijnë nesër për përpeq<br />
balli i oxhakut, plak përmbi plak<br />
tre rreshta urtësi, tre renda fli<br />
oxhaku s'e ngroh një dordolec<br />
me gisht përzien qullin, qullu pak<br />
me tre rreshta bën një fli-mrekulli<br />
me tri tulla e tri krande një kotec<br />
njëmijë opinga, asnjë e majtë<br />
njëmijë opinga, asnjë e djathtë<br />
hanxhiu nuk ka brumë për kulaç<br />
minjtë po qeshin nën samarë oiii<br />
usta hanxhi, ore zotni dallavesh<br />
kot e ke, lejlekëve s'ua hedh dot<br />
Hanxhiu në halle<br />
Vargje përtej pragut të dhimbjes<br />
(Mbi aktin e vrasjes së Ukë Bytyqit)<br />
Unë ha me një lugë të gurtë<br />
dhe pushoj në një shtrat të gurtë<br />
Qysh tash edhe arkivolin e dua të gurtë<br />
Por kjo nuk më thotë asgjë<br />
edhe - njeriu më i fortë se guri<br />
edhe - guri më i fortë se njeriu<br />
më lënë të ftohtë<br />
E ti o fjalë<br />
në udhëkryqin e trazuar të mendjes<br />
m'u shtange pa dashje<br />
dhe gjuhë e lëvarur-vetëvrarë<br />
në kaosin e shpirtin tim<br />
49
Oh, spazmë - zemër e murosur<br />
mos më tradhto edhe ti<br />
më mbaj në këtë gëzhojë të gurtë<br />
më fal ngapak kuptim e mirësi<br />
tinëz botës së çoroditur<br />
të mbijetoj kohën time të akullt...<br />
Paraëndrra dhe ëndrra për miqtë<br />
Desha të ndërtoj një tryezë të rrumbullakët<br />
si sofra shqiptare, të pastër, larë në bujari<br />
madhështore si ajo e princërve në Kamelot<br />
desha ta bëja të fortë, mbase prej guri<br />
nga mermeri, graniti, shkëmb që s'ia di emrin<br />
dhe ta vë në mes të lulishtes në kopshtin tim<br />
Desha të shoh si ulen princërit e kuvendojnë<br />
jo nga ata të përrallave, por princër të vërtetë<br />
jo aso që turren, ndeshen me mullinjtë e erës<br />
as nga ata si Robin Hudi, Sirano De Berzhërak<br />
as ndonjë trio musketjerësh, Zoro e Batman...<br />
Desha të shoh shkëlqimin e kulluar të shpatave<br />
të renditura në rreth, këllëfët e argjendtë<br />
të shoh kupat e kristalta mbushur me fisnikëri<br />
Desha ta nxë dritësinë magjike të hënës<br />
t'ia bëj dhuratë këtij pejsazhi ëndërrtar<br />
Edhe kur princërit të mos jenë ulur rretheqark<br />
le të rendin zogjtë mbi tryezën, mermerin e bardhë<br />
me cicërimat e hareshme, këngën e tyre të dlirë<br />
të ma falin nektarin e ëmbëlsimit për ëndërrat<br />
të ma lehtësojnë zemrën, të ma këndellin shpirtin<br />
të më rinojnë si me pilulat e pashpikura të rinimit<br />
Miq, edhe dy fjalë<br />
sa s’më zuri gjumi<br />
ëndërrat e mia,<br />
ah, ëndërrat e mia<br />
nuk janë lindur<br />
(në luginë fatamorganash)<br />
banjo qumështi<br />
(Appendix A i poezisë, atashuar me ëndërrën)<br />
50
si Kleopatra<br />
(as me Speedy Gonzales-in)<br />
nuk kanë bërë<br />
(nuk kanë vjedhur djathë)<br />
frrrrrriiiiiiiuuuuuuuuuu…<br />
Ëndërrat e mia nuk janë…<br />
ëndërrat e mia<br />
(as ëndërr s’kanë parë)<br />
syrgjynin<br />
(në planetin e majmunëve)<br />
ato s’janë qethur<br />
(te berberi i Harry Potter-it)<br />
ëndërrat e mia,<br />
ah, ëndërrat e mia…<br />
Miq, mirupafshim…në ëndërr.<br />
Gjelat e Konicës këndojnë mëngjeseve të mia<br />
Pashë një ëndërr të çuditshme<br />
ankthi m’i kishte ngulur thonjtë në fyt<br />
më shpëtoi kënga e parë<br />
kënga e dytë më fërkoi sytë e buhavitur<br />
kënga e tretë më kujtoi Don Kishotin<br />
pastaj zërat m'u përzien në një kor<br />
dhe më kujtonin gjuhën e akulloreve<br />
O ju gjelat e mi të hershëm<br />
gjuha nuk është akullore me aromë limoni<br />
as me aromë vaniljeje, çokollate<br />
të lëpihet si ua do qejfi e ënda<br />
se më zgjoni nuk ju fajësoj<br />
por pse i vidhni shpatën Don Kishotit<br />
dhe pse po e mundoni Sançon e gjorë?<br />
O ju gjelat e mi të ngutshëm<br />
“agsholi nuk ia shton magjinë ki-ki-ri-ku-së<br />
as nuk ia merr...”<br />
do të thoshte ai poeti<br />
që e njihni edhe ju.<br />
51
"Shock" kulturor apo "Kënga e lotëve të padukshëm"<br />
001 Mes syrit e lotit të flet diçka përvajshëm<br />
të rrëmben diçka... të thërret përmallshëm<br />
kujtimet, dashurinë... ninullat t'i nanurisë<br />
n'dhimbje a pa të, qelizat n'grevë të urisë<br />
mes vajit e dhimbjes t'lidhë diçka në fyt<br />
shpresimin, besimin pa mëshirë t'i mbytë<br />
mes mishit e ashtit një krimb nga hiçgjë<br />
të lëvron indin e gjallë, të shuan diçka...<br />
të gërvisht gëzimet, ëndrrat e fëmijërisë<br />
010 mes zemrës e gjakut, n'tallaze a prajshëm<br />
gjarpër gjithkah, mes shputës a thembrës<br />
të helmatisë pa ndalë rruazat e bardha<br />
të ngjyrosë lëkurën - plot njolla e lara...<br />
asgjë nuk mund të parandalojë trishtimin<br />
heshtas a me zë, fjalët humbin kuptimin<br />
mes nervit e mendjes, lehtas a furishëm<br />
ngatërrohen thimthat e kuq, të frikshëm<br />
dhe ti... o i humbur, bindu, fute në kokë<br />
nuk ka serum serpentum, është e kotë<br />
020 të njëjtin kanë pirë dështakët e shekullit,<br />
mund t'i njohësh mes rafteve të hekurit<br />
tash për një varr të ri, të shesin epitafët<br />
për një guackë të artë thërrasin piratët<br />
të përmbysin varkat, t'i shqyejnë rrjetat<br />
vetë Apollonit mund t'ia thyejnë shigjetat<br />
dhe t'i groposin funddetrave të ngrysur<br />
përsëri mund të vajtojnë lulen e vyshkur<br />
fatin e Dulqinave, në kullat buzë Jonit<br />
xhembat e Burrelit, bunkerët e betonit<br />
030 i sheh bulevardeve, në reklama statike<br />
feksje e laryshi superdemokratike<br />
maska të smaragda, s'e tradhtojnë sojin<br />
rrugët nuk i ndotin, livadhet as përroin<br />
në shtëpitë publike kanë ngjyrën-neon<br />
edhepse të zhveshur, s'janë kameleonë<br />
do të predikojnë për veshët e këlyshëve<br />
të baballarëve, gjyshërve, stërgjyshërve<br />
aty ku je më s'afërmi me tokën, me hijen<br />
aty ku Akili i gjorë pat varrosur dhimbjen<br />
52
040 nga fundi i dheut, përfund këmbëve të tua<br />
nisen për në pikëtakim, legjione të huaja<br />
si urithë të hekurt matin gravitacionin<br />
epiqendrën, trajektoren, destinacionin<br />
thonë, njëjt patën përshkuar La Manshin<br />
përfundi vetë detit atë tunelin e famshëm<br />
do të të ngrehin zhagazi katakombeve<br />
nëpër jazbinat, tehut të fundbotërave<br />
me miliona skrrajëza e forma të mishta<br />
i japin lëkurës tënde nuancat e trishta<br />
050 duhet të jesh i gatshëm deri në detale<br />
sytë nuk do t'i kesh në takimet finale<br />
aty ku drita dështon të ketë pushtetin<br />
nuk u dashkan sytë as për vetë mbretin<br />
kurse poshtë...aty ku mbetesh i tretur<br />
nuk qenka vdekje të trazosh të vdekur<br />
tragjike qenka me ta gjallë të mbetesh<br />
të lidhin me fjalë, me lloj-lloj mjetesh<br />
dhe prej qelizave të vjedhin, pikë-pikë<br />
lëngun për vetëvrasje, lëngun anestezik<br />
060 eutanasí pa nënshkrime, pa testamente<br />
ndër ta ka edhe mjekë, me dokumente<br />
një fjalë mos e thuaj, edhe t'i injorosh<br />
të heshtësh, t'i pështysh, s'do të fitosh<br />
të bindin se iu dhimbsen vetëm ëndrrat<br />
prandaj ata nuk kanë nevojë për zërat<br />
qëndro stoikisht gjersa të jesh rilindur<br />
apo dorëzohu, thuaj se tash je bindur<br />
bërtit se pranon manifestin e nëntokës<br />
dhuroju botërisht të fshehtat e Penelopës<br />
070 dhe do të kesh shans, gati si kryedjalli<br />
të puthësh veten n'sarkofagun prej ari.<br />
***<br />
Mes trurit e unazëqafës, përngjizur...<br />
antitruptha të rremë, imunologji e fikur...<br />
elementë të huaj, virusë, kuaj trojanë<br />
tradhtarë, paralitikë t'gjakut, mjeranë<br />
sabotojnë rrjetin, proceset, itinerarin<br />
ndotin qenien, japin, nuk marrin<br />
080 vetëm të liga, rrena, doza mashtrimesh<br />
shpifje, spekulime, faktura premtimesh<br />
bie në pellg, zhytesh n'rërën e gjallë<br />
dhe ndjen në zemër drithërimën e valë<br />
klith, provon, zgjat duart, gjymtyrët<br />
53
klithmat shteren, fyti, goja të mbyllet<br />
dashtas e padashtas, lëmohet çdo pore<br />
lëkurës, gjakëthithëse, skrraja rërore<br />
gishtrinjtë gjurmojnë vrimat e lemerisë<br />
si Krishtit... jobesimtarët pas tradhtisë<br />
090 beftime, vagullsi para sysh fillojnë lojën<br />
iu sheh sytë e shuar, iu sheh dhe gojën<br />
pas tyre sheh simetrinë e qytetit, yjet<br />
centurionët tek pshurrin tinëz në nyjet<br />
dhe veshët, këmbët e stërholla të Dalit<br />
të elefantëve bythëtrashë, të kryedjallit<br />
në dhëmbët e palcën, plomba akulture<br />
aty-këtu ndonjë biser, relikt diktature<br />
fekale bakteriesh kujtojnë pangopsinë<br />
kariesi radioaktiv shkreton gjeografinë<br />
100 në zdralin, jargët, ngadalë a ngutshëm<br />
me bujë a pa të, pa zë ose zhurmshëm<br />
neuronet thithin njelmësinë, ëmbëlsisht<br />
pastaj në udhëtimet vdesin tragjikisht<br />
frymëzuar nga fjalimet, klithjet skrrajore<br />
mes rimës e vargut, këngëzat mortore<br />
hidhësojnë poetikën, njëlloj si dhe gjuhën<br />
prishin, rrëzojnë, paralizojnë strukturën<br />
plandosje përsëgjati në sarkazma tipike<br />
kujton t'kesh rënë në një gropë septike<br />
110 rrethuar me gjallërinë, gjallesa me bisht<br />
gjilpëra të fëlliqura për gjakun në gisht<br />
ti nuhat erën e gjakut, qeset plastike<br />
rezerva t'zorit për institucionet anemike<br />
beson marrëzisht, dëgjon zëra të largët<br />
në detin skëterrë të katandisin dallgët<br />
zërat përhumben përtej brigjeve idilike<br />
monologje të krisurish, maskash mimike<br />
duologje demagogësh, tallje, përbuzje<br />
triologje diletantësh, servilizma, përulje<br />
120 maratona të krisurish në kutitë magjike<br />
triatlone palaçosh, dukeshash parazite<br />
mund të ndërrosh programet, kanalet<br />
mos ngurro, nuk mungojnë spektaklet<br />
Gremlin-i më i madh, i gjelbërt në mes<br />
për disa përrallëza fiton një mercedes<br />
madje dhe kukullat buzëkuqe, sylaroshe<br />
tek vallëzojnë të zhveshura në qoshe<br />
atashuar me çmimin super të nxehtë<br />
në "hot" etiketat, karminin e shtrenjtë<br />
54
130 për të mbajtur butë me buzët rrethore<br />
direkun e ndjeshëm si ndonjë akullore<br />
i cili nuk është ai direku i drejtë, bajrak<br />
për lecka triumfi, flamuj të mëndafshtë<br />
nëpër reklamat, akull, montazhi idilik<br />
"rendez-vous", rang i lartë, suprematik<br />
poshtë mesazhi me shkronjat e arta<br />
si pije freskuese në zorrët e zbrazëta<br />
"dëfrehuni salloneve, o ju të marrosur<br />
se erdhi mëngjesi, nata është sosur<br />
140 kur dielli të ketë përqafuar bulevardet<br />
vegjëlia punëtore, neo-proletariatet<br />
do të jenë duke vështruar nga skutat<br />
gjatë urinimit në toaletet e ngushta<br />
artin tonë nëpër facadat e purpurta"<br />
prapë ke gishtat, lerë marrëzitë dhe ik<br />
shko të marrësh ajër modern artistik<br />
mund të endesh kopshteve, bordeleve<br />
pastaj, hamameve, saunave, hoteleve<br />
i gjen "gejsat" me sytë prej rruazash<br />
150 të gjalla, portretet kanë sy meduzash<br />
mund t'u shkosh dorën flokëve të zeza<br />
gjarpnushëzat presin, duken të fjetura<br />
ajo çka dhemb, nuk vjen pas kafshimit<br />
ashti i dhimbjes mban mishtë e lëngimit<br />
nuk kthehesh dot në gur, sikur statujë<br />
formulat janë përzier, nuk pihet më ujë<br />
merr frymë lehtas, aroma e jaseminit<br />
të pushton, të sjell vargjet e Eseninit<br />
nëse nuk të pëlqen romantika e huaj<br />
160 provo diçka tjetër dhe fare mos druaj<br />
mund t'i mbyllësh sytë, për deportim<br />
superteknologji, zhdukje, dezintegrim<br />
fare shpejt n'tjetër vend do zgjohesh<br />
n'ferr mund të digjesh, të përvëlohesh<br />
prapë të gajasesh, të luash edhe shah<br />
me kryedjallin mund të shkosh për gjah<br />
buzëmbrëmjeve, horizontesh të hirta<br />
tek minjtë ngarendin kanaleve t'pista<br />
centurionëve t'ua vjedhësh helmetat<br />
170 gazetarëve merru gërmat e gazetat<br />
dhe gjahun mund ta shëtisësh qytetit<br />
trofé për nder, në emër të vetë mbretit<br />
në mercedesin katran, të diplomatëve<br />
me surle e daulle, zile të psikopatëve<br />
55
do të vjelësh nga buzët e marionetave<br />
mespërmes qilimave të kuq, buqetave<br />
buzëqeshjet e freskëta, të trëndafilta<br />
shkëlqimet e llambanareve të jeshilta<br />
askush nuk të ndal t'ia mësysh detit<br />
180 me not... apo në kuvertën e tragetit<br />
fishkëlloju delfinëve edhe simbadëve<br />
përtej të premton mielli i refugjatëve<br />
mos u huto nga sytë, bebëzat e fikëta<br />
as nga qafëbardhat, lozonjaret, nimfa<br />
rrezik të fundosesh por është e njëjtë krejt<br />
amfibët, kapitenët të udhëzojnë drejt<br />
puthjet e humbura do t'i kesh medalje<br />
tallesh me Poseidonin pa kërkuar falje<br />
ti humb një fije por sulesh rrufeshëm<br />
190 çdo fund lidhet me një fund të vetëm<br />
aty tek portat sheh guackat vezulluese<br />
margaritarët, buzëqeshjet premtuese<br />
merru erë, nuhat ëndërrat psikodelike<br />
ngrihesh me gejzerët, frymimet magjike<br />
nga fluskëzat, dihatje e nëndheshme<br />
nuk është rrezik as për lëkurëdjegie<br />
ndoshta vetëm iluzion, mashtrim optik<br />
gurgullima pa sens peshqish epileptikë<br />
shtrirë në shpinë dremitshëm, të fjetur<br />
200 në ferr çdo gjë duket prush, mërdhezur<br />
mbase nga nxehtësia, vlimi... nga vera<br />
përndezur nga mjedisi, nga atmosfera<br />
.…………………………………………...<br />
mes shtytjes e përplasjes, antiklimaks<br />
ankthet të mjegullojnë secilin shkas<br />
krijimet kthehen në një furrë rënkimesh<br />
në akull ose në zjarr, ethe dështimesh<br />
mes fjalës e heshtjes, gjuha ngatërruar<br />
nis gërryen qiellzën, e trashur, rënduar<br />
210 t'i kullufitë rrokjet, metaforat t'i ngrysë<br />
t'i këputë vargjet, rimën kthen përmbys<br />
dementi e pafalshme, pikë a njollëzezë...<br />
mes gjuhës e buzës, me shije a pa të<br />
ëmbël apo hidhur, secila këngë të vdes<br />
***<br />
(vëzhgime nga djepi i shpresës së gjetur)<br />
56
Në tokë... lufto paralitikët, antitrupthat e rremë<br />
le të ushqehen qelizat, aleatët e tu të mirësisë<br />
<strong>22</strong>0 aleatët kundër krimbave të ashtit...<br />
kërko të lëpish faqet e djepit të votrës<br />
mes strehës e çatisë, mes pragut e shtëpisë<br />
në shkëlqimin e lotëve të padukshëm<br />
lindin shpresat, të freskëta<br />
Në qiell... provo të kapësh, të ruash në buzë<br />
cicërimën e dallëndysheve të bardha<br />
tek fluturojnë kah ëndrrat rinore<br />
ngjitu edhe më lart... shtegto<br />
mes pluhnajës e galaksisë, vrimëzezës e yllësisë<br />
230 në bebëzat e unikornit të përgjumshëm<br />
pjalmojnë ëndërrat, të kthjellëta.<br />
57
THESARE * COMORI<br />
Një fjalor i mençurisë greke<br />
Un dic�ionar al în�elepciunii elene<br />
Rruga e së vërtetës është e vështirë, sepse Aresi (perëndia e luftës- sh.y.) e<br />
dashuron gënjeshtrën.<br />
Euripidi<br />
Drumul adev�rului este anevoios, c�ci Ares (zeul r�zboiului – n.n.) iube�te<br />
minciuna.<br />
Euripides<br />
Ne nuk dimë asgjë në realitet, sepse e vërteta është në humnerë.<br />
Noi nu �tim nimic în realitate, c�ci adev�rul e în abis.<br />
Njeriu uk duhet respektuar më shumë se e vërteta.<br />
Nu trebuie s� se respecte omul mai mult decât adev�rul.<br />
Jepi të mirit, por mos e ndihmo mëkatarin.<br />
D� celui bun, dar nu ajuta pe cel p�c�tos.<br />
Përçarjet më të shumta shfaqen në qyteza për shkak të ambicjes.<br />
Cele mai multe dezbin�ri se ivesc în cet��i din cauza ambi�iei.<br />
58<br />
Demokriti<br />
Democritus<br />
Platon<br />
Plato<br />
Septuaginta<br />
Septuaginta<br />
Aristoteli<br />
Aristoteles<br />
Shtetet bien atëhere kur nuk janë në gjendje të dallojnë të mirët prej të liqve.<br />
Antisteni<br />
Statele pier atunci când nu sunt în stare s� deosebeasc� pe cei r�i de cei buni.<br />
Antisthenes
Në bëmat e mëdha është vështirë t’u pëlqesh të gjithëve.<br />
În înf�ptuirile mari e greu s� fii pe placul tuturor.<br />
59<br />
Solon<br />
Solon<br />
Shpesh një ushtri më e vogël, por e kujdesshme, i bën ballë më mirë një<br />
ushtrie të madhe, sepse kjo, duke e përçmuar tjetrën, rri e papërgatitur.<br />
Tuqididi<br />
Adesea o armat� mai mic�, dar prudent�, rezist� mai bine uneia mai mari,<br />
fiindc� aceasta, dispre�uind-o pe cealalt�, st� nepreg�tit�.<br />
Thucydides<br />
Kushdo që vishet me pushtet, së shpejti bëhet i ashpër.<br />
Oricine are puterea de curând e aspru.<br />
Asgjë nuk është kundër pritjes; duhet përgatitemi për gjithçka.<br />
Nimic nu-i contra a�tept�rii; trebuie s� ne a�tept�m la orice.<br />
Eskili<br />
Aeschylus<br />
Euripidi<br />
Euripides<br />
Cel ce-ntinde mâna spre aur, are gânduri rele, chiar dac� nu recunoa�te<br />
aceasta.<br />
Menander<br />
Ai që zgjat dorën drejt arit, ka mendime të këqia, edhe pse nuk e pranon një<br />
gjë të tillë.<br />
Menander<br />
Dua të kem pasuri, por nuk dua ta fitoj në mënyrë të padrejtë. Më në fund<br />
gjithmonë vjen drejtësia.<br />
Solon<br />
Doresc s� am avere, dar nu vreau s-o dobândesc în mod nedrept. Totdeauna<br />
în cele din urm� vine justi�ia.<br />
Solon<br />
Lum ai që ka edhe pasuri, edhe mendje.<br />
Menander
Ferice de acela care are (�i) avere �i minte.<br />
60<br />
Menander<br />
Asnjë institucion nuk ka qënë për njerëzit një telash më i madh se sa paratë.<br />
Sofokliu<br />
Nici o institu�ie n-a fost <strong>pentru</strong> oameni o pacoste mai mare ca banii.<br />
Sophocles<br />
Pleqëria është një gjymtim i trupit, i cili mbetet i plotë: të gjitha i ka dhe në të<br />
gjitha i mungon diçka.<br />
Demokriti<br />
B�trâne�ea este o mutilare a corpului, care r�mâne întreg: toate le are �i la<br />
toate lipse�te ceva.<br />
Democritus<br />
Të mos pushojmë së bëri mirë.<br />
S� nu încet�m de a face bine.<br />
Zeusi jep të mirën e të keqen, herë njërit e herë tjetrit.<br />
Zeus d� binele �i r�ul când unuia când altuia.<br />
Shpeshherë forca të vogla e hepojnë fuqishëm peshoren.<br />
Adesea for�e mici înclin� puternic balan�a.<br />
Njerëzit janë mësuar ta qëllojnë me shkelm atë që ka rënë.<br />
Muritorii obi�nuiesc s� dea mai tare cu piciorul la cel c�zut.<br />
Plutark<br />
Plutarchus<br />
Homer<br />
Homerus<br />
Izokrati<br />
Isocrates<br />
Eskili<br />
Aeschylos<br />
Ajo që kërkohet, mund të gjendet, por ajo që lihet mënjanë, shpëton.<br />
Sofokliu<br />
Ceea ce se caut�, poate fi g�sit�, dar ceea ce se neglijeaz�, scap�.
61<br />
Sophocles<br />
Mendohu shumë përpara se të thuash apo të bësh diçka, sepse nuk do të<br />
gëzosh lirinë për t’i mohuar thëniet apo bëmat e tua.<br />
Epikteti<br />
Gânde�te-te mult înainte de a spune sau de a face ceva, c�ci nu vei avea<br />
libertatea de a revoca spusele sau faptele tale.<br />
Epictetus<br />
Më mirë të të kenë zili, se sa të të mëshirojnë.<br />
Mai bine s� fii invidiat decât comp�timit.<br />
Herodot<br />
Herodotus<br />
Udhëhiq, duke mësuar më parë të jesh i udhëhequr, sepse duke mësuar të jesh<br />
i udhëhequr, do të dish të udhëheqësh.<br />
Solon<br />
Condu, înv��ând mai întâi s� fii condus, c�ci înv��ând a fi condus, vei �ti s�<br />
conduci.<br />
Solon<br />
Ata që kanë fuqinë për të të detyruar, nuk kanë nevojë për arsyetim.<br />
Tuqididi<br />
Cei care au puterea de a constrânge, n-au nevoie s� recurg� la judecat�.<br />
Thucydides<br />
Kush ka më pak frikë dhe kush ka më shumë guxim se sa ai që e ka<br />
ndërgjegjen të pastër?<br />
Diogjeni<br />
Cine se teme mai pu�in �i cine are mai mare curaj decât acela a c�rui<br />
con�tiin�� e curat�?<br />
Diogenes<br />
Atë që dëshiron çdokush, në atë edhe beson; por shpeshherë punët qëndrojnë<br />
ndryshe.<br />
Dhimosteni<br />
Ce dore�te fiecare,aceea �i crede, îns� adesea lucrurile stau altfel.<br />
Demosthenes
Nuk do të kritikoj asnjë armik të aftë dhe nuk do të miratoj asnjë mik të<br />
pacipë.<br />
Theognis<br />
Nu voi critica pe nici un du�man de treab�, nici nu voi aproba un prieten<br />
tic�los.<br />
Theognis<br />
Kultura është një zbukurim për të lumturit dhe një strehim për fatkeqët.<br />
Demokriti<br />
Cultura este o podoab� <strong>pentru</strong> cei ferici�i �i un refugiu <strong>pentru</strong> cei neferici�i.<br />
Democritus<br />
Kultura është një diell i dytë për njerëzit e edukuar.<br />
Cultura este un al doilea soare <strong>pentru</strong> cei cul�i.<br />
62<br />
Herakliti<br />
Heraclitus<br />
Çfarë është e vështirë?- Të njohësh vetveten. Dhe çfarë është e lehtë? - T’u<br />
japësh këshilla të tjerëve.<br />
Thales<br />
Ce e greu? - A se cunoa�te pe sine. �i ce e u�or? - A da sfaturi altora.<br />
Fati nuk i ndihmon ata që s’kanë guxim.<br />
Norocul nu ajut� pe cei f�r� curaj.<br />
Burrëria i pakëson goditjet e fatit.<br />
B�rb��ia mic�oreaz� loviturile soartei.<br />
Nuk duhet kërkuar realiteti në fjalët, por fjalët në realitet.<br />
Nu trebuie c�utat� realitatea în cuvinte, ci cuvintele în realitate.<br />
Thales<br />
Sofokliu<br />
Sophocles<br />
Demokriti<br />
Democritus<br />
Mison<br />
Myson
Thuhet se para dhuratave mposhten edhe perënditë.<br />
Se spune c� darurile înduplec� �i pe zei.<br />
Perënditë nuk ua japin njerëzve të gjitha njëheresh.<br />
Zeii nu dau oamenilor totul dintr-o dat�.<br />
Mos u jep disave pasurinë e të tjerëve.<br />
Nu da unora avutul altora.<br />
63<br />
Euripidi<br />
Euripides<br />
Homer<br />
Homerus<br />
Theognis<br />
Theognis<br />
Çdo gjë bie për shkak të difektit të vet dhe çdo gjë që sjell prishjen gjendet në<br />
brendësi.<br />
Menander<br />
Orice lucru decade din cauza propriului s�u defect �i tot ce aduce stric�ciune<br />
se afl� înl�untru.<br />
Menander
PROSA<br />
FARUK MYRTAJ 37<br />
Rroba për Andej<br />
Ai, plaku, flinte. Pas pak do të ngrihej. Punë minutash. A ka kuptim punë<br />
minutash, në fund të një jete kaq të gjatë?! Ishte detyrë e plakës t’i gjendej,<br />
edhe në çastin e zgjimit. Sa më afër çastit të vdekjes, bëhet e thekshme çasti i<br />
përmendjes, edhe një herë, edhe një herë tjetër, prej gjumit. Për të bërë<br />
dallimin nga gjumi i gjatë, që quhet vdekje, njeriut në këtë moshë bën mirë t’i<br />
gjendesh aty, në këto zgjime të shterjes, për t’i provuar se jeta e tij, ashtu<br />
pleqërisht, megjithatë vazhdon.<br />
Nuk duhet lënë pa njeri njeriu, gjersa është gjallë.<br />
Ajo, plaka, rrinte gati për plakun e saj. Duke u marrë me diçka tjetër,<br />
njëherësh. Ishte mësuar t’i mbante veshët andej. Nga krevati ku prehej trupi i<br />
dërrmuar i plakut të saj. Kur ishte brenda shtëpisë, por edhe kur dilte në<br />
oborrr, për të nderur rrobat, nuk ishte aq e vështirë të mbetej me sy e vesh për<br />
të. Ndonjëherë, kur ishte duke ujitur ato të shkreta domate në bahçen e vogël<br />
pas kuzhinës, në anën tjetër të kopshtit, atje po, atje duheshin dyzetë palë<br />
37 Është lindur më 4 mars 1955 në Selenicë të Vlorës ku edhe përfundoi, më 1974,<br />
shkollën e mesme të përgjithshme, gjimnazin. Për shkak të absurdit politik të kohës,<br />
iu privua për një kohë të gjatë e drejta elementare për studime të larta. Iu desh të<br />
kryente më parë shërbimin e detyrueshëm ushtarak (2 vjet) dhe të punonte (për 5 vjet)<br />
punëtor në minierën e bitumit në Selenicë. Studimet e larta i kreu në vitet 1983-1988<br />
dhe u diplomua inxhinier miniere (markshejdër), në Universtitetin e Tiranës. Si<br />
inxhinier punoi një vit në minierën e qymyrgurit Memaliaj, Tepelenë. Në nëntor 1989<br />
vjen në Tiranë, si gazetar në “Zëri i Rinisë”. Prej atëherë ka punuar në fushën e<br />
gazetarisë, në disa organe të shtypit, si “Alternativa”, “Rilindja Demokratike”,<br />
“Republika”, “Albania”, nëndrejtor i përgjithshëm në Agjencinë Telegrafike<br />
Shqiptare (A.T.Sh.), zëdhënës shtypi në Ministrinë e Kulturës, Rinisë e Sporteve dhe<br />
së fundi në Agjencinë e Tregtimit dhe Shpërndarjes së Librit Artistik e Shkencor, në<br />
Tiranë. Prej fillimviteve ’80, ka qënë i pranishëm në shtypin dhe letërsinë e vendit. Ka<br />
botuar këto libra: "Dielli i nëntokës", poezi, 1985, "Njerëz që kam njohur", tregime,<br />
1987, "Marrëveshje për të jetuar", tregime-novelë, 1989, "Rroba e fjalëve gjithnjë<br />
ngushtë më rri", poezi, 1991, "Përse druhemi nga nacionalizmi", esse, 1995, "Nudo<br />
Zyrtare", tregime, 1996, "Qyteti i ministrave", roman, 1998, "Njerëzit janë tepër",<br />
tregime, Shkup, Maqedoni, 2000, "Luftëtarët vriten në paqe", tregime, Prishtinë,<br />
Kosovë, 2003. Për librin “Nudo Zyrtare” është shpërblyer me “Çmimin për Librin më<br />
të mirë me tregime për vitin 1996”, nga Ministria e Kulturës, Rinisë e Sporteve. Ka<br />
përkthyer në shqip nga anglishtja: “Toleranca, pragu i paqes”, “Pushteti i<br />
G.G.Markez”, “Uilliam Sarojan, tregime e novela”, “Stina e mallit”, "Harpa e barit".<br />
Jeton familjarisht në Kanada.<br />
64
veshë. Ishte ca larg, por edhe punët duheshin bërë, edhe veshët do t’i mbante<br />
tek plaku. Duhej përgjuar ai, papushim.<br />
Ashtu në pritje, herë-herë i bënin veshët. Nxitonte, linte kovën e ujitjes,<br />
shplante duart tek muslluku në oborr, ecte majagishtash, hynte në dhomë, i<br />
afrohej, ia dëgjonte frymën, bindej që e gjente, që ishte në gjumë, që ishte<br />
gjallë, pra. Nuk bëhej pishman për lodhjen, le t’i bënin veshët! Ashtu si erë,<br />
kthehej përsëri tek perimet e bahçes. Tu shërbente edhe atyre, gjë e gjallë<br />
ishin edhe ato! Le të mundohej edhe ca. “Më shumë kemi rrojtur se do<br />
rrojmë, më shumë jemi munduar se do mundohemi!”, thoshte me veten. Duke<br />
qeshur.<br />
Ora me siguri po afrohej. Në mos qè zgjuar, ai do të ishte duke u përmendur.<br />
Plaka kthehej furtunë në rrethaken e zjarrit, vinte xhezvenë me ujë në hirin e<br />
ngrohtë, afronte dy filxhanët, një lugë të vogël kafeje, tavllat për to, kupën e<br />
kafesë dhe të sheqerit. Të gjitha duhej të ishin gati.<br />
Duhej t’a dëgjonte se s’bën, që andej ku ishte, prej fundit të kopshtit, që atje<br />
duhej ta dëgjonte gërvërimën e krevatit të plakut, ndryshe atij i mbetej hatri!<br />
Asaj nuk i mbetej qejfi, edhe kur ai lëshonte ndonjë fjalë të rëndë. E çfarë<br />
pastaj?! “E kam duruar një jetë të tërë, të mos e duroj edhe ca pak kohë që do<br />
jetojmë?!”<br />
Kur shkonte ndërmend vdekjen, pra jetën deri në vdekje, mendonte dhe fliste<br />
në shumës. Sikur do të vdiste në një orë, një çast me të. Ai e thoshte shpesh<br />
këtë. “Mos o zot, mos gabo e më le të rroj pas kësaj mortjes!” “Mortje” i<br />
thoshte asaj, plakës së tij. Me të njëjtin emër e thërriste në këto raste, si të<br />
vdekjes! Ajo qeshte. E besonte fjalën e plakut: as edhe një ditë nuk bënte dot<br />
pa të! Por edhe vetë, sado grua, sado në gjendje për t’i shërbyer vetes, ç’i<br />
duhej jetë tepër? Ç’i duhej asaj jetë më shumë, pa plakun e saj?!<br />
Afronte nga vetja xhezvenë, hidhte dy lugë kafè, një lugë sheqer, e afronte<br />
edhe më pranë zjarrit dhe vraponte për atje, tek ai, plaku i saj i dashur.<br />
“Si s’po zgjuhet, që mos u zgjoftë më!” thoshte me vete. Duke qeshur.<br />
“U zgjove...?!” e pyeste me zë.<br />
“U zgjova, si të mos zgjohesha! Apo doje të mos bëhesha gjallë më?!”<br />
Ajo e ndihte të ngrihej, të vishej, ia shkonte krahun nën sqetull dhe e nxirrte<br />
deri te shkallët. Ishte ditë me diell dhe asnjë merak nuk kishte mos ai i ftohej.<br />
“Hajde, ulu edhe ti. Të shëron ky diell, të zgjat jetën! Hajde, dëgjon?! Hajde<br />
e rri këtu me mua, se nuk mbarojnë punët kurrë! Më parë mbaron jeta se<br />
punët!”<br />
“Erdha, erdha! Do sjellë xhezvenë dhe erdha!”<br />
“Hajde moj, hajde, se afrohet dita kur do të fshihemi! Do fshihemi, do<br />
humbasim çoku, e nuk do na gjej dot njeri!”<br />
Plaka sjell xhezven aty, tek këmbët e tij, derdh lëngun e zi në dy filxhanë të<br />
bardhë dhe ulet pranë plakut të saj. Ai, si gjithnjë, fillon po ato muhabeteve.<br />
“Po hajde moj se do ikim...Do të fshihemi e s’do na gjej dot njeri, do<br />
humbasim...Hajde, të thashë se ky diell të zgjat jetën!”<br />
“Uh, më marrsh të keqen! Dashke të na zgjatësh jetët ti!”<br />
65
“Pse të mos rrojmë edhe ca?! Ku ka si ne...Unë kam hallin tënd, ti po<br />
mundohesh, pa për mua, ku ka më mirë!”<br />
Plaka e merr përqafe, i afron filxhanin edhe më, në një stol me fund të lartë,<br />
që ai të mos mundoj dorën e ligur. Filxhanin e vetë, plaka e mban në dorë.<br />
Plaku e sheh ashtu, si shërbëtore, tek gjunjtë e tij, me filxhan në dorë, i<br />
dridhen buzët nga dhimbja për të, për plakën e tij të dashur, por të tjera gjëra<br />
thotë me zë:<br />
“Ashtu, ashtu, për yzmeqare të kam marrë! Për të vuajtur ke lindur ti!”<br />
Këto që po i thotë, s’janë ndonjë gjë e re. Ajo i ka dëgjuar edhe herë të tjera.<br />
“Edhe bukën në këmbë e ha, edhe ujin si kuajt e pi, më këmbë, edhe filxhanin<br />
e kafesë në dorë e mban, sikur ta pi kafenë bota, jo sikur e pi vetë! Po ulu,<br />
moj qyqe, ulu!”<br />
Kur ishte në të mira, plaku nuk zinte në gojë fjalë të keqe. I njomeshin sytë,<br />
kur ajo e merrte për qafe. “Afrohu pak, afrohu!” i thoshte. Ajo i afrohej, si të<br />
ishte fëmijë e tij, i bindej një fëmije, siç në të vërtetë ishte bërë ai, “afrohu,<br />
dè, se nuk të ha!” e ngrinte zërin plaku, dhe mbështeste kryet në kraharorin e<br />
saj të rreshkur.<br />
Gjerbnin kafè në heshtje, një copë here bashkë, aty tek shkallët, pastaj plaka<br />
bënte të ngrihej të ikte. Ishin për të bërë tërë ato punë. Ai i kapte dorën, e<br />
vështronte në sy, me ata sy që endè shkëlqenin, dhe i lutej:<br />
“Rrimë dhe pak...” .<br />
“Rrimë, por të çoj filxhanët në lavaman njëherë!”.<br />
Ikte dhe pas pak, plaku dëgjonte çurgën e ujit që derdhej. Me siguri, ajo po i<br />
lante filxhanët. Fët-e-fët... Ajo kthehej shpejt.<br />
“Kështu ke qenë gjithnjë, i thoshte ai. S’e lë punën ta zërë puna!”<br />
“Edhe kështu, mezi ia kam dalë me ty!”<br />
“Po edhe unë kështu kam qenë!” i thotë ai, kur ajo i ulet në krahë.<br />
“Ah ti, ti! Mos pastë punë njeriu me ty!” Ajo i bën paçet me të qeshur.<br />
“Ndize një cigar me mua, tu bëftë helm!” i thotë ai.<br />
“Jo! S’pi duhan gruaja!” ia pret ajo. Si për t’i kujtuar fjalët që ai përdorte<br />
dikur.<br />
“Merre dreq merre...S’na bënë dëm në këtë moshë që jemi!”!<br />
Paketa aty ishte, në stolin ku rri filxhani i tij, por ai nuk e zgjat dorën: ajo, po<br />
të donte, le ta merrte vetë cigarin! Nuk do t’i shërbente ai!<br />
“Zgjate një herë dorën, t’u thaftë, ma jep një cigar me dorën tënde! Tërë jetën<br />
kështu mbete. Kërcenin shoqet e mia në vatrën e kulturës, unë s’kërceja. Të<br />
tjerëve u thosha nuk di të kërcej! Ç’të bëja?! Ku të shkoja të futesha nga ty<br />
pastaj?!”<br />
“Në të...do veje! Të nisja natën për te jot’ëmë, po të kërceje pa lejen time!”<br />
“Lëre të shkretën nënë, të prehet atje ku është, po t’i kurrë s’ma dhe lejen,<br />
apo jo?! Dhe unë kurrë nuk kërceva...Ne kot llafosemi, shtyjmë kohën!”<br />
“Prandaj them për tët’ëmë unë, se yt at ishte me mua...!”<br />
“Me ty ishte, me ty. Qysh kur isha vajzë, kështu ka qenë fati im! Erdhën ata<br />
të çlirimtares atëherë dhe i thanë: “Efendi, pse nuk e dërgon gocën<br />
partizane?” Po ku binte në kurriz babai im: “Ja tek e kini! Si të thotë ajo të<br />
66
ëhet. Do të dalë malit? Le të dalë! Ja, i zë veshët e mi, i zë edhe sytë e mi, ju<br />
pyeteni vetë vajzën!” “Jam e vogël, do mbaroj shkollën njëherë!” u thosha<br />
atyre të çlirimtares! Ç’tu thosha tjetër?! Babai m’i kishte dhënë fshikullat<br />
përpara se të vinin ata e të më pyesnin!”<br />
Plaku afroi kokën tek faqja e saj e rrudhosur. E puthi ngadalë.<br />
“E di, e di! Për të mirën time ma ke prishur qejfin, gjithnjë!”i thotë ajo.<br />
“E di, e di! Edhe ti, për të mirën tënde s’ma ke prishur kurrë qejfin!” shtonte<br />
ai.<br />
“Si kukull më ke mbajtur! Edhe rrobat si prej kukulle m’i ke bërë! Po edhe<br />
unë, si kukull të kam qëndruar, si kukull të kam mbajtur! Mos bëfsh rehat<br />
andej, po s’ma dite ç’kam bërë për ty!”<br />
“Eh, rrobat për andej thua ti...”<br />
“Ç’ke me rrobat për andej ti? Jemi shyqyr Zotit, e ti zë në gojë ato!”<br />
“Asnjëherë s’të kam lënë t’i zgjidhje e t’i vishje rrobat siç i ke dashur...Por<br />
edhe ti, vetë, kurrë s’i ke veshur rrobat, kur s’më kanë pëlqyer mua! Po pate<br />
kohë, na i nxir t’i shikojmë njëherë!”<br />
“Çfarë kërkon the?!”<br />
“Rrobat për Andej, thashë...I shikojmë njëherë bashkë se...ku i dihet!”<br />
Ajo e pa në sy. Sikur të mos ishte ditë me diell të bukur, nuk do të bindej siç i<br />
ndodhi kësaj dite. Por kishte edhe një shkak më shumë për të mos thënë jo.<br />
Prej kur i kishte blerë, hekurosur, palosur e mbyllur në të njëjtën bohçe,<br />
rrobat e tij dhe të sajat, bashkë, nuk dihej se ç’bëhej me to. Në vend të mirë i<br />
kishte futur, pa lagështirë, me ajrin e dritën e nevojshme, por prej atëherë,<br />
nuk i kishte parë më. Ai ia kishte shkuar edhe herë tjetër ndërmend, hidhu<br />
ndonjë sy se mos na kalben që së gjalli, ajo i kishte kujtuar thënien se gruaja<br />
që vështron fshehtaz rrobat e vdekjes së burrit, vdesë vetë, brenda dyzetë<br />
ditësh, ai kukuriste së qeshuri, jo, jo, i thoshte, s’ke të drejtë të vdesësh<br />
përpara meje, leri rrobat atje ku janë, më mirë! Me kaq mbyllej gjithçka.<br />
Siç gjithnjë, ajo u ngrit më këmbë. Ai po e ndiqte me sy. Si ai fëmija i djepit<br />
që ndjek lëvizjet e nënës së vetë pa e ditur kuptimin e fjalës nënë.<br />
“Do rrish edhe pak këtu jashtë, apo...?!”<br />
“Apo do më çosh në krevat?!” tha ai. “Do më çosh njëherë e mirë atje, duro<br />
edhe pak! Po na i nxirr njëherë ato të flamosura, mos ma prish sot...”<br />
“Do të shikosh rrobat e mia?!” shkoi ndërmend ta pyeste ajo.<br />
“Më merr të keqen mua ti! S’më nis dot përpara vetes!”<br />
“Aty e ke hallin, e di unë. Nuk vdes dot pa i parë, pa m’i kontrolluar edhe<br />
rrobat për andej. Vetëm pastaj do t’i mbështetësh shpatullat dheut.”<br />
“Eh, rrobat për andej janë tjetërgjë. Të betohem, nuk të bëj fjalë për to. Por<br />
edhe ti, e di unë, i ke zgjedhur që të më pëlqejnë mua. Pastaj, rrobat për andej<br />
si rrobat e ushtarëve janë. Nuk ka për të zgjedhur ndër to!”<br />
Ajo iu afrua, e mori kokën e tij të rrëgjuar dhe e mbështeti në gjoksin e saj.<br />
Po t’i shihje fytyrat e tyre, si të dy ëngjëjve, zbukuruar nga drita që u buroi së<br />
brendëshmi dhe që ata i dhuruan njeri-tjetrit një jetë të tërë, s’mund të mos<br />
besoje se ai ishte mbështetur tek ajo për t’i dorëzuar edhe frymën e fundit.<br />
67
ANDI MEÇAJ 38<br />
Udhëkryqi i çelësit<br />
Do të dëgjohej zhurma e hapave të tij dhe ai këngëzim i guralecëve që do ta<br />
bënte rrugën të këndshme për në shtëpi, (pas asaj pune të lodhshme me larje<br />
pjatash në hotelin luksoz “Interkontinental”), në atë orë të hershme të<br />
mëngjesit. Taksitë do ta fshiknin te pantallonat duke i bërtitur me atë zërin e<br />
tyre prej llastiku, por ai do të ulte kokën, do t’u binte me shqelm guralecëve<br />
që kishte më afër, si per t’u thënë: “Hë këngëzoni më fort de, se po më zë<br />
gjumi”.<br />
Do të vargëzonte ato që i kishte thënë Muhamed Muhamedi në lidhje me<br />
femrat në vendin e tyre, do të hynte në një rrugicë mbushur qelqurina, me ca<br />
kukulla në formë femrash e meshkujsh, ca lakuriq e ca gjysmëlakuriq, ku pas<br />
pesëdhjetë metrash do ja jepte një të qeshure gjer te Udhëkryqi i Çelësit,<br />
(kështu do ta quante ai këtej e tutje), ku gjithçka do ta mbulonte një mjegull e<br />
bezdisshme e ai do ta ndiente veten në mes të një dielli që as të përvëlon e as<br />
të nxin.<br />
Do të kalonte vetëm një sekondë, a ndoshta një orë, do të vishte po atë<br />
xhupin antishi e kundërftohmë, do të ngrinte edhe dy centimetra më shumë<br />
jakën, do të mundohej të shtrinte flokët e ngritur si iriq, do t’i thoshte asaj<br />
ndodhie a gjëje, “në djall vafsh” dhe në fund do të shtrëngonte edhe më fort<br />
atë sendin e çuditshëm në formë çelësi, bojë ari, që digjte pak në fundin e<br />
rrumbullaktë.<br />
Do t’i vështronte për të mijtën herë ato format e tij të zakonshme, dhëmbët e<br />
lëmuar, shkëlqimin nën vezullimin e qelqurinave buzrrugëse.<br />
Do të kalonte veçse një grimë dhe nata do t’i përkiste.<br />
Ndjeu një të dehur t’i vallzonte kërcimin e pijes, t’i nxirrte një thikë para<br />
turinjve, t’i bënte dy plagë, nga do t’i rridhte një lëng i ngjitshëm që duhej të<br />
ishte gjak, t’i hidhte një dorë fjalësh të ndyra dhe të shtyhej më tej, gjithë<br />
duke kërcyer.<br />
Do të çirrte një rreckë që e mbante gjithnjë për pijanecët, do lidhte këmbën e<br />
majtë, atë të goditurën, gjaku do të ndalonte fiks pas tre minutash. Do të<br />
ngrihej, duke u mbështetur te bastuni i fshehur pas një peme me shënjë të<br />
kuqe, do të vazhdonte përgjatë rrugës, ku taksitë do ta puthnin përsëri në<br />
38 U lind në Vlorë më 1975. Ka botuar: Puthje Ujore (poezi), Tokë e Bekuar (poezi),<br />
Nga Letërkëmbimi Me Një Fantazmë (poezi), Monolog Në Mjegull (përkthime). Është<br />
anëtar i klubit “Drita” dhe i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë. Jeton në Greqi.<br />
<strong>Revista</strong> e falenderon në mënyrë të posaçme që mblodhi e na dërgoi për këtë<br />
numur të <strong>Haemus</strong>-it pjesë nga krijimtaria e shqiptarëve me banim në Greqi.<br />
68
pantallona, me atë zërin prej llastiku, por tani ishte bërë më i çjerrë, zë<br />
frenash.<br />
E lutnin të hypte, e hiqnin zvarrë, ai refuzonte, bile njërin që këmbënguli i’a<br />
thau duart me bastun.<br />
Do të vazhdonte në trotuarin nën shoqërinë e kukullave që e vështronin nga<br />
qelqurinat dritngrënëse, do shfaqeshin fytyra të bardha vajzash e djemsh, me<br />
rroba luksoze, të qeshur, që do humbisnin brënda mureve të shtëpive buzë<br />
rrugës e ai do të ndiente rënkime portash, shpirtrash, kuisje qensh, përplasje<br />
dyersh, zvarritje zinxhirrësh. Do afrohej çalë-çalë tek një dritare shtëpie<br />
dykatëshe, do hidhte vështrimin brënda grilave, do t’i shfaqej një krevat i kuq<br />
dhe një djal i bardhë në anë duke u ngërdheshur nga kënaqësia.<br />
Do të largohej i raskapitur, i frikësuar e me mundim do kapte bastunin e do ta<br />
hidhte i zemëruar pas pesë hapave saktësisht, do ta zgjidhte këmbën dhe do<br />
shihte i çuditur se s’do të kishte asnjë shënjë plagësh në vëndin e dëmtuar.<br />
Do e prekte e do të qeshte përsëri duke u trupdrejtuar si më parë e do të shihte<br />
i habitur se gjendej përsëdyti tek Udhëkryqi i Çelësit (emërtim i tij).<br />
Do të fuste dorën i trembur në xhep, çelësi nuk do të ishte atje, do ulej i<br />
stërmunduar në buzërrugë, duke pritur të nisej sërish për në shtëpi.<br />
Një mjegull e dendur po e riverbonte duke i lënë në dorë po atë çelës bojë<br />
floriri me po atë nxehtësi tek pjesa e fundme e tij.<br />
Do të përshkronte pesëdhjetë metra me saktësi, do ngrinte jakën e xhubit<br />
edhe dy centimetra më tepër, do rithoshte për atë ndodhinë a gjënë “në djall<br />
vafsh”, do këngëzonte edhe më fort guralecët më të afërt, që të mos ta zinte<br />
gjumi dhe do të vazhdonte tu bënte prapë bisht taksive që tashmë hungërinin<br />
me zë më të çjerrë llastiku e frenash.<br />
Do ta ndalonte një burrë i veshur tepër hijshëm, me kostum e syze të zeza, do<br />
t’i fuste me zorr një çantë lëkure nën krah, do ta puthte, e do t’i pëshpëriste<br />
në të dy veshët një “merri, janë të tuat” dhe një “janë më shumë se ç’të<br />
nevojiten”.<br />
Do të dëgjohej përplasja e derës së makinës luksoze dhe ai këngëzim<br />
guralecësh, por tani ishte një rrapullimë këngëzimesh që do ta rizgjonte.<br />
Do ndalonte për një grimë, do hapte çantën e lëkurtë, do fuste dorën e do<br />
nxirrte kartmonedha eurosh të ndryshme. Do kërcente si ai i dehuri që e<br />
plagosi ose që nuk e plagosi, do kërkonte prapë ndonjë bastun të mbante<br />
gëzimin që i tepronte, do i ringriheshin flokët iriq dhe guralecët e anës<br />
trotuarit do të vallëzonin potershëm harenë e shpirtit të tij.<br />
Megjithëse i pasur, do mbyllte çantën, do ecte në trotuar i shoqëruar nga sytë<br />
e kukullave fshehur pas qelqurinave si llambushka.<br />
Do të çapiste përsëri, përsëri do të takonte njerëz me fytyra të bardha si<br />
rrobat, dyer të hapeshin, të kërcisnin, të dëgjoheshin zëra të gëzueshëm, të<br />
trishtuar, të vdekshëm, të etur për jetë.<br />
S’bëzënte! Vazhdonte rrugën me ekstazën në shpirt. Për të bota ishte ajo<br />
çantë.<br />
Do ta merte përsëri nën sqetull çantën dhe do të haponte i lumtur drejt<br />
shtëpisë, do të ecte e do të ecte pafundësisht dhe si muzikë do të dëgjonte<br />
69
zërat e çjerrë, të llastiktë të taksive dhe këngëzimin e guralecëve anës<br />
trotuarëve.<br />
Do të ndiente një lehtësim të çuditshëm në krahun e dorës ku mbante çantën,<br />
ajo do të shndrrohej papritur në një pupël dhe në një relikë, po përsëri prej<br />
lëkure, por tanimë një e çarë nga fundi i saj, deri tek maja ku duhej të ishte<br />
mbyllja e çantës, e bëri të përmëndej.<br />
Do ta tundte dy tri herë, do t’i binte me shqelm i nevrikosur për atë boshësi<br />
tallëse brënda barkut të saj, do t’i jepte një goditje prej futbollisti dhe ajo gjë<br />
me gojë të shqyer do të fluturonte për një grimë si një zog i plagosur në<br />
trotuarin përballë, duke u plandosur në krahët e tij.<br />
Do të qeshte përsëri, kësaj radhe ishte një qeshje histerike, e përsëritur tre<br />
herë, do të kërcente vallzimin e të dehurit, kësaj radhe më shumë se herët e<br />
tjera, do t’i ngrieshin flokët më tepër si iriq, do të këngëzonte me rrapullimë<br />
guralecët e afërt me të, (tamam si ajo makina luksoze që i dhuroi çantën me<br />
kartmonedha ose që s’ia dhuroi) dhe do ta ngrinte jakën e xhubit edhe dy<br />
centimetra të tjera.<br />
Do të fuste dorën në xhep dhe do të habitej për së treti që çelësi s’ndodhej<br />
në xhepin e tij. Do të ridrejtonte trupin, do të ngrinte kokën më tepër dhe do<br />
të riçuditej që rigjendej përsëri në krahët e Udhëkryqit të Çelësit, (tani atij<br />
udhëkryqi i mungonte vetëm tabela), ndërsa si gjithmonë do të priste i ulur,<br />
t’i hidhte pak nga ajo mjegull bezdisëse, t’i qorronte sytë ai djell i artë që as<br />
të përvëlon e as të nxin dhe në xhep t’i fuste atë çelësin çudibërës, që ai më<br />
në fund të arrinte të mbaronte këngëzimin e të gjithë guralecëve të<br />
buztrotuarëve përgjatë rrugës së pafund për në shtëpi, pas gjithë asaj pune të<br />
lodhshme si pjatalarës, orëve të para të mëngjesit të së martës, në hotelin<br />
“Interkontinental”.<br />
***<br />
RAMIZ GJINI 39<br />
Zjarr nën akull<br />
- Në shtëpinë tonë dikush duhej të vdiste.<br />
Kështu tha Podina Bolena kur në emër të miqësisë së vjetër, iu luta të më<br />
tregonte, jo mbi atë që ndodhi më pas me Ogan Delinë, por mbi rrethanat që e<br />
çuan të ëmën, vejushën Roza Bolena drejt vdekjes.<br />
Podina Bolena qe vajza e vetme e të ndjerit Zelaudin Bolena, ish farmacist, i<br />
cili vdiq nga një krizë në zemër pranverën e vitit 1981, pa mundur të shihte të<br />
39 Prozator, aktor dhe gazetar lindur në vitin 1961 në Kastriot të Dibrës, autor i<br />
vëllimeve „Dush varrezash” (1998), „Këpucët e të tjerëve në trotuar” (1999), „Atdheu<br />
prej dëbore” (1999) dhe i romanit „Rrëketë” (2004). Jeton në ShBA. Është kryetar i<br />
Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë.<br />
70
ijën me vellon e nusërisë. Dy vjet më pas, në moshën njëzetetrevjeçare,<br />
Podina Bolena u martua me Ogan Delinë, njëzetetetë vjeç, malësor në pik të<br />
burrërisë, gomist në zanat, shpatullgjerë e i fuqishëm si një dem, por njeri<br />
paqësor e zemërdlirë. Jo vetëm aso kohe, por edhe tani, askush nuk mund të<br />
thotë se në ç'rrethana u njoh shitësja e dyqanit të vogël të bizhuterive me<br />
gomistin e Parkut të Madh të Automjeteve. Veç fizikut të tij të<br />
jashtëzakonshëm, gomisti Ogan Delia, kishte edhe një dhunti: qe i zoti në<br />
qitje. E mbërthente pushkën si në morsetë dhe gjuante në dhjetë tabela duke<br />
lëvizur si një mekanizem i kolauduar saktë. I ngulte plumbat ku të donte,<br />
tamam si ti vendoste me dorë. Nga fundi i viteve tetëdhjetë, pat vajtur në<br />
Rusi dhe kishte fituar atje një medalje të artë, për të cilën, më vonë do të<br />
thoshte "nuk di nga e kam lënë". Pas martesës Podina Bolena, shprehej për të<br />
shoqin se ishte "një shkëmb i rrokullisur nga maja e malit"; ndërsa vetë qe e<br />
gjatë, me shtatin si selvi, sytë larush e gërshetat gjer poshtë belit. Një kopje e<br />
përsosur e së ëmës, Roza Bolenës. Dhe një selvi pranë një shkëmbi i ka hije<br />
qytetit, ndaj dhe Ogan Delia u rrokullis që nga fshati i tij malor dhe vajti të<br />
banonte në qytet.<br />
Vejusha Roza Bolena nuk ishte e kënaqur me fatin e së bijës. Gjithë jetën<br />
kish ësndërruar ta shkollonte. Për t'ia arritur kësaj kishte bërë që e bija të<br />
ndërronte katër fakultete, por nuk kishte mundur të mbaronte as edhe një<br />
semestër. E prirur për të keqkuptuar realitetin ajo binte robinë e falsiteteve<br />
dhe për hir të gëzimeve, që të falin dashuritë kalimtare, braktiste gëzimet e<br />
sedrës. Dashuritë e Podinës kishin pasur shkëlqimin e një dielli dimëror dhe<br />
kishin perenduar njëra pas tjetrës pa mundur t'i ngrohnin zemrën. Në të gjitha<br />
rastet e marrdhënjeve me djemtë, Podina bolena qe braktisur mizorisht prej<br />
tyre. Dhe kjo kishte ndodhur ngase jepej lehtë.<br />
Ditën që kishte përjetuar fundin e dashurisë së pestë, ndryshe nga herët e<br />
tjera, pat vajtur në shtëpi me ndjesinë se atë ditë i qenë rritur tej mase<br />
rropullitë e barkut. Sapo kishte hyrë në kuzhinë, kishte hedhur çantën mbi<br />
divan dhe duke u përpjekur të buzëqeshte përmes lotëve i qe drejtuar së ëmës:<br />
- Mirdita, Mama. Ç'do të thotë kur të duket sikur mban në bark rreth pesqind<br />
metra zorrë?<br />
Roza Bolena kishte shpërthyer në të qeshura, ndërsa e bija kish nisur të<br />
qante, të ankohej për meshkujt e pashpirt, për qytetin e hirtë e të përgjumur si<br />
dhe për vajzërinë e saj të nëpërkëmbur.<br />
- Dua të iki, mama, të iki nga ky vend pa e ditur as vetë se ku...<br />
E ëma qe përpjekur ta qetësonte duke i thënë se nuk duhej të binte në<br />
dëshpërim pasi ç'do e keqe, kishte një të mirë nga pas.<br />
- Ç'e mirë më pret moj mama? Sapo i vura zemrës gurin e pestë, dhe nëse do<br />
të vazhdohet kështu, zemra imë do të bëhet si Muri i Madh Kines.<br />
Po vejusha Roza Bolena e kishte urdhëruar të heshte duke i thënë, që nuk<br />
qenë gurë që rëndonin.<br />
Janë vetëm ca guralecë, ca rrumbullakë të vegjël, që jeta, ashtu si lumi, i sjell<br />
dhe i merr përsëri.<br />
71
Për herë të parë Podina Bolena u takua me gomistin Ogan Delia katër ditë<br />
pas "Shën Valentinit", një e diel e ngarkuar dys me mjergull, për të cilën<br />
thoshte se nuk qe reale.<br />
- Kur pashë gjithë atë mal njeriu të vinte drejt meje teksa qartësohej përmes<br />
mjegullës, thashë se po përjetoja përrallat me diva që mamaja më tregonte<br />
kur isha e vogël,- i kishte thënë kushërirës së saj Ada Bolenës, pas shpalljes<br />
së fejesës me gomistin.<br />
Vite më vonë, edhe Ada Bolena do shprehej se Podina qe martuar me<br />
gomistin e parkut të automjeteve e shtyrë nga cytjet e vazhdueshme të së<br />
ëmës.<br />
- Dëgjo moj bijë - i kishte thënë ajo,- duhet të martohesh me këtë njeri, sepse<br />
është dy burra bashkë.<br />
Jo vetëm para se vejusha Roza Bolena të varrosej, por edhe në vitet që<br />
rrodhën më pas, Podinës do t'i këmbonte në vesh jehona e këtyre fjalëve.<br />
Gjithsesi, asnjëherë gjatë asj kohe, nuk deshi të pajtohej me mendimin se pati<br />
qenë njësoj si ti thoshte:"Duhet të martohesh me gomistin sepse është për dy<br />
gra."<br />
Vejusha Roza Bolena u varros pasditen e ditës së parë të qershorit të vitit<br />
1985. e vetmja gjë që u mbajt mend ditën e varrimit, ishte se kur kortezhi i<br />
përmortshëm ende nuk kishte dalë prej varreze, si të qenë shpuar në çast<br />
shakujt e qiellit, ia behu një erë e marrë, e cila përlau me fshikullimën e saj<br />
gjithë petalet e luleve të akacieve të bllokut pyjor që ndodhej pranë varrezës.<br />
Pati qenë si një re fluturash të bardha, të xhindosura në fluturim e sipër, që<br />
çajnë ajrin përmes një vajtimi të zgjatur e të trishtuar duke u përplasur ngado<br />
si të donin ta bindnin gjindjen mbi peshen e madhe të gjëmës së asaj dite. Kjo<br />
zgjati vetëm pak minuta, sepse kur kortezhi doli në rrugën kryesore, sido që<br />
njerëzit ndjeheshin më të lehtësuar, nën një diell tmerrësisht indiferent,<br />
petalet e luleve të rëna përtokë, dukeshin tashmë si të ishin lepërat e lëkurës<br />
së të ndjerës, e cila, sapo qe varrosur.<br />
Podina Bolena nuk e përcolli të ëmën për në banesën e fundit. E mbërtheu<br />
një dhimbje në kraharor pikërisht në çastin kur arkivoli u nis për udhë.<br />
Megjithatë, ishte në merak të madh dhe kjo sikur i shtonte dhimbjen: kishte<br />
frikë se varrmihësit, nuk e kishin zbatuar në mënyrë të përpiktë porosinë e të<br />
shoqit, që varri, sipas zakonit për gratë, të hapej i thellë gjer nën sqetull. Ajo<br />
e dinte se nuk qe mbushur as një vit, kur zagarët endacakë, kishin zhvarrosur<br />
natën plakën Netë, të cilën, sado që u përpoqën, nuk mundën ta mblidhnin të<br />
gjithën për ta kthyer përsëri në varrin e dhunuar.<br />
Kjo ndodhi e pazakontë, kishte marrë dhenë, kishte trandur qytetin dhe<br />
organet e pushtetit patën marrë vendim: të vriteshin të gjithë qentë endacakë.<br />
Një skuadër peshkatarësh qe caktuar për vrasjen e tyre, por përveç një<br />
afisheje të vendosur në qendër të qytetit ku lajmëroheshin banorët të mos<br />
frikësoheshin nëse do të dëgjonin krisma armësh natën, nuk pati ndonjë<br />
veprim tjetër konkret, që vendimi të zbatohej gjer në fund.<br />
- Nuk dua që me mamanë time të përsëritet historia e pasvdekjes së plakës<br />
Netë, - tha Podina kur varrmihësit sollën lajmin, se aty ku qe caktuar për tu<br />
72
hapur varri i vejushës, kishte dalë shkëmb i gjallë dhe për këtë duhej përdorur<br />
exsploziv.<br />
- Bëni si të bëni, veç kjo punë të mbarojë - u vuri pikë fjalëve të saj Podina,<br />
duke i rrasur në dorë jevgut Subi, një tjetër kartëmonedhë dhjetëmijëlekëshe.<br />
Elda Shkoza, tek e cila gratë merrnin modelet e qëndisjeve dhe të ojnave me<br />
grep, tregonte që atë ditë, para se të ndodhte ajo që ndodhi me Roza Bolenën,<br />
fiks në orën dhjetë të pasdites, e kishte hasur të ndjerën tek blloku i madh i<br />
dyqaneve, mes një zallamahie të madhe njerëzish. Donte të blinte çarçaf<br />
jorgani, por kur tregtari i bëri llogarinë, ajo pa se nuk i mjaftonin lekët. Në<br />
shtëpi i kishte bërë mirë hesapet, por kishte harruar se rrugës për aty, në<br />
sheshin para xhamisë, pati ndaluar sheh Haxhiun dhe pasi ishte përshëndetur<br />
me të, kishte nxjerrë e i kishte falur një kartmonedhë dymijëlekëshe duke i<br />
thënë:<br />
- Lutu për mua.<br />
- Rahmet të pastë shpirti - ia kishte kthyer ai, pa e ditur se të njëjtat fjalë do<br />
t'i përsëriste edhe në mbrëmjen e vonë të asaj dite, kur erdhën ta merrnin<br />
fshehtas bashkë me të shoqen për t'i larë xhenazen e për t'i kënduar nën dritën<br />
e zbehtë të hënës ilahitë e fundit.<br />
Elda Shkoza tregonte:<br />
- Atë ditë më kërkoi borxh mua ngase donte të plotësonte shumën për të<br />
blerë katër metër kambrik të bardhë. Nuk kisha të vogla, i dhashë një<br />
pesëmijëshe dhe ajo tha se do të m'i kthente nesër. Rrugës në kthim patëm<br />
ecur bashkë dhe bëmë një çikëz muhabet. Tha se nuk flinte rehat natën,<br />
përpëlitej në shtrat dhe nga kjo, ishte i pesti çarçaf që bënte copë-copë brenda<br />
dy vjetëve. E mjera Roza Bolena! E bleu vetë qefinin e saj, madje me para<br />
borxh...!<br />
Podina këmbënguli të mos përdorej për qefin kambriku që e ëma, ditën që do<br />
të vdiste e kishte sjellë në shtëpi për tjetër gjë. Por Ogani nuk e la, sepse, siç<br />
u shpreh ai, "ndoshta vdekja e saj ishte parandjerë dhe orët i patën pëshpëritur<br />
në vesh ta kryente vetë atë punë".<br />
Ditën që do të fluturonte nga ballkoni i katit të gjashtë, vejusha Roza Bolena<br />
u ngrit më herët se zakonisht. Të nesërmen ishte një qershori dhe prisnin të<br />
festonin dyzetvjetorin e lindjes së saj. Ishte e bija që i'a kujtoi e para, dhe,<br />
sido që e ëma shprehu njëfarë mirënjohje për kujtesën, në çastin e mbramë, u<br />
duk se nuk ndjeu ndonjë gëzim të madh.<br />
Podina kujtonte:<br />
- Kur i thashë se duhej të përgatiteshim për festën e ditës së nesërme,<br />
mamaja nuk e pati shumë për zemër. Tha se e shqetësonte fakti, që shtëpia<br />
ishte bërë për t'u lyer dhe nga kjo nuk kishim patur mudësi të ftonim njerëz<br />
siç bënim ngaherë.<br />
Megjithatë, bënë një listë për ushqimet dhe u vendos t'i blinte Roza, pasi<br />
Podina, në orën nëntë, i duhej të shkonte në kursin e frëngjishtes, nga i cili,<br />
siç thoshte edhe vetë, nuk kishte mundur të nxinte as tridhjetë fjalë, ndonëse<br />
qenë mbushur katër muaj që e ndiqte rregullisht.<br />
73
- Më vjen turp ta lë tani që e kanë marrë vesh të gjithë, - i kishte thënë<br />
njëherë të ëmës, kur kjo e fundit, i qe lutur të mos humbiste kohën kot me atë<br />
punë por të ngulej në dyqanin e bizhuterive, të cilin për shkak të saj e mbanin<br />
pothuaj mbyllur prej shumë kohësh. Madje ditët e fundit, një shkresë e dalë<br />
nga zyrat e Ndërmarrjes Tregëtare, e paralajmëronte Podinën, se, nëse do të<br />
vazhdohej kështu, do t'a pushonin nga puna duke e zëvendësuar me një tjetër<br />
shitëse. "Nuk keni realizuar as tridhjetë përqind të planit të shitjes",- thuhej<br />
në shkresë.<br />
Kur vejusha Roza Bolena i hodhi sytë listës me gjërat që do të blinin, i'u duk<br />
se qenë pak.<br />
- Qofsha e gabuar, por kam një parandjenjë që nesër do të kemi shumë njerëz<br />
në shtëpi, - tha ajo, teksa po dilte në ballkon që të nderte xhaketën e sapo larë<br />
të gomistit.<br />
Atëherë Ogani i'u kthye edhe njëherë listës: bëri korigjimet e duhura duke<br />
rritur shifrat e shkruara e duke shtuar gjësend tjetër me mendimin se nuk<br />
prishte ndonjë punë nëse do të kishin ca më tepër ushqime në shtëpi.<br />
Si me një rast, le të psonisim edhe për muajin që vjen, - tha ai duke i zgjatur<br />
fletën së vjehërrës.<br />
Roza Bolena e mori me majat e gishtave pasi duart i pat' të lagura, i hodhi<br />
një sy, pastaj tha:<br />
- Do të blejmë edhe katër metër kambrik të bardhë, por nuk është e<br />
nevojshme të shënohet, pasi ka një javë që kam dashur ta blej me hë sot e hë<br />
nesër.<br />
Ndërsa për tortën me dyzet qirinjtë përsipër u la të kujdesej Ogani.<br />
Më pas do të habiteshin të gjithë, se si ndodhi, që ushqimet e blera për<br />
përvjetorin e lindjes u hëngrën për mort; kambriku i bardhë, i blerë për çarçaf<br />
u përdor për qefin dhe dyzet qirinjtë e viteve të jetës së saj, u vendosëntek<br />
varri për t'i ndriçuar e lehtësuar të ndjerës, tmerrin e vuajtjeve të natës së parë<br />
të pasvdekjes.<br />
Që prej dy vjetësh nga martesa e çiftit, ç'do ditë që ka dhënë zoti, vejusha<br />
Roza Bolena kujdesej që e bija të dilte e para nga shtëpia. Ndërsa Ogani,<br />
thoshte me të qeshur, se nga të gjitha të mirat që ka kjo botë, ai kishte<br />
zgjedhur gjumin e mëngjesit. Dhe kur Podina zbriste shkallët që nga kati i<br />
gjashtë, po të ndodhte të kthente e të ngrinte kokën lart, do të shikonte që e<br />
ëma dilte në ballkon dhe rrinte e vështronte, derisa ajo futej në kryqëzimin e<br />
rrugës e zhdukej prapa ndërtesave gjashtëkatëshe.<br />
Ditën që ndodhi gjëma, si dhe shumë kohë më pas, Podina Bolena qe e<br />
bindur se mamaja e saj, gjatë dy vjetëve të bashkëjetesës me Oganin, kishte<br />
bërë një jetë disi të fshehtë. Dukej se dikush kishte ushqyer e ndezur tek<br />
vejusha një zjarr që asaj i duhej ta mbulonte. Pikërisht nga kjo qe përvëluar<br />
më keq. Po asnjëherë, Podina nuk mendoi se qe Ogani, dhjet vjet më i ri se e<br />
ëma dhe me atë alamet trupi prej burri legjendar, që ajo vetë i'a pat zgjedhur<br />
për burrë të vendosur, duke e shpëtuar njëherë e përgjithmonë nga birbot e<br />
trotuareve si dhe nga shijet e hidhura të braktisjeve.<br />
74
Në orën dymbëdhjetë të asj dite, ishte hera e tretë, që vejusha përshkonte<br />
rrugën përmes blirëve për t'u futur në banesën e saj. Dy herët e para kishte<br />
mbartur ushqimet, ndërsa herën e tretë, bashkë me kambrikun, bleu në kthim<br />
edhe një kilogram karamele me mente, por nuk arriti t'i çonte në shtëpi sepse<br />
në sheshin para pallatit, hasi një trumbë fëmijësh të vegjël, që sapo kishin<br />
dalë nga shkolla. Në fillim nisi të dhuronte për sejcilin nga tre kokrra, por ata<br />
qenë shumë dhe filluan të cicërinin të gjithë përnjëherësh. Atëherë në shpirtin<br />
e saj shpërtheu ndjenja e lashtë dhe e papërballueshme e amësisë: i shpërndau<br />
me grushta përmes të qeshurave, duke i hedhur karamelet përdhe tamam si të<br />
ushqente zogj të vegjël. Fëmijët i mblodhën dhe u larguan me brohorima, por<br />
do të ktheheshin përsëri pas dhjetë minutash, që t'i ngrinin muranën sipas ritit<br />
të lashtë duke hedhur gurë në vendin ku ra, si të donin të godisnin të keqen që<br />
e mori.<br />
Komshia e katit të katërt tregonte:<br />
- Para se Roza të vdiste, e pashë dy herë nga dritarja: herën e parë u<br />
shpërndante karamele fëmijëve të shkollës. Thashë se e bënte për shpirtin e të<br />
shoqit. Herën tjetër, nuk kishin kaluar as dhjetë minuta, e pashë të vdekur<br />
mes nje morie tullash poshtë pallatit, kur u dha berihaja. Medet! Edhe e<br />
vdekur më ngjau kaq e re, kaq e bukur sa mund t'a merrje se qe e bija.<br />
Vejusha Roza Bolena, hyri në shtëpi në orën dymbëdhjetë e dhjetë minuta.<br />
Hoqi këpucët dhe si hodhi kambrikun e blerë mbi tryezë, ndjeu lodhje, por<br />
nuk deshi të ulej pasi i'u kujtua xhaketa e Oganit. E kishte nderë që në<br />
mëngjes, në një tel të vendosur nga pjesa e jashtme e ballkonit, dhe, me gjithë<br />
atë diell që mbajti paraditja, pati përshtypjen se do të qe tharë.<br />
Ajo që do t'ia tregonte vetëm natës së varrit, ishte se, dera që të shpinte në<br />
ballkon, u hap me një gërvimë kaq therëse, kaq ngjethëse, sa atë çast i'u bë<br />
sikur vajtimi i derës, qe dëgjuar në gjithë qytetin dhe se qindra njerëz në<br />
lëvizje, kishin ndaluar e kishin kthyer kokat për të parë drejt saj.<br />
- Djalli të marrtë,- pëshpëriti nëpër dhëmbë, por edhe fjalët që nxori i<br />
tingëlluan keq. Iu kujtua e ëma në të gjallë të saj." Në çdo hap që bejmë,<br />
kemi pranë djallin, por mendjen moj bijë, nuk e ka tek ne, ndaj është keq ta<br />
zësh me gojë," - kishte thënë ajo. Sytë i vajtën tek vazoja me "Lule<br />
Shqiponje", e cila nuk dihej në ç'rrethana qe rrëzuar mbi pllakat e dyshemesë.<br />
Ndërsa bëri kujdes ta ngrinte, vuri re se vazoja kishte pësuar një krisje<br />
vertikale, ndërsa lulja, qe këputur në mes. Roza Bolenës i shkrepi mendimi se<br />
duhej hedhur në kosh.<br />
Në çastin kur u përkul duke lëshuar gjithë peshën e trupit mbi murin e vogël<br />
mbrojtës të ballkonit dhe u zgjat të prekte xhaketën e Oganit, qe shumë vonë<br />
për të kuptuar se nuk i përkiste më kësaj bote, sepse pas një befti që i<br />
përthithi gjithë gjakun nga trupi, ndjeu ta tërhiqte poshtë djalli, që ajo sapo<br />
kishte zënë me gojë, pallati me ballkonet nisi të ngjitej me shpejtësi drejt<br />
piellit, dhe së fundi, pas një përplasje (në të cilën i'u bë se u ndez dhe u shua<br />
një dritë), Roza Bolena humbi masën dhe peshën, kërceu nga toka, u ngrit<br />
pezull në ajër me një lehtësi të pazakontë dhe që aty, pa se si më pas, disa<br />
njerëz (shumicën prej të cilëve ajo i njihte) u mblodhën rreth trupit të saj, se<br />
75
si rrinin dhe e vështronin në një mënyrë të çuditshme; se si i morën pastaj<br />
trupin dhe e futën në një makinë, por nuk kuptoi, përse bëheshin gjithë ato<br />
përpjekje të nxituara, kur ajo ndjehej kaq rehat sa nuk ishte ndjerë kurrë<br />
ndonjëherë.<br />
Atleti Sirian Tini, një dyzetvjeçar që kishte mbetur djalosh për vetë<br />
konstruktin e tij fizik, u ngarkua të gjente Oganin për t'i dhënë lajmin e<br />
kobshëm.<br />
Në Parkun e Automjeteve ku punonte gomisti, i thanë se qe futur në lokalin<br />
karshi. Shërbente një alamet femre me minifund e me gjysmën e cicave të<br />
kërcyera përjashtë.<br />
E gjeti mes shoferëve, teksa qenë zhytur në një zdërhallje të shfrenuar prej<br />
pijeve, kuturisjeve e shpotive glikosëse që hidhnin e prisnin me njëri-tjetrin.<br />
Sirian Tini i bëri shenjë gomistit të ngrihej e të vinte pranë tij, por një jevg<br />
barkmadh, i ulur karshi Oganit, nxori nga poshtë tryezës një tokmak të rëndë<br />
dhe si e ngriti lart, filloi ta tundte në ajër, pastaj duke folur me një zë<br />
garravesh tha:<br />
- Na more, ti: Ogan Kapedani do të ngrihet nga tryeza vetëm nëse i ka rënë<br />
flaka shtëpisë. - Dhe si heshti një çast, duke u menduar si zgurdallaq shtoi: -<br />
Ose në i pastë vdekur ndokush.<br />
I kishte rënë pikës.<br />
Atëherë, atleti Sirian Tini, bëri pesë hapa përpara dhe duke u përkulur pranë<br />
veshit të gomistit tha:<br />
Ka ndodhur kjo e fundit, Ogan. Jot vjehrrë...<br />
Gomistit të Parkut të Automjeteve, atë çast i'u bë se tokmaku që mbante në<br />
dorë jevgu, e kishte goditur në kokë.<br />
Më pas do të kujtonte:<br />
- Kur pashë Sirian Tinin teksa bënte me dorë që t'i shkoja pranë, më pushtoi<br />
një ndjesi: sikur karriga, në të cilën qeshë ulur, ishte e minuar dhe sapo të<br />
ngrihesha do të ndodhte një shpërthim i madh.<br />
Ogan Delia, në moshën njëzetvjeçare, kishte lënë në fshatin e lindjes një<br />
histori të çuditshme, që edhe sot e kësaj dite nuk është harruar: Për shkak të<br />
një basti me njërin nga versnikët e tij, kishte mbërthyer me dhëmbë në parmë<br />
të qafës një gomar të madh dhe e kishte detyruar të binte në gjunjë me gjithë<br />
përpjekjet e vazhdueshme të kafshës, që donte të shpëtonte. Sirian Tini, që e<br />
kishte dëgjuar këtë histori, nuk shprehu kushedi ç'farë habie, kur Ogan Delia,<br />
pasi mësoi lajmin e vdekjes së Roza Bolenës, rrugës për në shtëpi, hëngri<br />
gotën e qelqit, të cilën e pati marrë me vete në çastin kur u nda nga shokët.<br />
Kur gomisti mberriti në shtëpi, vejushën Roza Bolena sapo e kishin kthyer<br />
nga spitali. E përcollën duke e shoqëruar nga pas me çertefikatën e vdekjes të<br />
përpiluar nga vetë doktor Omar Bushati, kandidat i Shkencave Mjeksore dhe<br />
kryetar i Bashkimeve Profesionale të asaj kohe.<br />
E gjeti të shtrirë mbi të njëjtin krevat portativ, në të cilin katër vjet më parë<br />
qe vendosur kufoma e farmacistit, të ndjerit Zelaudin Bolena. Me syrin e<br />
djathtë paksa të hapur, vejusha e vdekur dukej si të deshte të përgjonte të<br />
ardhurit për mort se mos i punonin ndonjë rreng; ndonjë rreng që s'kishin<br />
76
mundur t'ia punonin sa ishte gjallë. Mjekra e saj qe lidhur me një rryp fashoje<br />
të bardhë majë kresë për t'i mbajtur gojën mbyllur, dhe, ndonse pa jetë, dukej<br />
se ishte pikërisht kjo gjë, që e bënte Roza Bolenën të vuante tmerrësisht. A<br />
thua se mbante të shtrënguar mes dhëmbëve një të vërtetë të hidhur, që nuk<br />
duhej t'ia thoshte as nates së varrit dhe se e kishin lidhur kësisoj nga frika se<br />
mos fliste.<br />
Ogani u afrua pranë së vjehrrës, e preku me gishtërinj në ball dhe pastaj,<br />
ashtu siç do të bënte një i verbër që kërkon të sigurohet për diçka, gishtat e tij<br />
rrëshqitën drejt majës së kresë mbi nyjën e lidhur të fashos. Qe ora dy e<br />
pasdites dhe dielli i fundmajit hynte nga dritarja, binte mbi të vdekurën duke<br />
e larë me një dritë të çuditshme. Ogan Delisë i'u bë se ajo dritë, nuk vinte nga<br />
kjo botë dhe se ato çaste, Roza Bolena, ishte më e vdekur se kurrë<br />
ndonjëherë; madje më e vdekur se ç'mund të ishte edhe pas njëqind vjetësh.<br />
Ai vajti pranë dritares dhe uli perdet. Në dhomë u dha një mugëtim i ëmbël,<br />
por çastet e atij dritëzimi do t'i ngeleshin në kujtesë si të fiksuara me gozhdë<br />
të artë. Dhe në vitet që do të pasonin pas vdekjes së vejushës, gomisti i<br />
Parkut të Automjeteve do t'i ikte e do t'i fshihej si syrit të djallit diellit të orës<br />
dy.<br />
Rita Kastrati, motër e një barku me Roza Bolenën, nuk arriti t'i ngjiste<br />
shkallët gjer në katin e gjashtë. Akoma s'kishte shkelur në sheshpushimin e<br />
katit të katërt, kur i ra të fikët. Nuk përballoi dot kujën e grave, që kishte<br />
shpërthyer lart e, sidomos, ajo ç'ka e preku më tepër, ishte e qara me nam e<br />
vajtocës me namë Lena Bodit, i shoqi i së cilës, kishte pasur shoqëri të madhe<br />
me të ndjerin Zelaudin Bolena, farmacistin, që katër vjet më parë ndërroi jetë<br />
për shkak të zemrës. Dhe me të vërtetë, asaj bravo i qoftë! E qau vejushën<br />
sipas zakonit, duke i numëruar fjalë, që të këpusnin shpirtin, me krahasime që<br />
as poetët nuk i gjejnë dot. Më pas do të thoshte:<br />
- E qava sepse Perëndia nuk do të ujdisë më grua si Roza Bolena. Ajo i<br />
thoshte diellit: o dil o të dal.<br />
Duke filluar që nga çastet e zbritjes së vejushës në varr, e deri në<br />
dyzetditëshin kur u shtrua darka e përshpirtjes, gomisti Ogan Delia kaloi ditët<br />
e një humbësi të madh. Gjatë gjithë kësaj kohe, ai bëri një jetë të<br />
shpërqëndruar hallakatjesh e pakujdesish prej njeriu që përpiqet të mbulojë<br />
heroikisht dërmën e vet.<br />
Pasditen e përgatitjeve për darkën e përshpirtjes, me datën dhjetë të muajit<br />
korrik, para se t'ia behnin në shtëpi të ftuarit e pakët, Podina i kujtoi gomistit<br />
se nuk qe larë që nga vdekja e së ëmës dhe se po shikonte tek ai edhe një fakt<br />
tjetër shqetësues. E kapi për mëngëve të së njëjtës xhaketë që u bë sebep për<br />
vdekjen e vejushës dhe krejt seriozisht i tha:<br />
- Janë dy gjëra që duhet t'u biesh pas: e para, ka filluar të të bjerë era kalë<br />
barre. Dhe e dyta, po të rritet gusha.<br />
Pas fjalëve të saj, ai pa i çuditur në pasqyrë, se aty ku kishte qenë gropëza e<br />
fytit, qe përftuar nën lëkurë një masë e rrumbullakët. Në fare pak javë, lëmshi<br />
i vogël erdhi duke u rritur dhe një ditë prej ditësh ai kuptoi se kishte<br />
mberritur koha për t'u paraqitur tek mjeku.<br />
77
Pas mbylljes së historisë që po rrëfejmë, i dehur nga mrekullia e asaj që<br />
ndodhi me Oganin, si dhe me synimin për të hedhur në letër këto rradhë, pata<br />
takuar kirurgun që operoi gomistin e Parkut të Automjeteve.<br />
Quhej Huzo Rodovina dhe kishte njëzet vjet që merrej me studimin e retinës<br />
së syrit. Qe shkencëtar i vërtetë, por i mungonin mjetet laboratorike. Veç<br />
kësaj, fati kishte bërë që të mbetej në atë qytet të humbur provincial e të<br />
punonte mes mediokrësh profesionistë. Megjithatë, të tria dhomat e katit të<br />
parë të shtëpisë, i kishte kthyer në një laborator të vërtetë mjekësie duke<br />
përdorur gjatë eksperimenteve lloi-lloi mjetesh rrethanore. Madje kishte<br />
arritur të realizonte me sukses edhe një operacion me ngrirje duke e rrasur më<br />
parë pacientin në një frigorifer të madh. Kjo i kishte kushtuar një vit burg<br />
pasi akti i tij i guximshëm, binte në kundërshtim me ligjet e mjekësisë.<br />
Kirurgun Huzo Rodovina, e gjeta në oborrin e shtëpisë së tij teksa përpiqej të<br />
gënjente me një thelë mishi një maçok të huaj. Donte t'a kapte që t'i merrte<br />
njërin sy, por maçoku u largua me hapa të sigurtë duke e vështruar<br />
shpërfillshëm e dinak.<br />
- Maçokët janë fizionomistë të llahtarshëm, sidomos në muajin shkurt;<br />
asnjëherë nuk kanë mëdyshje për një gjë dhe nuk gënjehen lehtë - tha ai.<br />
Pastaj hymë në shtëpi dhe Huzo Rodovina, më foli mbi hollësitë e çuditshme<br />
të metabolizmit si rregullator i organizmit tek njeriu. Gjithë pasion e me fraza<br />
të sakta, më shpjegoi se si retina e syrit ruan me fanatizëm të madh imazhet e<br />
figurave në rastet kur njeriu dashuron ose urren forcërisht. Ndërsa më<br />
tregonte një frigorifer të mbushur me kokërdhokë sysh, që ai i kishte marrë<br />
nga kafshë të ndryshme, tha:<br />
- Mrekullitë e retinës janë një shans i madh për kriminalistikën, por rasti i<br />
gomistit kapërcen gjithë kufijtë e njohur gjer më sot, pasi trauma, si masë<br />
fibroze, është ndikuar nga eksitime nervore...<br />
Duke u kujtuar në çast për një tjetër gjë, bëri një pauzë prej tre sekondash<br />
dhe pastaj:<br />
... Se mos harroj... Kur të ikësh prej këtu, po të lë një porosi; diçka që nuk<br />
më kishte vajtur në mendje më parë: takojeni gomistin dhe i thoni nga ana<br />
ime se, nëse i vjen për të qarë, duhet të qajë, të qajë medoemos, ndonëse<br />
është burrë.<br />
U përpoq të lidhte përsëi fillin e mendimeve atje ku qe këputur, por unë, i<br />
bindur se nuk do të mund t'i rrokja kurrë të gjitha sa shpjegonte ai, i thashë<br />
me shumë takt që të mos zgjatej në hollësira të tilla shkencore. Pastaj i'u luta<br />
të më tregonte, brenda mundësive, nëse ishin të vërteta fjalët që gjindja<br />
pëshpëriste lart e poshtë mbi ndodhinë e çuditshme gjatë operimit të gushës<br />
së Ogan Delisë.<br />
Kërkoi të betohesha para tij, se me të dalë prej aty, do të përpiqesha të<br />
dëshmoja të kundërtën para gjithë atyre që mund të më pyesnin.<br />
- Bëje për Ogan Delinë, sepse është nga ata heronj që nuk duhen shpallur -<br />
tha.<br />
78
Mëqenëse një ditë burrëria ime do të shembej pasi do të më duhej të gënjeja<br />
për të bërë gjithaq sa kërkonte kirurgu i famshëm, vendosa t'a shemb aty për<br />
aty: u betova rrejshëm në atë far feje sa mbeti tejet i kënaqur.<br />
Atëherë shkencëtari i humbur, hapi një sirtar, nxorri prej aty një kokë gruaje<br />
sa një terakotë dhe duke e treguar nga unë tha:<br />
- Ja ç'mund të dalë nga kripa e lotit të ndrydhur të një burri, që ka dashuruar<br />
fshehtësisht një grua.<br />
Njoha kokën e bukur të vejushës Roza Bolena, kokën prej kripe loti, që<br />
kirurgu i famshëm Huzo Rodovina, e kish nxjerrë nga gusha e gomistit Ogan<br />
Delia.<br />
79
PORTRETE<br />
MUSTAFË XHEMAILI<br />
Libri i ndërtuar nga librat<br />
Duke lexuar «Republika e 1100 çudirave» të shkrimtarit Bedri DEDJA<br />
Botoi TOENA, Tiranë, 1997<br />
Rinjohja: antologjia e përrallës, antologjia e jetës<br />
Kur lexohet një libër i bukur sigurisht lexuesi kënaqet dhe shpesh mendimet e<br />
veta me bashkëbiseduesin i shpreh në letër, por edhe mund të heshtë: ato<br />
mbresa leximi i bart me vete ngado që të shkojë dhe në secilën moshë që të<br />
arrijë. Pastaj i përdor në jetën e përditshme, çka gjen pasqyrim në „formën” e<br />
mirë në punë, në mësime e studime, pra, përgjithësisht në jetë.<br />
Mirëpo kur lexohet në një libër që përbëhet nga librat, pra një antologji siç<br />
është kjo e shkrimtarit tonë të njohur kombëtar, Bedri Dedjes, është një rast<br />
i bukur. Rast i bukur sepse takohesh me shumë libra të autorit, me shumë<br />
përmbajtje, me shumë personazhe, heronj të vegjël e të mëdhenj, me<br />
protogonistë që të lenë aq shumë mbresa sa që lexuesi, domosdo, do të<br />
shprehet disi, sepse nuk mund t’i mbajë ato vetëm për vete, si në rastin e<br />
parë, kur lexon vetëm një libër të autorit përkatës.<br />
Pak a shumë kështu më ka ndodhur edhe mua me librat e Bedri Dedjes.<br />
Bedri Dedjen e kam njohur në mënyrën siç e përshkrova më lart, vetëm<br />
përmes librit dhe kur isha fare i vogël. Më saktë aty nga viti 1965, kur në<br />
dorë më pat rënë libri i tij i mrekullueshëm “Heroizmat e Fatbardh<br />
Pikaloshit”. Dhe, merreni me mend, për pak qeshë duke u bërë edhe unë si<br />
heroi i dashur i shkrimtarit, sepse u largova nga shtëpia, ika nga familja, dhe<br />
hyra në përrallë si Fatbardh Pikaloshi. E gjithë familja dhe lagjja më kërkuan<br />
disa ditë deri sa më gjetën, sepse kisha humbur, vërtet kisha humbur! Pra,<br />
edhe unë kisha shkuar të bëj «aventura»!<br />
Por, pse këtë libër të bukur, në antologjinë e përrallave «Republika e 1100<br />
çudirave» Bedri Dedja nuk e ka futur? Pse-së duhet t’i përgjigjet vetë autori!<br />
Rileximi i tanishëm i librit, për mua është një ritakim me heronjtë e librave të<br />
tij, një “rinjohje” me prejadhjen dhe fëmijërinë time.<br />
Pak bio-bibliografi<br />
Shkrimtari ynë për fëmijë u lind në Korçë, më 20 nëntor 1930. Arsimin e<br />
mesëm mori në gjimnazin «16 Shtatori» të qytetit të Durrësit. Më 1949 u<br />
dërgua me bursë për studime të larta në Moskë, ku më 1953 mori diplomë në<br />
dy degë paralele: psikologji - pedagogji dhe letërsi për fëmijë.<br />
80
Ka punuar dyzet vjet pedagog i psikologjisë në shkollat e larta të Shqipërisë.<br />
Për veprimtarinë shkencore iu dha titulli profesor e u zgjodh antar themelues<br />
e sekretar shkencor i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Është fitues i<br />
Çmimit të Republikës në fushën e letërsisë për fëmijë.<br />
Gjatë krijimtarisë së tij për më shumë se dyzet vjet, ka botuar vepra jo vetëm<br />
për fëmijë, por edhe në fushën e pedagogjisë, psikologjisë, historisë së<br />
arsimit shqiptar, kritikës letrare, sociologjisë dhe politikës. Krijimtaria e tij<br />
për fëmijë është shumë e pasur.<br />
Ja disa nga veprat e Bedri Dedjes në këtë fushë: Një udhëtim i rrezikshëm,<br />
Kallximi i gjyshes pastërtore, Përralla popullore mbi kafshët, Përralla e tre<br />
vëllezërve, Heroizmat e Fatbardh Pikaloshit, Bariu i vogël në Mal të Thatë,<br />
Shkolla e pyllit, Patoku në plazh, Përralla e shpatave të arta, Kapiteni i<br />
shtrëngatës, Përralla e lepurit dhe breshkës, Kërcënimi i thonjve kozmikë<br />
(novelë fantastike), Nëpër korridoret e thella të Jonit (roman fantastik),<br />
Gjyqi i maçokut, Alarmet e qytetit Sdikuisht, Kacamicri rreth globit, Si<br />
katër çiliminj u bënë biznesmenë, Kryengritja në një pallat të Tiranës,<br />
Përralla njëmbëdhjetëshe, Qyteti me tri kështjella, Kalamajtë e pallatit tim<br />
(roman në dy vëllime), Artan Burizani dhe çeta e tij (poema), Gjashtë<br />
poema për kalamaj, Beni shkon në malësi me familje e shtëpi;<br />
përmbledhjet poetike: Garda partizane, Poezi të zgjedhura për fëmijë,<br />
Republika e 1100 çudirave etj.<br />
Antologjitë ku janë?<br />
Mënyra e ndërtimit të antologjive gjithmonë ndryshon. Varet nga shumë<br />
shkaqe e rrethana. Antologji të poezisë shqipe në Ballkan ende nuk kemi. As<br />
me poezi për fëmijë e as me poezi për të rritur. (E kemi tash së voni një<br />
«antologji» të përpiluar nga Ali Aliu, por nuk mund të quhet e tillë pa<br />
përfshirë në të, për shembull, Jusuf Gërvallën, Kate Xukaron, Agim Vincën,<br />
Hivzi Nelën… etj). Po ashtu nuk kemi antologji as për prozën.<br />
Me përrallën ndryshon puna. A mos vallë ngaqë përrallat kanë shteruar?!<br />
Besoj se nuk është për këtë shkak. Të shohim.<br />
Në fakt përralla shqiptare, pra edhe e popujve të tjerë ballkanas, është mjaft e<br />
përzier. Duhet thënë se nga shtrati i përrallës shqiptare shpesh është vjedhur<br />
dhe plaçkitur lënda e gatshme e ngjizjes së përrallave. Njëkohësisht, në<br />
shtratin e përrallës shqipe është hedhur shumë lëndë e popujve të tjerë,<br />
përfshi edhe lëndën e barbarëve që shpesh kanë pushtuar toka të gjera<br />
shqiptare duke i mbajtur edhe sot me dhunë. Por këtë nuk mund ta shtrojmë<br />
tash në këtë vështrim.<br />
Përralla popullore shqiptare ka gëzuar botime të rëndësishme, si në Shqipëri,<br />
ashtu edhe në Kosovë. Nga Instituti Albanologjik në Prishtinë (Dega e<br />
Folklorit) ka parë dritën seria e njohur e Përrallave Popullore Shqiptare të<br />
mbledhura dhe të botuara nën drejtimin e profesor Anton Çettës, ndërsa në<br />
Tiranë nga Akademia e Shkencave (Instituti i Kulturës Popullore) ka dalë<br />
Proza Popullore në 6 vëllime (deri më 1988). Një antologji tjetër (apo seri e<br />
81
përrallave, siç e ka quajtur përpiluesi Virgjil Muçi), ka filluar të botohet në<br />
vitin 1996 nga Shtëpia Botuese «Çabej», në Tiranë , me titull «Përralla<br />
shqiptare për 100 + 1 natë».<br />
Mirëpo, antologji të përrallave të përpunuara dhe librave të përallave nga<br />
shkrimtarët, siç është Bedri Dedja, deri tash nuk kemi pasur. Pra, libri<br />
«Republika e 1100 çudirave», është një libër i ndërtuar nga librat e autorit,<br />
është një antologji e krijimtarisë autoriale. Vëllimi është i përbërë nga shtatë<br />
libra: Kallëzimet e gjyshes pastërtore, Përralla popullore për kafshët,<br />
Përralla të tjera me njerëz dhe kafshë, Bariu i vogël në Mal të Thatë,<br />
Kapiteni i shtërngatës, Republika e 1100 çudirave dhe Kërcënimi i thonjve<br />
kozmikë. Libri u përpilua nga redaktorja Pandora Dedja dhe u botua nga<br />
„TOENA” e Tiranës, në vitin 1997.<br />
Tematika e gjërë e përrallës ose jeta është përrallë<br />
Bedri Dedja i takon brezit më të spikatur të shkrimtarëve për fëmijë. Një<br />
përkushtim mbi dyzetvjeçar në krijimtarinë për fëmijë dhe të rinj, është një<br />
përkushtim për jetën e njeriut dhe ardhmërinë e tij. Ai, me të tjerë, si Odhise<br />
Grillon, Petro Markon, Shpresa Vreton, Nasho Jorgaqin, Sokol Jakovën,<br />
Naum Priftin, Stavri Ponen, Skënder Haskon etj., që krijuan dhe krijojnë në<br />
Shqipëri dhe Mark Krasniqin, Rexhep Hoxhën, Rifat Kukajn, Vehbi Kikajn,<br />
Ali Huruglicën, Ymer Elshanin, Zejnullah Halilin, Ymer Shkrelin, Gani<br />
Xhafollin etj., në Kosovë, përbëjnë personalitetet e mrekullueshme të<br />
krijimtarisë për fëmijë. Kështu ata kanë krijuar dhe krijojnë një letërsi të<br />
mirëfilltë për fëmijë dhe të rinj, me të gjitha ngjyrat e jetës së tyre të<br />
brendshme dhe të jashtme, pavarësisht se fëmijët e dy shteteve shqiptare në<br />
Ballkan përjetuan jetë të ndryshme në përditshmëri, ndërsa në Kosovë edhe<br />
jetë tragjike deri në ditët e sotme. Gjithashtu letërsia për fëmijë është krijuar<br />
dhe krijohet edhe nga autorë shqiptarë në Maqedoni, siç janë Fejzi Bojku,<br />
Mehmedali Hoxha, Fadil Bekteshi, etj.<br />
«Pena e Bedri Dedjes shkëlqeu veçanërisht në fushën e përrallës<br />
origjinale. Po të lexosh të gjithë autorët tanë që janë marrë me përrallën<br />
do të vesh re me kënaqësi se Bedri Dedja i krijon përrallat krejt ndryshe<br />
nga të tjerët. Ai ka mënyrën e vet të gjetjes së fabulës, të ndërtimit të<br />
subjektit, të skalitjes së personazheve, të futjes së problemeve e të frymës<br />
së kohës në përrallat e veta të ndërtimit në mënyrë lodruese të fjalisë e të<br />
frazës, të futjes së humorit që është aq i kërkuar nga lexuesit e vegjël.»shprehet<br />
shkrimtari dhe kritiku i letërsisë për fëmijë Odhise Grillo.<br />
Në librin «Republika e 1100 çudirave», përfshirja e shtatë librave (pjesëve të<br />
tyre më të rëndësishme), nuk është bërë rastësisht. Edhe vetë si ndërtim e ka<br />
kuptimin simbolik të numurit 7, karakteristik për përrallat shqiptare. 3, 7, 9,<br />
dhe 77, katër numrat e famshëm të legjendës dhe përrallës shqiptare, që kanë<br />
të bëjnë me mistikën dhe fantastikën e botës sonë ballkanase, por edhe më<br />
gjerë.<br />
82
Libri fillon me «Kallëzimet e Gjyshes Pastërtore», ku personazhe që<br />
mendojnë, flasin, veprojnë, janë sendet, objektet, si furça e dhëmbëve, pasta e<br />
dhëmbëve, sapuni, pra gjërat e higjienës elementare të një çamarroku që<br />
quhet Eno; pastaj shamitë, flokët, këpucët, historia e fjalës Gërshërë dhe e<br />
thonjve të gjatë të plakut, si dhe historia e një kopse.<br />
Elementët edukativë për fëmijët e vegjël shihen që nga larg. Por kjo nuk<br />
është e tëra dhe kryesore. Kryesorja, për mendimin tim, është pikërisht<br />
mënyra e rrëfimit të subjektit të ngjarjes. Pra, mënyra e përralltarisë së<br />
autorit, e cila është e kapshme, bëhet interesante për lexuesit e vegjël, dhe<br />
kurreshtare për lexuesit e rritur.<br />
Kështu vazhdohet me pjesën e dytë «Përralla popullore për kafshët», pastaj<br />
përralla të tjera me njerëz dhe kafshë, për të dalë te Bariu i vogël në Mal të<br />
Thatë, pastaj te Kapiteni i shtrëngatës, për të hyrë në Republikën e 1100<br />
çudirave, ku e sheh republikën e fëmijëve, republikën e përrallave moderne<br />
në gjumin e parë, natën vonë, para mesnate, në mesnatë dhe pas mesnate.<br />
Pastaj një përzierje e çuditshme, (gjithmonë si në përrallë), e jetës së<br />
personazheve: Bullafiqit, Etritit, Albanës, Arlindës, Bamirit, Donmirës etj, të<br />
cilët tashmë takohen lirisht me dhelprën dhe ariun nga përralla shqiptare<br />
«Ariu dhe Dhelpra», me Pinokun, me Maçokun me çizme, me Lizën e botës<br />
së çudirave, me Tom Sojerin e Hekëllber Finit etj., me të cilët bashkëjetojnë,<br />
veprojnë dhe përpiqen që me çdo kusht ta gjejnë shokun e tyre të rrëmbyer<br />
nga Dikushi, Bamirin, të cilin në fund e gjejnë duke fjetur në shtrat, ashtu siç<br />
e gjejnë të gjithë vetveten duke ëndëruar e fjetur qetë në shtretërit e butë të<br />
tyre. Në shtretërit e butë, por me fantazitë e ndezura të tyre për të parë jetë,<br />
botë që për ta u duket dhe është fantastike në pyllin e madh me antena<br />
televizive në «Republikën e 1100 çudirave».<br />
Kështu ky libër domosdo do të përfundojë me pjesën e shtatë - përrallën<br />
fantastiko-shkencore «Kërcënimi i thonjve kozmikë», ku tashmë është<br />
ndërtuar një Teleekspres Kashar, i zhytur në zambakë dhe trëndafila dimërorë<br />
me të gjitha ngjyrat e ylberit, dhe gjëra të tjera fantastike të mrekullueshme si<br />
linja të shpejta urbanësh dhe transqiellorë, deri në Mars, raketa dhe anije<br />
kozmike «Tirana-45», Observatorë etj.<br />
Ja pra, libri fillon me bisedat dhe bëmat e gjërave të rëndomta, si sapuni,<br />
furça e dhëmbëve, kopsa e këmishës, për të përfunduar me ëndrrën e<br />
fëmijëve për të ndërtuar anije kozmike dhe Observator, për të shkuar në<br />
Gjithësi.<br />
Rinovimi i përrallës<br />
Gjithmonë është bërë përpjekje për të rinovuar përrallën. Përse bëhet kështu<br />
nga krijuesit? S’u pëlqejnë atyre përrallat, s’i duan ato në format e para të<br />
tyre, pra origjinale, dëshirojnë të krekosen duke thënë se ja, ne, njerëzit e rinj<br />
të këtij apo atij shekulli, dimë më mirë të ndërtojmë dhe të shpikim përralla<br />
se sa ju njerëzit e vjetër të epokave para Muhametit.e Krishtit!? Mendoj se<br />
asnjëra e as tjetra. Pikërisht pse shkrimtarët i duan më së shumti përrallat,<br />
83
andaj merren me to. A ka në botë ndonjë njeri, në kushte minimale të jetesës,<br />
që nuk ka dëgjuar përralla? S’ka! Përralla ka qënë dhe mbeti për njerëzimin<br />
forma e parë e rrëfimit dhe e edukimit që në foshnjëri. Rinovimi i përrallës<br />
nuk është një proces i ri. Ajo si e tillë është shumë e bukur dhe e<br />
pakalueshme. Por shkrimtarët, përralltarët, rrëfimtarët, tregimtarët, historianët<br />
e folklorit, përpiqen që përrallën ta përshtasin për kohën, për njerëzit dhe, në<br />
bazën e saj të nxjerrin përrallën moderne për kohën, për njerëzit që<br />
bashkëjetojnë me ta. Kështu bëri Anderseni. Kështu bënë vëllezërit Grim,<br />
Xhani Rodari, Naim Frashëri, etj, të cilët rinovuan e krijuan një bagazh të<br />
madh të përrallave për kafshët, njerëzit, kafshët dhe njerëzit, legjendat, mitet<br />
dhe historitë e çuditshme të kësaj bote dhe të botës së përtejme!<br />
Në letërsinë shqipe Bedri Dedja është një rinovues i përrallës kombëtare.<br />
Përmes librave të tij ka bërë rinovim pozitiv, duke e futur përrallën e re në<br />
shërbim të drejtpërdrejtë të botës fantastike të fëmijëve shqiptarë. Nga kritika<br />
letrare, me të drejtë, Bedri Dedja krahasohet me Xhani Rodarin, i cili është<br />
njëri ndër rinovuesit dhe krijuesit më të mëdhenj të përrallës moderne në<br />
letërsinë italiane dhe atë botërore.<br />
a) Përralla poetike<br />
Bedri Dedja ka edhe një veçanti tjetër që nuk e di se a e ka theksuar kush deri<br />
më sot. Bedri Dedja është një poet i përrallës. Tregimi poetik i përrallës<br />
është një karakterisikë e thellësisë krijuese të autorit, e sensit poetik të tij.<br />
Poezia është gjuha më e lartë e krijimtarisë, ndërsa tingulli,, muzika -<br />
mbrëtëresha e arteve dhe e komunikimit univerzal.<br />
Po përralla?<br />
Në fakt përralla në vetvete është edhe poetike, ndoshta që në lindjen e saj,<br />
bashkë me këngën primitive të njerëzimit. Përralla ka bazën e saj të lashtë,<br />
por problemin gjithmonë e ka të ri, aktual, të përshtatshëm. Personazhet janë<br />
gjithmonë të kësaj bote, ani se janë krijuar në botëra të tjera. Domethënë<br />
shumë të lashta.<br />
Kështu Bedri Dedja, për mendimin tim, kulmin e të shprehurit poetik në<br />
përrallat e tij të rinovuara shqipe, e arrin në përrallën «Shpatat e arta», e cila<br />
në «Republikën e 1100 çudirave» është në faqen 55.<br />
b) Të rrëfesh jetën si përrallë: ose a mund të bëhet përralla realitet dhe<br />
realiteti përrallë<br />
Një kapitull i veçantë, ie cilia është për të diskutuar për krijimtarinë e Bedri<br />
Dedjes është edhe tregimi i jetës së përditshme si në përrallë. Pra, autori<br />
ngjarjet nga jeta e përditshme i tregon dhe i zhvillon si në përrallë.<br />
Personazhet e tij, si fëmijët që nuk kishin asnjë këpucë, e prej të cilëve ishte<br />
edhe Met Partizani, ose historia e Bariut të vogël në Mal të Thatë, bashkë me<br />
një serë tregimesh të tjera si për dy Shkurtet në tregimet «Përralla për 14<br />
vjeçaren e malësisë» dhe «Përrallë për cucën Shkurtë me flokë të gjatë»<br />
84
(vajzat e guximshme) që flijohen për një jetë më të mirë të shoqërisë<br />
shqiptare.<br />
Një formë të tillë më të realizuar, te rrëfimet e Bedri Dedjës, e hasim edhe në<br />
tregime të tjera e veçanërisht te «Kapiteni i shtrëngatës», ndërsa shpirtin e<br />
aventurës së vërtetë e gjejmë te romani «Nëpër korridoret e thella të Jonit»,<br />
që nuk është përfshirë në «Republikën e 1100 çudirave».<br />
3) Fantastikja e përrallës ose fantastikja e fantastikes<br />
Fantastikja është baza e përrallës. Ajo merr përmasën e reales në përrallë dhe<br />
rrëfimi bëhet i kapshëm, sepse gjërat që ndodhin aty, pavarësisht se nuk<br />
ndodhin, janë të kapshme për të gjithë. Bedri Dedja këtë e ka studiuar më së<br />
miri dhe pikërisht për këtë edhe ka një sukses të madh në rinovimin e<br />
përrallës. Këtu del edhe një çështje tjetër që është thelbësore: edukimi përmes<br />
përrallës së rinovuar duke gërshetuar elementët e kohës moderne me<br />
fantastiken. Megjithatë fantastika e përrallës ose fantastika e fantastikës te<br />
Bedri Dedja është brilante. Kjo dëshmohet më së miri te rrëfimet që<br />
theksuam më lart në „Republika e 1100 çudirave“, te „Kërcënimi i thonjëve<br />
kosmikë“ dhe veçanërisht te përralla e përpunuar «Përralla e tre vëllezërve»<br />
në faqen 49 të «Republikës... »<br />
Përralla moderne dhe teknologjia e saj - cila është ajo?<br />
Teknologjia e përrallës është gjithmonë e njëjtë dhe historikisht ajo ka<br />
mbetur e pacënuar. Mirëpo, përralla moderne e kohës së sotme e ka<br />
ndryshuar shumë teknologjinë e vet të paraqitjes. Përralla e rinovuar moderne<br />
ka marrë dimensione të ndryshme të të shprehurit. Ajo tash përpunohet në<br />
teatër, në radio dhe sidomos në film. Vendin e thjeshtë të rrëfimit të përrallës<br />
origjinale ose të përpunuar, tash e kanë zënë spektaklet e filmit. Mënyra e<br />
tillë e paraqitjes së përrallës përmes celuloidit, ka bërë që ajo të marrë një<br />
dimension të ri, që ndryshe quhet «realitet i kapshëm». Fëmijët, dhe jo<br />
vetëm ata, tash e shohin përrallën e veshur me një teknologji të re të rrëfimit.<br />
Personazhet janë me kostume sipas imagjinatës së regjisorit. Skenografia,<br />
mjedisi dhe dialogjet sipas një skenari të caktuar. Fëmijët, dhe jo vetëm ata,<br />
personazhet e dashur të përrallave, tashmë i shohin «të gjallë» dhe,<br />
dalëngadalë, miliona e miliona fëmijë, nuk kanë durim të dëgjojnë dy përralla<br />
bashkë nga përralltari, që, në këtë rast janë nëna, babai, gjyshja apo gjyshi.<br />
Përralla ka pësuar kështu një tronditje të thellë. Ajo në fakt po e humb<br />
bazën e vet dhe ndërtimin fillestar të saj. Gjë që, për mendimin tim, është<br />
një dëm i madh, i jashtëzakonshëm, ndaj letërsisë gojore popullore. Them<br />
kështu sepse teknologjia e re e paraqitjes dhe rrëfimit të përrallave e ka<br />
relativizuar, shpeshherë në sens negativ, duke përfituar mekanikisht dhe në<br />
mënyrë absurde mbi materialin e përrallës.<br />
Studiot e fuqishme filmike me përmasa planetare të ditëve të sotme, si ajo e<br />
Wolt Dizni-t, e Asterx-it, etj., me një dimension superior të mjeteve<br />
85
teknologjike për risajimin e prodhimin e përrallës moderne filmike, kanë<br />
bërë që interesimi për përrallën e vërtetë, për përrallën bazë, të bjerë dhe të<br />
përjetojë një zvenitje të interesimit për konsumin. Përralla moderne tash<br />
konsumohet më lehtë nga moshat e vogla dhe shtresat e ndryshme të fëmijëve<br />
në mbarë botën. Megjithatë realizimet e mrekullueshme të Lizës në Botën e<br />
Çudirave, të Përrallave Pafund gjermane, të një pjese të përrallave rumune,<br />
çeke, sllovake e ruse, pastaj të përrallave të përpunuara nga studiot e Wolt<br />
Dizni-t, për Mbretin Luan, për Bukuroshen dhe Bishën, për Katedralen e<br />
Roterdamit, për përrallën e ftohtë të Barbi Kukullës etj., janë bërë hit i jetës<br />
së përditshme të fëmijëve në gjithë Planetin.<br />
Përralla shqipe ende nuk është vënë në pozitat që folëm më lart. As ajo me<br />
teknologjinë e vet bazë të të rrëfyerit, e as përralla e përpunuar. Kjo është e<br />
kuptueshme sepse për spektakle të tilla duhet mbështjetje e fuqishme<br />
materiale dhe teknologji moderne, gjë që, shqiptarët ende nuk i kanë dhe<br />
nuk do t’i kenë edhe për një kohë.<br />
Në një mënyrë kjo është mirë, por në anën tjetër unë do të kisha qenë më i<br />
lumturi i botës, po të kisha fat dhe jetë, që një herë, t’i shoh të ekranizuar në<br />
spektakël përrallat e mrekullueshme «Hyria e Detit», «E bukura e Dheut»,<br />
dhe «Përralla për Qerosin» i cili shkon në botën tjetër dhe kthehet sërish duke<br />
sakrifikuar gjithçka për të jetuar në botën reale. Botë e cila është më e bukura<br />
dhe më fantastikja se çdo botë tjetër imagjinare. Madje edhe më e bukur se<br />
imagjinata dhe fantastikja e fantastikes.<br />
Do të kishte qenë një mrekulli, ta zëmë, të realizohej në film krijimi i<br />
përpunuar «Përralla për tre vëllezërit» e Bedri Dedjes, njëra ndër më të<br />
bukurat e letërsisë për fëmijë, e ndërtuar mbi përrallën e lashtë shiptare.<br />
Megjithatë leximi i përrallës dhe tregimi i saj janë të pazëvendësueshëm me<br />
asnjë formë dhe teknologji përpunuese të kohës. Ashtu siç ka ndodhur me<br />
ekranizimitn e romaneve dhe legjendave, të cilat nuk kanë arritur asnjëherë të<br />
formojnë përshtypjen e fuqishme që ka lënë te lexuesi leximi i parë i tekstit të<br />
shkruar, ashtu mendoj se, edhe format e para të dëgjimit të përrallave ose<br />
leximit të tyre, do të vazhdojnë të lënë mbresën e jashtëzakonshme të rrëfimit<br />
gojor ose të leximit vetanak.<br />
Bedri Dedja në këtë rast e ka kuptuar më së miri përrallën dhe përrallën e<br />
përpunuar, ndikimin, rolin dhe efektin e saj, duke e kultivuar atë me një<br />
këmbëngulje të admirueshme.<br />
Bienne, 1998<br />
86
FËMINIA * COPIL�RIA<br />
ABDURRAHMAN THAÇI 40<br />
Vitet e pritjes<br />
“... O po vijnë pampurat moj nanë, bregut detit<br />
o po na vijnë o moj nanë, askertë e mretit,<br />
o gjysma knojshin o moj nanë, e gjysma kajshin<br />
hej nga ni letër moj nanë, n'vilajet e çojshin<br />
hej, nga shtatë vjetë, o moj nanë, t 'na presin grat-e<br />
o mos t'na presin o moj nanë, ka shtatë vjet-e<br />
o le t'i marrin o moj nanë, burrat pleq-e...”<br />
(këngë popullore)<br />
Sot pas disa vitesh më ra ta dëgjoj atë këngë që i shkaktonte lotët në sytë e<br />
nënës sime. Si në mjegull m'u parafytyrua fytyra e saj dhe rrëfimi rrënqethës<br />
për vëllain e saj shkuar nizam, që frymëmarrja e fundit iu ndal te Kodra e<br />
Madhe, vetëm disa hapa afër fshatit të lindjes... Kjo ndodhi pas shtatë vjetësh<br />
bredhjeje fushave të përgjakura të shkretëtirës së Edrenesë. Nga ajo kohë e<br />
tmerrit, nga ajo tragjedi familjare e kombëtare nuk ka mbetur asnjë shënim,<br />
asnjë fjalë... Por vetëm një nishan: Një pallto e zhgunjtë me një vrimë në<br />
mes, nga e cila, më duket se edhe tani, kundërmon era e barotit...<br />
Më kujtohet... Nëna ndjesë i pastë shpirti, shpeshëherë e nxirrte nga fundi i<br />
arkës dhe çmallej duke ia fshirë pluhurin... Pastaj e paloste me kujdes dhe<br />
prap e vendoste në fund të arkës. Pas këtij ceremoniali, ajo zhgrehej në vaj<br />
ngashërues dhe e niste rrëfimin e saj...:<br />
* * *<br />
40 Abdurrahman Thaçi lindi më 1959 në Likovë të Maqedonisë. Në fillimet e tij është<br />
marrë me gazetari dhe, për disa vite, punoi në Televizion. Është anëtar i ShShSh të<br />
Maqedonisë, si edhe anëtar i redaksisë së revistës së përmuajshme "Doruntina". Me<br />
krijimtari është marrë qysh herët në fëmijëri, kur edhe nisi të botojë krijimet e para në<br />
periodikun dhe në shtypin ditor. Ka qenë bashkëpunëtor i gazetave "Bota e re" dhe<br />
„Rilindja" të Prishtinës si dhe i revistave për fëmijë "Gëzimi" dhe Fatosi" të Shkupit.<br />
Fitues i disa Çmimeve Kombëtare; pjesë nga krijimtaria e tij janë përfshirë në disa<br />
antologji. Veç krijimtarisë për fëmijë, ka botuar edhe poezi e tregime për të rritur,<br />
novela, skica, reportazhe, pjesë teatrale dhe tekste këngësh etj. Ka botuar dy<br />
përmbledhje me tregime, "Malli i pritjes" (1993) dhe "Balada e liqenit" (2003) ndërsa<br />
ka në botim edhe dy vëllime me poezi e proza. Aktualisht jeton në Sh.B.A.<br />
87
...Ishte muaji i të korrunave, ditët zvarriteshin, vergjia e zaptive ishte shumë<br />
e lartë...ne mezi i dilnim në skaj vitit. Por, ama ankthi i pritjes së kumtit për<br />
shkuarjen e nizamëve, ishte edhe më i rëndë. Në çdo kasollë ishte futur<br />
heshtja e rëndë, varret sipër fshatit shtoheshin dita-ditës. Çdo ditë prisnim<br />
ftesën në zarfin e kaltërt për Ymerin tonë, që e kishim një për mall... Ftesa së<br />
pari arrinte te kmeti i fshatit, prandaj kur ia vërenim mërrolat që i zvarriteshin<br />
fytyrës, parandjenim se kishte ndonjë lajm të hidhur për të na rrëfyer. Sa të na<br />
dhimbsej jeta e ndonjë të riu nga fshati ynë, prap nuk dëshironim që në atë<br />
zarfë të figurojë adresa e jonë.<br />
...Ishte ditë e xhuhma si sot m kujtohet... Kudo mbretëronte një heshtje e<br />
thellë, nuk pipëtinte asgjë dhe dukej sikur gjithçka rreth e rrotull shtëpisë<br />
sonë kish ndaluar dhe s’po merrte frymë, s’lëvizëte. Atje diku në mes të<br />
fshatit me një ritëm të saktë zhurbonte çesmja e Maliqit, ndjesë shpirti i<br />
pastë, e pat ndërtuar një vit para se të ndërroj jetë. Njëmend në haxh, nuk ia<br />
mbrrini ymri të shkoj, ama çesmja mbeti me emrin e tij, ku në vulgun më të<br />
madhe të vapës e shuajnë etjen, shumë kalimtarë të rastit, që lëshohen në<br />
rafsh nga gryka e maleve... Për një moment na u prenë këmbët, kur atë qetësi<br />
mortore e prishi një trokollimë e rreptë te dyertë e mëdha. ...Ishte kmeti me<br />
një zarfë në dorë. Si zakonisht, ai kur sidhte ndonjë lajmë të hidhur nuk hynte<br />
brenda. Aga e mori ftesën dhe nuk i mbeti pikë gjaku në trupin e tij, fytyrës<br />
së tij i ra një çehre prej meiti, ndërsa neve na u duk sikur i ra hija e vdekjes.<br />
Lajmi qe aq vrastar, sa do të thante zemrën e çdo njeriu. Atij iu shfaq një<br />
bindje se atë helm të mbledhur në shpirt mund t'ia shpërthej vetëm plumbi.<br />
Hetova se nga unë fshehej një gjëmë e madhe... U binda plotësisht se Ymerin<br />
po e rekurtojnë, kur në sytë e nuses së tij vezulluan lotët...<br />
“ - Luftë! Luftë! Kob për të gjithë!...” - thërriste telalli dhe i binte daulles,<br />
mëhallë më mëhallë... Luginat magjepse të rrethuara nga kurorat<br />
madhështore të maleve, përnjëherë e mshehën bukurinë. Ndërsa shushurimat<br />
e ujrave e fëshfërimat e gjetheve bleroshe ngadalsuan ritmin... U stepën<br />
fluturimet e zogjëve, u trazuan burra e gra... Nuset e reja u mbështollën në<br />
velon e zi... Vashat ndër unaza ndaluan gjergjefin, plakat vekun e lanë në<br />
gjysmë... Pushuan edhe këngët e bylykut të vashave beqaresha, që<br />
dëgjoheshin buzëmbrëmjeve kur venin te kroi për t'i mbushur shtambat me<br />
ujë të ftohtë... Edhe bariu fyellin më nuk po e merrte me vete... Fshati po<br />
boshadisej...mbetën vetëm pleqtë dhe fëmijët... Kalonin ata muaj nën tehun e<br />
shpatës...nën thundrën e pashallarëve...nën rrëketë e gjakut... Por, për idealin<br />
e kujt se?!...<br />
...Shumë shpejtë erdhi dita e nisjes, në turmën e varganit të nizamëve edhe<br />
Ymeri ynë, drita e vetme e shtëpisë sonë. I uniformuar na dukej edhe më i<br />
hijeshëm edhe më i gjatë, më i madh. Pak para se të nisen hoxha i fshatit i<br />
mblodhi të gjithë në oborrin e xhamisë dhe me një zë lemeritës iu tha: “-<br />
Burra lufta i ka kobet e veta, por ju mos e humbni ymytin tek zoti, se ai e ka<br />
kuvetin e madh, patjetër t'i lëshojë sytë edhe nga ju, për të ju marrë në<br />
mbrojtje... Disa nuk do të kthehen prej atjehit, do të bihen shehitë, atyra do<br />
t'iu lahen kusuret, shpirtat e tyre do të shkojnë drejtë në xhehnet...” - Edhe ne<br />
88
e dinim se ai ishte marshi i pakthimit, se atje ku i çonin më të dashurit tanë<br />
ishte kasaphane e tmerrshme. Dhe pas gjithë atij ceremoniali erdhi edhe çasti<br />
i kobshëm ndarjes. “ - Ti po shkon o bir, mua ma bëj hallall se nuk i dihet,<br />
vdekjen e kemi hak!” - i tha lokja që rrinte e shtrirë në minder. “ - Kështu<br />
paska qenë e shkruar, o bir! Ishalla të ruan zoti, për hatër tonin, e kthehesh<br />
shëndosh e rahat në shtëpi, se vetëm ty të kemi!...”- ia priti aga, me një zë<br />
përvajtës. “- Mos na harro o vëllau im i hasretit!”- ia prita unë, nga pas, ajo<br />
thirrje e jetës ishte si një puls që rrihte në çdo mesditë nëpër ato vise të larta<br />
malore. “ Të pastë zoti në mbrojtje o bir! - I tha nëna, duke u zhgrehur në një<br />
vaj ngashërues… Nusja e tij Fitnetja, atë ditë i pat hequr dimitë lahora dhe u<br />
mbështoll me rroba të zeza, ata lotë të akullt në sytë e saj, mu duk se u nisën<br />
në atë udhëtim të fundit. Ndërsa nëna, nusen e tij e përcolli me një shikim të<br />
murgët të përzier me ndjenjën e mallëngjimit, dhe hiç s’iu bë qejfi që djalin e<br />
saj të hasretit, atë ditë po ia përcillte e veshur në të zeza...<br />
Te Kodra e Madhe u ndamë nga Ymeri, aty ku atij iu ndalën njëzetë e pesë<br />
pranverat... Para dhe nga pas, shtrihej vargani i të rinjëve të rekrutuar nga<br />
fshatrat përreth, por pjesa më e madhe ishin nga fashti ynë. Fati e deshti që<br />
gati nga çdo shtëpi të herret nga një i ri. Ishte ajo një nga ditët më të<br />
kobshme, rrebesheve të përjetuara në lëkurën tonë asesesi s’mund t’iu<br />
iknim…Atë ditë mësova se sa i fuqishëm që është njeriu, vazhdova të jetoj<br />
edhe pa vëllain e vetëm… Më dukej se në çastin e ndarjes, atë e shtynte një<br />
dëshirë e thellë e përzier me mall e dhembshuri që ta kthej kokën edhe një<br />
herë; nga Fitnetja, nga aga, kah lokja, kah unë, por nuk e ktheu dot. Nuk<br />
deshti që ne t’ia shihnim lotët. Ah lotët! Në ato kohëra qenë bërë miku i çdo<br />
shtëpie.<br />
Rekrutët - nizam, ngjiteshin pampurave si bletat në koshiqe… Ishin ato<br />
ngjarje që nuk përsëriten, qetësia e vdekur e malësisë sonë mbetet e paprekur,<br />
mbetet po ajo që qe; e bukur, e shijshme! Vallë a do të kthehen nizamët e të<br />
pjeken me të? Ishte në pikëpyetje e madhe?! Pas ikjes së tyre, pragjet e<br />
shtëpive i mbuloi mynxyra, vatrave të ngrohta iu vinte erë krajatash. Ishim<br />
bërë sy e veshë gjatë përgjimit të ndonjë lajmi.<br />
Pas njëzet e nëntë muajve na erdhi një shkresë e blombuar me një vulë në<br />
mes. E thirrëm mësuesin e fshatit që t’na e lexoj atë letër të mallkuar, që po e<br />
prisnim me ditë e me muaj... Si sot më kujtohet …?! Nëna e mori, e puthi dytri<br />
herë, por nga fytyra e zverdhur e mësuesit, kuptuam se kishte ndodhur ajo<br />
më e keqja… Ai vetëm belbëzoi si ndër dhëmbë dhe mezi i shqiptoi fjalët: “-<br />
Nga Jemeni qenka?!… Zoti iu lashtë shëndoshë juve se Yme…?!<br />
Për një çast mu duk se më ra kulmi i shtëpisë mbi kokë... Qanë e vajtuan me<br />
ne edhe fqinjët, qau edhe i tërë fshati, edhe ata që e njihnin e se njihnin<br />
Ymerin tonë….<br />
Pas një jave vdiq nëna, me letrën e tij të parë dhe të fundit, me fotografinë e<br />
tij në gji… Ajo sikur e parandjeu vdekjen e saj, prandaj na tuboi të gjithëve,<br />
mua m’i puthi faqet e lara në lotë, ndërsa ajo vet nuk qante fare, kishte besim<br />
të fortë tek zoti. E mbante shpresa se në atë botë e para do të takohej me<br />
Ymerin… Pas një heshtjeje të nemitur me një zë përvajtës, më urdhëroi: “<br />
89
M’i lidhë flokët gërshetë moj bijë. Nëse vdes dua të vdes me gërsheta të<br />
lidhura… Në ditën e vdekjes dua të shkëlqej si hëna pesëmbëdhjetë…”-<br />
mandej ra shahdet, shëtiti shikimin mbi fytyrat tona, shtriu trupin gjërë e<br />
gjatë dhe vdiq… Hoxhën e porositëm që t’ia thirr temxhidin, që në ato kohëra<br />
nuk ishte një thirrje e jashtëzakonshme. Ishin ato vitet e vdekjeve të<br />
njëpasnjëshme...<br />
* * *<br />
… Ishte kulmi i verës, po fryente një erë e lehtë dhe e vakët. Nga çardaku<br />
shtëpisë e pashë kmetin tek trupoi rrugën te dyertë e mëdha, prap në dorë<br />
mbante një zarfë të kaltërt, për një çast më u bë se po reprizohej ajo skenë e<br />
para shtatë viteve, kur e rekrutuan Ymerin… Sapo u këndella pakëz, zbrita në<br />
katin e poshtëm për tu njohur me atë farë shkrese… Shtangova kur dëgjova<br />
zërin e mekur të mësuesit… ”... ndodhem në një spital të Edrenesë, i kam dy<br />
plagë nëpër trup… Është një çudi e madhe se si kam mundur të shpëtoj prej<br />
atyre rrebesheve të plumbave…Të gjithë më kanë ditur për të vdekur… Sa të<br />
këndellem pak, do të kthehem në shtëpi… Ju përqafoj të gjithëve me rend: ty<br />
loke, nënën, agën dhe ty motra e vogël nëse ende nuk ke vajtur në derë të<br />
burrit… E përshëndes edhe Fitneten, nëse ende e kam nishan timin…”<br />
U gëzuam shumë, por njëkohësisht edhe qajtëm, kur morëm kumtin se<br />
Ymeri ishte i gjallë… U gëzuam se pas shtatë vitesh do të kthehet, e do ta<br />
shprushim mallin që na përvëlonte. Qajtëm sepse ai nuk e dinte për vdekjen e<br />
nënës, për ndarjen e gruas së tij, që në derën tjetër i lindi dy fëmijë… Atë ditë<br />
për herë të parë në jetë e pashë agën duke qarë me ngashërim… Unë u mbylla<br />
në fllanik, e qava dhe e vajtova vëllanë për së gjalli… E nama atë kohë<br />
nizamësh me loçkë të zemrës. I nama me hiçëm e dovlet, me hoxhë e me<br />
kmet…<br />
… Ishte koha e lumnajave, gruri dhe misri atë vit ishin bërë hukubet. Unë<br />
dhe aga ishim te lama kur befas nga Kodra e Madhe oshëtiu një krismë e<br />
mallkueshme…?! Aga i ndali buajtë e gjuajti ostenin, ndërsa njërën dorë e<br />
bëri strehë mbi ballin e djersitur dhe shikimin e përqendroi në drejtim të<br />
kodrës; ofshau, pastaj shtoi si për vete: “- Krismë e kobshme më duket kjo<br />
moj bijë! Nuk iu njgjan krismave të lindjeve! Athua kë e zu taksirati?!” – dhe<br />
ende pa i mbaruar mirë fjalët, një burrë jo fort në moshë u lëshua tatëpjetzës<br />
dhe me vrap ngarente në drejtim tonin, dhe po bërtiste si i çartur!… Dëgjuam<br />
tek po e përmendëte emrin e Ymerit… Kur u afrua përballë nesh mori pak<br />
frymë dhe bëlbëzoi: ”- Ngutuni më shpejtë se Ymeri shtiu në vetvetën?!…”<br />
“- Çka breee!? ...” – ia priti aga. Ai zë i theksshëm i tij, deri sa të jem gjallë<br />
do t’më oshëtijë në veshë.<br />
Kur u ngjitëm në maje të kodrës çka me pa!… Ymeri i ynë, i shrirë gjërë e<br />
gjatë, nja dy veta i qëndronin te koka. Aga iu afrua i pari, nga supet që i<br />
dridheshin dihej se ç'dhemje ia zhuriti gjoksin, dhe e pashë tek po e merrnin<br />
n’gryk ata dy burra duke i thënë: “- Mos u mërzit bre burrë, se deri këtu e<br />
paska pas ymrin! Se edhe ne i kemi pak fajet …” – m’u duk se aga s’ua vuri<br />
edhe aq veshin fjalëve të tyre... Pastaj u përul mbi trupin e tij e me pëllëmbë<br />
të dorës ia ledhatonte fytyrën duke ia mbyllur sytë e mbetur çelë, që i kishte<br />
90
të drejtuar në kahje të shtëpisë sonë... Mandej e puthi në ball dhe renditi<br />
mallkimin e tij, që fjalë për fjalë, sot më kujtohet: ”- Shtatë vjetë të prita<br />
baba, me ditë e me netë... Ti or biri im, veç edhe shtatë hapa s’bëre sabër, të<br />
të kishim parë të gjallë …!” Unë nuk pata folur asgjë, ama qava në zë,<br />
ndjehesha fajtore pse ia ndjella kobin vëllait kur e vajtova për së gjalli… Kur<br />
e ngritën pezull trupin e tij, për herë të parë ia pashë njollën e gjakut në gjoks,<br />
që i kuqëloi si një trëndafil i kuq, mbi këmishën e bardhë…<br />
…Në natën e shtatë të vdekjes së Ymerit, posa i lajtëm duart pas ngrënjes së<br />
darkës, oborri ynë i errët u ndriçua nga një dritë e bardhë e fenerit… Në odën<br />
e madhe ia behën disa burra të zgjedhur të prirur nga plaku i fshatit. Në mesin<br />
e tyre ishin edhe ata dy burra që i qëndruan pranë Ymerit në ditën e vdekjes.<br />
Kishin ardhur me lyp hallallëk nga aga…<br />
Pasi ia shtrënguan dorën njëri tjetrit, zunë vend rreth e përqark odës, e<br />
ndërruan nga një cigare dhe pasi i pinë kafetë që ua poça veç e veç në prushin<br />
e mangallit... Për ta thyer akullin e asaj heshtje, bisedën e nisi njëri prej atyre<br />
dy burrave: “ - Baca Azem, atë ditë si për kob me vëllain u nisëm për në<br />
qytet, për me pa se si po shkon pazari… Thamë t’i bijmë për së shkurti kah<br />
Kodra e Madhe… Aty i kaluam përskaj Ymerit, që n’fillim se njohëm,<br />
prandaj e parakaluam vetëm me një “tungjatjeta”. Vëllai i vogël në ndërkohë<br />
ia priti: “- Ymeeer, a ti je aaa?…” “- Po unë jam vet Ymeri, çka ka të re në<br />
fshatin tonë? Si kamë të mijtë?…” “... eh ne aty gabuam, u treguam shumë<br />
axhami… E i thamë:…se nëna të ka vdekë... gruaja të është martuar…se i ka<br />
dy fëmijë në derën e huaj…”.<br />
Atë natë, një kohë të gjatë një qetësi e vdekur e pat pushtuar odën e burrave,<br />
askushi nuk bëri vërk me gojë… Të gjithë e prisnin fjalën e agës… Ai, i<br />
ngriti vetullat, dhe sikur përtej atyre rrudhave që iu vizatoheshin në balllë,<br />
kërkonte diçka. Diçka që i mbeti nyje në gjoks. Ato vite të pritjes ia<br />
shumëfishuan vuajtjet në shpirtin e tij të përvëluar. Pasi u përtyp nja dy - tri<br />
herë, shëtiti shikimin e tij nëpër fytyrat e mysafirëve kurreshtarë, pastaj<br />
shpërtheu zëri i tij lemeritës por i sigurt: “ – Birin tim ma vrau koha, o<br />
vëllezër… Ëndrra e tij e kthimit mbeti atje…e mbuluar me pluhurin e asaj<br />
shkretëtire. Malli përvëlues, për vendlindjen, për më të dashurit e tij, shtatë<br />
vite me radhë ia brejtën shpirtin... Prandaj zemra e tij, pushoi së rrahuri<br />
pikërisht atje?... Atje, në atë xhehnemin e vërtetë, ku jeta e njeriut çmohej më<br />
pak se një plumb, atje ku vdekja i priste para dhe pas shpinde. Në ato çaste<br />
trishtimi çdo krijesë njerëzore i humb ndjenjat për jetë... Prandaj juve miqë që<br />
më keni ardhur në konak, edhe njëherë po ua përsërisë: ... Se djalin tim ma<br />
vrau koha, ma vranë vitet e pritjes... Ashtu ka qenë e shkruar prej zotit, aq sa<br />
ai e ka bërë me rahmet. Atij i qofshim falë, se e ka kuvetin e madh, ne vetëm<br />
mundemi t’iu përkulemi dëshirave të tij.”...<br />
* * *<br />
...Si sot më kujtohet... Pas asaj bisede të gjatë, nënës sime disa herë iu patën<br />
shkrumbuar buzët… Pat heshtur për disa çaste, sa për të marrë frymë,<br />
91
njëkohësishtë atë pauzë e shfrytëzoi për të pirë pakëz ujë dhe për t’i fshirë<br />
lotët, që herë pas here e pengonin në të folur. Shikimin e saj nuk e shqiste nga<br />
fundi i arkës... Aty ku fshihej kujtim i vetëm i asaj drame tragjike, të lozur<br />
para qindra vitesh, në një largësi prej mijëra kilometrash… Para dhe pas<br />
shënjestrave të pushkëve, për idealin e askujt, pikonte dhe s'shterronte<br />
dhimbja shqiptare.<br />
Pasi u lirua pak nga ato dridhje të ankthshme, e çoi kokën përpjetë dhe mi<br />
ngunjoi sytë e saj kurreshtarë, sikur donte t’i arsyetonte lotët, dhe me një zë<br />
të mbytur më tha: ”- Inshalla o biri im, kurrë më nuk përsëriten ato kohëra të<br />
liga! Të pastë nëna ty...<br />
92<br />
Lakewood (SHBA) janar,2004
OPINION<br />
VASSOS PANAYOTIS<br />
Elenismul în România * Helenizmi në Rumani<br />
VIOREL ROMAN<br />
Evropa, për Zotin!<br />
Bashkimi Evropian, 25 vende dhe së shpejti Rumania, Bullgaria, pas të cilave<br />
do të pasojnë edhe popuj të tjerë ballkanas ose nga Deti Mesdhe, kanë<br />
Kushtetutë të përbashkët. Është një ngjarje historike pa precedent sepse<br />
kështu u vunë bazat e një paqeje të qëndueshme dhe të begatisë në një<br />
kontinent nga ku zunë fill luftrat botërore dhe ku pothuajse nuk ka ekzistuar<br />
brez në të kaluarën, që të mos ketë marrë pjesë në ndonjë luftë. Pap Gjon Pali<br />
II u shpreh për futjen në hyrje të Kushtetutës të „rrënjëve të përbashkëta të<br />
krishtera” dhe përmendjen pa anashkalime të Zotit. Sikurse është parashikuar<br />
për shembull në Kushtetutën gjermane, ku saktësohet „përgjegjësia ndaj<br />
Zotit” dhe zyrtarët a lartë, ministrat betohen me formulën „ Kështu të më<br />
ndihmojë Zoti”. Megjithkëtë, Gjermania ka bërë tashmë front të përbashkët<br />
me Francën dhe nuk e ka quajtur më të nevojshme këtë përmendje të kërkuar<br />
nga Italia, Polonia, Irlanda, Malta, Portugalia, Çekia, Sllovakia. Ndofta ngaqë<br />
në Kushtetutën e re, në pjesën e dytë të saj, është rimarrë Karta e të Drejtave<br />
të Njeriut, e shpallur më 2000 në Nisë dhe që nuk është gjë tjetër përveçse ajo<br />
judaiko-kristiane. Çështja e përmendjes së Perëndisë ndërlikohet deridiku<br />
sepse në secilën gjuhë ky problem delikat është perceptuar nga pikëpamja<br />
semantike në mënyrë të nuancuar. Në anglisht spiritual heritage, në<br />
frëngjisht patrimoine spirituel, në gjermanisht die geistig - religi�ses Erbe,<br />
nuk janë identike dhe çdo fjalë a shprehje duhet marrë në konsideratë<br />
pavarësisht nga njëra-tjetra, sepse nuk ekziston më një gjuhë evropiane unike,<br />
siç ka qënë dikur latinishtja.<br />
Se si do të shprehet trashëgimia shpirtërore e përbashkët në gjuhët<br />
pravosllave, turke, arabe apo në ivrit, kërkon një studim më vete çka do të<br />
përbëjë ndofta një barrë për brezat e ardhshëm. Dallimi ndërmjet pikëpamjes<br />
së Papës dhe udhëheqësve laikë evropianë, është vetëm në dukje divergjent,<br />
sepse ekziston njëzëshmëri pikëpamjesh lidhur me themelin kulturor-fetar të<br />
normave dhe të vlerave evropiane të detyrueshme për të gjitha vendet antare<br />
ose kandidate. Acquis-i BE prej 81000 faqesh është trajta laike mbishtetërore<br />
e kodit kanonik romano-katolik të modernizuar dhe të aktualizuar. Fakti që<br />
nuk përmendet në Kushtetutën e re një fe, ndofta edhe për të lehtësuar<br />
riorientimin, aderimin e jo të krishterëve, në radhë të parë të turqve në BE,<br />
është një argument i dobët, sepse themeli „kulturor-fetar” evropian është i<br />
mirënjohur dhe ekziston prej dy mijëvjetshash.<br />
93
Kështu që është i kuptueshëm qëndrimi i atyre, të cilët duan t’u ofrojnë të<br />
gjithëve një shans, por edhe besimtarëve që pohojnë pa dredha – Evropa, për<br />
emër të Zotit!<br />
94
LOTË DHE BUZËQESHJE<br />
LACRIMI �I ZÂMBETE<br />
ASTRIT CANI<br />
Habia kulturore<br />
Me helm, pa helm Me ironi, pa ironi<br />
Hem me helm e hem pa helm Hem me ironi e hem pa ironi<br />
(Kjo rubrikë modeste synon që me anë të ironisë të trajtojë probleme të<br />
mprehta dhe që shpesh herë janë aq të imëta sa që kalojnë të pavënare prej<br />
shumicës. Në përputhje me leksionin e hershëm etik: castigat ridendo mores-<br />
ndreq gabimet duke qeshur. Të ma falin gegnishten ato që nuk e kuptojnë,<br />
por kohët e fundit un jam reshtu përkrah atyre intelektualëve që po përpiqen<br />
për ringjalljen e gegnishtes letrare, gjuhë që u vendos të balsamoset me<br />
dekret shtetror në 1972.)<br />
Nji shkodranit me mbiemër Bushati (t’vjetër t’pakten nja shtatë-tetëqind<br />
vjet) me të mbërritë në Greqi i propozojnë me e ndërru emër mbiemër d. m.<br />
th me djegë tanë ata shekuj histori në këmbim të nji pune modeste.<br />
Nji shqiptar qi rrin tash sa vjet në Hollandë (Niederland) t’cilit s’i ka shkue<br />
kurrë ndërmend se Niederland don me thanë vend i ulët.<br />
Projekti kinezo- socialist për me ba nji hidrocentral të ri në Bushat.<br />
Nji tjetër shqiptar qi ka për zile celularit nji fishkëllimë të inçizueme,<br />
fishkëllimë ndër ato qi përdorshin vagabondat e lagjeve tona.<br />
Politikanët tanë kanë fillue me e qelbë publikisht edhe gojën, ndërkohë<br />
kredoja e tyne vazhdon me u quejtë „Katharsis“.<br />
Çohen 15 mijë veta me shku n’stadium e nuk bahen dyqind vetë gjithsej me<br />
protestu ndaj mungesës së dritave dhe të ujit.<br />
Studjoj pikturë se shpresoj se nji ditë kam me pikturue nji qytet a kryeqytet<br />
të tanë simbas shijes teme.<br />
Kinostudioja „ Shqipëria e Re“ ka ba punë të paqme n’diskreditimin e<br />
traditës e përkatsisë gege: tipi gegë, në filmat e saj, (tipike për k’te disa role<br />
95
të Ndrekë Lucës) asht kundra partisë e shokut Enver, flet nji gjuhë qi asht<br />
shpallun zyrtarisht si e „trashë“ dhe e tradhtarve me në krye Ahmet Zogun,<br />
asht i parruem dhe biles ka do mustaqe të gjata nji pash, lut Zot e Krisht tesh<br />
e parë, femnat as qi e honepsin fare, asht tradhëtar i atdheut dhe mohues i<br />
vlerave qi na solli lufta partizane; ndërkohë që tipi toskë në po k’to filma<br />
(tipike ftyrat e Xhevdet Ferrit a të Kastriot Çaushit) besnik i verbët i partisë<br />
me në krye shokun Enver, (flet nji gjuhë të re, zyrtarisht gjuhë e<br />
revolucionit), asht i rruem e i mbajtun me kujdes, asht inteligjent, s’ka fe<br />
tjetër përveç komunizmit, ka sukses me femnat (idilet socialiste), asht<br />
shpëtimtar i atdheut dhe himnizon vlerat qi na solli lufta e klasave.<br />
Festivali shqiptar i muzikës së lehtë, vazhdon me u ba si dikur. Kangët janë<br />
monotematike. Parapëlqehet mungesa e personalitetit. N’se artisti paraqet<br />
shenja rreziku se e zotnon nji të tillë, atherë i vendosen dy shoqnuese për me<br />
ia ulë kangen tonalisht dhe cilësisht derisa të bahet artistkisht e sheshtë, pra<br />
perfekte për k’te demonstim të kulturës kolektive.<br />
“Elita“ intelektuale i ruhet t’kenunit nacionalist, por ajo asht në pajtim të<br />
plotë madje ia trumbeton vlerat nacionalizmit amerikan, francez, kinez,<br />
kongolez..etj.<br />
Nuk t’kqyr shqiptar shtremët po qe se thue se je grek, por po u krenove se je<br />
shqiptar , shqiptarin pranë teje do të zajnë sekëlldia.<br />
Italianët (plepsi, ose vegjëlia) të bajnë pyetje të tilla: “Ma da voi c’è la TV?”,<br />
“ Avete il campionato di calcio?”… shefi jot të pyet se a din me numëru,<br />
ndërkohë qi për vedi e mbledh dyshin me treshin me anë të makinës<br />
llogaritëse.<br />
Ti s’e han mishin e derrit, por nuk e han as mishin e breshkës, as gjarpnin …<br />
frutat e detit ta shpifin, kjo gja shpeshherë të len pa hangër asgja ndër darkat<br />
a drekat jashtë shpije.<br />
Nji tip qi merr vesht se ti je poet, vjen e të thotë: “Shkruej për ne emigrantat!<br />
Për hallet tona. Telashet, brengat… p. sh si shkruen nji mbesë e jemja: Lapsa<br />
asht e zezë, letra asht e bardhë… Kur po vjen dita me ardhë”.<br />
Ti nuk e pin alkoolin. Të pyesin: A je astemik?. Përgjigjesh: Jo jam<br />
mysliman. Ata bajnë çudi sepse ti je i bardhë, i rruem dhe evropjan.<br />
Ti mundesh me folë për Islamin, e ma po aq zell flet për Danten tue ia<br />
komentue edhe rrimat; ke lexue Biblen, Thoma d’Akuinin, Martin Luterin<br />
dhe Shën Françeskun.<br />
96
Ke shkrue poshtë fotografisë së Kafkës “MAESTRO”. Shoku yt i dhomës së<br />
kolegjit të pyet: “Ma chi è quello, il tuo maestro delle elementari?”.<br />
Asht normale qi shoku yt i dhomës së kolegjit mos me e dijtë se kush e ka<br />
shkrue “Hak Finin”, po të pyesi ai ty se kush asht pornostari ma i madh<br />
italian as ti nuk do ta dije!<br />
“Zoti vdiq” thotë Niçja. “Niçja vdiq” thotë Bepi, dhe Bepi ka përnjimend<br />
shumë ma të drejtë se Niçja. Kuptimi i shëndoshë fiton kurdo.<br />
Nji pasanik delte karshi pasqyrs me strajcat me pare në duer dhe shprehej tue<br />
i pa lekt qi shkëlqenin mbrenda pasqyrs: “njato do ti jap për bamirsi, kta po i<br />
mbaj për vedi”<br />
Alexander Pope, shqip Lekë Popi, thotë: “ N’se dëshroni me dijtë se<br />
ç’mendim ka Zoti për paren, mjafton t’shikoni se kujt ja jep!”<br />
Shumë shkrimtarë shqiptarë shkruajnë për me fitue ndonji çmim jashtështetit.<br />
Na s’kena me lejue qi gegnishtja me vazhdue me u lanë si njajo makina qi ka<br />
mbetë n’llaç e veç i afrohen kur iu duhet ndonji pjesë këmbimit.<br />
Imoraliteti i tana t’zezave u takon atyne qi vendosne përkthimin e librave<br />
t’shejtë në nji gjuhë t’imponueme prej njatyne qi e mohuen Zotin e librat e<br />
tij.<br />
Unjisimin e italishtes e ka ba televisori e jo nji grup shkrimtarsh qi zgjodhne<br />
gjuhen e Dantes si tynen.<br />
N’se kultura shqipe do banonte te nji hotel do venim rè nji dukuri qi do na<br />
hjedhte intelektualisht palmuç: janë nja 2-3 myshteri qi i kanë prenotue<br />
gjysen e dhomave tash njizet vjet e kndej pari, tue fillue me I. Kadarenë. Ky i<br />
fundit ka bllokue dhomat e gjinive të ndryshme letrare; dhomat e gazetarisë,<br />
historisë, analizës politike, politikës analitike, folkloristikës, helenistikës,<br />
kritikës, kriptikës rrezik edhe t’aeronautikës po t’gjindej... I çuditshëm asht<br />
fakti se tana kto “dhoma” kulturore ku Kadare shpalos shpirtin e tij prej<br />
demiurgu, për nga qetsia, komforti e pastërtija ngjajnë si “dhoma” gjumi. Ku<br />
kultura flen.<br />
Ka muej qi lexojmë gazetat e revistat letrare ku edhe gjimnazistat po shfaqin<br />
prirje estetike; në mnyrë t’mistershme i madhi Kadare mungon, s’afrohet me<br />
na ndriçue me dijen e vet letrare a humaniste n’përgjithsi, ja sepse nuk na<br />
cilson t’denjë intelektualisht, ja sepse nuk ka gja me thanë. Ai sillet thelbsisht<br />
si nji pragmatist dhe e din qi problemi i prronit të Lanës dhe E. R. janë ma<br />
t’randësishëm për t’ardhmen e kulturës, prandej jep intervistat përkatëse.<br />
97
Nuk ka mendim jashtë gjuhet. Gjuha asht padiskutimisht shpirti i kulturës. E<br />
keqja e kulturës vjen kur gjuha asht e ligun. Kur asht e pamujtun gjuha<br />
at’herë kultura bastardhohet, teatralizohet dhe ishullohet. Për cilindo reaksion<br />
kulturor asht i domosdoshëm katalizatori gjuhë. Për me shpëtu shqipen prej<br />
atrofizimit, duhet me pengu ishullimin e degës së saj ma virile: gegnishtes.<br />
„Mos pshtyj kurrë te pjata ku han“ do t’i thojshe tanë gjuhtarve e letrarëve të<br />
sotëm. E pjata ku kanë hangër e vazhdojnë, asht gegnishtja.<br />
Na jena t’alarmuem prej sabotimit qi vazhdohet me iu ba rolit dhe vendit<br />
t’gegnishtes n’kozmogoninë tonë kuturore shqiptaro-pellazge. Nuk ka<br />
krahinorizëm në qendrimin tonë. Shqetsimi jonë asht dlirësisht intelektual.<br />
Me dashtë me e thanë trashë: Shqipja flen mbi dyshekun e gegnishtes (eposi,<br />
letërsia e vjetër e moderne) dhe tosknishtes (rilindja, letësia moderne e<br />
bashkohore) dhe mbulohet me nji jorgan batall t’bamun me arna n’nji çast<br />
ngutit pa kutim, kur dikush po mundohej me u mbulu’për mos me u dukë,<br />
n’pikun e vers me jorgan leshit!<br />
Na shqetson mbi të gjitha kultura e keqe shqiptare me qendër n’Tiranë!<br />
Mos krijoni ishuj! Shkodra asht ishullue kulturalisht dhe ekonomikisht<br />
qëllimisht! Shqipnija e Veriut po bahet ishulli i gjakmarrjes dhe i psikologjisë<br />
kanunore! Tirana u ba ishulli i tana mirave! I vetmi qytet ku mund<br />
t’jetohet!...<br />
U hodh ma s’mbrami edhe ideja sa e gjanë aq edhe e thellë me e përkthye<br />
Fishten n’toskënisht. Publiku jonë i siut ma merr mendja e ka parasysh se<br />
kajherë do tipa qi paraqiten si përkthyesa kanë kulturën e hekurkthyesit dhe e<br />
shofin trashigiminë tonë t’mrekullueshme, si nji kantjer ku duhet se s’ban me<br />
thye diç a me kthye diç, për me i thanë vedit se po ban diçka.<br />
M’kujtohet nji rast kur nji mik i jemi përkthevi nji poezi t’nji poetit t’madh<br />
italian M. L. n’gegnisht dhe e nisi për botim për nji antologji t’poezisë<br />
italiane. Poezia i kushtohej nji prostitute. Në nji farë pike poeti n’përçartjen e<br />
afshit e ndjenjave i thotë prositutës: “Poter farti piangere / Poter piangere con<br />
te!” 1. Përkthimi i mikut tem: “Me mujt me t’ba me qa / Me mujt me qa me<br />
ty!” 2.Versioni remiks qi i bani shpija botuese: “Të mundesha të të bëja të<br />
qash / Të mundesha të qaja me ty!” Asht njaq kakofonike kjo e fundit, sa<br />
komenti qi i bame asokohe qe: “Shtoja edhe nji t-ë e bahet karikator TT- jet!”<br />
Vene n’dyshim edukimin tuej të deritashëm! Thoni ça mendoni, bani ça thoni<br />
dhe qyrni mir’se ça bani!<br />
98
Duhet ta ndërgjegjsojmë popullin se t’njashtuquejturat „legjenda<br />
metropolitane” - shqip: gojdhana qytetase, janë sociologjikisht të damshme<br />
dhe mbjellin fobina prej ma t’ndryshmeve. P.sh.: fakti qi shkodrant kujtojnë<br />
se gjirokastritët flasin kryesisht greqisht e janë e janë filogrekë (kajherë<br />
emigrantat gegë tue kalue andej e kanë ngatrrue dialektin vendas me nji gjuhë<br />
t’huej qi akoma s’e njifshin dhe e kanë mendue greke), anasjelltaz, korçar<br />
dhe elbasanllinj, mirditor e durrsakë pandehin se shkodranët flasin dendun<br />
serbo-krotatishten në votra dhe janë filosllavë: kjo dhe nji pafundsi<br />
legjendash tjera metropolitane, bahen shkas për keqkuptime dhe fobina të<br />
damshme.<br />
Vetë kam kenë i pranishëm ku do francezë shprehnin keqardhjen për faktin se<br />
n’Shqipni na paskish shumë xhamia, për me kenë në nji vend evropian.<br />
Reagimi i palës shqiptare qe ky: njena pjesë u ba kuq si… pjesa tjetër s’po<br />
dijte ça me thanë. Njishtisoj na marrin t’huejt për popull me komplekse e me<br />
identitet t’brishtë. Mos t’harrojmë se n.q.s francezve s’iu a k’anda me pa<br />
xhamia, a arabve s’iu pëlqen me hasë n’kisha gjatë baresjeve tyne bukolike<br />
n’trojet tona, ky asht veçse problem i tyni! Janë ata qi duhet ta kenë parasysh<br />
parimin e vetëm etik të çdo turisti a vizitori: “Respekto traditat e identitetin e<br />
vendit qi viziton!”<br />
Mos t’harrojnë presorat se kur bahen të tillë, kanë pranue kushtin me kenë<br />
nxansa t’përjetshëm!<br />
Politikanët tonë qi flasin për shkuemje n’Evropë, tue kenë se janë arrivista<br />
tipikë, kanë harrue si tanë arrivistat gjanë thelbsore: me u nisë!<br />
Na ruejmë nji farë respekti për dy politikanë qi s’kanë vu’ bark gjatë ndejes<br />
së tyne mbi poltronën e qeverisjes: S. B. (Sa i Bukur) dhe P. M. (Punëtuer i<br />
Madh). Nji kuriozitet tjetër domethanës do qe fakti se të masipërmit nuk janë<br />
kenë t’akuzuem për korrupsjon ja shqip, vjedhje. Të tjera akuza iu janë ba me<br />
kuintala, kuptohet. Pra janë të ndershëm!?<br />
Normalisht, tue kenë se gjate qeverisjeve së tyne përkatëse, korrupsjoni i<br />
istancave t’drejtueme nga ata ka kapë maja fantastike, nuk mund t’i quejmë<br />
t’ndershëm. Sepse kjo do t’i biente ndesh kiuptimit t’shëndoshë; askush nuk i<br />
thotë i ndershëm nji babe t’cilit të bijtë i vjedhin gjysën e qytetit!?<br />
Politikanin M. partija S. e ka përdorë sa herë qi ja ka lypë nevoja dhe veç kur<br />
ja ka lypë nevoja, për t’menaxhue kriza prej atyne qi rrëzojnë qeveri. Ai ka<br />
kenë tapa, t’cilen s-ëhat ia kanë vu’ shishes kur asht uthullue vena!<br />
Njiher’ nji mësues gjeografijet u mundue ta korrigjonte Poradecin qi kishte<br />
shkrue për Drinin „I shkon mes për mes Shqipërisë“ me anë të sentencës „Më<br />
falni, por Drini, dihet, kalon në skajet e Shqipërisë!“. Në atë çast poetit<br />
kosovar A. Podrimja qi ishte i pranishëm n’tavolinë i rrodhen dy pika loti të<br />
hidhuna...<br />
99
Pasunija e shkrimtares angleze, autores së romanin për fëmijë „Harry Potter“<br />
(libër ky, i bamë dy hërë film vjetët e fundit), teshma e ka lanë mbrapa ate të<br />
mbretëneshës së saj.<br />
Krejt në fillim të viteve 90, n’Shqipni u futën në masë nji seri prodhimesh qi<br />
pothuejse mungojshin der’ asodite, ose ishin t’pranishme në sasi<br />
t’papërfillshme. Më besoni qi kam pa njerëz tue ia nuhatë kryet njeni- tjetrit!<br />
Njiher’ dikush a shprehë se për çeshtjen shqiptare, e mira e t’mirave kishte<br />
me kenë me mbledhë fonde ndër shqiptarë të katër anëve të botës për me ble<br />
nji senator amerikan, i cili do t’u kujdeste për interesat tona në kongresin e<br />
shtetit të madh!?<br />
I njashtuquejtuni standart i gjuhës asht në të vërtetë bunkeri ma arbitrar qi ka<br />
ndërtue diktatura!<br />
Në koncertin e kangëtarit të bujshëm S. biljeta kushtovi 1600 lek dhe nuk<br />
mbeti asedhenji pa u shitë. Dikush u shpreh buzëqeshmazi se shuma e<br />
gjindjes qi e ndoqi koncertin n’pallatin e sportit, s’kishte kenë njaq e madhe<br />
qysh prej vizitës së papës!?<br />
Në lagjen popullore të Breras (Milano) gjatë viteve ’60 ndër artistat e<br />
shkundun xhepash jetonte edhe piktori ma i madh shqiptar Ibrahim Kodra.<br />
Asokohe ai e hante sillën te nji “Tambëltore” e dy motrave Pirovani (do gra<br />
lanesha dhe mbajtëse të nji besimi radikal te kristianizmi), qi gjindej poshtë<br />
banesës së tij. Braçja çdo gja qi e konsumonte e vente n’llogari, tue mos<br />
pasun mundësi ta shlyente, gjithsesi. Motrat Pirovani e dijshin se Kodra qe<br />
mysliman dhe i flitshin sa her’ për t’mirat shpirtënore qi sjell krishtënimi.<br />
Mirpo, Ibrahimi, megjithëse jo-praktikant, nuk tundej prej besimit të vet.<br />
Megjithate, ai u shprehte vazhdimisht me ironi t’maskueme, se priste nji<br />
shenjë t’mëshirës kristiane, qi t’u konvertonte. Nji ditë prej ditësh motrat e<br />
zhduken llogarine e tij, qi ishte ba tre mujore tashma.<br />
Gjatë luftës së Vietnamit shumë të rinj amerikanë, kur i thirrën për me i nisë<br />
në front, deklaruen “kenien” homoseksuala, për t’i shpëtu mobilizimit. M. Ali<br />
e shpalli veten kundra luftës (pershtat besimit të vet) dhe bani burg.<br />
100
MEDALION II<br />
PAUL VINICIUS<br />
Poezi kulture e çlodhjeje<br />
Lindur më 24 janar 1953 në qytetin Krajova, poeti, damaturgu dhe eseisti<br />
Vinicius ndjek mësimet në Liceun «Shën Sava» e më pas Institutin Politeknik<br />
të Bukureshtit. Është një nga themeluesit e rrethit të famshëm letrar<br />
«Universitas» që udhëhiqej nga kritiku Mircea Martin gjatë viteve 1984-<br />
1989, si dhe njëri nga poetët e sotëm më të çmuar të gjuhë rumune. Laureat i<br />
shumë çmimeve kombëtare e ndërkombëtare, autor i disa vëllimeve poetikë<br />
(përmendim: “E hënë e kaltër, e mërkurë e bardhë”, “Studim burri”),<br />
Vinicius është anëtar i Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë dhe i Shoqatës<br />
së Gazetarëve Rumunë. Jeton në Bukuresht.<br />
shqiptar<br />
i kushtohet shqiptarit të madh<br />
ismail kadare<br />
për vite me radhë<br />
nuk u mora me gjë tjetër<br />
veç ëndërrimit të greminës naomi campbell -<br />
dhe isha i lumtur<br />
këtë mbrëmje ama<br />
dua të jem i trishtëm<br />
dhe shqiptar<br />
varrezë - majtas<br />
varrezë - djathtas<br />
pikë.<br />
qyteti përtej kodrës<br />
s’pranoj të të shoh mbathjet tek valviten në dritare<br />
vetëm dashuri shkruan atje<br />
përse fut duart edhe meterologjia<br />
në lavdimin tënd?<br />
në një furtunë të tillë<br />
101
fundja<br />
mund të dehem përkryer<br />
shumë më bindshëm se reja<br />
e përmbysur në perëndim<br />
në një furtunë të tillë<br />
sigurisht<br />
flokët e tu sillen si shtazë<br />
duke mbushur qytetin me vjeshtë<br />
në një mot të tillë<br />
mund të heq dorë nga jeta<br />
nga duhani<br />
nga pija<br />
në një mot të tillë mund të mesoja si vdiset<br />
por shiu vazhdon të bjerë<br />
bashkë me ty<br />
e shih çfarë<br />
shkruahet<br />
atje.<br />
ti je kaq e bukur<br />
saqë:<br />
sot është e enjte<br />
kurse nesër<br />
do të jetë<br />
e martë.<br />
ti - gjithnjë (e bën kohën të të rrijë gatitu)<br />
fluturim nate<br />
(një melodi të kthen në trurin tim)<br />
tjetërherë -<br />
flaka e kuqe e gojë sate<br />
tehu i dridhshëm i vështrimit tënd<br />
priste rrugina të gjelbra<br />
në dëborën e lartë të atij dhjetori.<br />
shkëlqimi i djersës në kurmin tënd dembel<br />
rrëshqitur në vallzim<br />
balli yt i bardhë<br />
kaptuar nga zogjtë e kaltër që më patën rënë mbi supe -<br />
ishte një blues i rralluar<br />
isha vetë klubi plot opium e miq<br />
gojëmbyllur nga gurgullimat e zemrave<br />
(të ngjirura e të dehura<br />
102
të tundura e të dehura)<br />
teksa përjashta<br />
dimri na groposte<br />
për së gjalli<br />
e për së vdekuri.<br />
kur dolëm<br />
muret prej bore qenë rritur gjer në hënë.<br />
ishte një hënë e stërmadhe e plotë.<br />
pashpjegueshëm<br />
taksia humbi udhën<br />
falë dorës tënde të majtë -<br />
dhe atëbotë e kuptova<br />
gjer edhe tani<br />
ende rri përgjunjur<br />
mbi cifla mbetur prej teje<br />
fuqia e bukurisë së saj s’ka kufij<br />
dje<br />
zbulova një rrugë<br />
të cilën<br />
thjesht vetëm hapas e saj<br />
mund të ma zhvendosin në zemër<br />
zonjushë:<br />
po të ma dhuroni<br />
nishanin<br />
që ju fle mes gjinjve<br />
do t’ju recitoj<br />
(përmendsh)<br />
gjithë lëkurën<br />
zonjushë:<br />
po qe se i keni gjinjtë të vegjël,<br />
lejomëni t’ju vizatoj<br />
një miush<br />
mes tyre<br />
që të dridhet nga frika<br />
rreth fuqisë së saj<br />
prelud (enë komunikuese)<br />
prelud prelud (enë komunikuese)<br />
103
ti s’je më.<br />
kujt t’i flasim tani<br />
për të gjelbrën e trishtme<br />
të këtij pylli të hajthëm<br />
prej vivaldi?<br />
fëmija me flutura të verdha e dhëmbë qumështi<br />
u bor edhe drita e festave<br />
është koha<br />
të vihet e drejta në vend<br />
ja dora ime<br />
fajqore që ta bëri lëkurën<br />
të ëndërrojë<br />
ja zemra<br />
fajtore që të rrahu.<br />
qysh tani<br />
vendose vetë fatin tënd.<br />
pjesa tjetër e imja<br />
s’është veç statuja e të qarës sate<br />
në ajrin e ngucur<br />
të janarit<br />
rreth të cilit<br />
qyteti<br />
është tubuar<br />
t’i lutet<br />
dëborës.<br />
Când ne-am desp�r�it.<br />
eram îns�rcinat�<br />
cu a ta durere<br />
t�iat� în burt�, urât�<br />
tu,<br />
dragostea mea e�uat�.<br />
statuja e të qarës tënde<br />
EJVIS MARIA XHAJANKA<br />
Durerea<br />
104
Kur u ndamë bashkë,<br />
isha shtatzënë<br />
me dhimbjen tënde<br />
prerë në bark, shëmtuar<br />
ti,<br />
dashuria ime e dështuar.<br />
Pensula ta<br />
bate pe pânz�<br />
degetele ro�ii -<br />
rochia mea...<br />
pulseaz� vena ta în gât<br />
iar ochii înfoca�i,<br />
m�ri�i<br />
m� înghit�.<br />
cu iu�eal� se amestec�<br />
pu�in� albea�� de marmur�<br />
�i nebunie<br />
îngust� c�rare,<br />
ascun�i prin p�r<br />
doi sâni...<br />
Ochii mei au aruncat pensula<br />
Neterminat<br />
au l�sat portretul.<br />
Peneli yt<br />
godet mbi pëlhurë<br />
gishtat e kuq -<br />
fustani im…<br />
Pulson damari yt në qafë<br />
e sytë ndezur zjarr,<br />
zmadhuar<br />
më përpijnë.<br />
Ethshëm përzien<br />
pak të bardhë mermeri<br />
e marrëzi<br />
një shteg i ngushtë,<br />
fshehur mes flokësh<br />
Dhimbje<br />
Portret neterminat<br />
Portret i pambaruar<br />
105
dy gjinj...<br />
Sytë e mi hodhën penelin,<br />
të pambaruar<br />
e lanë portretin.<br />
Odisea mea<br />
Când ai plecat în alte meleaguri<br />
în c�utarea s�rmanei libert��i,<br />
nu mai erai acel Ulise al aventurii<br />
care vrea s� se întoarc�<br />
s�-�i vad� Itaka<br />
�i Penelopa sa distrus�...<br />
M-ai uitat<br />
Iar eu nu mai �es �i des�es pânza,<br />
Nu mai plâng <strong>pentru</strong> tine când cu pumni lovesc<br />
Sub voce nu mai urlu,<br />
în casa ta,<br />
Altcineva toasteaz�<br />
Sper�nd s� m� ia.<br />
Nu te mai a�tept<br />
De�i ai venit<br />
Târziu �i deja din depart�ri,<br />
înc�run�it te ui�i la cas� �i la prag.<br />
Câinele t�u negru la picioare î�i latr�<br />
Tu n-ai avut puterea, n-ai f�cut acel pas,<br />
Ai l�sat uitarea s� se a�tearn� asupra mea �i Itaka.<br />
Kur ike në toka të tjera<br />
në kërkim të lirisë së mjerë,<br />
nuk ishe më Odiseu i aventurës<br />
që kërkon të kthehet<br />
të shohë Itakën<br />
e Penelopën e tij të shkretë...<br />
Më harrove<br />
e unë më s'thurr e s'shthurr pëlhurë,<br />
grushtat më për ty, s'qaj kur i përplas<br />
zëulët s'ulërij,<br />
në shtëpinë tënde,<br />
dikush tjetër ngre dolli<br />
me shpresën të më marrë.<br />
Odisea ime<br />
106
S'të pres më edhe pse erdhe<br />
vonë e tashmë nga larg,<br />
flokëzbardhur sheh shtëpi e prag.<br />
Qeni yt i zi në këmbë të angullin<br />
s'e pate ti fuqinë, s'e bëre atë hap,<br />
harresën le të bjerë, mbi mua e mbi Itakë.<br />
MYSLIM MASKA<br />
N�scut la Drobonik lâng� ora�ul Berat din Albania în anul 1948, inginier<br />
geolog, autor al volumelor „Balada învierii” (roman, 2000), „Prieten cu<br />
zeii” (poezii, 2002), „Vocile umbrelor” (nuvele, 2002), „Nuvele �i<br />
povestiri”. Crea�ii ale sale au fost incluse în antologia poetic� „Por�ile<br />
uit�rii” �i „Casa pe roate”. Este membru al Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor<br />
din Albania �i al Clubului „Drita” din Grecia.<br />
Drum bun...<br />
Unde te duci astfel ca un orb<br />
�tii pe unde calci<br />
�tii ce la�i în urm�<br />
Cine va bea carafele de vin<br />
Pleci fiindc� te pace ceea ce nu cuno�ti?<br />
�tii c� drumul este extraordinar de lung<br />
Plin de pr�p�stii drumul este<br />
La fel ca dumul l�sat în urm�<br />
Totu�i, ai plecat<br />
Nici fiul t�u<br />
Nici fata ta<br />
Nici milioane de fii �i fiice nu vor s� �tie<br />
La fel cum nu vrea s� �tie s�mân�a de bulg�rii tari<br />
Sângereaz� mortal pân� r�sare<br />
Nu vrea s� �tie nici muntele ce, sub cutremur<br />
Devine un alt munte<br />
Poate cealalt� LUMIN� e fermec�toare...<br />
Dac� este a�a<br />
Hai s� golim carafele de vin<br />
Drum bun, c�l�torule<br />
107
Ce po�i c�lca �i pe pr�p�stii...<br />
Din ce negur� ai ap�rut<br />
Când, în jale ai aflat<br />
C� lumea asta murdar�<br />
M� sfâ�ie de viu<br />
Cine te-a adus<br />
Înger sau spiridu�?<br />
Cum te-am privit<br />
Lumin� �i mormânt am devenit<br />
Dar când ne-am atins buzele<br />
Lumea a zîmbit<br />
E frumos, mi-am zis<br />
Acum putem muri...<br />
Frumos, mi-am zis...<br />
ILIAZ BOBAJ<br />
N�scut în anul 1951 în Lazarat lâng� Gjirokastra, Albania, autor al<br />
volumelor „Mâna �i obrazul”, „Vulpea �i judec�torul” (fabule), „Via�a<br />
a�tep s� vin�” (poazii), „Esop” (fabule, traducere) �i „501 de vobre<br />
în�elepte” (ale autorului). Este membru al Uniunii Scriitorilor �i Arti�tilor<br />
din Albania �i al Clubului „Drita” din Grecia.<br />
P�durea dup� ploaie<br />
Ramurile se-ntind ca o hain� proasp�t sp�lat�<br />
De sus soarele te orbe�te cu ochii s�i<br />
obrazul cerului - sticl� str�lucit�<br />
peste iarb� picur� r�coare.<br />
Pic�turile sunt pietre de rubin<br />
Lucind pe pliscurile frunzelor<br />
îmb�tat e verdele pretutindeni<br />
când pomii plâng cu lacrimi zâmbitoare.<br />
Dou� lebede<br />
Nici riduri, nici umbre n-are lacul ast�zi<br />
Doarme catifelat, ca obrazul unui copila�<br />
108
Dou� lebede identice, cu gâtul lung<br />
Alunec� precum dou� b�rci antice<br />
U�oare �i �i atât de sobre<br />
Domni�oare, dar �i doamne mari<br />
Albe ca z�pada, moi precum un nor<br />
Se plimb� prin�esele pe ape.<br />
Frumoase ca miresele, curate ca lumina<br />
�i clatin� u�or capul, s� nu le cad� bijuteriile.<br />
EUGENIA TARALUNGA<br />
7<br />
Poete, eseiste, gazetare, lindur më 18 gusht 1967, autore ciklesh poetike të<br />
pritura me entuziazëm nga kritika në revistat “Vatra”, “Steaua”, “Poesis”,<br />
“Via�a Româneasc�”, “Mesagerul de Bistri�a”, “Axioma”, “Poezia”,<br />
“Convorbiri literare”, si dhe e vëllimit “njësi të vogla përftimi”, laureate e<br />
Çmimit për debutim të Fundacionit Laurentiu Ulici, dhënë nga Bashkimi i<br />
Shkrimtarëve të Rumanisë. Jeton në Bukuresht.<br />
1. përdormë<br />
se mos ndonjë bukuri e huaj<br />
vjen na plagos zemrën<br />
2. janë ca njësi të vogla përftimi<br />
me të cilat shtyjmë kohën<br />
barazpesha jote më turbullon<br />
ti mund të zbresësh në të ftohtë e n’errësirë<br />
atje ku askush s’guxon të mbërrijë<br />
atje kuptimet sapo marrin trajtë<br />
ty të mbajnë anash<br />
por sa dhembje ti mbledh<br />
që atje poshtë<br />
ku është ftohtë dhe errësirë<br />
3. mënyrat e mia për të munduar vesin<br />
109
dhe punët e rëndomta të jetës sate<br />
kaherë nuk na mundojnë<br />
e pushtë nga kaq gjumë<br />
kam filluar t’u ngjaj shumë<br />
atyre që s’vdesin kurrë<br />
4. fuqitë e tyre të ngjizjes<br />
atje u ndalën<br />
doli më në fund një copëzë njeriu<br />
gjysma-bishë / gjysma tjetërgjë<br />
ai endet tani nën tokë<br />
me hapa të mëdhenj e të ngutur<br />
duke u rrekur të udhëtojë po aq shpejt<br />
sa dhe njerëzit e plotë përzipër<br />
5. e zbraz me vetëdije atë enë<br />
mbetet që lulja e barkut tim të shpërfillet sërish<br />
e leskruar sëjashtmi aq e aq herë<br />
6. si të mos t’i jap hallet e mia<br />
a sheh se si rrënjët e kopështit<br />
ngrejnë diellin në kupën qiellore<br />
çdo mëngjes<br />
zgjati gjymtyrët e fëmijëve që piqen<br />
zgjeroji këllqet e vajzave të reja<br />
mblidhi të gjitha në një kaush jetëdhënës<br />
rrëgjoji të moçmit<br />
gjer në krrusjen e plotë<br />
lartohu, lartona<br />
si të mos t’i jap hallet e mia<br />
7. ata thonë se toleranca në mrekulli<br />
i avitet bujshëm magjisë<br />
po për ty kallëpi i vuajtjes<br />
a i dështimit<br />
mbyllet befas<br />
dhe ti në bje në asgjë<br />
në një tjetër gazmend të përditshëm<br />
që ngrihet në rangun e kuptimit<br />
të jetës.<br />
110
Nimic deosebit<br />
Cât se poate de banal<br />
Ca atunci când bei ap�<br />
Sau te ui�i la cer<br />
Chestiuni indispensabile<br />
Când m� plâng<br />
Asupra colii albe<br />
Greutatea intr�-n caiet<br />
Iar angoasa cap�t� aripi<br />
Ceva „banal”<br />
Nimic mai mult nu-i scrisul<br />
Precum apa f�r� de care<br />
Nu pot supravie�ui.<br />
ALGERT SIQECA<br />
***<br />
MILLA THOMA BALA<br />
N�scut� în anul 1947 în satul Çiflig din Berat Albania, absolvent� a<br />
Facult��ii de Filologie din Tirana, autoare a volumelor „Ochi �i inim� de<br />
vultur”, „Puterea noastr�”, „Doruri”, „Regina Egeului”. A decedat în anul<br />
2003.<br />
Ast� sear�<br />
N-am curajul<br />
S�-nchid ochii<br />
M� tem poate c� ochii<br />
Uit�<br />
�i nu se mai deschid.<br />
O noapte cu febr�<br />
111
BIBLIOTHAECA HAEMUS<br />
SKËNDER GASHI 41<br />
„DARDANIA” - revistë për sot, apo për nesër?<br />
(Rreth përmbajtjes së 3.415 faqeve material të botuar në Revistën për<br />
Histori, Kulturë, Letërsi e Politikë "Dardania" - Vjenë)<br />
Nisma e Shoqatës Kulturore-Sportive "Dardania" të Vjenës (e themeluar më<br />
1982 dhe e shuar më 1989) për botimin në gjermanisht të një reviste<br />
shkencore për histori, kulturë, letërsi e politikë, e kishte dhe vazhdon ta ketë<br />
edhe sot e gjithë ditën qëllimin që lexuesit gjermanishtfolës (në Austri,<br />
Gjermani e Zvicër) t’i paraqitë rezultatet e mëherëshme dhe ato më të reja jo<br />
vetëm të albanologëve gjermanofolës e të dijetarëve shqiptarë, por edhe të<br />
fushave të tjera të dijes e të krijimtarisë: letrare, politike, juridike, kulturore<br />
etj. Duke e ditur se cilit publik po i drejtohet, redaksia e revistës «Dardania»<br />
është përpjekur skajshmërisht të distancohet nga çdo formë e historicizmit<br />
regresiv dhe nga shtjellime që mund të shihen si bartëse të ndonjë<br />
"romantizmi" të vonuar nacionalist të mbështetur mbi mite të politizuara. Ajo<br />
është përkjekur, rrjedhimisht, t'i shmanget trajtimit të njëanshëm të temave të<br />
shtruara, në mënyrë që kjo të mund të bëhet revistë që e vazhdon dijen<br />
41 Skënder GASHI, është lindur më 1944 në katundin Mrameur të Prishtinës.<br />
Shkollimin fillor, të mesëm dhe atë universitar i kreu në Prishtinë. Studimet<br />
pasuniversitare në fushën e gjuhësisë së përgjithshme dhe të ballkanistikës antike i<br />
mbaroi në Unversitetin e Zagrebit (Kroaci), ndërsa ato të doktoranturës në fushën e<br />
ballkanistikës moderne dhe të sllavistikës në Universitetin e Salcburgut (Austri).<br />
Punoi mësues në gjimnazin e Prishtinës, pastaj drejtoi për disa vite Sektorin e<br />
Onomastikës në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Në kuadër të punës në këtë<br />
Institut e ka regjistruar mikrotoponiminë e një pjese të madhe të vendbanimeve të<br />
Kosovës. Ka organizuar dhe drejtuar simpoziumin Onomastika e Kosovës (1976),<br />
materialet e botuara të të cilit shërbyen si bazë për kërkime onomastike në Kosovë. Në<br />
vitet 1981-2002 ishte lektor për albanolgji në Universitetin e Vjenës. Objekt i<br />
studimeve të S. Gashit është onomastika. Ka botuar punime përkitazi me<br />
vazhdimësinë shqiptare të antroponimisë që mbahet për ilire, përkitazi me simbiozën<br />
shqiptare-vllahe e romano-ballkanike; për simbiozën shqiptare-sashe gjatë mesjetës,<br />
për bashkëjetesën shqiptare-raguzase në minierat-qytete të Kosovës në shekullin XIV-<br />
XVI, si dhe punime që kanë të bëjnë me lokalizimin / identifikimin e vendbanimeve të<br />
zhdukura të Kosovës. Punime më voluminoze të S. Gashit nga fusha e onomastikës<br />
janë ato për antroponiminë e shqiptarëve në dritën e burimeve kishëtare serbe të<br />
shekujve XIII-XV; Vlacho -Albanica, Materiali leksikor i shqipes në interpretimin<br />
etmologjik të toponimeve të lashta ballkanike e të tjera, të cilat, të përmbledhura në<br />
vëllime të veçanta, pritet të dorëzohen në shtyp nga fundi i këtij viti.<br />
112
albanologjike si nocion përmbledhës sipas standardeve europerëndimore.<br />
Rrethana që materialet e botuara në këtë revistë vazhdojnë të citohen në<br />
punime të dijetarëve evropianë, sikur e shpërblen synimin e kësaj reviste.<br />
Duke qënë se gati në çdo vëllim të saj trajtohen kronologjikisht tema që nga<br />
lashtësia deri në ditët tona, secili vëllim i «Dardanisë » luan funksionin e një<br />
histroie të shqiptarëve.<br />
Deri më sot janë botuar 11 vëllime me 3415 faqe, me mbështetjen financiare<br />
të Shoqatës Kulturore - Sportive "Dardania", të Partisë austriake të të<br />
Gjelbërve, të kosovarëve me banim në Bratislavë, të Degës së LDK-së në<br />
Zvicër, të Ministrisë austriake të Punëve të Jashtme dhe të Qeverisë në<br />
mërgim të Kosovës, të Kultur Kontakt-Austria dhe të një grupi kosovarësh,<br />
bashkëpunëtorë të firmës First Insurance Contact AG, në Zvicër.<br />
Sado që revista „Dardania” nuk ka qënë dhe nuk do të jetë revistë në shërbim<br />
të ndonjë partie politike, falë pikërisht angazhimit të përfaqësive të LDK-së<br />
në Austri, Gjermani e Zvicër, ajo mund të lexohet<br />
edhe në bibliotekat e të gjitha akademive e në ato kombëtare, sidhe të<br />
insituteve që merren me çështje të albanologjisë, të sllavistikës e të Ballkanit<br />
në përgjithësi; në të gjitha bibliotekat e parlamenteve, të misistrive të Punëve<br />
të Jashtme dhe të partive politike e të personaliteteve të fushës së politikës e<br />
të politologjisë, jo vetëm në shtetet gjermanishtfolëse, por edhe në Belgjikë,<br />
Britani të Madhe dhe SHBA. Nuk është mbase i tepërt e as vetëmburrës<br />
pohimi se revista “Dardania”, siç është thënë në më shumë se një recension,<br />
ka synuar përmbushjen e një detyre intelektuale që do të duhej ta bënin<br />
akademitë e shkencave të të dy kryeqendrave shqiptare, Prishtinës e Tiranës.<br />
Duke qënë pak e njohur për lexuesin shqiptar, roli dhe efektet e kësaj reviste<br />
mbetet, - siç ka ndodhur me të gjitha botimet në emigracion, -qofshin ato<br />
edhe avetarë të Naum Veqilharxhit apo Albania të Konicës, të gjykohen<br />
vetëm nga brezat që vijnë.<br />
Ja tani paraqitja shkurtazi e temave të trajtuara në vëllimet e botuara deri më<br />
sot të revistës "Dardania":<br />
Vëllimi 1<br />
Vëllimi i parë i revistës „Dardania” u botua më 1990, përkatësisht në kohën<br />
kur në Kosovë kishte filluar qëndresa kolektive e kosovarëve kundër pushtetit<br />
jugosllav dhe atëherë kur partia e vetme politike LDK kërkonte njohjen e<br />
mëvehtësisë së Kosovës. Në këtë vëllim hyjnë punimet Kontributi i<br />
dijetarëve të Austro- Hungarisë në studimin e Shqipërisë (Kurt<br />
Gostenschnig), Dokumente austriake përkitazi me ngjarjet në Kosovë e në<br />
Rrafshin e Dukagjinit të kohës së luftërave austriake-osmane (Selami<br />
Pulaha); Konfesioni dhe kombësia tek Shqiptarët (Max Demeter Peyfuss);<br />
Shqipëria dhe Shqiptarët (Karl Kaser). Për herë të parë në formën e tij të<br />
plotë në këtë vëllim u ribotua shkrimi i Leo Freundlich Golgotha shqiptare,<br />
si dhe raporte të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut<br />
113
lidhur me zhvillimet në Kosovë, me theks të veçantë mbi ngjarjen e<br />
hidhëshme të helmimit misterioz të nxënëssve shqiptarë në Kosovë.<br />
Në vëllimin 2 - 3 u ribotua punimi deri atëherë i panjohur i Norbert Joklit<br />
Kontribute gjuhësore të paleo-etnologjisë së Ballkanit, që trajton<br />
marrëdhëniet më të lashta midis greqishtes e shqipes. Pas analizës së thellë të<br />
temës së shtruar, N. Jokl arrin në përfundimin se detyrë e studimeve të së<br />
ardhmes mbetet të përcaktojnë se cilit nga këta dy popuj: shqiptarëve apo<br />
grekëve i takon e drejta e zotit të shtëpisë në Ballkan, meqë popuj të lashtë të<br />
mirëfilltë ballkanikë janë vetëm këta të dy. Pason punimi i Fatos Baxhakut<br />
përkitazi me kufijtë midis shqiptarëve, bullgarëve e serbëve në shekullin<br />
XIX. Në vazhdim botohen punime në të cilat trajtohen çështja e krijimit më<br />
1912 të shtetit shqiptar dhe arësyet e mbetjes jashtë kufijve të shtetit politik<br />
shqiptar të viseve të Kosovës dhe të viseve të tjera të banuara nga shqiptarët<br />
(Oskar Lehner); Atentati i Sarajevës dhe Çështja e Fajit Historik, si dhe një<br />
shkrim nga Kongresi III i Pakicave Kombëtare - Gjenevë, 1927, në të cilin<br />
trajtohet gjendja e maqedonasve dhe e shqiptarëve në Mbretërinë Serbo-<br />
Kroato-Sllovene, për të vazhduar me punimet në frëngjisht të Paskal Milos<br />
mbi qëndrimin e Mbretërisë SKS ndaj Çështjes shqiptare në Konferencën e<br />
Paqes në Paris 1919-1920 dhe të Marenglen Verlit mbi Reformën Agrare dhe<br />
kolonizimin e Kosovës në vitet 1919-1941. Duke vazhduar me raportet midis<br />
shqiptarëve e sllavëve të jugut, në vazhdim botohet një analizë e platformës<br />
politike serbe ndaj shqiptarëve, formuluar në librin<br />
Problemi Shqiptar dhe marrëdhëniet midis Serbisë e Austro-Hungarisë;<br />
teksti integral i Elaboratit të V. �ubrilovi�-it për dëbimin e shqiptarëve; një<br />
punim mbi padrejtësinë e Evropës kundrejt Kosovës që e la nën Serbinë<br />
(Manfred Scheuch), si edhe punimi i gjatë mbi Perspektivat për statusin e<br />
ardhshëm politik të Kosovës (Johannes Tretter, Joseph Marko, Tomislav<br />
Bori�), në të cilin arsyetohet e drejta e kosovarëve për vetëvendosje,<br />
përkatësisht për pavarësi nga Jugosllavia. Vëllimi mbyllet me një punim të<br />
gjatë të ministrit të asokohshëm të Arsimit tëKosovës, Muhamet Bicaj, për<br />
rrënimin nga Serbia të sistemit shkollor të Kosovës.<br />
Vëllimi 4<br />
Në këtë vëllim mbizotërojnë temat nga historia e lashtë dhe ajo mesjetare e<br />
shqiptarëve. Vëllimi nis me punimin e Hermann Ölberg-ut Mbi Atdheun e<br />
Kryehershëm të Shqiptarëve, në të cilin ky, - në dritën e zhvillimeve fonetike<br />
në gjuhën shqipe të latinizmave dhe të elementeve leksikore nga greqishtja e<br />
vjetër, si dhe në bazë të toponimisë paralatine dhe kohës së krishterimit të<br />
pararendësve të shqiptarëve, - arrin në përfundimin se shqiptarët janë popull<br />
vendës në viset që i banojnë edhe sot. Pason punimi i ilirologut Aleksandar<br />
Stip�evi� Çështja e Vazhdimësisë Iliro-Shqiptare dhe Aktualiteti i saj sot;<br />
punimi i dijetares kosovare Edi Shukriu për Dardaninë e Lashtë, botimi<br />
pothuaj i krejt tekstit në origjinalin latin dhe në përkthimin gjerman të raportit<br />
të Glliellmus Adae - Brocardus (1332) që ka të bëjë me shtetin dhe<br />
114
sundimtarët serbë të Rashkës, me Shqipërinë dhe me kulturën e shqiptarëve,<br />
si dhe punimi Shqiptarët në Mbretërinë Serbe të Nemanjidasve i historianit<br />
Pëllumb Xhufi, për të vazhduar me punimin e Selami Pulahës rreth<br />
pjesëmarrjes, të mohuar nga historiografia serbe, të shqiptarëve në Betejën e<br />
Kosovës të vitit 1389. I pandashëm nga tematika e Betejës së Kosovës dhe<br />
sidomos nga çështja nëse kosovarët ishin popullatë shumicë e Kosovës<br />
mesjetare apo këta paskan ardhur në shekullin XVII, siç ia ka ënda të besojë<br />
historiografia serbe, është edhe punimi i historianit francez Alain Ducellier A<br />
e pushtuan Shqiptarët Kosovën? Një risi në fushën e kërkimeve albanologjike<br />
paraqet në këtë vëllim punimi i Skënder Gashit mbi Përkimet Shqiptare-Sase<br />
dhe Reliket Onomastike e Gjuhësore Sase në Kosovë. Përmes këtij punimi<br />
dëshmohet për herë të parë ndikimi i gjermanishtes mesjetare në shqipen,<br />
kryesisht në terminologjinë e xehtarisë, por jepen edhe shembuj të<br />
shqiptarizimit të sasëve gjermanofolës në minierat-qytete të mesjetës dhe<br />
sidomos në vendbanimet-miniera më pak të njohura të Kosovës. Në pjesën që<br />
i bëhet vend letërsisë janë botuar punimi i Reinhardt Lauer Vrasësit e<br />
shndërruar në heronj, në të cilin trajtohet ringjallja për qëllime politike e<br />
epikës serbe të veshur edhe sot e gjithë ditën me mitologji, si edhe roli i<br />
simoblit të ujkut në këtë letërsi; disa poezi të Ali Podrimjes dhe punimi i<br />
Anton Berishës Mbi Veprën Letrare të Martin Camajt. Nga fusha e<br />
aktualitetit politik në këtë vëllim janë botuar punimet e: ish ministrit astriak<br />
të Punëve të Jashtme, Alois Mock, Konflikti në ish Jugosllavi: Shkaqet dhe<br />
Natyra e tij; i Dardan Gashit: Gandizëm apo Makiavellizëm, i cili e analizon<br />
politikën aktuale të Kosovës dhe arrin në përfundimin se një konfrontim i<br />
armatosur është i pashmangshëm. Të lidhura me krizën në ish Jugosllavi janë<br />
edhe punimet e ministrit bullgar të Mbrojtjes Valentin Aleksandrov dhe të<br />
gjeneralit shqiptar Adem Çopani.<br />
Vëllimi 5<br />
Në këtë vëllim janë botuar punime që kanë të bëjnë me autoktoninë e<br />
shqiptarëve në Ballkan në dritën e gjuhës dhe të onomastikës (E. Çabej); mbi<br />
hapësirën gjeografike të përhapjes në Ballkan të nocionit arbën /arbër (Kasem<br />
Biçoku); mbi emrat vetjakë të shqiptarëve në krahinat e Gallapit e të së<br />
ashtuquajturës Serbi e Jugut në shekullin XIV në dritën e burimeve raguzase<br />
(S. Gashi), me shqiptarët dhe ortodoksinë (Oliver- Jens Schmitt), me<br />
shpërnguljen me dhunë të shqiptarëve të Kosovës e të Maqedonisë pas Luftës<br />
II Botërore (Zamir Shtylla).<br />
Nga historia më e re e shqiptarëve dhe rrjedhat aktuale politike në hapësirën<br />
gjuhësore të shqipes, në këtë vëllim janë botuar punimet Rreth Formave dhe<br />
Pasojave të Shfrytëzimit të Pasurive të Kosovës pas Luftës II Botërore<br />
(Marenglen Verli); një paraqitje panoramike e potencialeve të Kosovës në<br />
rrafshin e turizmit e të pasurive nëntokësore (Enver Robelli e Shaip Latifi);<br />
Aspiratat e Shqiptarëve për Vetëvendosje e për Bashkim gjatë Luftës II<br />
Botërore (Fehmi Rexhepi); Kalimi nga "Çështja Maqedonase" në Çështjen<br />
Shqiptare në Maqedoni (Stefan Tröbst); arësyetimi mbi bazat e së drejtës<br />
115
ndërkombëtare për një universitet shqiptar në Maqedoni (Eric Siesby);<br />
"Lëndimi" dhe "Respektimi" i ndjenjës kombëtare në shembullin e Kosovës<br />
(Dardan Gashi), si dhe Dënimet politike si Formë e Shkeljes së të Drejtave e<br />
Lirive individuale e kolektive të Popullit shqiptar të Kosovës (Ismet Salihu).<br />
Në këtë vëllim janë botuar edhe punimet me karakter etnologjik Rreth së<br />
drejtës fisërore tek Ilirët (Enver Shoshi -Hoxhaj); Kanuni i i Maleve i<br />
Shqipërisë - Prapavia e Mënyrës së Jetesës në Shqipërinë e Veriut (Michael<br />
Schmidt Necke).<br />
Njohësi i mirë i letërisisë shqipe Hans Joachim-Lanksh bëri të mundshme që<br />
“Dardania” të fillonte edhe botimin e begatisë letrare shqipe. Pa ndihmën e<br />
këtij albanologu të angazhuar, kjo ndërmarrje do të ishte pothuajse e<br />
pamundshme. Kështu, pas shkrimit hyrës përkitazi me kriteret që do të<br />
ndiqen në përzgjedhjen e lëndës, pasojnë punimet e përkthyera e të<br />
përgatitura për shtyp të gjashtë poeteshave shqiptare (Luljeta Lleshanaku,<br />
Kate Xukaro, Lindita Aliu, Edi Shukriu, Lindita Arapi dhe Alma Mera),<br />
sidhe një shkrim për vlerat e krijimtarisë së Anton Pashkut dhe disa shkrime<br />
të tij, të përkthyera nga shqipja prej Hans Joachim-Lanksch-it.<br />
Vëllimet 6 e 7<br />
Nisma e botuesit të revistës “Dardania” për ta vënë në qendër të vemendjes<br />
Çështjen e pazgjidhur as sot e kësaj dite Shqiptare, gjeti mirëkuptim tek<br />
instancat shtetërore e politike të Austrisë, kështu që, nga 7 deri më 10 qershor<br />
1993, u mbajt në Vjenë Konferenca ndërkombëtare Rikthimi i Çështjes<br />
Shqipare - rëndësia e saj për Ballkanin dhe Evropën". Jo vetëm mbajtja e<br />
Konferencës në fjalë, por edhe botimi i materialeve të saj në dy vëllime të<br />
veçanta (tematike), mundi të jetësohej vetëm falë Ministrisë austriake të<br />
Punëve të Jashtme, në krye të së cilës qëndronte njohësi i mirë dhe përkrahësi<br />
i zgjidhjes së drejtë të Çështjes Shqiptare, ministri i atëkohshëm i Punëve të<br />
Jashtme të Austrisë, i nderuari Dr. Alois Mock. Së këndejmi edhe vëllimet 6<br />
e 7 të Dardanisë, të përgatitura për shtyp nga S.Gashi e nga Christine von<br />
Kohl, i kushtohen pikërisht autoritetit të ministrit austriak të Punëve të<br />
Jashtme, Dr. Alois Mock. Kjo Konferencë e rrjedhimisht edhe dy vëllimet e<br />
revistës “Dardania”, ku janë përfshirë të gjitha kumtesat dhe diskutimet e<br />
konferencës, janë ndërkombëtarizimi i parë i cytur nga shqiptarët i Çështjes<br />
Shqiptare. Kjo ndërmarrje, me gjithë respektin, do të ishte punë që u takonte<br />
dhe që nuk e bëri asnjëra nga dy akademitë e shkencave, as ajo e Tiranës, e as<br />
ajo e Prishtinës. Në Konferencë morën pjesë dijetarë të historisë nga<br />
Shqipëria (Arben Puto, Kristo Frashëri, Luan Malltezi, Lefter Nasi, Zamir<br />
Shtylla); nga Kosova (Idriz Ajeti, Gazmend Zajmi, Fehmi Agani, Sabri<br />
Hamiti, Veton Surroi); nga Serbia (Radovan Ramardzi�, Sima Cirokiv�, Rade<br />
Mihal�i�, Nikola Samardzi�, Dusan T. Batakovi�, Nebojsa Popov, Mihaljo<br />
Vojvodi�, Mom�ilo Pavlovi�, Zagorka Golubovi�, Branisav Gligorijevi�,<br />
Dragan Biseni�); Greqia (Basilike Papoulia); Gjermania (Dorothea<br />
Razumowsky, Wolf Oschlies, Hans Joachim Hoppe); Austria (Karl Kaser,<br />
Wolfgang Libal, Hermann Ölberg, Vladislav Marjanovi�, Skënder Gashi);<br />
116
Zvicra (Paul Parin, Victor Mayer). Punimet e Konferencës u përcollën nga<br />
gazetarë europerëndimorë, kroatë, serbë e shqiptarë dhe u pasqyruan në<br />
mjetet e kumtimit publik të këtyre vendeve.<br />
Përkundër ndonjë deklarimi individual nga pjesëmarrës serbë në Konferencë<br />
se Çështja Shqiptare qënka mbyllur qysh më 1913, vetë pjesëmarrja konkrete<br />
e akademikëve dhe e politologëve serbë në të, ishte kuptimplote. Nga ana<br />
tjetër, dijetarët europerëndimorë e shqiptarë vunë në dukje se Çështja<br />
Shqiptare është e hapur dhe kërkon zgjidhje. Këtë të vërtetë e përforcoi edhe<br />
vetë pjesëmarrja aktive në punimet e Konferencës dhe diskutimet e kryetarit<br />
të Parlamentit të Austrisë, zotit Dr. Heinz Fischer, si edhe ato të kryesuesve<br />
të të gjitha klubeve të partive politike të përfaqësuara në Parlamentin e<br />
Austrisë, që ishin në favor të rimarrjes në shqyrtim të çështjes së shtruar në<br />
këtë Konferencë, e që kanë zënë vend në këto dy vëllime të<br />
revistës « Dardania ».<br />
Vetëm duke kujtuar që materialet e kësaj konference u botuan vetëm në<br />
gjermanisht, mund të falet mosmbështetja e politikës kosovare dhe e<br />
diplomacisë së Shqipërisë për këto materiale në dobi të zgjidhjes së Çështjes<br />
Shqiptare në përgjithësi dhe të asaj kosovare në veçanti, që pothuajse mbetën<br />
pa jehonë në hapësirën gjuhësore të shqipes.<br />
Vëllimi 8<br />
Edhe në këtë vëllim janë shtjelluar tema të lidhura me segmente të historisë<br />
së shqiptarëve të Kosovës, arbërorëve në Greqi, shqiptarëve në Maqedoni dhe<br />
atyre në Mal të Zi. Vazhdohet me temat mbi gjendjen më të re në Kosovë<br />
përsa u përket arsyeve, si të krijimit, ashtu edhe të vazhdimësisë së<br />
problemeve konfliktuale në këtë rajon. Si rëndom, një vend i posaçëm i është<br />
lënë letërsisë. Ky vëllim fillon me punimin e Neritan Cekës Dardanët në<br />
antikitet, në të cilin qortohet me argumenta mohimi nga dijetarë serbë i<br />
karakterit etnik e gjuhësor ilir të Dardanëve, përcjellë edhe me të dhëna mbi<br />
organizimin politik të Dardanisë në shekujt IV-I para erës sonë.<br />
Enver Hoxhaj, doktorant në Universitetin e Vjenës, shkruan lidhur me<br />
organizimin dhe me karkterin urban të qytetit Ulpiana të Dardanisë në kohën<br />
e hershme të krishtenizmit, si dhe rreth marrëdhënieve të këtij qyteti me<br />
Romën.<br />
Me interes për historinë e lashtë të Kosovës është punimi i Naser Ferrit mbi<br />
Përmendoret e Pjesëtarëve të Ushtrisë Romake në Kosovë: trajtohen 21<br />
përmendore të vërtetuara epigrafike, të cilat janë prezantuar në mënyrë<br />
kronologjike, sipas vendgërmimeve.<br />
Historia e mëvonëshme fillon me tërheqjen nga Skënder Gashi të paraleleve<br />
midis emrave të vëllazërive në krahinat e Opojës e të Gorës. Duke qenë një<br />
krahinë gjithandej e rrethuar me popullatë shqipfolëse, Gora paraqet një<br />
ishull sllavishtfolës, i cili megjithatë, e ka të njëjtën nënshtresë dhe<br />
mbishtresë gjuhësore dhe etnike si të popullatës shqipfolëse përrreth Gorës.<br />
Sipas rezultateve të punimit të Dardan Gashit, shtëpia si institucion dhe si<br />
simbol, është njëri nga elementet e identitetit kulturor e kombëtar të<br />
117
individit dhe të kolektivitetit shqiptar. Edhe pse shqiptarët nuk e<br />
theksojnë këtë, ata, në mënyrë të vetvetishme, në veprimet dhe në jetën e tyre<br />
janë të lidhur në mënyrë simbiotike me shtëpinë.<br />
Interesante është edhe tema mbi shkatërrimin e bashkësisë fshatare në<br />
Malësinë e Shqipërisë së Jugut. Kurbeti merret në punimin e Robert Pichler<br />
si tregues i një rruge të gjatë dhe të mundimshme për në shtetet e<br />
Perëndimit, me ç'rast, si pasojë e këtij migrimi, rezulton dezintegrimi social i<br />
fshatrave dhe vetmia e të mbeturve.<br />
Studimet mbi muzikën popullore (burimore) shqiptare janë të rralla. Punimet<br />
e para shkencore datojnë nga vitet '30 të shekullit të kaluar. Mbi gjendjen e<br />
kësaj disipline shkencore bëhet fjalë në punimin e mbështetur mirë nga<br />
Ardian Ahmedaja.<br />
Rezultat i punmit të historiasnit të angazhuar Karl Kaser është se kapitali i<br />
historisë serbe e arrin deformimin thelbësor, pikërisht me kalimin e mitit të<br />
Kosovës në mit kombëtar, në të cilin mistifikohet populli Adas, si një<br />
kategori e amëshueshme, hyjnore dhe johistorike e shoqërisë.<br />
Atdheu i shqiptarëve, të cilin për herë të parë e zbulon historia e<br />
dokumentuar, shtrihet: në Veri të Liqenit të Shkodrës, në Perëndim të deteve<br />
Jon e Adriatik dhe në Lindje të maleve Pindus, në një rrip të ngushtë e të<br />
pykosur bregdetar prej të cilit në lashtësi gjysma jugore quhej Epirus, ndërsa<br />
pjesa veriore Illyria - thotë Jakob Ph. Fallmerayer më 1857.<br />
Pas ardhjes së sllavëve, harta topografike e Shqipërisë ndryshoi mjaft. Shumë<br />
emra ilirë, grekë e latinë të vendeve u zëvendësuan me emra sllavë. Ky<br />
zëvendësim i emrave luan rol të madh në shkrimin e historisë, konstaton<br />
Çlirim Bidollari në punimin e botuar në këtë vëllim.<br />
Që krijimi i shtetit, siç dihet, nuk është rezultat i angazhimit të vetëm një<br />
grupi etnik, e tregon punimi i Johannes Irmscher, në të cilin trajtohet<br />
kontributi i arvanitasve në formimin e shtetit grek. Në punimin në vazhdim të<br />
Hans Jürgen Sasse, paraqitet historiku dhe gjendja aktuale e studimeve të<br />
shqipes së Greqisë, ndërsa në raportin e Shoqatës greke për vëzhgimin e të<br />
drejtave të minoriteteve, tregohet cilët janë arvanitët, çfarë përfaqëson dhe<br />
kush janë ata që e flasin gjuhën (arvanitase / arbërisht) dhe se kjo shoqëri nuk<br />
e pëlqen termin arvainitase, porse atë të vetin, arbërisht.<br />
Të dhënat mbi emërtimet e vendeve dhe të folmen e shqiptarëve në<br />
Maqedoni, janë të pakta. Megjithatë, dialektologu Bahri Beci tregon<br />
bindshëm në punimin e tij se shqiptarët në Maqedoni janë popullatë<br />
autoktone. Me statusin juridik - kushtetues të shqiptarëve në Maqedoni<br />
merret punimi i Shukri Rahimit, në të cilin pasqyrohet kahu i vullnetit politik<br />
të kësaj popullsie.<br />
Në punimin në vazhdim të Riza Rexhës trajtohet pozita e shqiptarëve në Mal<br />
të Zi dhe kërkesat e shtruara të tyre në Memorandumin dërguar Konferencës<br />
për Paqe në ish Jugosllavi, të mbajtur në Gjenevë më 1992. Problemi i<br />
Kosovës nga pikëvështrimi katolik, është titulli i punimit të teologut zviceran<br />
Gert van Dartel, në të cilin trajtohet roli dhe ndikimi i diskutueshëm i Kishës<br />
Katolike në procesin e shkatërrimit të Jugosllavisë.<br />
118
Përpjekja për një autopsi të urrejtjes në Ballkan, është e lidhur ngushtë me<br />
thjeshtësimin e mospërputhjes dhe të dallimit gjuhësor-kulturor midis<br />
elementit sllav në njërën anë dhe atij shqiptar në anën tjetër. Ky është thelbi i<br />
punimit të Beqë Cufajt.<br />
Fundi i politikës serbe në Kosovë ka pasur një paravijë të paramenduar<br />
historike. Pasqyrimi kronologjik i proceseve politike dhe historike në<br />
truall të Kosovës e të Jugosllavisë, tregon qartë se nga ç’pikësynim<br />
nacionalist - historik është frymëzuar politika shtypëse dhe kolonizuese e<br />
Serbisë dhe çfarë argumenti ekzistencial kishin shqiptarët për t'iu kundërvënë<br />
asaj dhe pse kjo qe një orvatje e vonuar e Titos për integrimin e shqiptarëve<br />
dhe barazimin e pozitës së tyre në ish Jugosllavi, e dënuar me dështim. Këto<br />
janë çështje që trajtohen në punmin e autorit Enver Hoxhaj.<br />
Vëllimet 9 e 10 janë numra tematikë që i janë kushtuar së drejtës për<br />
vetëvendosje të kosovarëve. Vëllimet janë përgatitur për botim nga S. Gashi e<br />
Lotar Classen.<br />
Në vëllimin 9 është përmbledhur lënda që ka të bëjë me historikun e shkeljes<br />
së të drejtës për vetëvendosje që kosovarëve u ishte premtuar së paku qysh në<br />
vitet ‘20 të shekullit që shkoi, madje edhe në Kongresin e Dresdenit të Partisë<br />
Komuniste të Jugosllavisë kur kjo ishte në ilegalitet, një e drejtë dhe premtim<br />
që u nëpërkëmb nga të gjitha regjimet serbe e sllave të jugut që e mbanin<br />
Kosovën të pushtuar. Kjo e drejtë iu premtua kosovarëve edhe gjatë Luftës së<br />
Dytë Botërore sipas të gjitha gjasave vetëm sepse kjo ishte e vetmja mundësi<br />
për joshjen e kosovarëve të merrnin pjesë në luftë kundër pushtuesve nazistë.<br />
Por, skundër dihet, edhe ky premtim u shkel, jo vetëm nga Partia Komuniste<br />
e Jugosllavisë, sepse as partia simotër e Shqipërisë nuk mbetet e pafajshme.<br />
Për t'u parë më konkretisht parahistoria e veprimeve të përhershme<br />
gjenocidale në rritje të secilit formacion politik të shtetit të sllavëve të Jugut<br />
ndaj shqiptarëve, të cilët pa vullnetin politik të tyre kishin mbetur<br />
nën jurisdksionin e shteteve të sllavëve të jugut dhe ecuria e shkeljes<br />
sistematike të kësaj të drejte, në këtë vëllim janë dhënë pjesë nga pamfleti<br />
Na�ertanije (1844) i Milutin Garasanin-it; projekti Lufta Ballkanike e<br />
Shqipëria - Dalja e Ushtrisë serbe në Adriatik e Ivo Andri�- it; Konventa<br />
përkitazi me Rregullimin e Shpërnguljes së Popullatës "turke" nga Regjioni i<br />
Serbisë së Jugut e nënshkruar nga qeveritë e Jugosllavisë e të Turqisë;<br />
Elaborati famëkeq i Vasa �ubrilovi�-it për dëbimin e shqiptarëve;<br />
Marrëveshja"Gentlemen" Tito-Küprülü e vitit 1953 për shpërnguljen e<br />
shqiptarëve, për të vazhduar me pjesë nga Memorandumi i Akademisë serbe<br />
të Shkencave e të Arteve; me disa reagime të dijetarëve europerëndimorë rreth<br />
këtij Memorandumi dhe me Platformën e Akademisë së Shkencave të<br />
Shqipërisë. Kjo Platformë është përcjellë me një vërejtje të shkurtër të<br />
botuesve se ky qëndrim i Akademisë së Shqipërisë është i vjetëruar por<br />
botohet në këtë vëllim për hir të pasqyrimit sa më plotësisht të çështjes së<br />
shtruar në këtë vëllim të revistës.<br />
119
Në kapitullin E drejta e premtuar e Vetëvendosjes janë botuar punimet e<br />
historianëve kosovarë Muhamet Shatri e Izber Hoti. Në punimin e M. Shatrit<br />
trajtohet Qëndrimi i Partisë Komuniste të Shqipërisë ndaj çështjes së Kosovës<br />
në vitet 1941-1945, ndërsa në atë të Izber Hotit Qëndrimi i Partisë Komuniste<br />
të Jugosllavisë ndaj Çështjes së Kosovës në vitet 1919-1945.<br />
Këtyre punimeve u shkojnë pas teksti integral i Konferencës së Bujanit, disa<br />
sqarime lidhur me qëndrimin e historianëve shqiptarë rreth kësaj Konference,<br />
si dhe punimi i Daut Bislimit rreth Konferencës së Prizrenit e cila shënon<br />
edhe groposjen e së drejtës së kosovarëve për vetëvendosje.<br />
Në kapitullin që përmban dokumentacion, janë botuar Deklarata Kushtetuese<br />
e 2 korrikut 1990; Deklarata e Pavarësisë, Teksti integral i Kushtetutës së<br />
Republikës së Kosovës, Referendumi për Pavarësinë e Kosovës, Deklarata<br />
Politike e Këshillit Koordinues të partive politike të shqiptarëve në<br />
Jugosllavi; Shkresa e Kryeministrit të Republikës së Kosovës Dr. Bujar<br />
Bukoshi drejtuar Lordit Carrington për njohjen e pavarësisë së Kosovës dhe<br />
Letra përcjellëse e Kryetarit të Këshillit Bashkërendues të partive politike të<br />
Shqiptarëve në Jugosllavi, Dr. Ibrahim Rugova; Raporti mbi zgjedhjet<br />
shumëpartiake për Parlamentin dhe për Presidentin e Republikës së Kosovës,<br />
sidhe lista me emrat e anëtarëve të Parlamentit të Kosvos.<br />
Në kapitullin e fundit janë botuar punimet e Rexhep Ismajlit: Shqiptarët kanë<br />
Kosovës e të Maqedonisë të drejtë për vetëvendosje; Blerim Rekës (anglisht)<br />
Kushtetuta, Lufta e Paqja; punimi i Arsim Bajramit: Administrimi<br />
ndërkombëtar i Kosovës - Dilema e Kundërthënie; punimi i Shkëlzen Maliqit<br />
(anglisht) Zhvillimi i politikës paqësore në Kosovë dhe punimet e Enver<br />
Hoxhajt Për një Shoqëri tjetër në Kosovë dhe një bisedë e gjatë e Dardan<br />
Gashit me Michael Steiner-in, e titulluar Ai tren ka ikur.<br />
Vëllimi 10<br />
Me qëllim të mbulimit sa më plotësisht të temës së shtruar, në këtë vëllim<br />
janë ribotuar punimet e Manfred Scheuch, Oskar Lechner dhe H Tretter, J.<br />
Marko,T. Bori� që ishin botuar në vëlimin 2 të kësaj reviste, për të vazhduar<br />
me punimin e Joseph Marko-s Kosova Republikë - Midis të drejtës dhe së<br />
moralshmes, në të cilin autori edhe një herë shprehet në favor të pavarësisë së<br />
Kosovës, si e vetmja dhe mundësia më e logjikshme për të dalë nga gjendja e<br />
krijuar pas ballafaqimeve të armatosura midis kosovarëve dhe shtetit serb.<br />
Pyetjes që profesori i nderuar Frank Münzel shtron që në titullin e punimit të<br />
vet: A mund të mbështetet pavarësia e Kosovës mbi tëdrejtën ndërkombëtare?<br />
jo vetëm i përgjigjet pozitivisht, por edhe e përpunon këtë të drejtë deri në<br />
imtësi.<br />
Pavarësimin e Kosovës nga Jugosllavia e sheh për të arsyeshëm, të<br />
mundshëm dhe si të vetmen zgjidhje të drejtë edhe dijetari e ushtaraku<br />
austriak Erich Reiter në punimin e tij E drejta për vetëvendosje për Kosovën -<br />
Një vlerësim i konfliktit për Kosovën në rrafshin e sigurisë, të së drejtës dhe<br />
të atij politik.<br />
120
Me çeshtjen e statusit të ardhshëm të Kosovës në pikëvështrimin e së drejtës<br />
ndërkombëtare dhe në atë politik, merren edhe profesorët nga Universiteti i<br />
Bozen-it (Tiroli i Jugut, Itali) Christoph Pan e Beate Sibylle Pfeil.<br />
Pasojnë punimet në anglisht të Wolfgang Danspeckgruber: Kosovo -<br />
Conceptual challenges, practical problems, possible future lessons; Susan I.<br />
Woodward: Kosovo and the Region - Consequences of the Waiting Game;<br />
Paul Williams: Intermediate Sovereignity as a Basis for Resolving the<br />
Kosovo Crisis, si edhe qëndrimi pro pavarësisë së Kosovës i Indipendent<br />
International Commission on Kosovo; Letra e Nelson Mandela-s drejtuar<br />
Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-ës Kofi Annan dhe punimi i autorit<br />
kosovar Shkëlzen Maliqi: Fourteen Theses on the Albanian Question. Adnan<br />
Dragaj, një autor kosovar i ri përnga mosha, merret me çështjen se si do të<br />
mund të arësyetohej pavarësia e Kosovës, sidomos në kontekstin e<br />
ekzistencës së një shteti të quajtur Shqipëri dhe të banorëve të saj, të quajtur<br />
shqiptarë.<br />
Ky vëllim mbyllet me punimin e gjatë të juristit të ri gjerman Lothar Classen:<br />
Kosova - rast i zbatimit të Konventës së OKB për Gjenocidin, në të cilin<br />
konstaton se, për shkak të ushtrimit të gjenocidit, jo vetëm më 1998, por edhe<br />
më parë mbi kosovarët, Jugosllavia, përkatësisht Serbia, e ka humbur të<br />
drejtën ta ushtrojë sovranitetin e vet mbi këtë popull. Që instancat më të larta<br />
politike e ushtarake serbe e kishin përgatitur gjenocidin mbi kosovarët, e<br />
dëshmon ushtaraku austriak Walter E. Feichtinger në punimin e tij<br />
Operacioni "Patkoi" i forcave jugosllave të sigurimit - Shkas për Perëndimin<br />
apo Kalkulim i jugosllavëve, ndërsa politologu kosovar Enver Hoxhaj merret<br />
analizën e spastrimeve etnike serbe në Kosovë gjatë viteve 1998-1999, si<br />
veprim i llojit të vet i organizuar dhe i drejtuar nga qeveria serbe.<br />
Vëllimi 11<br />
Ky vëllim nis me punimin e albanologut të madh Norbert Jokl Shqiptarët, në<br />
të cilin trajton çështje të historisë së lashtë të shqipes dhe të folësve të saj në<br />
lidhje me atdheun paraballkanik e ballkanik të ilirëve e të thrakasve.<br />
Përafërsisht të njëjtën tematikë e gjejmë të trajtuar edhe nga Fritz Lochner<br />
von Hüttenbach në punimin e tij Rreth filleve dhe zhvillimit të Iliristikës, në të<br />
cilin autori shpjegon shuarjen e të ashtuquajturit panilirizëm, idhtarët e të<br />
cilit, duke filluar nga shekulli XIX e deri në vitet '30 të shekullit të kaluar,<br />
nëpër gjithë Evropën shihnin vetëm ilirë. Autori tregon bindshëm se për<br />
pararendës të shqiptarëve mund të flitet vetëm në relacion me ilirët e Jugut,<br />
përkatësisht me Illyrii proprie dicti (Ilirët emirëfilltë). Krejt tërthorazi i lidhur<br />
me dardanët është edhe punimi i dijetarëve rumunë Dumitru Tudor dhe<br />
Cristian Vl�descu: Dardanët në Romula Malva. Idhtari i flaktë i tezës kundër<br />
prejardhjes ilire të shqipes e të shqiptarëve, filologu gjerman Gottfried<br />
Schramm e ka lejuar redaksinë e revistës “Dardania” që nga libri i tij Fillet e<br />
Krishterimit tek Shqiptarët ta ribotojë kapitullin Gjuhën e mëvetëshme<br />
kishëtare e shqiptarëve, në të cilin autori mëton të tregojë se terminologjia<br />
kishëtare latine nuk ka kaluar në shqipen nga ilirishtja, por nga gjuha e<br />
121
esëve - një popullatë e vogël që banonte në Ballkanin Lindor dhe për<br />
kryeqytet kishte Remesianën, përkatësisht Bela Palanka-n e sotme të Serbisë.<br />
Për herë të parë në këtë numër të “Dardanisë” botohen pjesë të gjata nga<br />
raporti i viteve 1377-1403 i murgut frëng Johannes III (de Galonifontibus)<br />
përkitazi me popujt dhe shtetet e Evropës Juglindore e Lindore. Në këtë<br />
raport autori e quan Shqipërinë Patria Magna, populli i së cilës ishte i<br />
krishterë dhe kishte alfabetin e vet. Nga trashëgimia e dijetarit të gjithanshëm<br />
kosovar KristMaloki, Albert Ramaj ka përgatitur për botim punimin në<br />
dorëshkrim Historiografia e re Shqiptare, në të cilin polemizon me qasjen à<br />
la Karl May të historiografisë shqiptare nga ana e disa dijetarëve ballkanas e<br />
europerëndimorë; ilirologu Aleksandar Stip�evi� prezantohet me punimin<br />
Albanologjia në Kroacii ndërkohë që Skënder Gashi me punimin<br />
Antroponimet sllave të shqiptarëve në shekujt 14-15 mëton të dëshmojë se<br />
shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë dhe të Serbisë së Jugut kishin gjatë<br />
këtyre shekujve aq shumë antroponime sllave, sa vështirë se mund të<br />
dalloheshin nga sllavët, ashtu sikundër ndodhi pas islamizimit të tyre, kur<br />
këta, vështruar përkah prejardhja e antroponimeve që bartnin, mund të ishin<br />
më shumë turq e arabë e fare pak shqiptarë. Autori e shfaq me maturi tezën se<br />
shqiptarët e Dardanisë antike nuk kaluan në besimin islam nga katolicizmi,<br />
por nga ortodoksizmi bizantin e serb. Muhamet Tërnava dëshmon se në<br />
shekujt XV-XVI kishte një kolonizim të Kosovës me njerëz që mbanin<br />
kryesisht antroponime sllave, ndërsa historiani serb Vladislav Marjanovi�<br />
shkruan përkitazi me Pakicat kombëtare dhe pranimin e Mbretërisë Serbo-<br />
Kroato-Sllovene në Lidhjen e Kombeve në vitet '20 të shekullit që shkoi. Me<br />
punime që kanë për temë çështje të gjuhësisë shqiptare paraqiten në këtë<br />
vëllim Ali Dhrimo me punimin Fan S. Noli- tribun i fjalës shqipe; Emine<br />
Sadiku me punimin Fjalia në gjuhën shqipe dhe në atë gjermane si dhe Izer<br />
Maksuti me punimin Ndikimet e gjermanishtes mbi shqipen. Hans-Joachim<br />
Lanksch, i cili e ka përzgjedhur e përkthyer gjithë lëndën letrare që<br />
përmbahet në këtë vëllim, paraqitet këtu me një analizë për poezinë në<br />
Kosovë, me një punim të gjatë kushtuar krijimtarisë poetike të Martin Camajt<br />
dhe me paraqitje të shkurtra të shkrimtarëve Kasëm Trebeshina e Flora<br />
Brovina, për të vazhduar pastaj me prozë e poezi nga autorët shqiptarë:<br />
Kasëm Trebeshina, Flora Brovina, Fatos Lubonja, Lazër Radi, Visar Zhiti,<br />
Eqrem Basha dhe Beqë Cufaj.<br />
Vëllimi mbyllet me novelën e Ardian-Christian Kyçykut Tmerri i Pasqyrave.<br />
1<strong>22</strong>
Roman çrobërimi<br />
Mbi romanin «Ndanë» të Riat Ajazajt, botoi «KAONI», Prizren 2004<br />
Librat me prozë shqiptare që janë botuar gjatë këtyre pesëmbëdhjetë vjetëve<br />
nuk kanë mundur ta grisin velin e trashë të anonimatit të imponuar. Kritika<br />
letrare është mësuar tashmë me rehatinë e hierarkive të ngurosura dhe<br />
ndodhet shumë prapa në krahasim me arritjet e artit të të shkruarit. Jo vetëm<br />
tematika ka ndryshuar në prozën shqiptare të kësaj periudhe, por edhe stilet,<br />
mënyrat e përftimit të një realiteti gjithnjë e më të koklavitur. Në këtë<br />
mjegullinë, mërgimi ka luajtur një rol të veçantë, e librat që synojnë të<br />
zbërthejnë misterin e përjetshëm të tij nuk janë pak. Romani «Ndanë» i Riat<br />
Ajazajt (lindur më 1969), prozator shqiptar që jeton në Gjermani, poet, eseist<br />
dhe kritik letrar, sjell një vizion të ri mbi mërgimin.<br />
Romani përshkruan me mjete stilistike origjinale konfliktin, por edhe<br />
orvatjen e rafinuar të afrimit mes dy botësh tejet të ndryshme: bota shqiptare<br />
arketipale, e fshatit, një botë e regjur ndaj ngasjeve dhe veseve të modernitetit<br />
- dhe bota perëndimore, e saktë, e ftohtë, e rregullt, me një shpirtërim të<br />
shkitshëm, që nuk i njeh (pranon) identitetet veçse në rast nevoje. Një fshatar<br />
i ri, kosovar, niset në kërkim të një jete më kuptuese, të themi, pas një gjysmë<br />
shekulli traumatik, kapton kufirin (në fakt: një rresht kufijsh, realë, të<br />
përfytyruar, metafizikë) dhe mbërrin në një qendër refugjatësh në qytetin e të<br />
famshmit dhe enigmatikut poet gjerman Hölderlin. Nënshtresa kryesore e<br />
romanit thuret mbi kujtimet e të riut nga epoka e Titos, në ish-Jugosllavi, ku<br />
popuj me gjuhë, doke e mendësi të ndryshme u zgjuan të detyruar të<br />
bashkëjetonin. Kujtesa e të riut pa emër, me një ndjeshmëri të veçantë, rijepet<br />
nga Ajazaj me copëza të mbamendshme, në trajtë parabolike, të nuancuara<br />
qartë gjuhësisht. Shkrimi bëhet shpeshherë rrethor, në një hermetizëm të<br />
natyrshëm, që nuk është veçse mjeti me të cilin protagonisti, por edhe autori,<br />
mbrojnë ndërsjelltas esencat. Brendësia e shqiptarit e ndihmon lexuesin të<br />
njohë më mirë, nga rrënjët, edhe mistikën e jashtëzakonshme islamike, atë<br />
mistikë që njihet aq pak dhe që, për shkak të mosnjohjes, është aq e<br />
paragjykuar. Bëhet fjalë për një mistikë që mund të quhet edhe shqiptare,<br />
sepse mençuria e breznive të shqiptarëve e kanë vënë në jetë përditë në<br />
gjuhën amtare.<br />
I riu kalon nëpër të gjitha fazat e përshtatjes me botën perëndimore. Atje,<br />
ndanë, pranë, në cep, në kthinë, në një truall që mund të pagëzohet<br />
“Përjashtia”, përfaqësues të të gjithë popujve që forcohen e urtësohen përmes<br />
zjarrit të mërgimit, njihen mesveti, miqësohen, por asnjëherë gjer në fund.<br />
Secili mbetet i përjashtuar nga moderniteti i huaj, por i përjashtuar edhe nga<br />
thelbi i gjithë të tjerëve, i lirë të rigjejë vetveten në pafundësi.<br />
Shqiptari, greku, rusi, iraniani, polaku, afrikanët, pakistanezi, kinezi,<br />
gjermanët - të gjithë zbulojnë me një habi të panjohur se paskan mirësi e<br />
njerzillëk, paskan një humor të ngrohtë, rinor, tejet tolerant. Ajazaj arrin ta<br />
123
përcjellë mjeshtërisht këtë humor të brendshëm - fillesë e çdo bashkëjetese<br />
jetëgjatë.<br />
Fundi i romanit, në një mjedis fëminie që i le të gjitha përgjysmë,<br />
pavullnetshëm, ndanë ëndrrës dhe realitetit, përmend si shkarazi edhe vitet e<br />
mbramë të poetit Hölderlin, të cilin njerëzia e pandehte të dalë mendsh vetëm<br />
ngaqë nuk pranonte të ishte më Hölderlin, por Skardaneli. Dëshmi se, nga një<br />
kohë e caktuar e këtej, qoftë në atdhe apo mijëra kilometra larg tij, rreziku më<br />
i madh që i kanoset njeriut poetmodern mbetet bjerrja e identitetit.<br />
Magjepsësja botë ballkanike<br />
Mbi vëllimin “Atdheu prej dëbore” të Ramiz Gjinit<br />
Prozatori Ramiz Gjini, lindur më 1961 dhe i specializuar për aktor, autor i<br />
vëllimeve “Dush varrezash” (1998) dhe “Hapat e të tjerëve mbi trotuar”<br />
(1998), jeton në New York dhe është kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve<br />
Shqiptaro-Amerikanë. Përmbledhja me novela që mban titullin tërheqës<br />
“Atdheu prej dëbore” vjen si një befasi të veçantë për lexuesin e letërsisë<br />
shqipe. Pjesët e vëllimit, me tituj tërthortas simbolikë: Atdheu prej dëbore,<br />
Koka e gruas, I mirë si një kalë, Gjurmë xhindi mbi dëborë, Zjarr nën akull<br />
etj, synojnë që, mes një mënyre të re tekstuale, t’i shtrijnë kufijtë e<br />
magjepsëses botë ballkanike deri në skajet më të largët të shpirtit njerëzor.<br />
Ramiz Gini është i huaj ndaj letërsisë eksperimentaliste, mbase ngaqë ka ç’të<br />
thotë me ligjërimin e thjeshtë të një Kuteli, por edhe të rrëfimtarëve të<br />
mëdhenj amerikanë, duke përdorur me sukses parabolën, hiperbolën dhe<br />
imazhet shajnitëse të përrallës popullore.<br />
Ende i patrajtuar siç e meriton nga kritika letrare, Gjini ka shkruar deri më<br />
tash disa novela që mund të zenë pa vështirësi një vend nderi mes novelave të<br />
kësaj natyre në letrat shqipe e më gjerë.<br />
Me një humor të veçantë, nën mbulesë, si të thuash, prozatori na prin drejt<br />
zonash shpesh të panjohura të nënvetëdijes, duke na lehtësuar takime<br />
kalimtare, por të paharrueshme, me qënie të çuditshme, që nuk lokalizohen<br />
lehtë në kohë e hapësirë dhe të cilat rreken gjithsesi të arratisen nga mendësia<br />
e tyre, pa qene krejt të vetëdijshme nëse kjo arrati do t’u sjellë shpëtimin, apo<br />
thjesht në aromë me tepër në rutinën e jetës.<br />
Prozatori shquhet për thellësinë e simboleve dhe për një barazpeshë të<br />
veçantë mes vogëlimash e bëmash të sheshta, të cekëta në vështrim të parë,<br />
dhe një nënteksti të fuqishëm, që gërshetohet me meditime të gjera<br />
metafizike.<br />
“Timp �i R�stimp” - o carte omagial�<br />
Cunoscuta editur� bucure�tean� “Semne”, condus� de perechea Dulu, a<br />
publicat, cu prilejul anivers�rii a �apte decenii de via�� a profesorului Victor<br />
124
Cr�ciun, pre�edintele Ligii Culturale <strong>pentru</strong> Unitatea Românilor de<br />
Pretutindeni, personalitate poliedric�, scriitor, critic �i istoric literar,<br />
cercet�tor �tiin�ific, publicist, dramaturg, cineast, renumit eminescolog...,<br />
cartea omagial� “Timp �i r�stimp - Victor Cr�ciun ‘70”.<br />
Ap�rut� sub auspiciile Ligii, aceast� lucrare de 318 pagini, cu numeroase<br />
fotografii, desene �i alte ilustra�ii, cuprinde gândurile inspirate ale unui mare<br />
num�r de personalit��i române �i str�ine, din toate domeniile de activitate:<br />
intelectuali, oameni de �tiin��, scriitori, arti�ti, mini�tri, politicieni, diploma�i,<br />
rude apropriate... , care fac un “portret” reu�it al celui care - începem a�adar<br />
cu fragmente din materialele din carte - “este înainte de toate un bun cre�tin”<br />
care “face tot ce crede c� e mai bine <strong>pentru</strong> biserica, <strong>pentru</strong> neamul s�u risipit<br />
prin lume... cu mijloacele unui laic...”, “este un autentic intelectual patriot”<br />
“un d�ruit culturii �i un d�ruitor de cultur�”, “un ilustru literat, universitar de<br />
elevat� cultur� �i militant neobosit <strong>pentru</strong> cauza unit��ii na�ional�”, “un<br />
remarcabil contemporan”, care lupt� cu “pasiune �i d�ruire <strong>pentru</strong> un crez<br />
nobil”, “o personalitate marcant�”, “exeget �i promotor al culturii”, “un om<br />
providen�ial”, “un cercet�tor cu metod�”, “un istoric al cuvântului vorbit”,<br />
“cel mai iubit dintre românii de pretutindeni”, “un erudit”, “o tinere�e f�r�<br />
b�trâne�e”, “un om polivalent”, “un eminent promotor al românismului”, “o<br />
veritabil� institu�ie pus� s� dureze”...<br />
Avem privilegiul s� men�ion�m �i noi, în acest context, c� profesorul<br />
universitar doctor Victor Cr�ciun, autor al unui impresionant num�r de opere<br />
originale, de antologii, edi�ii, studii introductive, prefe�e, de scrieri literare, de<br />
scenarii radiofonice �i cinematografice, precum �i al Corpusului Eminescu (în<br />
colaborare cu Cristiana Cr�ciun), membru de onoare al mai multor academii<br />
�i doctor honoris causa a numeroase universit��i din lume, cu o activitate<br />
social� �i cultural� extrem de bogat�, este un mare prieten al popoarelor<br />
balcanice, în special al poporului albanez �i membru fondator �i al redac�iei<br />
revistei “<strong>Haemus</strong>”.<br />
„Kohë dhe ndërkohë” - një libër homazh<br />
Shtëpia e njohur Botuese bukureshtase „Semne”, e drejtuar nga çifti Dulu,<br />
me rastin e shtatëdhetëvjetshave të jetës së profesorit Viktor Kraçun, kryetar i<br />
Ligës Kulturore për Unitetin e Rumnuëve të Kudondodhur, personalitet<br />
poliedrik, shkrimtar, kritik e historian i letërsisë, hulumtues shkencor,<br />
publicist, dramaturg, kineast, emineskolog i shquar..., librin homazh „Kohë<br />
dhe ndërkohë - Viktor Kraçun 70”. I dalë nën kujdesin e Ligës, ky punim me<br />
318 faqe, me fotografi të shumta, vizatime dhe ilustrime të tjera, përmbledh<br />
mendimet e frymëzuara të një numuri të madh personalitetesh rumune dhe të<br />
huaja, të të gjitha fushave, shkrimtarë, artistë, ministra, politikanë, diplomatë,<br />
të afërm, miq e kolegë..., të cilët i kanë bërë një „portret” të arrirë atij që, po<br />
fillojmë, pra, me copëza nga materialet e librit, - „është para së gjithash një<br />
krishter i mirë” që „bën gjithçka beson se është më mirë për kishën, për<br />
kombin e tij të shpërndarë nëpër botë... me mjetet e një laiku...”, „është një<br />
125
intelektual atdhetar i mirëfilltë”, „njeri i dhënë kulturës e kulturëdhënës”,<br />
„një letrar i shkëlqyer, profesor universiteti me nivel të lartë kulturor dhe<br />
militant i palodhur për çështjen e unitetit kombëtar”, „një bashkëkohës i<br />
madh”, që lufton „ me pasion e përkushtim për një kredo fisnike”, „një<br />
personalitet i shquar”, „studiues dhe promotor i kulturës”, „një njeri<br />
providencial”, „një hulumtues metodik”, „një historian i fjalës së folur”, „më<br />
i dashuri ndër rumunër e kudondodhur”, „erudit”, „një rini pa pleqëri”, „njeri<br />
shumëvlerësh”, „promotor i dorës së parë i rumanizmit”, „një institucion i<br />
vërtetë kohëgjatë”...<br />
Kemi privilegjin të përmendim edhe ne, në këtë kontekst, që profesori i<br />
universitetit doktor Viktor Kraçuni, autor i një numui mbresëlënës veprash<br />
origjinale, antologjish, botimesh të tjera, studimesh hyrëse, parathëniesh,<br />
shkrimesh letrare, skenarësh radiofonikë e kinematografikë, sidhe i Korpusit<br />
Eminesku (bashkë me Kristiana Kraçunin), antar nderi i shumë akademish<br />
dhe doktor honoris causa i mjaft universiteteve të botës, me një veprimtari<br />
tejet të pasur në jetën shoqërore dhe kulturore, është një mik i madh i popujve<br />
ballkanas, në veçanti i popullit shqiptar dhe antar, fysh në fillim, i redaksisë<br />
së revistës „<strong>Haemus</strong>”.<br />
Makina që shin shpresa / Ma�ina de treierat speran�e<br />
Vasile Popa - Kopi Kyçyku: “Makina që shin shpresa”. Këtë titull mban libridialog<br />
trigjuhësh (italisht, rumanisht e shqip), me 111 faqe, që sapo ka dalë si<br />
shtojcë e revistës “<strong>Haemus</strong>” dhe është sponsorizuar nga Botimet Helicon.<br />
Objektin e këtij punimi sintetik, - në një të ardhme, mbase jo të largët, autorët<br />
mendojnë t’i rikthehen dialogut për ta zgjeruar frymëmarrjen tematike të tij, -<br />
e përbëjnë mendimet që një akademik rumun (jurist, poet, estet) dhe një<br />
akademik shqiptar (historian, gjuhëtar), shfaqin për një sërë çështjesh aktuale,<br />
që, drejtpërdrejt ose tërthorazi, ndikojnë, në një shkallë apo në një tjetër, në<br />
integrimin sa më të shpejtë të Shqipërisë e të Rumanisë në strukturat<br />
euroatlantike, duke i aftësuar dy vendet tona të ecin në një hap me kërkesat e<br />
kohës: raporti i anës didaktike me atë shkencore në mësimdhënien e së<br />
drejtës ndërkombëtare, i traditës me novatorizmin, i kombëtares me<br />
universalen; funksioni i historisë si “libri i parë i një kombi”; njësimi i<br />
diplomave në shkallë evropiane; themelimi në Perëndim i kolegjeve për<br />
studimin e gjuhëve, kulturës dhe qytetërimit të vendeve të Lindjes; mundësitë<br />
dhe rrugët që Evropa të bëhet një familje e madhe, në të cilën të sundojnë<br />
mirëkuptimi dhe paqja etj.<br />
Vend të posaçëm ze në edhe lidhjet tradicionale shqiptaro-rumune, shkollimi<br />
gjatë periudhave të ndryshme kohore i një numuri gjtnhjë e më të madh<br />
studentësh shqiptarë në Rumani, roli i bashkësisë shqiptare në Rumani dhe i<br />
asaj arumune në Shqipëri, si ura lidhëse në fuqizimin e mëtejshëm të<br />
bashkëpunimit midis dy popujve dhe dy vendeve, Shqipërisë dhe Rumanisë,<br />
në të gjitha fushat e në mënyrë të veçantë në atë të shkencës.<br />
126
Vlen të theksojmë se profesori Vasile Popa, akademik, doktor i shkencave,<br />
rektor i disa universitetesh, antar i disa akademish të botës, poet, prozator,<br />
eseist, kritik letrar, antar i Bashkimit të Shkrimatrëve të Rumanisë, është një<br />
nga juristët e njohur të Evropës, autor i një sërë veprash në lëmin e<br />
jurisprudencës, të cilat janë përkthyer e çmuar lart si një kontribut në<br />
zhvillimin e shkencave juridike në kontekstin e integrimit evropian.<br />
Gjithashtu, si ekspert në problemet juridike e në marrëdhëniet<br />
ndërkombëtare, prej shumë vitesh akademiku Vasile Popa jep mësim si<br />
profesor i ftuar dhe i asocijuar, në Universitetin e Sorbonës V, sidhe në një<br />
numur të madh universitetesh anembanë globit.<br />
Libri “Makina që shin shpresa”, i cili shoqërohet edhe me një paraqitje në<br />
frëngjisht, këto ditë u promovua në Universitetin e Sorbonës V, në Paris, në<br />
prani të një numuri të madh intelektualësh evropianë.<br />
Për vlerat e tij foli akademiku francez Edmond Jouve. Ndër të tjera, Jouve<br />
vuri në dukje se “janë trajtuar me guxim të rrallë intelektual e me origjinalitet<br />
mjaft probleme të mëdha të së sotmes e të së ardhmes së kontinentit tonë e<br />
më tej. Dy personalitete të mirënjohura, jo vetëm në vendet e tyre, me këtë<br />
vepër edhe një herë dëshmojnë se sa të angazhuar janë si evropianë të<br />
mëdhenj”.<br />
127
ESSEN NON VIDARE<br />
NASE JANI<br />
(Kryetar i Klubit të Shkrimtarëve „Drita”)<br />
Klubi i Shkrimtarëve Shqiptarë në Greqi “Drita”<br />
Klubi i Shkrimtarëve “Drita” u formua më 27 maj 2000, në Athinë, me<br />
shtrirje në gjithë Greqinë.<br />
Adresa: Rruga: Athinas 52, Kalithea, T.K.17673. Athinë GREECE.<br />
E-mail: thanasj@otenet.gr E-mail: klubidrita@yahoo.gr<br />
Ka rreth 50 anëtarë dhe kandidatë, që nga shkrimtarë të afirmuar dhe me<br />
autoritet letrar, si: Hiqmet Meçaj, Gaqo Veshi (Hyskë Borobojka), Faslli<br />
Haliti, Mihallaq Qilleri, e deri tek më të rinjtë, me të nesërme, si Armela<br />
Hysi, Andi Meçaj, Eva Rudi, Algert Siqeca, Valentina Zhupa, Evis Qaja<br />
etj....<br />
Kryesia e Klubit “Drita” pëbëhet nga:<br />
Nase Jani, kryetar, Robert Goro, sekretar dhe Hiqmet Meçaj, Mihallaq<br />
Qilleri, Eglantina Kume, Stefan Martiko, Astrit Hajdini, Llambi Gjikuli,<br />
antarë.<br />
Antarë Nderi të Klubit “Drita” janë:<br />
Dritëro Agolli, Aristidh Kola (pas vdekjes), Rexhep Qosja.<br />
Nga krijuesit e “Dritës” janë botuar mbi 100 tituj librash, ku mund të<br />
përmendim romane: “Një këngë për Edit Piafin” nga Robert Goro,<br />
“Çmendina” nga Nase Jani, “Balada e ringjalljes” nga Myslym Maska,<br />
“Kukullat e pyllit” nga Hiqmet Meçaj, “Pickimi i merimangës” tnga Dhimitër<br />
Konomi, “Ngadhnjim Rozafe” nga Evis Qaja; tregime: “Milioner prej brumi”<br />
nga Astrit Hajdini, “Mos!” nga Eglantina Kume, “Jetë artistësh” nga Miho<br />
Gjini, “Tre qeshin, një inatoset” nga Hyskë Borobojka, “Qielli i murëtuar i së<br />
dielës” nga Andrea Petromilo etj; poezi: “Çartje” nga Faslli Haliti, “Adresë e<br />
humbur jam” dhe “Heshtat e barit” nga Stefan Martiko, “Vrasja e qirinjve”<br />
nga Hiqmet Meçaj, “Lirika” nga Nase Jani, “Qielli djersin mes reve” nga<br />
Llambi Gjikuli, “Te Joni i mbaj sytë” nga Odise Goro, “Loti i shpresës” nga<br />
Spiro Xhavara, “Vdekja me fjongo” nga Astrit Hajdini, “Jetën e pres si të<br />
vijë” nga Iliaz Bobaj, “Dy pika qiell” nga Eglantina Kume, “Punishtja e<br />
ëndrrave” nga Grigor Jovani, “Këngët e demonit” nga Lulëzim Lekdushi,<br />
“Mallëngjime” nga Milla Bala, “Puthje ujore” dhe “Tokë e bekuar” nga Andi<br />
Meçaj, “Mëngjesi i ikur” nga Eva Alushi, “Jetë në dallgë” nga Dashnor<br />
128
Selimi, “Qytetërim i dehur” nga Armela Hysi, “Nën shiun e luleve” nga Eva<br />
Bitraku, “Mungesë provinciale” nga Eva Rudi etj.<br />
Klubi “Drita” ka edhe dy antologjitë e veta letrare, botuar nga “Toena”-<br />
“Portat e harresës” me poezi dhe “Shtëpia mbi rrota” me tregime.<br />
Veprimtaria e Klubit “Drita” është përmbledhur tek Albumi Letrar-Arkivor<br />
“Me Dritën, për Dritën”, ku përfshihet gjithë jeta e Klubit, që nga Statuti,<br />
vlerësime për Klubin “Drita”, jeta letrare e çdo antari, e antarëve të nderit,<br />
veprimtaritë kryesore, e deri te letërkëmbimet, ngushëllimet dhe urimet, pjesë<br />
e jetës qytetare dhe letrare e pjesëtarëve të Klubit “Drita”.<br />
Klubi “Drita” ka edhe arkivën e vet ku përmblidhen: veprat e autorëve, kaseta<br />
filmike nga veprimtaritë letrare, disketa me gjithë veprimtarinë sipas viteve,<br />
albume fotografikë etj.<br />
Ndër veprimtaritë kryesore janë 1.Konkursi “Pranvera letrare”, që vazhdon<br />
të zhvillohet që nga viti 2001, me pjesëmarrjen e të rinjve deri në 30 vjeç, në<br />
gjinitë e poezisë dhe tregimit. Një traditë e bukur letrare kjo, ku fituesit Andi<br />
Meçaj, Armela Hysi, Algert Siqeca, Eva Rudi, Eva Alushi, janë nderuar disa<br />
vjet rresht; 2.Konkursi letrar: “Vepra më e mirë e vitit 2002”.<br />
Klubi i Shkrimtarëve Shqiptarë në Greqi “Drita”, në bashkëpunim me<br />
shtëpitë botuese “Toena” dhe “Onufri” në Tiranë, organizuan konkursin letrar<br />
për veprën më të mirë të shkruar gjatë vitit 2002 në gjinitë: roman, vëllim me<br />
tregime, vëllim me poezi, dhe letërsi për fëmijë. Në jurinë e ngritur me këtë<br />
rast, të përbërë nga Dr. Y. Çiraku (kryetar) dhe Dr. B. Gaçe, Sadik Bejko, F.<br />
Myrto dhe S. Hasko (antarë), u dorëzuan për vlerësim mbi 30 vepra, për të<br />
cilat juria vendosi si më poshtë:<br />
Katër çmimet e para:<br />
Për roman: “Kukullat e pyllit”, shkruar nga Hiqmet Meçaj.<br />
Për vëllim me tregime: “Gruaja në kafaz” nga Thanas (Nase) Jani.<br />
Për vëllim me poezi: “Fjala në jerm” i Stefan Martikos.<br />
Për libër për fëmijë: “Tre bëmëtarët misteriozë” (rrëfim fantastik) të Dhimitër<br />
Konomit.<br />
Çmime të tjera<br />
Duke patur parasysh nivelin e lartë të veprave të paraqitura për konkurim,<br />
juria akordoi edhe këta Çmime Letrarë:<br />
Çmimi i Karrierës: për veprën “Të fala nga Athina”, shkrimtarit Hyskë<br />
Borobojka (Gaqo Veshi).<br />
Çmimi i Mirënjohjes, për kontribut në krijimtarinë letrare në emigracion: :<br />
a) Evis Qaja për romanin “Ngadhënjim Rozafe”<br />
b) Odise Goro për vëllimin poetik “Mes lotëve të mi”.<br />
c) Andrea Petromilo për vëllimin me tregime “Gjimnazistja e shthurrur”. d)<br />
Eva Rudi, për vëllimin poetik “S’dua të vdes gjer nesër”.<br />
129
e) Iljaz Bobaj, për vëllimin me poezi “Testamenti i bukurisë”.<br />
f) Angjelina Xhara, për romanin “Enigma”<br />
Katër veprat e para që janë vlerësuar me çmim, do të botohen nga “Toena”<br />
dhe “Onufri” gjatë vitit 2004.<br />
<strong>Revista</strong> letrare-kulturore “Pelegrin” është organ letrar i Klubit “Drita”. Në<br />
pranverën e vitit 2004 doli nga botimi numuri i parë i saj. Botues, drejtor e<br />
kryeredaktor është Nase Jani. Është revistë e shkrimtarëve shqiptarë të<br />
kudondodhur jashtë Shqipërisë. Lexuesi gjen krijimtari poetike, tregime,<br />
fragmente romani, mendim kritik nga antarë të “Dritës”, si dhe materiale nga<br />
letërsia bashkëkohore greke, autorë botërorë nga Anglia, Kanadaja, Franca<br />
etj. Nuk mungon “Fjala e shkrimtarit”, “Mendimi i studjuesit”, “Gjuha jonë<br />
sa e mirë!”, apo kronikat kulturore, Libri i ri në Tiranë e Athinë etj. Janë të<br />
mirëpritur gjithë krijuesit kudo që janë te revista “Pelegrin”!<br />
Veprimtari përkujtimore dhe kremtime:<br />
“Mëndjelarti, zemërtrimi, vjershëtori si ai!” (Në 100-vjetorin e vdekjes së<br />
poetit kombëtar Naim Frashëri) “Dy shekuj në një ditë” (Në 115-vjetorin e<br />
poetit A. Z. Çajupi), “Mbrëmje poetike në 60-vjetorin e vdekjes së Gjergj<br />
Fishtës”, Koktej Letrar me krijime të autorëve të Klubit “Drita”, “Gjeniu i<br />
letrave shqipe” në 65-vjetorin e Kadaresë, “Dita e poetëve” (90-vjetori i<br />
lindjes së M.Gj. Nikollës (Migjenit) dhe 70- vjetori i poetit Dritëro Agolli)<br />
etj.<br />
Përvjetorë letrarë: “Miho Gjini, 35 vjet krijimtari”, Stefan Martiko, etj. Nuk<br />
kanë munguar as mbrëmjet familjare.<br />
Klubi “Drita” ka vendosur bashkëpunim me poetë e shoqata shkrimtarësh në<br />
Greqi, si me Lidhjen e Shkrimtarëve të Greqisë (me veprimtari të<br />
përbashkëta), me poetë arvanitas etj.<br />
Me propozim të Klubit të Shkrimtarëve “Drita”, Presidenti i Republikës, zoti<br />
Alfred Moisiu, i dha dekoratën “Mjeshtër i Madh” shkrimtarit e kritikut të<br />
artit Miho Gjini. Në përvjetorin e gjashtëdhjetë të jetës dhe 40-vjetorin e<br />
krijimtarisë së shkrimtarit Hiqmet Meçaj, i është bërë propozim Bashkisë së<br />
Qytetit të Vlorës, për t’i dhënë titullin: “Qytetar Nderi”.<br />
130
CAMELIA MATEI 42<br />
Kapkan-ele societ��ii<br />
Societatea noastr� te vrea numai dac� ai cu ce te plimba...<br />
Dac� ai „MA�IN�”, nu ri�ti ca urm�torul „STOP AL BUS-ULUI” s� fie<br />
chiar la „MORGA GUNOAIELOR”.<br />
Individul obi�nuit este damnat la o „MOARTE CIVIC�” �i nu <strong>pentru</strong> c� nu<br />
ar da dovada unei „INTEGRIT��I MORALE”, ci <strong>pentru</strong> c� nu este capabil<br />
s� aib� o „INTEGRITATE MATERIAL�”...<br />
Unii devin complexa�i, pendulând între Solipsism �i Soporific, dou�<br />
drumeaguri deopotriv� nocive. Dac� nu suferi de sindromul „MOARTE<br />
CIVIC�”, chiar dac� ai... tot nu ai... lini�te.<br />
Suntem bulversa�i: ori vrem s� avem totul f�r� a depune un minim efort, ori<br />
avem acces la orice dar nu reu�im s� facem nimic.<br />
A r�mas din noi doar trupul, ca o cutie, în care zace un suflet, ce îndrug� în<br />
zadar: „E-LIBERARE!?”...<br />
Fanatismul �i acoli�ii s�i<br />
Ne sufoc�m existen�a crezând zadarnic în perfec�iune... în simplele utopii ce<br />
ne dau târcoale. Sl�vim lor de parc� un stilet ne-a str�puns inima �i flac�ra s-a<br />
stins, alternativa a pierit...<br />
Am cunoscut cândva perfec�iunea, dar nu am fost demni de ea �i am<br />
dec�zut...<br />
Crea�ia perfec�iunii nu putea fi decât PERFEC�IUNEA ÎNS��I.<br />
Prea pu�in ne pas�...<br />
Suntem slabi... prefer�m s� tr�im într-o lume utopic�, decât s� accept�m c�<br />
via�a este o continu� lupt�, al c�rei rezultat ar putea fi PERFEC�IUNEA.<br />
Fiecare are dreptate în felul lui...<br />
Suntem egali doar prin natura fiin�ei umane...<br />
Suferim de inep�ie dac� încerc�m s� ocolim redoarea cotidian�...<br />
Frumosul?, urâtul? sunt expresia v�dit� a unui tipar. De ce nu ar fi urâtul<br />
adev�ratul frumos?<br />
Avem subcon�tientul înecat de stereotipii care ne am�gesc sufletul<br />
neîncetat...<br />
Suntem oameni... nimic mai mult.<br />
42 N�scut� la Constanta în anul 1982, absolvent� a Liceului Teoretic „George<br />
C�linescu”, student� la Facultatea de �tiinte ale Comunicarii, specializarea Jurnalism<br />
din cadrul Universitatii „Andrei Saguna”, a publicat mai multe eseuri în presa<br />
const�n�ean�, precum „(U�or) repeten�i la marasm”, „Plagiatorul – un prolific”,<br />
„Dialogul versus monologul”, „Teatrul - un univers aparte”, „O noua forma de initiere<br />
profesionala”, „Diferite grade de interes si unghiuri de asteptare” (articol despre<br />
activitatea promotionalã din domeniul radiofonic) etc.<br />
131
DUO<br />
Trei întreb�ri marelui poet, prozator �i diplomat, Ion<br />
BRAD, fost ambasador al României la Atena<br />
<strong>Haemus</strong>: Ce influen�� are civiliza�ia antic� elen� în epoca modern�?<br />
Ion Brad: Evident, una major�. S� ne gândim doar c� nici un domeniu al<br />
crea�iei spirituale europene �i universale n-a putut �i nu poate face abstrac�ie<br />
de str�lucirea arhitecturii �i sculpturii, a filosofiei �i retoricii, a matematicii �i<br />
fizicii, a mitologiei �i literaturii Greciei antice. O bun� parte din limbajul<br />
structural al acestor domenii îl dator�m tot anticilor greci.<br />
Ar fi fost prea s�rac� �i monoton� civiliza�ia lumii moderne f�r� întoarcerea<br />
la acele r�d�cini adânci, împlântate în solul altor civiliza�ii, precum cea<br />
egiptean�, ebraic�, asiro-caldean� etc. Lan�ul acestei continuit��i trebuie,<br />
cred, bine cunoscut �i în�eles, ca s� nu se produc� noi hiatusuri dramatice �i<br />
p�gubitoare în civiliza�ia lumii actuale.<br />
<strong>Haemus</strong>: Ce loc ocup� Grecia de azi pe plan geopolitic, în context balcanic<br />
�i european?<br />
Ion Brad: De�i am mai spus-o, îmi place s� repet: Grecia nu reprezint� doar<br />
dimensiunile m�surabile ale grani�elor sale, mai largi în vechime (cu toate<br />
coloniile întemeiate de ea) �i mai restrânse apoi, grani�ele unui p�mânt<br />
muntos, mereu atacat de apele m�rilor sudice. Grecia, prin pozi�ia sa<br />
geografic�, la cump�na grea dintre Europa �i Asia, dintre Occident �i Orient,<br />
dintre civiliza�ii �i religii atât de diferite, a fost �i parc� mai r�mâne un<br />
adev�rat nod gordian al politicii marilor puteri în zona Balcanilor �i a<br />
Mediteranei. De aceea, înc� de la Thermopile, Marathon �i Salamina, pân� la<br />
tragicul „R�zboi civil” �i la prelungitul „R�zboi rece”, ale secolului trecut, nam<br />
putea în�elege ra�iunile �i mecanismul conflictului de interese<br />
geostrategice ale marilor puteri, dac� n-am privi �i examina cu aten�ie �i harta<br />
�i istoria Eladei. Cât de bine ori cât de stângaci au �tiut grecii s�-�i joace acest<br />
rol geopolitic important, aceasta este o alt� discu�ie. Oricum, patriotismul lor<br />
a fost întotdeauna un bun exemplu �i <strong>pentru</strong> popoarele din jurul lor, cu care sau<br />
amestecat adeseori, ajutându-le �i primind, tot de-atâtea ori, ajutorul<br />
acestora.<br />
M� gândesc, în primul rând, la noi, românii.<br />
Chiar �i în zilele noastre, când har Domnului, „R�zboiul rece” a încetat, când<br />
atotputernicia NATO �i originalul sistem politico-economic al Uniunii<br />
Europene se extind, treptat, peste toate ��rile din Balcani, rolul Greciei n-a<br />
încetat s� fie semnificativ. �i aceasta, <strong>pentru</strong> c� indiferent de coloratura<br />
politic� a guvernelor grece�ti, acestea au �tiut s� aib� un punct de vedere<br />
132
propriu, adeseori cu formul�ri convenabile �i altor ��ri balcanice. Dovada<br />
ultim�, r�zboaiele de destr�mare a Iugoslaviei �i recompunerea ��rilor<br />
rezultate. Un tablou ca în tragediile antice grece�ti!<br />
Bine ar fi ca spiritul olimpiadelor vechi �i moderne, întoarse anul acesta în<br />
patria lor de origine, s� aduc� �i s� statorniceasc� nu doar cele câteva zile de<br />
t�cere obligatorie a armelor, ci cât mai mul�i ani de pace, colaborare, bun�<br />
în�elegere.<br />
Prea mult sânge nevinovat s-a v�rsat prin mun�ii �i v�ile dintre Dun�re �i<br />
Mediterana, ca s� nu ne propunem cu to�ii g�sirea unor solu�ii pa�nice �i<br />
durabile problemelor, înc� multe, ce ne fr�mânt�. Iar Europa, care �i-a furat<br />
numele mitologic tot din Elada, este datoare s� priveasc� mai atent �i mai<br />
în�eleg�tor la toate problemele �i necazurile din zon�. E mai u�or s� întâmpini<br />
r�ul, decât s�-l repari.<br />
<strong>Haemus</strong>: Câteva impresii din perioada în care a�i fost ambasadorul<br />
României la Atena.<br />
Ion Brad: Îmi vine foarte greu s� enum�r aici doar câteva din prea multele<br />
î<strong>nr</strong>egistrate în cei 9 ani �i trei luni petrecu�i în Grecia.<br />
Am încercat în cele 4 volume ap�rute pân� acum din seria de memorii<br />
Ambasador la Atena, 1973-1982, �i voi încerca în cele dou�, �i ultimele, la<br />
care înc� mai lucrez. Este vorba de o experien�� unic� <strong>pentru</strong> un scriitor, mai<br />
ales c� ea s-a desf��urat într-o perioad� de agita�ii �i r�sturn�ri social-politice,<br />
benefice <strong>pentru</strong> Elada, dar nu numai. Pot spune c� în acea perioad�, România<br />
de�inea o pozi�ie favorizat� în Balcani. Era singura �ar� în bune rela�ii<br />
politico-diplomatice cu toate celelalte. Pân� �i cu Albania, supus� unui<br />
penibil regim de autoclaustrare.<br />
În aceste condi�ii am putut cunoa�te �i eu destul de bine, mai ales dup� ce am<br />
ajuns decanul Corpului Diplomatic din Atena, nu doar marile personalit��i<br />
politice �i culturale elene, dar �i pe colegii mei din cele 91 de ��ri care<br />
între�ineau rela�ii diplomatice cu Grecia.<br />
Fire�te, leg�turi mai apropiate am avut cu to�i colegii din ��rile balcanice, prin<br />
sentimentele tradi�ionale �i natura problemelor multiple care ne preocupau pe<br />
to�i. Portretele unora dintre ei �i discu�iile noastre sunt pres�rate prin paginile<br />
c�r�ilor mele de memorii. Pe scurt, o experien�� uman� �i intelectual� f�r�<br />
pereche, greu de p�r�sit �i de uitat în dosarele cu file multe, care încep s� se<br />
îng�lbeneasc� prin rafturile arhivelor diplomatice. Atâtea evenimente, cu<br />
desf��ur�ri mai rapide sau mai lente, mai vizibile ori mai ascunse, ne-au<br />
obligat pe noi diploma�ii de la Atena s� înc�rc�m mereu stilourile cu cerneal�<br />
proasp�t� (pixurile erau înc� rare), �i creioanele bine ascu�ite. Obicei bun sau<br />
r�u, dar care s-a prelungit pân� ast�zi, obligând înc�p���natul scriitor din<br />
mine s� nu cedeze oboselilor �i ap�s�rilor de tot felul, adunate timp de 75 de<br />
ani.<br />
Dar, ardelean autentic fiind, �in s� confirm �i eu defini�ia testamentar� a<br />
marelui poet, filozof �i diplomat Lucian Blaga: Ardeleanul este unul care<br />
133
duce un gând pân� la cap�t! Dea Sfântul s� m� învrednicesc mereu de acest<br />
îndemn! Mai ales c�, atunci când aveam doar 25 de ani, tot Lucian Blaga mia<br />
scris pe foaie de titlu al volumului s�u de Poezii (1942): „Lui Ion Brad, cu<br />
bucuria nespus de rar� de a fi întâlnit uni�i în aceea�i fiin�� un poet �i un om”.<br />
Era la Cluj, în 1954...<br />
Tri pyetje poetit, prozatorit e diplomatit të shquar rumun,<br />
Jon BRAD, ish ambasador i Rumanisë në Athinë<br />
<strong>Haemus</strong>: Ç’ndikim ka qytetërimi i lashtë grek në kohët moderne?<br />
Jon Brad: Sigurisht, ndikim madhor. Le të kujtojmë vetëm faktin që asnjë<br />
fushë e krijimtarisë shpirtërore evropiane dhe botërore nuk ka mundur dhe<br />
nuk mund të mohojë shkëlqimin e arkitekturës e të skulpturës, të filozofisë<br />
dhe të retorikës, të matematikës e të fizikës, të mitologjisë dhe të letërsisë së<br />
Greqisë së lashtë. Një pjesë të madhe të gjuhës strukturore të këtyre fushave<br />
ua detyrojmë pò grekëve të lashtë.<br />
Do të kish qënë tepër i varfër e monoton qytetërimi i botëa moderne pa<br />
kthimin tek ato rrënjë të thella, të mbjella, edhe ato, në dheun e qytetërimeve<br />
të tjera, si ajo egjiptiane, hebraike, asiro-kaldeike etj. Zinxhiri i kësaj<br />
vazhdimësie duhet, besoj, të njihet e të kuptohet mirë, që të mos prodhohen<br />
hiatuse të tjera dramatike dhe dëmprurëse për qytetërimin e botës së sotme.<br />
<strong>Haemus</strong>: Ç’vend ze Greqia e sotme në rrafsh gjeopolitik, në kontekst<br />
ballkanik dhe evropian?<br />
Jon Brad: Sidoqë e kam thënë edhe herë të tjera, më pëlqen ta përsëris:<br />
Greqia nuk përfaqëson vetëm përmasat e matshme të kufijve të saj, më të<br />
gjera në lashtësi (me gjithë kolonitë e themeluara prej saj) dhe më të tkurrura<br />
më pas, kufijtë e një vendi malor, vazhdimisht të rrahur nga ujrat e deteve<br />
jugorë. Për nga pozicioni gjeografik, Greqia, si një vend në peshoren e rëndë<br />
midis Evropës dhe Azisë, midis Perëndimit e Lindjes, midis qytetërimesh e<br />
fesh kaq të ndryshme, ka qënë dhe sikur mbetet ende një nyje gordiane e<br />
vërtetë e politikës së Fuqive të Mëdha në rajonin e Ballkanit e të Mesdheut.<br />
Prandaj, duke filluar qysh nga Thermopilet, Marathona e Salamina, deri në<br />
tragjiken „luftë civile” e në të gjatën „luftë e ftohtë” të shekullit të kaluar, nuk<br />
arrijmë t’i marrim vesh arsyet dhe mekanizmin e konfliktit të interesave<br />
gjeostrategjike të Fuqive të Mëdha, po qe se nuk do ta këqyrnim dhe<br />
shqyrtonim me vëmendje edhe hartën, edhe historinë e Heladhës. Se sa mirë<br />
apo keq kanë qënë në gjendje grekët ta luajnë këtë rol gjeopolitik të<br />
rëndësishëm, ky përbën një tjetër temë diskutimi. Gjithsesi, atdhetarizmi i<br />
tyre ka qënë gjithmonë një shembull i mirë edhe për popujt rretheqark tyre,<br />
me të cilët shpeshherë janë përzier, duke i ndihmuar, por edhe duke marrë<br />
134
kaq herë ndihmë prej tyre. Para së gjithash, mendja më shkon tek ne,<br />
rumunët.<br />
Edhe në ditët tona, kur, lavdi Zotit, „lufta e ftohtë” pushoi, kur<br />
gjithëfuqishmëria e NATO-s dhe sistemi origjinal politiko-ekonomik i<br />
Bashkimit Evropian po zgjerohen, shkallë-shkallë në të gjitha vendet e<br />
Ballkanit, roli i Greqisë nuk ka rreshtur së qëni domethënës. Dhe kjo ngaqë,<br />
pavarësisht nga ngjyra politike e qeverive greke, këto ia kanë dalë mbanë të<br />
kenë vazhdimisht një pikëpamje të vetën, shpeshherë me formulime të<br />
leverdishme edhe për vendet e tjera ballkanike. Dëshmia e fundit – luftrat<br />
shkatërrimtare të Jugosllavisë dhe ringjizja e vendeve rezultante. Një tablo si<br />
në tragjeditë antike greke!<br />
Mirë do të kish qënë që fryma e olimpiadave të lashta dhe moderne, që u<br />
kthyen sivjet në atdheun e tyre të origjinës, të sjellë dhe t’i konsolidojë jo<br />
vetëm ato pak ditë heshtjeje të detyrueshme të armëve, por sa më shumë vite<br />
paqeje, bashkëpunimi, mirëkuptimi.<br />
Jashtë mase është derdhur gjak i pafajshëm në malet e lugjet ndërmjet<br />
Danubit e Mesdheut, që të mos e vrasim të gjithë mëndjen për të gjetur<br />
zgjidhje paqësore dhe të qëndrueshme të problemeve, ende të shumta, që na<br />
shqetësojnë. Ndërsa Evropa, që e ka vjedhur emrin e saj mitologjik pò nga<br />
Heladha, e ka për detyrë t’i shohë më me vëmendje dhe më me mirëkuptim<br />
problemet dhe hallet e rajonit. Është më lehtë ta parandalosh të keqen, se sa<br />
ta ndreqësh.<br />
<strong>Haemus</strong>: Disa mbresa nga periudha kur keni qënë ambasador i Rumanisë në<br />
Athinë.<br />
Jon Brad: E kam tepër të vështirë të rreshtoj këtu vetëm disa nga përshtypjet<br />
e panumurta që kam pasur gjatë atyre 9 vjet e 3 muaj të qëndrimit në Greqi.<br />
Jam përpjekur në 4 vëllimet që kanë dalë deri tani në serinë e kujtimeve<br />
Ambasador në Athinë, 1973-1982, dhe do të vazhdoj edhe në dy të tjerat, të<br />
fundit, me të cilat po merrem. Bëhet fjalë për një përvojë pa të dytë për një<br />
shkrimtar, sidomos që ajo u grumbullua në një periudhë tronditjesh e<br />
përmbysjesh social-politike, me dobi për Heladhën, por jo vetëm për të.<br />
Mund të them se në atë periudhë Rumania kishte një pozitë të favorshme në<br />
Ballkan. Ishte i vetmi vend që mbante marrëdhënie të mira politikodiplomatike<br />
dhe ekonomike me të gjithë. Madje edhe me Shqipërinë, që i<br />
ishte nënështruar një regjimi të rëndë vetëmbylljeje. Në kushte të tilla munda<br />
të njoh mjaft mirë, veçanërisht pasi u zgjodha dekan i Trupit Diplomatik të<br />
Athinës, jo vetëm personalitetet e shquara të politikës dhe të kulturës greke,<br />
por edhe kolegët e mi nga 91 vende, të cilat kishin marrëdhënie diplomatike<br />
me Greqinë.<br />
Natyrisht, lidhje më të afërta kam pasur me të gjithë kolegët e vendeve<br />
ballkanike, falë ndjenjave tradicionale dhe karakterit të problemeve të shumta<br />
që na shqetësonin të gjithëve. Portretet e disa prej tyre dhe diskutimet tona<br />
janë shtjelluar në faqet e librave të mia të kujtimeve. Shkurt, një përvojë<br />
135
njerëzore dhe intelektuale e pashoqe, që vështirë të braktiset e të harrohet në<br />
dosjet me shumë faqe, që po fillojnë të zverdhen në raftet e arkivave<br />
diplomatike. Kaq e kaq ngjarje, me ecuri më të shpejtë apo më të ngadaltë,<br />
më të dukshme apo më të mbuluara, na kanë detyruar neve diplomatëve të<br />
Athinës t’i mbushnim pandërprerje stilografët me bojë të freskët (stilolapset<br />
ende ishin të rrallë) dhe t’i mprehnim mirë lapsat. Zakon i mirë apo i keq, që<br />
gjithsesi vazhdon edhe sot e kësaj dite, duke më bërë, mua, shkrimtarin<br />
kokëfortë, të mos epem para lodhjeve dhe trysnive të çdo lloji, të<br />
grumbulluara gjatë 75 vjetëve.<br />
Por si ardelean i mirëfilltë, mund t’i jap të drejtë përkufizimit testamentar të<br />
poetit, filozofit e diplomatit të madh, Luçian Blaga: Ardeleani është njeriu që<br />
e çon mendimin gjer në fund! Dhëntë Zoti të jem i aftë që këtë shtysë ta kem<br />
gjithmonë, sidomos që, atëhre kur isha vetëm 25 vjeç, pò Luçian Blaga në<br />
dedikimin e vëllimit të vet „Poezi” (1942), më pat shkruar: „Jon Bradit, me<br />
gëzimin jashtëzakonisht të rrallë që takova të bashkuara në të njëjtën qënie<br />
poetin dhe njeriun”.<br />
Kjo ka ndodhur në Kluzh, më 1954...<br />
�<br />
136
MOZAIK ANTIK * MOZAIC ANTIC<br />
KOPI KYÇYKU<br />
Përsiatje në Akropol<br />
Këto ditë që në Athinë po zhvillohen me madhështi dhe entusiazëm të paparë<br />
mbarëbotëror, me një organizim të përsosur Lojnat Olimpike, - ky „festival”<br />
vigan i vitalitetit dhe i vllazërimit të popujve, - në kujtesë m’u zgjuan sërish<br />
mbresat e pashlyeshme që pata nga vizita e paradokohëshme në kryeqytetin<br />
grek...<br />
...Udhës për në Akropol, - pasi kisha pirë dy birra e kisha dëgjuar copëza<br />
bisedash klubi, - po mendoja se, në rastin e grekëve nuk duket se është fjala<br />
vetëm për pasionin politik të kafeneve, çka haset edhe në vende të tjera<br />
ballkanike dhe në botën e larme të Mesdheut. Kemi të bëjmë, ndofta, me një<br />
shqetësim serioz dhe plot pasion për problemet e shoqërisë, sa të duket sikur<br />
thënia e hershme e Perikliut, - „Mendojmë se njeriu që nuk merret me<br />
politikë, nuk çan kokë as për punët e veta. Një njeri i tillë nuk preokupohet<br />
për asgjë!”, - ka mbijetuar në kohëra dhe vazhdon ta frymëzojë botën e<br />
sotme greke.<br />
Është vështirë të mësosh në se rrënjët e tipareve të këtij populli krenar,<br />
dinamik e zhbirues, duhen kërkuar në truallin e Heladës së lashtë, apo në<br />
përzjerjen e helenëve me sllavët, me shqiptarët, me francezët, me turqit dhe<br />
me aq e aq të tjerë, në mullirin gjigant që i „bluajti” ngadalë e imët së toku<br />
gjatë shekujve, për të ngjizur grekun e sotëm.<br />
Pasoi një qëndresë kombëtare e admirueshme. Le të kujtojmë djaloshin grek<br />
nga ishulli Hios, që përshkruan Viktor Hygoi dhe që aq prekshëm na e ka<br />
dhënë të përkthyer në shqip i madhi Chri-Chri (Nonda Bulka). Kur e pyetën<br />
se çfarë kërkonte që të ngushëllohej sadopak për masakrimin e të afërmve të<br />
tij nga otomanët: „Pushkë dhe plumba dua”! - ishte përgjigja e tij e prerë.<br />
Grekët, ashtu si shqiptarët, bëjnë pjesë në radhët e atyre popujsh, që nuk<br />
asimilohen lehtë dhe nuk treten nga mjedisi rrethues. Nuk e ndryshojnë<br />
gjuhën, mënyrën e jetesës, zakonet, shkurt: qënien vetë. Kolonitë greke, me<br />
zanafillë në lashtësi, u ruajtën për shekuj me radhë në trevat ilire, në qytetet<br />
danubiane të Rumanisë, në Egjipt, në Siri, madje edhe në Itali.<br />
Nga kontaktet që kam pasur me njerëz të të gjitha kategorive, jam bindur se<br />
ekziston një simpati e ndërsjellë shqiptaro-greke. Po ku e ka burimin kjo<br />
dukuri? Besoj se përgjigja gjendet në faktin që janë të panumurta bëmat dhe<br />
figurat e shquara, të cilat i lidhin të dy popujt tanë në histori, trashëgimia e<br />
përbashkët e krijuar gjatë shekujve të luftës kundër të njëjtit pushtues,<br />
otoman, përkrahja reciproke në procesin e krijimit të shteteve kombëtare. Veç<br />
137
kësaj, e kaluara e jetës sonë shpirtërore është e lidhur ngushtë me kulturën<br />
greke bizantine, madje edhe kuzhinën e kemi të njëjtë.<br />
... Kur sheh Akropolin, sikur ndodhesh në prag të pamundësisë për të gjetur<br />
fjalën e përshtatshme për një vepër, që çuditërisht nuk figuron në mrekullitë e<br />
botës antike, mbase pikërisht ngaqë nuk ta tundon imagjinatën me përmasa të<br />
mëdha apo me luksin e tepëruar, që janë të huaja për shpirtin helen.<br />
Akropolin, këtë „trung” shkëmbor, banorët a parë të Athinës e zgjodhën për<br />
të ngrysur ditët dhe njëherazi kështjellë e qëndër fetare, të mbrojtshme me<br />
lehtësi.<br />
Pasi u shkatërrua nga persët, athinasit do ta rindërtonin Akropolin me zell të<br />
paparë. Ishte shekulli V para Krishtit, kur, nën udhëheqjen e Perikliut,<br />
demokracia skllavopronare arriti kulmin. Edhe arti shënoi shkallën në të lartë,<br />
prandaj kjo periudhë lulëzimi e Greqisë, sikurse dihet, njihet si „shekulli i<br />
artë”. Krijuesit e këtij shekulli kishin besim në fuqinë e mendimit njerëzor, që<br />
e konsideronin si „më të madhen dhuratë të perëndive” (Sofokliu). Ndër<br />
krijuesit e famshëm, numurohen skulptori Miron, që arriti apogjeun në vitet<br />
460-450 para Krishtit. Veprat e tij (Athina, Diskoboli) mjerisht sot njihen<br />
vetëm përmes përshkrimeve dhe kopjeve. Polikleti ka qënë jo vetëm skulptor,<br />
por edhe teoricien. Në punimet e tij, njeriu jepet në lëvizje. Polikleti krijoi një<br />
lloj bukurie fizike dhe morale të njeriut, që e gjen shprehjen në vepra, si:<br />
Dorifori (Shigjetahedhësi), Diadumeni, Amazona e plagosur e të tjera.<br />
Drejtimet sstilistike të këtyre dy skulptorësh të mëdhenj, i gërshetoi në<br />
Akropol skulptori Fidias. Akropoli u ndërtua me etapa: Partenoni në vitet<br />
447-323, Portikët në vitet 437-435 dhe Erehteoni në vitet 420-407 para<br />
Krishtit. Të gjitha këto ndërtime të Akropolit, së bashku formojnë një<br />
ansambël unitar. Shtatoret e Fidias (Zeusi i Olimpit, Athina, Partenoni, të<br />
punuara në fildish e të veshura në ar, Athina Promakos, e punuar në bronx),<br />
sidhe prarimi skulpturor i Partenonit, japin imazhin e një bote që ka besim tek<br />
jeta, një botë që aspiron të bukurën.<br />
Perikliu, sidoqë u qortua nga kuvendi i qytetarëve, para të cilit u thirr të jepte<br />
llogari për shpenzimet tejet të mëdha në Akropol, u vlerësua nga historia.<br />
Bizantinët e shndrruan Partenonin në kishë, otomanët i shtuan një minare dhe<br />
e bënë xhami, ndërsa Akropolin e bënë kështjellë, duke rrënuar Erehteonin,<br />
Portikët dhe tempullin e Nike Apterosit, që me mermerin e tyre të ndërtonin<br />
bastione, ndërsa nga kolonat të bënin gëlqere. Akropoli kaloi dorë më dorë:<br />
nga venecjanët, te grekët kryengritës e sërish tek otomanët, derisa, më në<br />
fund, mbi gërmadhat e tij zunë edhe një herë vend stërnipat e helenëve të<br />
lashtë.<br />
Siç e thamë, në vështrim të parë Akropoli nuk paraqet ndonjë gjë të veçantë:<br />
një shkëmb i thepisur me ca rrënoja në majë. Pak a shumë kështu do të kenë<br />
menduar ata që panë në të, për shekuj me radhë, vetëm një nga pikat e<br />
fortifikuara të tokës greke. Por, për ne të sotmit, Akropoli mishëron simbolin<br />
e qytetërimit tonë të përbashkët, e të gjithëve. Ai është shembëlltyra e gjallë e<br />
138
kufirit ndërmjet barbarisë në marrëdhëniet midis njerëzve dhe ideve të reja të<br />
moralit, dinjitetit, barazisë dhe të drejtave të njeriut për të qënë i lirë e i<br />
lumtur, sidhe i detyrës së tij për t’i mbrojtur këto të drejta.<br />
... Qëndron rrëzë Akropolit, ku zenë fill serpentinat e gjera prej guri, që<br />
ngjiten lart e, tek hedh sytë mbi grupet e turistëve të shumtë, përpiqesh të<br />
përfytyrosh procesionin e kremtimeve panathinase, ashtu siç e ke parë<br />
Partenonin në British Museum falë daltës së të madhit Fidias. Krejt populli i<br />
Athinës së stolisur nisej nga sheshi qëndror, Agora, drejt Akropolit, duke u<br />
çapitur përmes pyllit me ullinj. Sipër e prisnin portikët, një „pyll” tjetër - i<br />
kolonave prej mermeri të bardhë e të ndritshëm, nga të cilat sikur merrte<br />
fluturimin tempulli i vogël i Athinës Niké, i lartuar në një cep shkëmbi, pjesë<br />
përbërëse e kodrave të cilat e qarkojnë kryeqytetin grek. Përtej tyre, duke<br />
shkelur mbi sheshin e Akropolit, procesioni kalonte pranë shtatores vigane të<br />
Athinës Promakos, shtiza me majë të artë e së cilës u shfaqej nga larg<br />
udhëtarëve që vinin me det ose me tokë në Athinë dhe, duke lënë në të majtë<br />
Erehteonin, këtë tempull të vogël - bizhuteri, kushtuar Athinasë dhe<br />
Poseidonit, merrnin drejt Partenonit, tempullit të madh të Athinës.<br />
Duke zënë vend pak më lart dhe disi anash, çdo pelegrin arrinte të rrokte me<br />
vështrim njëherazi edhe facadën, edhe anët; admironte përmasat e<br />
mrekullueshme dhe zbukurimet e larme të frontonit e të nënstrehëve, që<br />
kishin merituar epitetin „sublim” për stilin e artit grek të fundshekullit V para<br />
Krishtit.<br />
Duke u çapitur mbi gurët e çrregullt të shpërndarë rreth shkëmbit masiv, gurë<br />
që janë „lëmuar” nga tabanet e miliona njerëzve që kanë ardhur aty gjatë 25<br />
shekujsh, që kur Iktinosi dhe Kalikrati, nën drejtimin e Fidias, krijuan<br />
ansamblin madhështor të tempujve të Akropolit, nuk mund të mos kujtosh me<br />
respekt mjeshtërinë e pashoqe me të cilën arkitektët grekë kanë ditur t’i<br />
vendosin ngrehinat në dekorin natyror të pejsazhit rrethues, duke i shkrirë në<br />
një të tërë të vetme, të harmonishme. Në Akropol, në „më të përkryerën<br />
poemë të gurtë”, siç e ka quajtur Lamartini, kemi të bëjmë me një „lojë” të<br />
guximshme planesh. Portiku është konceptuar në shkallë, me kolonat jonike<br />
më të zhdërvjellta në mes, por edhe më të larta, që lidhin radhët e rënda<br />
dorike të poshtme e të sipërme; iluzioni i përkryer optik përftohet me anën e<br />
pjerrjes së lehtë të kolonave të Partenonit drejt pjesës së brendshme, më tej -<br />
variacione të habitshme arkitekturore në Erehteon...<br />
Pamja nga Akropoli është një nga më klasiket e botës, krahas asaj të Romës<br />
prej Malit Pinço, të Parisit nga Montmartrë, të Moskës nga Kodrat e Leninit.<br />
Shekuj me radhë qëndroi Partenoni i vetmuar e i pakuptuar për errësirën<br />
mesjetare. As për otomanët që e pushtuan, as për venecjanët e admiralit<br />
Morosini, që e rrethuan. Partenoni, për sytë e logjikën e otomanëve nuk<br />
përfaqësonte gjë tjetër përveçse një kthinë të gjerë për një depo baruti, ndërsa<br />
për venecjanët një baruthane që duhej asgjësuar. Që njëherazi me shpërthimin<br />
e barutit u hodh në erë gjysma e Partenonit me krejt çatinë dhe muret e<br />
139
endshëm; që u shkatërruan pjesa më e madhe e kapiteleve të Fidias dhe e<br />
kolonave; që në një çast u bë pluhur e hi gjithçka qe krijuar e ruajtur për<br />
dymijë vjet, as që u bëri përshtypje palëve ndërluftuese.<br />
Partenoni, vepër arkitekturore madhështore e Greqisë së lashtë, ka kuptimin<br />
„Dhoma e virgjëreshave”. Ky emër iu vu fillimisht një kthine që u ndërtua<br />
për nder të perëndisë Athina. Partenoni u ndërtua në shekullin V para Krishtit<br />
dhe, në mbishkrime, përmendet me emrin „Tempulli i madh” ose, thjesht,<br />
„Tempulli”. Emri Partenon përmendet në shekullin IV para Krishtit në një<br />
fjalim të gojtarit të madh, Dhimostenit (në vitin 355 para Krishtit).<br />
Tempulli, në stil dorik, siç e vumë në dukje më lart, u ngrit me nismën e<br />
Perikliut në vitet 447-432 para Krishtit, nga Fidias, i ndihmuar nga arkitektët<br />
Iktinos dhe Kalikrat, sidhe nga skulptorët Agorakrit dhe Alkamen. Kish<br />
gjatësi 69,51 metra dhe gjerësi 30,86 metra; ishte i rrethuar nga kolona: nga 8<br />
në anët e vogla dhe nga 17 në anët e mëdha. Të dyja hyrjet e tempullit kishin<br />
përpara nga një rresht prej 6 kolonash.<br />
E pajisur me „qelë”, pronaos (portik) dhe opistodom (thesar), ngrehina u<br />
ndërtua me mermer nga Penteliku dhe u vesh me mermer nga Paros. Në<br />
„qelë” ndodhej shtatorja e perëndeshës Athina, me lartësi 15 metra, e skalitur<br />
nga Fidias në ar e fildish. Krejt tempulli ishte i zbukuruar me shtatore. Nën<br />
strehë kishte basoreliefe të mrekullueshme. Rrënojat e këtij monumenti të<br />
madhërishëm të joshin edhe sot e kësaj dite, duke konfirmuar vlerësimet e<br />
larta të Plutarkut: në të dukej se kish „ një frymë përjetësisht të re dhe një<br />
shpirt të ngjizur me pavdekësinë”.<br />
Do të desha të harroj se brenda tempullit, sipas përshkrimit të Pausanius-it,<br />
ishte një depo e vërtetë objektesh me vlerë, suvenire e dhurata të shtrenjta<br />
nga polis-et aleate, nga kolonitë, nga qytetarët e pasur. Vallë, Partenoni qënka<br />
dashur të zhvishej nga gjithçka e çmueshme?<br />
... Po erret. Një re vigane kalon para hënës dhe Partenoni herë del në dritë e<br />
herë struket në hije. Të duket sikur, saherë që „lind” nga errësira, do të<br />
ndodhë ndonjë mrekulli për t’u shfaqur me tërë shkëlqimin e dikurshëm,<br />
bashkë me pleqtë Sofokli e Perikli, veshur me guna të bardha leshi, tek<br />
zbresin shkallaret, të shoqëruar nga Sokrati dhe Euripidi...<br />
Me sytë e mendjes përfytyrojmë atë botë të ngazëllyer nga përfundimi i<br />
Partenonit prej Fidias, kur dramaturgë të mëdhenj nxirrnin në dritë vepra të<br />
pavdekshme, kur Tuqididi dhe Herodoti hidhnin themelet e historisë e të<br />
gjeografisë, Hipokrati - të mjekësisë, Platoni e Demokriti - të filozofisë!<br />
Magjia nuk zgjat shumë. Në muret e Erehteonit nisin vallen dritat e<br />
projektorëve të ndezur rrëzë Akropolit dhe nga larg zenë të dëgjohen<br />
megafonët e vendosur në kodrën e Pniksit, vendlindjes së nocionit të<br />
demokracisë, paçka se ajo mbështetej mbi punën e skllevërve. Ky ishte vendi<br />
i parë në botë ku populli i njerëzve të lirë mblidhej të merrte vendime për<br />
punët e shtetit.<br />
140
Dritat që llapsin, tregojnë se ka nisur të jepet shfaqja „Tingull e dritë”. Në një<br />
formë të thjeshtë dhe sugjestive, teksti realizon iluzionin: zhurma e hapave të<br />
marathonomakut që „rend duke bërtitur” shkrihet me ankthin e turmës që<br />
mezi pret të marrë vesh rezultatin e betejës vendimtare me persët. Ai puth<br />
tokën me të famshmen „fituam” në gojë... Pason llokoçitja e lopatave të<br />
triremave të Salaminës... Uturima e zjarrit të ndezur nga persët... Brohorimat<br />
për Perikliun... Hapi i rëndë i legjioneve romake...<br />
Një minimum njohurish dhe një përvehtësim qoftë edhe i përgjithshëm i<br />
kursit të historisë të ngulitet në kujtesë dhe kjo s’është pak. Nuk do të ishte<br />
keq që shfaqje të tilla të organizohen edhe tek ne për ngjarje të rëndësishme<br />
historike, në sfondin e monumenteve përkatëse, që nuk na mungojnë.<br />
141
DIXIT<br />
RAZVAN THEODORESKU<br />
Evropa Juglindore – një koncept gjeopolitik<br />
Në një botë ku termi „ballkanizim” është bërë, me një lehtësi të çuditshme<br />
dhe nganjëherë provokuese, një koncept politik që tregon paqëndrueshmëri,<br />
pretendime territoriale, shtypje të pakicave etnike e fetare, rregull i<br />
ndërhyrjes së huaj, - ca më shumë një koncept që zbatohet në të gjithë<br />
azimutet, që nga Azia e deri në Amerikën Latine, - detyra e çdo dijatari, e çdo<br />
mësimdhënësi, që merret me hulumtimin dhe shpjegimin e Evropës<br />
Juglindore, - të vendeve të saj dhe në tërësi, - është të gjejë mjete bindëse me<br />
qëllim që të shpjegojë se si ky Ballkan, kaq i demonizuar, ka qënë një territor<br />
i tolerancës fetare, i sintezës kulturore dhe, nganjëherë, edhe i pararojës<br />
shpirtërore. Kemi të bëjmë, pra, me tipare të qytetërimit që janë zënë në gojë<br />
rrallëherë ose aspak në traktatet universitare dhe në tekstet shkollore që venë<br />
në shënjestër këtë të ashtuquajtur „fuçi baruti” të Evropës, - njëra ndërmjet aq<br />
të tjerash, duhet thënë, që nga Irlanda e deri në Lindjene e Afërme, - sepse<br />
harrohet se bota e sotme përjeton, pothuajse përditë, disa arritje të shpirtit të<br />
Ballkanit, që do të meritonin një trajtim të zhveshur nga paragjykimet, qysh<br />
nga vetë ideja e Kushtetutës e qysh nga e drejta romake, deri në moralin e<br />
krishterë.<br />
... Para një Evrope atlantike, katolike dhe protestante... është ndodhur<br />
gjithmonë një Evropë e Lindjes ortodokse dhe në skajet e saj, myslimane, e<br />
ndërtuar mbi traditat e atij që Dimitri Obolenski e quante „Komonuelthi<br />
bizantin”, i pasuar dhe i gjasmuar, pjesërisht, nga ai i turqve otomanë. Mund<br />
të shtojmë se, para një Perëndimi tëcopëzimeve shtetërore pasromake, një<br />
Perëndimi të kombeve dhe të shteteve kombëtare të pas Rilindjes e të prirjeve<br />
bashkëkohore drejt strukturave mbikombëtare, është gjendur kjo Lindje e<br />
mbinacionalizmave romake dhe bizantine, e një „rendi ndërperandorak” turk,<br />
rus dhe ausriak; një Lindje evropiane që zbuloi, gjatë shekullit tonë, mistikën<br />
herderiane të „Vokstaat”-it të përfshirë në ideologji kombëtare nga më të<br />
ndryshmet, në atë „dake” dhe „neorumune” të bashkatdhetarëve të mi, në atë<br />
„turanike” në Bullgari e Hungari, në atë „neohitite” në Turqinë qemaliste,<br />
apo në atë „neobizantine” të „Megali Idesë” në Greqi.<br />
... Duke iu rikthyer Evropës Lindore, kriteret që e përkufizojnë, janë<br />
njëherazi gjeografike dhe kulturore, etnike dhe konfesionale, me kufij<br />
shpeshherë të lëvizshëm; këto kanë mundur të mbajnë brenda tyre, sipas<br />
epokës përkatëse, qoftë Azinë e Vogël, - në protohistori, në mesjetë dhe në<br />
ditët tona (nëpërmjet NATO-s), - qoftë Hungarinë, Poloninë ose vetë<br />
Finlandën, vende këto të nënështruara „sulltanëve të sulltanëve” apo<br />
„perandorëve të të gjitha Rusive”.<br />
142
Nga ana e vet, kjo Evropë Lindore, të mos harrojmë, është ndarë në dy zona<br />
të mëdha: nga njëra anë, Evropa Juglindore, - e ndodhur nën shenjën<br />
dobiprurëse të Jugut e t ë Lindjes, - që përfshin hapësirën ballkanike të<br />
mirëfilltë dhe hapësirën karpato-danubiane; nga ana tjetër nënzona sllave e<br />
Ukrainës dhe e Rusisë, kjo e fundit trevë e traditave perandorake, me<br />
ideologji mbikombëtare qysh nga „Roma e tretë”, deri në pansllavizëm e në<br />
„statalitetin aziatik” të tipit stalinist e të „internacionalizmit proletar”.<br />
Evropa Lindore, rezervuar i pamatë i krejt Evropës dhe i planetit mbarë,<br />
përjeton në këto momente, - qoftë edhe kalimthi, - disa nostalgji totalitariste,<br />
ca teprime nacionaliste dhe ortodokse („ripolitizimi” i ortodoksisë është një<br />
realitet i fillimshekullit XXI!), por edhe disa projekte të integrimit me dy<br />
Evropat e tjera, Perëndimore dhe Qëndrore.<br />
Duke u kthyer në demarkacionin gjeografik që sapo e përmendëm, nënzona<br />
eurojuglindore, - atje ku ekzistonte një vatër kulturore e gjithëfuqishme , e<br />
vendosur simbolikisht ndërmjet dy detesh e dy kontinentesh, ai i<br />
Kostandinopojës që u bë Stamboll, - rrok, pra, dy entitete të mëdha, të<br />
farefisnuara ngushtë: 1. rajoni i Karpateve e i Danubit, 2. rajoni i Ballkanit, të<br />
cilëve u shtohen edhe nënëndarje të tjera gjeohistorike më pak të<br />
rëndësishme. Me fate po aq të ndryshëm, sa edhe larmia e reliefit të tyre, këto<br />
të fundit u zinxhiruan duke nisur nga Arqipelagu grek dhe Peloponezi, gjer<br />
në Maqedoni e në Shqipëri, në Rashka e në Banat, nga zona dalmate e<br />
malazeze, gjer në zonën danubiane dhe në atë të „Mesopotamivepanonike”,<br />
nga Thraka e Bullgaria istro-pontike, gjer në Transilvani, në Moldavi, në<br />
Buxhak e në Besarabi. Interesimi për këtë Evropë Juglindore, tashmë të<br />
përcaktuar, në një kuptim tepër të gjerë, si një hapësirë gjeopolitike e<br />
ndodhur midis pikës më veriore të Adriatikut, Triestes, dhe pikës më veriore<br />
të Detit të Zi, Odesës, - ashtu siç është konceptuar nga shkenca gjermane e<br />
shekullit XX, që nga Karl Haushoffer deri te Rupert von Schumacher, duke<br />
zëvendësuar konceptin tradicional të „Ballkanit”, - është rritur dhe, ndofta,<br />
është më i madh se kurrë për shkak të rolit madhor që luan aktualisht në<br />
plotikën botërore, paçka se zanafillat e ngjarjeve bashkëkohore janë lënë në<br />
harresëose nuk njihen sa duhet nga pikëpamja e historisë së kulturës.<br />
* Nga raporti që do të mbahet nga Akad. Razvan Theodorescu, senator, ministër i<br />
kulturës dhe kulteve i Rumanisë, sekretar i përgjithshëm i Shoqatës Ndërkombëtare të<br />
Studimeve të Evropës Juglindore, AIESEE, në Kongresin e Nëntë të kësaj shoqate, që<br />
do të zhvillojë punimet në Tiranë , në periudhën 30 gusht-3 shtator 2004.<br />
143
QYTETE * ORA�E<br />
Sankt Petërsburgu - një tjetër Venecje e Veriut<br />
Sankt Petërsburgu, qyteti me afro katërqind kanale dhe gjashtëqind ura,<br />
është, sikurse thotë guida, një muzeum i vërtetë në „ajër të lirë” dhe u<br />
themelua nga Pjetri i Madh më 1703, për t’u bërë, deri më 1918, kryeqyteti i<br />
Rusisë.<br />
U ndërtua sipas projekteve të disa arkitektëve të shquar gjermanë e danezë<br />
dhe mori pamjen e përgjithshme të një qyteti gjerman me nuanca nordike.<br />
Shtrihet në brigjet e lumit Neva, në terren të sheshtë, jo mbi kodra, siç ndodh<br />
me qytetet e tjerë të mëdhenj evropianë. Për një kohë të gjatë u quajt Sankt<br />
Petërsburg, më tej Petrograd, pas Luftës së Parë Botërore „u pagëzua”<br />
Leningrad, ndërsa tani u rikthye në emrin e fillimit.<br />
Në kohën e Katerinës I, bashkëshortes së Pjetrit të Madh e, sidomos në kohën<br />
e Ekaterinës II të Madhe e pas saj, pamja e përgjithshme e qytetit ndryshoi<br />
falë ndërtimit të shumë pallatesh princorë në stil rus të mirëfilltë, sipas<br />
projekteve të arkitektit italian Rastrelli. Ky stil veçorizohet nga pallate<br />
hijerëndë me dy dhe tre kate, me krejt facadën të zbukuruar me gjysmështylla<br />
të bardha me sfond të gjelbër ose bezhë (një nuancë e verdhë krejt e veçantë).<br />
Shquhen pallatet Smolni dhe Pushkin. Ky i fundit është i vendosur në qendër<br />
të qytetit, përballë Hotelit Evropa, ndërtuar në kohën e Ekaterinës II të<br />
Madhe, mbi katër rrugë, katër lagje dhe ka afro një mijë dhoma me tërë<br />
konfortin modern.<br />
Për nga madhështia e pallateve, Sankt Petërsburgu ngjason me Venecjen,<br />
ndërsa kanalet i ka si Amsterdami (me rrugë, trotuare e me drurë dekorativë<br />
në të dyja anët e çdo kanali). Duhet thënë se Venecja ka një popullsi nja<br />
dhjetë herë më të vogël se Sankt Petërsburgu, prandaj hapërira në të cilën<br />
zgjatohen kanalet, urat dhe shumica e pallateve, te ky i fundit është më e<br />
madhe.<br />
Në Sankt Petërsburg janë zhvilluar ngjarje të rëndësishme që i takojnë<br />
historisë së Rusi së cariste. Kështu, është e njohur Kryengritja e<br />
Dekabristëve, që pati pasojë syrgjynosjen e Pushkinit në Kishinev të<br />
Basarabisë (Moldavisë së sotme), pastaj, më 1905, në Sankt Petërsburg filloi<br />
i pari Revolucion Demokratik-Borgjez i Rusisë, ndërsa më 1917 Revolucioni<br />
Demokratik-Borgjez i shkurtit, i cili rrëzoi carizmin, i vazhduar nga<br />
Revolucioni Socialist i Tetorit.<br />
Çfarë mund të shohë një vizitor në Sankt Petërsburg?<br />
Së pari, Ermitazhin, muzeun kombëtar rus, të vendosur në Pallatin e vjetër<br />
carist të Dimrit, në qëndër të qytetit, me një shesh tepër të gjerë përpara,<br />
Sheshin e Pallatit. Stili i ndërtimit është rus, me kolonada të bardha me sfond<br />
të gjelbër, që zenë krejt facadën. Brenda, në qindra salla, janë ekspozuar tablo<br />
pikturash të të gjitha rrymave dhe shkollave artistike.<br />
144
Ermitazhi ngjan si dy pika uji me Muzeun e Luvrit. Nga përmasat, rëndësia<br />
dhe vlerat artistike, Ermitazhi vjen menjëherë pas Luvrit.<br />
Në mes të sheshit para Pallatit të Dimrit, lartohet madhështore një kolonë, në<br />
majën e së cilës gjendet shtatorja e Ekaterinës II që vështron agimet, deri larg<br />
në Ural e Siberi e deri në Jugun plot diell të Krimesë. Kjo kolonë ëme htë e<br />
ngjashme me Kolonën e Trafalgar Square në qëndër të Londrës, që ka në<br />
majë shtatoren në bronx të admiralit Nelson, i cili doli ngadhnjyes mbi<br />
Napoleonin në Trafalgar. Ngjan, gjithashtu, me Kolonën Vendome në Paris,<br />
të ndërtuar nga Napoleoni me çelikun e topave të kapur në Austerlic.<br />
Në krahun e sheshit që çon drejt qëndrës së qytetit, lartohet një hark triumfi<br />
nën një kupolë të Pallatit të Dimrit (kalesë), mbi çatinë e të cilit ze vend një<br />
qerre romake me katër kuaj prej bronxi e me Perëndeshën e Lirisë. Edhe ky<br />
monument ngjan me Harkun e Triumfit të oborrit të Luvrit, - Karuselin, - por<br />
atje, Perëndesha e Paqes, jo e lirisë, dërgon në të katër anët e Evropës e të<br />
botës rrezet e shpresës për paqe.<br />
Duhet theksuar se planimetria e Sankt Petërsburgut imiton, në mos kopjon<br />
pikëpërpikë, atë të Budapestit. Neva, ashtu si danubi, e ndan metropolin në<br />
dy pjesë: qytetin e vjetër dhe qytetin e ri. Bulevardi Nevski Prospekt, disa<br />
kilometra i gjatë, me njërin skaj drejt Lindjes, ndërsa me tjetrin në lumin<br />
Neva, kalon nën shumë ura. Vlen të përmendet ura që ngrihet çdo natë, nga<br />
ora 2 deri më 4, që t’u mundësojë të gjithë vaporëve të kalojnë në njërën apo<br />
në tjetrën anë.<br />
Një monument, që, po ashtu, imiton modelet e kryeqyteteve të tjera të<br />
Evropës Perëndimore, është shtatorja e Ekaterinës II të Madhe, në bronx e në<br />
përmasa natyrale, mbi një bazament të vendosur mbi kokat e përkulura të 10<br />
apo 12 favoritëve të saj (ministra dhe gjeneralë), të gjithë në bronx e në<br />
madhësi natyrale. Me ta organizoi, udhëhoqi dhe e fuqizoi perandorinë e<br />
madhe evropiano-aziatike cariste, duke vazhduar, me shumë vendosmëri,<br />
politikën e diplomacinë e nisur nga pararendësi i saj i famshëm, Pjetri I i<br />
Madh. Të dy cilësohen themelvënës të Rusisë ortodokse.<br />
Nja 200-300 metra larg shtatores së Ekaterinës II, në të majtë të Bulevardit<br />
Nevski, ngrihet madhështore Katedralja Ortodokse Kazanski, me 40<br />
kolonada prej mermeri të bardhë përpara, në trajtë gjysmërrethi, duke imituar,<br />
në miniaturë, 400 kolonat mrekullueshme përpara Kishës së Shën Pjetrit në<br />
Romë. Duke përshkuar bulevardin e gjerë, elegant e të madhërishëm, arrin në<br />
Teatrin lirik, apo Operën e Shtetit (ish Opera Perandorake), që më pas u quajt<br />
Teatri Kirov. Interieri, verbues nga aq dritë e bukuri, është një amfiteatër me<br />
kandelabra prej kristali të ndritshëm dhe kolltukë me ngjyrë të kuqe-kardinal,<br />
ngjyra e papëve, çka të kujton Operën Covent Garden të Londrës, sidhe<br />
teatrot e operës të Amsterdamit dhe Pragës. Në vazhdim, Bulevardi Nevski<br />
dyzohet pas Pallatit të Admiraliatit,me kullë në trajtë e një shigjete që ngjitet<br />
krenare drejt qiellit të kaltër të Sankt Petërsburgut, duke bërë lidhjen<br />
ndërmjet tokës, ujit dhe ajrit të pafund. Një tjetër imitim i modeleve<br />
arkitekturore holandeze dhe daneze përbën Universiteti, i ndërtuar me tulla të<br />
kuqe.<br />
145
Në skajin perëndimor të Bulevardit Nevski, në breg e majtë të Nevës,<br />
ndodhet bashkia dhe Sheshi i Bashkisë. Bashkia nuk ka as zbukurimet gotike<br />
të simotrave gjermane, as ato të stilit rus. Para saj, drejt brigjeve të Nevës,<br />
lartohen madhështorë dy monumente: Kisha Shën Isak dhe shtatorja e Pjetrit<br />
të Madh mbi kalë. Katedralja Shën Isak, me kolonada mermeri të bardhë, të<br />
gjelbër e të hirtë dhe me tre altarë, ka përmasa të mëdha e vlera të veçanta për<br />
pikturat bizantine dhe zbukurimet që përmban. Thuhet se është më e madhja<br />
në Rusi, duka ua kaluar atyre të Moskës dhe tri kishave gjigante ukrainase<br />
rreth stacionit të trenit të Odesës. Shtatorja e Pjetrit të Madh mbi kalë të sjell<br />
në kujtesë atë të Eugjenit të Savojës para Pallatit Hofburg në Vjenë. Në të<br />
dyja kali mbështetet vetëm në dy këmbët e pasme, çka nuk gjendet në vende<br />
të tjera. Para shtatores së Pjetrit të Madh në breg të Nevës, janë dy luanë në<br />
bronx, që vështrojnë këtë car të madh. Edhe këta luanë i kemi parë në fund të<br />
Urës së Zinxhirëve në Budapest. Vapori Aurora, i ankoruar në port, është<br />
bërë restaurant luksoz.<br />
Në pjesën verilindore të Sankt Petërsburgut, në një lagje plot gjelbërim,<br />
ndodhet Shkolla Ushtarake apo e Kadetëve, një ngrehinë e mrekullueshme,<br />
që nuk ngjan aspak me ndonjë kazermë, por me një nga ata qindra pallate<br />
princorë të kryeqytetit të vjetër carist. Është projektuar në stilin rus nga<br />
arkitekti italian Rastrelli, me kolonada të bardha me sfond të verdhë.<br />
Në ballë të Shkollës së Kadetëve shtrihet, në një sipërfaqe tepër të gjerë, një<br />
park me bukuri të rrallë, me trëdafilë e me drurë mesdhetarë të të gjitha<br />
llojeve, të mbjellë me frymëzim. Ky park quhet Fusha e Marsit, si ai i Parisit,<br />
para Shkollës Ushtarake (L’école militaire), që shtrihet deri në Kullën Ejfel,<br />
në bregun e majtë të Senës.<br />
Përtej Nevës, në pjesën e vjetër të qytetit, gjendet një xhami e bukur, Xhamia<br />
e Kaltër, imitim i Xhamisë Blu të Stambollit të vjetër. Në krahasim me<br />
madhështoren Xhamia Blu, ajo e Sankt Petërsburgut ka përmasa shumë më<br />
modeste.<br />
Ndër qindra urat që mndodhen mbi kanalet e panumurt të „Venecjes së<br />
Veriut”, bie në sy njëra pranë Sheshit Lomonosov, që ka në të dy trotuaret dy<br />
shatërvanë me kolonada romake dhe çati maure, që ngrihen pikërisht në mes<br />
të urës.<br />
Ashtu si Parisi, edhe Sankt Petërsburgu ka Versajën e tij: Petrodvorec<br />
(Oborri i Pjetrit), që përbëhet nga një ansambël pallatesh: Pallati i Madh,<br />
Pallati i Vogël ose Monplaisir, sidhe një pavion i quajtur Ermitazh, të gjitha<br />
të ndërtuara sipas projekteve të arkitektit italian Rastrelli.<br />
Sipërfaqja e parkut dhe e pyjeve në Petrodvorec është e pamatë, njëlloj si e<br />
Versajës, ndërsa rruga kryesore, e ngjashme me rrugën e shtatoreve të<br />
Versajës, zgjatet në Veri gjer në Detin Baltik.<br />
Nga lart, ku ndodhen pallatet, parku zbret pjerrtazi, nja njëqind-dyqind metra,<br />
me ujëvara, drurë zbukurues dhe shtatore prej bronxi që përfaqësojnë<br />
perëndesha nga mitologjia greke dhe romake. Të gjitha këto janë të veshura<br />
me një cipë ari.<br />
146
Por Sankt Petërsburgu ka edhe një pallat në pjesën lindore, në dalje të<br />
qytetthit Pushkin, i ndërtuar nga Ekaterina II e Madhe dhe ka një pamje krejt<br />
të veçantë. Si nga jashtë, edhe nga brenda, ngjan me pallatet e mbretërve të<br />
Francës. Është mobiluar me shije sipas modës së Rilindjes italiane dhe<br />
frënge, me shumë piktura të mjeshtërve të mëdhenj.<br />
Kur largohesh nga Sankt Petërsburgu, çdo vizitor i jep plotësisht të drejtë<br />
guidës që thotë se ky qytet është jo vetëm një Venecje e Veriut, por edhe një<br />
muzeum nën qiell të hapët.<br />
(Ion Grigoriu, Një udhëtar rumun nëpër Evropë, Bukuresht, 1993, f. 186-192).<br />
147
INVITATIO<br />
������ ���������<br />
��������<br />
��������<br />
"� ��������' ��� ����� ����� ���������� �� ������� ������,<br />
������ ��� ���� ���� ����� ����� ��� ��� ����������.<br />
�� ������� ������ ��� ����� ����� ������ �� ������...<br />
-��������-����-������� ��� ��������� ��� � �������<br />
���"<br />
��� ������<br />
�� ������� �����<br />
����� �� �� ��������� ������<br />
�� ��� ������ ��� ������ �����<br />
�� ��� ���� ��� ������<br />
�� ��� ���� �� ��� �������<br />
�� ��� ���� �� ���� ���� �� �������.<br />
�� �� ���� �’ ���� �������<br />
�� ���� �� ������� ��� ����� ��� �������<br />
��� ������� ��� ��� �� ��������<br />
�� �� ������� ������ �� �������� ������.<br />
�� ��� ��� ���� �� ���� �������<br />
�� ������ ������ ��� ������� �� �����<br />
�� ��� ��� ���� �� �������� ��������<br />
��� �� ����� ������<br />
��� �������� �� ����� ��� ������.<br />
�� ��� ��� ���� ���� ������ ����������<br />
����� ��� ������ ��� ���� ������<br />
�� ��� ����� ���� ��’ �� ����<br />
�� ����� ��� �������� ��� ������ ��� ������<br />
�� ������� �� ����.<br />
�� ��� ��� ���� �� ����� ����<br />
�� ������� �����<br />
148
����� �� �� ��������� ������.<br />
«�� ����»<br />
������ ������ ��� ����� ������� ����<br />
������ �� �������� �’ �������<br />
��� ������� ��� ����������<br />
��� ������� ��� ������ ��� ������<br />
��� ����� ��� ������ ��� �����,<br />
������ �������� ��� ����������<br />
������� ���� ���� ������<br />
�� ����� ����� ������� ��� ����������<br />
����� ���� ���� �����������<br />
���� ������ ��� ��������<br />
���� ������� ���� ������ ��� ��������<br />
����� ���� ���� �����������<br />
���� ��������� ��� �������� ��������<br />
��� ��� ������� ��� ������� ���������<br />
���� ������.<br />
��� �������� ����������<br />
�� ����� ��� ������ ��� ��������;<br />
��� ��� ������ ��� ��������<br />
���� ������ ����� �������<br />
"���� ������ ������� ����<br />
���' � �������<br />
��� ���� �����<br />
������ �� ������� ���<br />
������ ��� ���� �� ������<br />
�' �������<br />
���<br />
���������� �������<br />
������<br />
���� ��� �� �������� �����<br />
�� �����"<br />
"����� ��������<br />
���������� �� ����� ����� ���,<br />
��� ���� �� ����� ��� ����������<br />
�� ����<br />
���� ���� ��� ����� � ������ ���<br />
���������<br />
������<br />
149
���� ����� ��� ���� ����� �����<br />
����� ����� �������� ����� ���������<br />
�� ����� ����� ���"<br />
"���� �� �������� ��������<br />
��� ��������� �� ������� ���<br />
��� �������� �� ���� ��� ������<br />
��� ����� ���<br />
���� ����� ����������<br />
��� ����� ���������<br />
���� ���������� ����"<br />
�� ��������<br />
�� ���������<br />
"������ ��� ����� ������ ������<br />
������ ���� ��� �����.<br />
-���� ��� �� '���� ���������, ��������<br />
������������ � ���������"<br />
MON PIRE ENNEMI<br />
���� ���� ���� ��� �������,<br />
� ������ �� �� ������ ��������<br />
����� � ���������� ��� ������.<br />
���� ��� �� ��� ���� �����<br />
�� �����, ���� ��� �� ��� ����� �������,<br />
���� ��� �� ��� �����<br />
�� �������� �������� ��� �������...<br />
���� ����� ��� ���������� ������������.<br />
� ������ �� �� ������ ��������<br />
��� �� �� ����� �������� �������� �����<br />
� ���������� ��� ������.<br />
���� ����������<br />
�� ��� ��������<br />
����� �� ����� ������<br />
�������� ��������<br />
��� �������� �� ���������<br />
��� �� ��������<br />
���� ���� ����<br />
���' ���� ������ ���<br />
� ��������<br />
150
��� ��������<br />
��� ����� ����������<br />
��� �� ����� �����.<br />
���������� "� �����"<br />
���� ������ ��� ��� ����� ����� ��<br />
���������� "� �����". ���� �����<br />
�' ���� �� ����������, �� ���������,<br />
������ ��� ����������. ���� � ���������<br />
��������� ��� ��������, ����� �������������<br />
��� ���� ��� ��������� �����������<br />
��� �������� ��� ����� ����� ���<br />
����� �� ���������� ����� �������.<br />
�� ��������� ���� ��� �� ������ �����<br />
���� ����� � ����������,<br />
���� ������.<br />
���� ����� ���� 12 �� ���������<br />
������� �� ���������� �����<br />
��� ��� �����������.<br />
Shënim biografik<br />
MILTOS SAKTURIS<br />
POEZI<br />
Zgjodhi e shqipëroi Andi MEÇAJ<br />
U lind në Athinë, më 1919. Me prejardhje nga ishulli i Hidrës. Është stërnip i<br />
kapiten Jorgo Sakturit, komandantit të flotës Greke në revolucionin e 1821shit.<br />
Më 1937 hyn në universitetin e Athinës, dega jurisprudencë, por më<br />
1940 do ta braktisë, për t’ju kushtuar poezisë.U shfaq në letërsi në Maj të<br />
1944 me vjersha në revistën “Ta nea gramata”. Bashkëpunoi me revistat:<br />
“Ta nea gramata”, “Ta nea Ellinika” dhe “Nea Estia”. Përkëtheu Brehtin.<br />
Është nderuar me tre çmime kombëtare (dy të para dhe një të dytë). Më 1956,<br />
u nderua me çmimin e parë “Poetët e rinj Evropianë” nga radiotelevizioni<br />
Italian për librin e tij “Kur ju flas”. Ndërsa kohët e fundit, nga Akademia<br />
Greke iu dha çmimi i karierës për kontributin e tij të shquar në letrat Greke.<br />
Është përkëthyer në shumë gjuhë.<br />
Moxarti<br />
151
Moxarti me një qen të zi shëtit nëpër shtëpitë e djegura,<br />
kërkon brënda kongjinjve të ndezur dhe hirit.<br />
Në disa cepa ende nuk është shuar zjarri...<br />
-E çuditshme-thotë- “MUZIKA IME S’DËGJOHET MË KURKUND”<br />
Mos ik bishë.<br />
Bishë me dhëmbë të hekurta.<br />
Do të të ndërtoj një shtëpi druri.<br />
Do të të jap një lepurushe.<br />
Do të të jap dhe një shkop.<br />
Do të të jap dhe tjetër gjak të lozësh.<br />
Bishës<br />
Do të të shpie në të tjerë limane.<br />
Të shohësh vaporë si hanë spirancat.<br />
Si çahen më dysh direkët.<br />
Dhe flamujt papritur të lyen me të zezë.<br />
Do të të gjej prapë të njëjtën vajzë.<br />
Të trëmbet e lidhur në errësirën e natës.<br />
Do të të gjej përsëri ballkonin e thyer.<br />
Dhe qiellin qen.<br />
Që mbante shiun në pus.<br />
Do të të gjej prapë të njëjtët ushtarë.<br />
Atë që humbi para tre vjetësh.<br />
Me vrimën mbi sy.<br />
Dhe atë që qëllonte dyert netëve.<br />
Me dorën e prerë.<br />
Dë të të gjej prapë Mollën e kalbur.<br />
Mos ikë bishë.<br />
Bishë me dhëmbë të hekurta.<br />
Sot vesha një gjak të ngrohtë, të kuq,<br />
sot njerëzit më duan,<br />
një grua më qeshi,<br />
një vajzë më fali një guackë,<br />
një fëmijë më fali një çekan.<br />
Sot gjunjëzohem në trotuar,<br />
mbi pllaka gozhdoj<br />
“Dhuratat”<br />
152
këmbët e bardha, të zhveshura të kalimtarëve,<br />
janë të gjithë me lot në sy,<br />
por asnjë nuk frikësohet,<br />
të gjithë s’i braktisën vendet ku i gjeta,<br />
janë të gjithë me lotë në sy,<br />
por vështrojnë reklamat qiellore,<br />
dhe një lypëse që i shet kuleçë<br />
qiellit.<br />
Dy njerrëz pëshpërisin<br />
Ç’bën, zemrën tonë gozhdon?<br />
Po zemrën tonë gozhdon,<br />
atëherë qënka poet.<br />
“Një baçë mbushur gjak<br />
është qielli<br />
dhe pak borë,<br />
shtrëngova rripat e mi,<br />
duhet t’i kontrollojë prapë<br />
yjet,<br />
unë<br />
trashgimtari i zogjve,<br />
duhet<br />
edhe krahëthyer<br />
të fluturoj”<br />
“Minj të çmendur<br />
brejnë trurin e tij të zbehtë,<br />
gjithnjë thotë të marrë një makinë<br />
të shkojë<br />
në vendin që jetoi dashuria e tij<br />
por gjithnjë në të njëjtin vend ngelet<br />
sepse minj të çmendur kanë brejtur<br />
trurin e tij të zbehtë”.<br />
“Këta karafilë të përgjakur<br />
zbukurojnë zyrën time,<br />
më kujtojnë gjakun që nxorra<br />
në të ri<br />
kur disa luftuan,<br />
Kontrollori<br />
Shenjti<br />
Karafilat<br />
153
të tjerë festuan<br />
në këtë vend të mallkuar”.<br />
“Papritur një tufë e zezë qënsh<br />
u sul mbi skenë.<br />
-Këtë s’e kidhim parashikuar, ulëriti<br />
i tmerruar aktori”.<br />
Ngjarja<br />
Mon pire ennemi<br />
Në qytetin e huaj ku u gjenda,<br />
Zotria me kostumin gri<br />
është armiku im më i keq.<br />
Thotë së do më gjejë shtëpi,<br />
thotë se do më japë lekë,<br />
thotë se do më japë<br />
çelësin e argjëndtë që mbanë... .<br />
Por kur ia kam nevojën zhduket.<br />
Zotëria me kostumin gri<br />
dhe me çelësin e vogël të argjëndtë është<br />
armiku im më i keq.<br />
Të gjithë flënë<br />
kurse unë rri zgjuar<br />
kaloj në fill të artë<br />
hëna të argjëndta<br />
dhe pres të gdhihet<br />
që të lindë<br />
një zot i ri<br />
brënda zëmrës time<br />
të ngrirë<br />
nga fantazma të egra<br />
dhe hidhërimi i zi.<br />
Pagjumësia<br />
Hotel “I Elpis”<br />
Pak larg Athinës ndodhet<br />
hoteli “ I Elpis”. Ç’do mbrëmje<br />
në këtë hotel, në mesnatë,<br />
qajnë dy fantazma. Kjo fatkeqësi<br />
e dëshpëron hotelierin, sepse, e kuptoni<br />
154
se kjo që ndodh largon klientelën dhe është<br />
mrekulli sesi hoteli mbahet ende në punë.<br />
Ç’farë kungime dhe yshtje ka bërë<br />
pronari,<br />
por ASGJË.<br />
Ç’do mbrëmje më 12 të natës<br />
fillon qarja me dënesë<br />
e dy fantazmave.<br />
***<br />
ÇERKIN BYTYÇI<br />
Poet, prozator, eseist, profesor de limb� albanez� n�scut în anul 1957 lâng�<br />
Priyren, Kosova, absolvent al Facult��ii de Filologie, autor a peste 11<br />
volume de poezie �i proz�. Tr�ie�te în Germania.<br />
cândva nu foarte departe<br />
au disp�rut<br />
cu buzunarele pline<br />
de mici<br />
speran�e<br />
acum orbi<br />
c�ci privesc s�r�cia s�r�ciei<br />
stau<br />
în fa�a viselor de tinere�e<br />
arunca�i<br />
unde nu-i dau seama<br />
viseaz� acum<br />
la un alt p�mânt<br />
la cel uitat<br />
în tinere�e<br />
M� aplec în fa�a ta<br />
omule<br />
<strong>pentru</strong> cuvântul mic<br />
�i <strong>pentru</strong> lucrarea - cetate<br />
<strong>pentru</strong> tine<br />
Un alt p�mânt<br />
Aplecare<br />
155
at clopotele<br />
inimii<br />
�i cânt� legendele<br />
nici Dumnezeu nu te uit�<br />
el regret�<br />
mai u�or<br />
ceea ce spune<br />
ca s� se spun� ceva<br />
timpul nu curge<br />
anii nu pier<br />
totul a�teapt� cu r�bdare<br />
nespusul<br />
asculta�i<br />
cuvântul nerostit<br />
nu poate r�ni nici un suflet<br />
nici morminte nu se sap�<br />
m�re�ia timpului<br />
�i a omului<br />
onoare soarelui<br />
n-are p�cate de sp�lat<br />
în apa tulbure<br />
a vremii<br />
m-am îmb�tat<br />
cu visele ofilite<br />
sperând în ve�nicie<br />
c� voi fi �i mai încolo<br />
o lumânare netopit�<br />
a spa�iului<br />
traiul albaneze�te<br />
continu�<br />
nici asta nu- p�mânt<br />
dispre�uit<br />
M�re�ia omului<br />
Lumânare netopit�<br />
156
XHEMAJL RUDI<br />
Poet �i jurnalist n�scut în anul 1965 la Savrovë, Kosova, autor al volumelor<br />
„Fluviu autohton”, „Adunând timpul” �i „P�mântului, partea lui”. Tr�ie�te<br />
în Elve�ia.<br />
Statuile au privirea<br />
pierdut�<br />
în aerul ce niciodat�<br />
nu-l respir�<br />
stau<br />
pe p�mântul de amurg<br />
al veacurilor<br />
între ghea�� �i foc<br />
între lemn �i piatr�<br />
sub razele soarelui<br />
statuile sunt<br />
coji ale vremii lor<br />
Acolo au fost boteza�i<br />
însu�i zeii<br />
în sfin�enia lui.<br />
Pe urm� oamenii<br />
au început duelul<br />
ca s�-i bat�<br />
înving�<br />
�i s�-i jertfeasc�<br />
spre propriul bine<br />
pe to�i<br />
zeii.<br />
Iar fluviul<br />
nu putea face mai mult<br />
decât s� adauge<br />
ritmul apei<br />
de izvor<br />
�i ala valurilor<br />
prin pietre.<br />
Statuile<br />
În Muntele Sfânt<br />
157
Nu-mi doresc nimic altceva<br />
decât s�-i redau p�mântului<br />
partea<br />
�i sufletul<br />
s�-i las mo�tenire cerului<br />
precum �i o piatr� înfipt�<br />
pe jum�tate la p�mânt<br />
restul - învelit în aer.<br />
Pe marginea drumului s� fie<br />
�i pu�ine cuvinte:<br />
C�l�torilor, opri�i-v� un pic aici<br />
înmuia�i buzele, pe urm�<br />
v� voi spune drum bun<br />
pe acest drum sfânt<br />
�i at�t de lung...<br />
Epitaful poetului<br />
(Lui Lasgush Poradeci)<br />
158
IL TERZO GODE...<br />
Marian Popa dhe «Avokati i të paudhit»<br />
«Marian Popa është lindur me kapsulën e cianurit në gojë, por, njëlloj<br />
si plaku i romanit Fallada, nuk do ta kafshojë kapsulën as qoftë edhe<br />
një grimë sekonde para se t’ia presin kokën. Marian Popa vazhdon të<br />
jetojë aq sa do t’ia zgjatë fillin e jetës një Zot që e ka shmangur nga<br />
ndonjë fe e vetme. Dhe do të jetë për të një gjë e këndshme nëse, gjer<br />
në fund të jetës, do të shqiprëohet pyetja: «Ç’soj njeriu është ky?»<br />
Kjo është një nga shumë copëzat që ngjizin bisedën e studiuesit të<br />
shquar rumun të letërsisë, Marian Popa, me prozatorin gjithaq të<br />
shquar Marius Tupan. Nëse një tërmet i shkallës së lartë do të mund të<br />
ish përkthyer në libër, do të titullohej edhe «Avokati i të paudhit».<br />
Lindur në vitin 1938 në Bukuresht, jetim, puntor krahu e më pas<br />
profesor në Universitetin e Bukureshtit, autor i tashmë të famshmes<br />
«Histori i letërsisë rumune me sot, me nesër» (mbi 10.000 faqe),<br />
Marian Popa vendoset përfundimisht në Gjermani, ku jeton edhe sot e<br />
kësaj dite. Historia e letërsisë me sot, me nesër, arriti të trandte në<br />
fillim të viteve ’90 të shekullit të shkuar jo vetëm vetëdijen letrare e<br />
kritike të botës rumune, por edhe shumë nga shtyllat e mendimit<br />
artistik. Duke përdorur një metodë të shumfishtë të përftimit të<br />
krijimtarisë letrare, të moralit të autorëve, e pasur me të dhëna që ishin<br />
deri atëhere krejt të huaja për hulumtuesit e tjerë të artit rumun,<br />
historia e Marian Popës zgjoi polemika e reagime shpesh të<br />
papërfytyrueshme e të pabesueshme. Historia dukej e shkruar<br />
pikërisht nga zona e padukshme ku rrëfehen vetëdijet. Dhjetë vjet pas<br />
botimit të Historisë, Marian Popa hedh në erë sërish mendësitë e<br />
ngurtësuara, të cilat jo vetëm e kanë të pamundur të përtypin<br />
mendimet dhe vizionet e epërme, por që edhe luftojnë egërsisht të<br />
izolojnë autorë me shkëndija gjeniale vetëm për shkak të origjinalitetit<br />
të këtyre të fundit. Po japim për lexuesit tanë vetëm një fragment nga<br />
dialogu «Avokati i të paudhit», me bindjen se ka vlerë edhe për botën<br />
që jeton në shqip.<br />
159
Marius Tupan: Besoj se ju mërzit oportunizmi, demagogjia, pabesia,<br />
budallallëku. Çfarë cilësish duhet të ketë një shkrimtar i ri, përveç<br />
talentit, që t’ia dalë mbanë në letërsi?<br />
Marian Popa: Të mos e çajë kokën për mendimin që kanë të tjerët<br />
ndaj letërsisë, të ndeshet vetëm me ata dhjetë-njëzet shkrimtarët e<br />
mëdhenj të botës dhe të ketë një vullnet të jashtëzakonshëm për të<br />
shkruar, çka nënkupton stërmundim fizik; të hulumtojë mirë kohën<br />
dhe vendin, që të zbulojë çfarë i ndalohet, çfarë fshihet dhe i fshihet<br />
atij, me qëllim që të arrijë të shkruajë për ato që ka zbuluar, por pa iu<br />
trembur pasojave.<br />
- A do të vdesë së shpejti libri, për të ngadhnjyer disketa? Çfarë të<br />
mira ka njëri e çfarë mangësi tjetra?<br />
- Fillimisht duhet saktësuar: kompjuter me hard-disk, disketa të çdo<br />
lloji, DVD, Internet, E-mail dhe SMS, të gjitha janë mjete teknike, me<br />
të mirat dhe mangësitë e tyre. Të mirat lidhen me kursimin e kohës<br />
dhe të hapësirës. Mirpo edhe mangësitë janë të mëdha. Sistemet mund<br />
të sulmohen lehtë. Masat mbrojtëse duhet të jenë të forta dhe sidomos<br />
të respektohen nga të gjithë. Mbetet e keqja vigane e manipulimit. Një<br />
tjetër mangësi: gjithçka varet nga korrenti dhe nga kablli telefonik.<br />
Leximi dhe e shkruara janë akte vetmitare në gjendjen tradicionale,<br />
pavarësisht se Madame Lafayette dhe duka Rochefoucauld lexonin e<br />
shkruanin sëbashku, si Ilfi e Petrovi, lexues nëpër uzina, gjatë viteve<br />
të realizmit socialist. Komunikimi i tanishëm nuk ndodh më ballë për<br />
ballë, por i ndërmjetësuar: rritet sasia e kurajos, por edhe e ankthit të<br />
atyre që merren vesh përmes Internetit. Në fund të fundit, të gjitha<br />
këto janë vetëm mjete teknike komunikimi, pa thelb ideatik. Është një<br />
fenomen i përgjithshëm. Dalin televizorë gjithnjë e më të sofistikuar,<br />
kthjelltësia dhe lehtësia për të hyrë në lidhje me këto imazhe dhe me<br />
tingujt e tyre rriten jashtëzakonisht, mirpo ato që mund të sigurohen<br />
përmes ekranit janë tejet stereotipike, përzgjedhur me kujdes për<br />
gjithë hapësirën perëndimor nga një institut cenzure me seli në Zvicër<br />
a në Austri. Padyshim, do të ketë edhe këtu shndërrime. Idili, komedia<br />
dhe tragjedia do të ribëhen. Linden disa marrëdhënie e subjekte të reja.<br />
Ç’romantizëm mund të jetë më turbullues se atëhere kur ai dhe ajo<br />
bisedojnë përmes Internetit, dikur takohen, mirpo takohen vetëm për<br />
t’u hedhur sëbashku në greminë? Ngjarje që ka ndodhur vërtet. Ose që<br />
160
njëri të gënjejë sikur hidhet në greminë, për ta detyruar tjetrin të<br />
hidhet vërtet...<br />
- Jemi dëshmitarë në një revolucion të botës letrare? Ç’rreziqe na<br />
kanosen?<br />
- Revolucion nuk ka. Ekziston diçka tjetër: shterja e disa mjeteve<br />
klasike të gërshetimit të temave, problemeve, mënyrave, motiveve,<br />
deri tek fjala. Mirpo ajo që s’mund të shteret, mbetet anës, e<br />
paprekshme: mendimi vetjak, i skajshëm. Ka mjaft tema tabu edhe<br />
sot: ato kihen parasysh dhe tamam për këtë arsye do të dalin gjithnjë e<br />
më pak shkrimtarë të mëdhenj, të përcaktuar nga guximi për të<br />
sulmuar të paprekshmet, sidomos pasi janë gjetur mënyra të afta për<br />
t’i neutralizuar. Ëndërroj një shkrimtar që të jetë si një islamist<br />
palestinez: i gatshëm të japë jetën për një libër. Hëpërhë, tani po<br />
zhvillohet fenomeni i kompetencës në libra, sikurse në filma, serialë,<br />
këngë. Nën shtypjen e globalizimit dhe të tregtisë kërkohën subjekte,<br />
informata dhe çështje që të mos shqetësojnë askënd, pra, që të jenë të<br />
shitshme kudo në glob. Çfarë është e përbashkët në përgjithësi? Krimi,<br />
seksi, leku, aventura, fiksionarizmi ekzotik dhe teknik, nga njëra anë<br />
ekzistencial, kurse nga ana tjetër: i mangët dhe mistifikues» 43 .<br />
43 Marian Popa în dialog cu Marius Tupan, „Avocatul diavolului”, Funda�ia<br />
Luceaf�rul, Bucure�ti, 2003<br />
161
DE VIRIS ILLUSTRIBUS<br />
ARBEN LLALLA<br />
Marko Boçari (1790-1823) - Hartuesi i fjalorit të parë<br />
dygjuhësh greqisht-shqip<br />
Ngrehu Marko trimëria<br />
ngrehu të thërret Greqia<br />
të vijë Marko Shqipëria!<br />
Më i lavdishmi i farës suliote të Boçarëve, Marko Boçari lindi në Sul të<br />
Janinës më 1790 në një familje të dëgjuar që kishin dalë shumë burra trima si<br />
Kiço Boçari, Kosta, Dhimitri, Jorgji dhe kapedani i madh i revolucionit të<br />
1821, Noti Boçari. Marko Boçari përveç bëmave të tij trimërore dhe<br />
burrërore dhe bukurisë, na la trashëgim edhe një vepër. Është fjala për të<br />
famshim “Fjalori dy gjuhësh greko-shqip”. Babai i Markos, Kiço Gj. Boçari<br />
u martua tre herë dhe kishte 18 fëmijë, pesë prej tyre i vdiqën të vegjël. Nga<br />
martesa e parë me Krisulla Papazotin kishte Janin, Lena, Maria, Anastasin<br />
dhe Markon. Kiço Gj. Boçari u vra më 1813, në Artë nga Gjoko Bakola. Në<br />
vitet e kryengritjes së 1821, Marko Boçari i dha duart dhe u përqafua për të<br />
mirën e përbashkët me Gjoko Bakola duke i falur gjakun e babait. Sipas të<br />
dhënave banorët e parë që u ngulën në Sul ishin ushtarët e Skënderbeut.<br />
Mbas vdekjes së Gjergj Kastrioti Skënderbeg, rreth 200 luftëtarë<br />
arvanitë(shqiptarë) me familjet e tyre, si fisi Boçari, Xhavelasit etj, formuan<br />
krahinën e Sulit dhe luftonin kundra turqëve për lirinë e gjuhës dhe të drejtën<br />
fetare. Më vonë Suli u zgjerua si krahinë dhe u popullua nga shqiptar<br />
ortodoksë çamër, që për t’i shpëtuar skllavërisë osmane turke, u shpërngulën<br />
nga fshatrat e tyre të Çamërisë rreth viteve 1500 dhe u vendosën në Sul të<br />
Janinës, që krijuan fshatra të rinjë me emra shqiptar. Që suliotët janë çamër<br />
këtë na e deklaron anglezi V.M. Lik ‘’Suliotët janë një farë e Çamërisë, njëra<br />
prej katër degëve të Shqipërisë”. Ndërsa studiuesi Ciapolini shkruan-<br />
‘’Suliotët nuk dinin fare greqisht, gjuha që ata përdornin është, shqipja e<br />
dialektit të Çamërisë”. Një pjesë e popullatës së Sulit pasi u nënshtruan Ali<br />
Pash Tepelenës u dërguan për dënim në ishullin e Korfuzit dhe ishujt e tjerë<br />
për rreth.<br />
Ndërsa mbas vdekjes së Ali Pash Tepelenës shumica e popullatës së krahinës<br />
së Sulit për ti shpëtuar vrasjeve nga turqit e Sulltanit, morrën drejtimin për në<br />
malin e Shenjtë të Tomorrit duke u vendosur afër qytetit të sotëm të Gramshit<br />
dhe formuan krahinën e Sulovës me fshatrat, Shën Mëri, Shën Mitri,<br />
Dardhzezë, Sulki, Dushkë, Kushov, Janç, Tunjë etj. Sulioti Marko Boçari nuk<br />
ishte vetëm një nga heronjtë shqiptarë më i rrëndësishëm të revolucionit grek<br />
të 1821, i njohur për aftësitë ushtarake dhe guximin e tij, por edhe për<br />
162
dëshirën e madhe për shkrimin dhe edukimin. Markoja bashkë me Odise<br />
Andruçon dhe Gjeorgjio Karaiskaqin u edukuan në oborrin e Ali Pash<br />
Tepelenës në artin ushtarak, politik dhe zgjuarsisë. Markoja ndihmoi Ali Pash<br />
Tepelenën në rrethimin e Janinës prej turqëve të Sulltanit dhe mandej, pas<br />
rënies së Ali Pashait, vazhdoi betejat e tij në Rumeli me qendër Mesollogjin.<br />
Ëndrra e Markos ishte që të edukonte suliotët shqiptar që të dilnin nga<br />
gjëndja e luftëtarit të pamësuar që luftonte pandërprerë, pa një ardhëme, të<br />
jetojë paqësisht në një shoqëri të lirë e të drejtë. Markoja ndërkohë<br />
shqetësohej se mos edukimi mësimor çon në humbjen e disa tipareve të<br />
njohura cilësore që e bënin arvanitasin suliot një figurë popullore të veçantë,<br />
që edhe brenda mos shkollimit, varfërisë dhe kushteve më të vështira të<br />
jetesës, ngjallte adhurim. ‘’Dua të shkollohesh, i shkruante në letër, djalit të<br />
tij Dhimitrit, që gjendej në Ankona të Italisë, por veç kësaj dua të brumosesh<br />
me traditat suljote, të mbetesh përherë suljot siç ka mbetur tata i yt”.<br />
Në atë perjudhë të ndryshimeve të shënuara në Ballkan dhe në Europë, dukej<br />
qartë se virtyti liridashës dhe<br />
shpata arvanite nuk ishin të mjaftueshme që të arrihej një jetë më e mirë, një<br />
shoqëri më e bukur. Nevojitej<br />
edukimi dhe arsimi i popullit dhe kjo nevojë kishte krijuar ankth tek<br />
arvanitasit e pasrevolucionit të 1821, që parapëlqenin të shisnin çdo lloj<br />
pasurie, me qëllim ‘’të mësojë fëmija i tyre”. Dhe sigurisht, në atë perjudhë<br />
kur thoshim ‘’shkrim e këndim” kuptonim ‘’gjuhën e re greke” që flitej<br />
kryesisht në qytetet e Greqis së sotme. Por është fakt, se arvanitët përbuznin<br />
mënyrën e jetesës të shoqërive të tjera, plogështinë, pabesinë, fjalët e shumta,<br />
frymën e nënshtrimit, paftyrsinë etj.<br />
Karakteri i arvanitas është që ai të jetë kudo i pari, të tregojë përpara të<br />
gjithëve krylartësinë, trimërinë dhe mosnënshtrimin. Dhe arvanitët e<br />
dëshironin edukimin arsimor, por pa rrezikun e tjetërsimit dhe bjerjes së<br />
vlerave tradicionale vetjake e të bashkësisë. Kësaj ia kishte frikën dhe këtë i<br />
theksonte djalit të vet Marko Boçari. Kur gjendej i internuar në Korfuz,<br />
Markoja mësoi greqishten dhe bëri të famëshmin ‘’Fjalorin dygjuhësh të<br />
greqishtes popullore dhe arvanites së thjesht’’ 1809 që e shkruajti Markoja<br />
vetë me ndihmën e babait të tij Kiço Boçari (1754-1813), xhaxhait Noti<br />
Boçari (1759-1841) dhe vjerrit të tij Kristaq Kallogjeri nga Preveza. Ky fjalor<br />
ishte përfundimi i nxitjes së konsullit francez Pukëvili, siç pretendonte<br />
francezi vet, përpjekje të mësojnë suljotët shqiptar greqishtë dhe të merren<br />
vesh me grekërit. Si do që të jetë puna, faktë është se kemi të bëjmë me një<br />
hero që ka shqetësime kulturore që krijoi një vepër kulturore dhe, si rrjedhim<br />
me të drejtë Marko Boçari mundë të quhet si realizuesi i fjalorit të thjeshtë të<br />
parë greko-shqip. Fjalori Marko Boçarit lindi si pasojë dhe e ngjarjeve që po<br />
kalonte Greqia, ku mbas lënjeve të armëve arvanitët duhet ti përshtateshin<br />
jetës civile shoqërore, që për ta ishte e vështirë. Fjalori ka rrëndësi të veçantë<br />
se shpreh shumë elementë të gjuhës shqipe në dialektin e çamërishtes, ky<br />
fjalor shërbeu edhe si mjet politik për të afruar shqiptarët me grekërit. Një<br />
tjetër detyrim i lindjes së fjalorit greko-shqip ishte se, tregëtia në zona të<br />
163
gjera të ballkanit bëhej në gjuhën greke. Kështu që lindi nevoja e një fjalori<br />
dy gjuhësh me qëllim që arvanitët, pra shqiptarët në një farë mënyre ju<br />
detyruar që të mësonin greqisht që po fitonte terren si gjuhë e tregëtisë në<br />
ballkan. Pasi gjuha shqipe si pasojë e ndjekëjeve të shqiptarëve nga<br />
pushtuesit e ndryshëm, u duhej që të jetonin të fshehur me shekuj të tërë në<br />
male dhe ishuj të vetmuar largë lidhjeve me popujtë e tjerë. Kështu gjuha<br />
shqipe ngeli një gjuhë e pastër kombëtare, që flitej vetëm nga populli i saj<br />
duke ruajtur vjetërsinë dhe pastërtinë gjuhësore, por që nuk u zhvillua në<br />
shkrim apo të futeshin fjalë të reja<br />
që i përshtateshin zhvillimit shoqëror të kohës apo të njihej nga të huajt e<br />
shumtë që vizitonin ballkanin në atë kohë të pushtimit osmano turk. Dhe<br />
heroi Marko Boçari me një vullnet dhe guxim, në moshën 19 vjeçare na solli<br />
fjalorin e parë greko-shqip me titull orgjinal ‘’Fjalori dy gjuhësh Romaiko-<br />
Arbërishtja e thjeshtë” që përbëhej nga 111 faqe, 1494 fjalë shqipe, dhe 1701<br />
fjalë greke. Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në muzeun Kombëtar të Parisit<br />
me kodin Supplement Grec 251 numri 244 të faqes, dhe u dhurua në maj të<br />
vitit 1819 nga konsulli Pukëvili. Konsulli i Përgjithshëm francez në Janinë<br />
Pukëvili duke studjuar fjalorin e Marko Boçarit, hartoi një fjalor të vogël<br />
frengjisht-shqip, me rreth 440 fjalë dhe origjinali i këtij fjalori gjendet në<br />
muzeun Kombëtar të Parisit. Përpara betejës së madhe në Mesollogji,<br />
Markoja mendoi të dërgonte familjen e tij në Ankona të Italisë. Të gjithë<br />
suljotët me lotë në sy u ndanë me gratë e tyre pa folur, Markoja në ato çaste<br />
prekëse i tha gruas ‘’Në orën e lirisë dua të jemi bashkë, por në orën e betejës<br />
dua të jem vetëm” u ndanë me lotë në sy, ishte takimi i fundit. Markoja ishte<br />
komandant i ushtrisë së Greqisë perrëndimore, kur Qeveria i dërgoi diplomën<br />
e komandantit të Përgjithshëm, lindën xhelozitë e kapedanëve të tjerë. Por<br />
Markoja këtyre xhelozive i përgjigjej me fisnikëri dhe tolerancë duke u<br />
thënë-‘’Kush është i zoti, merr nesër diplomë në betejë” Markoja ishte njeri i<br />
dashur dhe fjalë pakët.<br />
Kjo gjuha arbërishte<br />
është gjuhë trimërie<br />
e fliti Admiral Miauli<br />
Boçari dhe gjithë Suli<br />
Më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra ushtrisë së<br />
Mustafa Bushatit, shqiptar edhe ky, Pasha i Shkodrës. Vdekja Marko Boçarit<br />
u bë e njohur në të gjithë Europën, ai i kishte shkruajtur një letër Bajronit kur<br />
ky ishte rrugës për në Mesollogji. Poeti i madh anglez Lordi Bajron erdhi kur<br />
Marko Boçari kishte vdekur, dhe mbajti një fjalim mbi varrin e Markos i<br />
veshur me kostumin e njohur kombëtar shqiptar ose arvanitas..Pas pak<br />
kohësh turko-egjiptianët u përpoqën ta poshtrojnë varrin e Marko Boçarit,<br />
por arvanitët (shqiptarët) myslimanë u sulën kundër tyre dhe i penguan të<br />
poshtërojnë varrin e heroit. Ata e morrën trupin e Markos dhe e varrosën me<br />
nderim heroik, me një cermoni të thjeshtë.<br />
164
Labëria kur dëgjoi<br />
Se u vra Marko fajkoi<br />
Ra në zi e ra në goj<br />
Kënga i mbeti në goj<br />
Në vitin 1832, me urdhër të qeverisë së atëherëshme greke, Mamurasi dhe<br />
Papakosta bllokuan dhe dogjën shtëpinë e Noti Gj. Boçari dhe të gjitha<br />
dokumentat historike të prejardhëjes të fisit të Boçarëve. Marko Boçari vdiq,<br />
por figura e tij u bë legjendë. Shumë historianë grekë na e deklarojnë Marko<br />
Boçarin dhe shumë heronjë të tjerë shqiptar të revolucionit të 1821, si grekë<br />
dhe jo shqiptar, duke patur parasysh që Markoja dhe të tjerë heronjë të 1821,<br />
i përkisnin fesë ortothokse. Është fatkeqësi për atë komb, kur historianët e atij<br />
kombi ngatarojnë fenë me racën. Që Marko Boçari ishte shqiptar dhe bir<br />
shqiptari, këtë na e deklaron në vitin 1994, nipi i tij me të njëjtin emër Marko<br />
Boçari profesor në Universitetin e Kuinslendit në Australi. Kur reagonte<br />
ashpër ndaj deklaratës së një deputeti grek që mohonte kontributin shqiptar<br />
në revolucionin e 1821 dhe origjiniën shqiptare të Marko Boçari. ‘’Komentet<br />
e mia të me poshtëme kanë të bëjnë me një letër të publikuartë një ministri<br />
grek, që ka deklaruarse nuk paska shqiptar në Greqi. Duket qartë se ministri<br />
ose nuk ka dijeni çfarë ndodh aktualisht në vendin e tij, ose ka vendosur të<br />
injorojë faktet. Është fakt se në Greqika më shumë se një milion shqiptar<br />
ortodoks. Prindërit e mi nuk kanë folur kurrë greqisht me mua,por vetëm<br />
shqip, se ata ishin krenarë për origjinën e tyre shqiptare dhe fisin e tyrë<br />
shqiptar” 44 .<br />
44 Vërej: Me fjalën Arvanitas kuptojmë Shqiptarë para krijimit të shteteve Ballkanike.<br />
Shkrimtarët Bizantik shqiptarët e sotëm i quanin Arvanitë, shkrimtarët Latinë<br />
shqiptarët e sotëm i quanin Albanë, kurse shkrimtarët osmanë dhe arabë shqiptarët i<br />
quanin Arnaut. Pra arvanit, alban dhe arnaut është emërtimi i kombit të sotëm<br />
shqiptar. Në Fjalorin e gjuhës greke fjala arvanit shpjegohe me origjin albanian.<br />
Janë shfrytëzuar biblioteka e ‘’Lidhja Arvanitase e Greqis’’ dhe libri i studiuesit grek<br />
Titos Johalas ‘’Fjalori dy gjuhës greqisht-shqip i Marko Boçarit’’<br />
165
LOGOS<br />
Bog��ia etimologiei populare albaneze<br />
Una din tr�s�turile limbilor str�vechi - mai pu�in studiat� - este<br />
etimologia popular�, ne�tiin�ific�. Limba albanez� dispune de o<br />
bog��iei uluitoare în etimologia popular�. Chiar dac� uneori<br />
argumentele lingvistice sunt pu�ine, merit� s� fie cunoscute cel pu�in<br />
fantezia �i puterea expresiv� a limbii albaneze. La cuvintele ce<br />
urmeaz�, o contribu�ie deosebit� au dat arb�re�ii din Italia �i<br />
arvani�ii din Grecia, în frunte cu regretatul savant Aristidh Kolia.<br />
Prin limba albaneza de astazi se pot explica mai multe cuvinte,<br />
expresii, compozitii si chiar nume de zei sau de locuri pomenite de<br />
Homer in capodoperele sale. O parte din aceste cuvinte sunt 'traduse'<br />
desigur datorita etimologiei populare. Autorul incearca sa sugereze<br />
ca anumite limbi, chiar prin posibilitatile pe care le au in etimologia<br />
populara, inca fragila din punct de vedere stiintific, isi dovedesc<br />
posibilitatile imense de a dovedi ca descoperirea scrisului la unii si<br />
cultul oralitatii la altii nu-i poate lua nimanui din vechime.<br />
Shqip Anglisht Fjalia pellazge=shqipe Fjalia në Anglisht<br />
Afërdita / Aphrodita / Afër dita / Near daylight.<br />
Agora / (Shesh prej guri) Agoras / Asht gur / It is made of stone.<br />
Akea / Achaea / A ke / Have you?<br />
Arbana / Arbana / Arë bana / (I) made ar-able land.<br />
Arbëri / Arbëri / Arë bëri (He) made arable land.<br />
Arkeleu / Arçel / Archelaus / Arë ke le / Arë çel Arable land (you)<br />
were born / (he) makes.<br />
Artemis / Artemis / Arë themi-s / Arable land (we) say.<br />
Atamene / Athamanes / A thamë ne / Did we say …?<br />
Athina (Perëndi e diturisë) / Athena / A thina / thena / Do we say?<br />
Bukefali / Bucephalus / Bukë falës / Bread gratis-giver.<br />
Bylis / Byllis / Pylli / The forest.<br />
Dea / Dea / Dhea (Dheja, Dheu) / The soil.<br />
Demetër / Demeter / Dhe mitër / Fertile soil.<br />
Desareti / Dessareti / Deshë are -ti / Rams (fed on) arable land.<br />
Drumodi / Drymodes / Dru madh / Large wood.<br />
166
Edesha (qytet) / Edessa / E desha / Deshë-a / (I) wanted (it). / The<br />
rams.<br />
Efesi / Ephesus / Është veshi / It is the ear / dressing.<br />
Efesian / Ephesian / Është vesh-jan / It is listener / tailor.<br />
Egnatia / Egnatia / E njatia (zgjatia) / The stretched.<br />
Eleutheri / Eleutherius / E leu dheri / The soil gave born to (him/her)<br />
Epiri / Epirus / E pira / The drinking.<br />
Eskili / Aeschylus / E shkeli / (He) stepped on.<br />
Eskulapi (Perëndi e mjeksisë) / Aesculapius / E shkula pi / Root out<br />
and drink.<br />
Ftia / Phthia / Dhia / Goat.<br />
Gigae / Gygaea / Gji gja / Wide harbour.<br />
Gulam / Gulam / Ku lamë / Where did (we) leave?<br />
Hera / Hera / Era / The wind.<br />
Himeti / Hymettus / Hi mbeti / (It) remained ash.<br />
Hipia / Hippias / I pi (pirë) / Drunken.<br />
Isa / Issa / Isha / (I) was.<br />
Itaka / Ithaca / I thaka / It makes dry / them feel cold.<br />
Kalsidika / Chalcidice / Kalë si dhi ka / Black horse like goat (he) has.<br />
Karano / Karano / Ka ranë / rërë / There is sand.<br />
Kasandra / Cassandra / Kasha /kesha /kisha andrra / (I) had dreams.<br />
Kavalla (Port detar në Greqi) / Cavallo / Ka valë / There are waves<br />
(seaport in Greece).<br />
Kos (ishull) / Cos / Kos / Yogurt<br />
Lisus / Lissus / Lesh / Lis / Wool / Oak.<br />
Mallakastra / Mallakastra / Mal kashtër / Straw stack<br />
Mendoçino / Mendocino / Mendo çin / kë / Think of whom.<br />
Menelau / Menelaus / Me ne leu / With us (he) was born.<br />
Mikena / Mycenae / Mik kena / Friends we have.<br />
Molosi / Molossia / Mbolle shi / (You) sowed rain.<br />
Pegas / Pegasus / Pe gja (gjë) / Did (you) see anything?<br />
Pela / Pella / Pela / Mare.<br />
Pellazg / Pelasgian / Pela -azg / Whoever has mares.<br />
Penelopa / Penelope / Pen (Pend) e lopë / Plough and cow.<br />
Perdika / Perdiccas / Për dikë / For somebody.<br />
Persefoni / Persephone / Përse vonë / Why late?<br />
Perseu / Perseus / Përse / Why?<br />
Pirro / Pyrrhus / Pi rro / Drink (and) live.<br />
Pitian / Pythian / Pi ti, janë. / You drink, (they) are.<br />
167
Poseidon / Poseidon / Po, se i don / Yes, because (he) wants (them).<br />
Potidea / Potidaea / Pote dhea / Earthen pot.<br />
Priam (Mbreti i Trojës) / Priam / Prij jam / I parë jam / Leader I am /<br />
The first I am.<br />
Salamina / Salamis / Sa lamë / How many did (we) leave?<br />
Simois / Simois / Si mua ish / Like me was.<br />
Skae / Scaea / Skae / Skaj / Edge.<br />
Skamandër / Scamander / S’kam andërr / (I) have no dream.<br />
Strimon / Strymon / Shtrim / Laying down.<br />
Detis (Perëndi e detit) / Thetis / Deti / Sea<br />
Thesalia / Thessaly / Thesa li-ni / Linen sacks.<br />
Tiranët / Tyrants / Të rëndët / The heavys.<br />
Tire / Tyre / Tirë / Wine vat.<br />
Trakë / Thrace / Trokë (tokë, dhe) / (To be) penniless (on ground).<br />
Zeus / Zeus / Zë / Voice.<br />
168<br />
(Nga posta elktronike)
DEBAT * DEZBATERE<br />
MIHAI ZAMFIR 45<br />
Shqiptarët dhe vdekja / Albanezii �i moartea<br />
Historia, ashtu siç e kemi praktikuar dhe mësuar deri më tash, është<br />
plot vese përsa u përket disa kritereve zhbirues. Vdekja, feja,<br />
potenciali etnogjen, potenciali glotogjen etj, nuk janë trajtuar<br />
asnjëherë me vëmendjen e duhur. Nëse në kohën tonë përbën rrezik të<br />
caktosh çastin e lindjes së një gjuhe apo të një populli, çështja e<br />
vdekjes mund të përkapet me mjaft saktësi. Gjer edhe vetëm nga këto<br />
konsiderata, përndryshe të pamjaftueshme, roli i vdekjes në jetën e një<br />
populli është përcaktues. Mirpo ekzistojnë popuj, për të cilët faktori<br />
vdekje është vendimtar. Në këtë situatë është populli shqiptar, vëllai<br />
binjak i popullit rumun. Kur e themi këtë, kemi parasysh kohët më të<br />
lashta, nga na vijnë të dhëna lidhur me popullin shqiptar.<br />
Siç dihet tepër mirë, protoshqiptarët janë ilirët, emërtim që përfshin<br />
dalmatët, epirotët dhe dardanët, por edhe shumë të tjerë. Për këta ilirë,<br />
si edhe për thrakët (por edhe për dakët), është vështirë të thuhet se<br />
kanë ardhur nga diku edhe thjesht për faktin që ata kanë qënë vendës<br />
dhe banorë të gjithëhershëm të Ballkanit e të hapësirës karpatodanubiano-pontike.<br />
Thënë më shkurt: janë pellazgë... Këtu i gjetën<br />
edhe dyndësit protogrekë: akejtë, jonianët, dorianët. Për këtë arsye,<br />
protogrekët, pra grekët antikë, kur nisen të pasurojnë panteonin, vjelin<br />
pa hesap nga panteoni i vendësve të gjithëhershëm, të cilëve,<br />
padyshim, nuk kanë ndërmend t’u paguajnë ndonjëherë të drejtë<br />
autorësie. Përkundrazi, në përputhje me zakonin e vjetër të të gjithë<br />
plagjiatëve, do të synojnë ta kenë vetë prejardhjen më të themeltë. Një<br />
rast të tillë përfaqëson edhe Zeusi i madh, kreu i panteonit grek.<br />
Mirpo, përballë pretendimeve të shkruara të grekëve, ekzistojnë edhe<br />
pretendimet e vërtetuara me objektivitet të arkeologjisë. Njihet tashmë<br />
fakti që tempulli më i hershëm ballkanik i Zeusit, është ai i Dodonës.<br />
45 Historian, gjuhëtar, doktor në biokimi, lindur në vitin 1942, i përndjekur nga<br />
regjimi komunist, autor i mbi 200 punimeve shkencore, përhapës konceptesh të reja<br />
në fushat e biokimisë evolutive, taksonomike dhe të paleokimisë, me ndihmesë të<br />
shënuar në nivel ndërkombëtar në biokiminë sistematike dhe në lëmin e shkrimeve të<br />
zhdukura. Jeton në Bukuresht.<br />
169
Dodonë që ndodhet në Epir dhe Epiri ka qënë në lashtësi gjithçka, por<br />
truall grek jo. Në fakt, grekët e lashtë, që ishin, si të gjithë të ardhurit,<br />
jashtëzakonisht ksenofobë, ushqenin ndaj epirotëve ndjenja të njohura<br />
ashpërsie. Rasti më ilustrues është ai i Aleksandrit të Maqedonisë<br />
(«barbari», që ishte i biri i Filipit II), e ëma e të cilit, Olimpia, ishte<br />
për grekët një akrep i vërtetë. E si mund të ishte ndryshe, kur nuk qe<br />
greke?<br />
Por, nëse gjërat do të mbeteshin vetëm në kuadrin e mitologjisë, do të<br />
kish qënë mirë. Mirpo grekët donin medoemos të shkruanin edhe<br />
historinë e jo shkeleshko, por në mënyrë të atillë që të shihej qartë se,<br />
para tyre s’pat gjalluar kurrgjë e vlefshme. Nga kjo pikënisje dhe nga<br />
vetëadhurimi, morën jetë porositë letrare që grekët i bënë bardit thrak,<br />
Homerit të verbër, me qëllim që ky të shkruante « Iliadën » dhe<br />
« Odisenë ». E, meqë poetët e mëdhenj thrakë Orfeu, Tamirisi dhe<br />
Muzeu ishin tashmë legjenda, Homeri mbetej i pranueshëm. Përse<br />
Homeri ishte thrak e jo grek, kjo nuk është vështirë për t’u kuptuar.<br />
Fakt mbetet që ky Homer ngjiz një Iliadë monumentale, e cila, kur<br />
shkruhet edhe në greqisht për të mos u bjerrur (ishte koha e Perikliut),<br />
hap në epokë një skandal të stërmadh falë pretendimit të athinasve<br />
lidhur me ndryshimin e një kapitulli mjaft të ndjeshëm nga ana<br />
politike. Po: politike e jo poetike. Është fjala për Boiotaia-n, pra<br />
kapitullin ku paraqiten trupat ushtarake detare të kreshnikëve që nisen<br />
të ngjizin qytetërimin grek në Trojë. Tradicionalisht (pra, me vlerë<br />
historike absolute), prania e së keqes nis me flotën e Beocisë, shumë<br />
më e madhe në numur anijesh, e fuqishme dhe e armatosur shkëlqyer<br />
në krahasim me flotat e tjera. Diku në mesin a në bishtin e flotave,<br />
përmendet edhe flota athinase. Pra kurrsesi nuk përmendet në ballë të<br />
luftës, çka për grekët është e papranueshme. Prandaj historia<br />
rishkruhet. E pastaj shkojnë grekët në Trojë. Se ç’ndodh në Trojë,<br />
vetëm Zoti i Madh e di. E qartë është se grekët, të cilët, siç e pamë,<br />
kishin telashe të mëdha hierarkish mesveti, ishin shumë më të qetë sa<br />
u përket kundërshtarëve, të cilët i paraqisnin me aq sa i njihnin (shih<br />
rastin e mbretit thrak Rezos). Një nga skenat e mbamendshme të<br />
« Iliadës » është tubimi në sheshin e kështjellës, kur, në varësi të<br />
situatës, e marrin fjalën Priami, Paridi, si dhe mjaft nga zyrtarët e tjerë<br />
trojanë. Çdoherë veç, formula e tyre është pashmangshmërisht:<br />
« Dardanë dhe trojanë! ».<br />
Të mos harrojmë se ndodhemi në Trojë, ku banonin trojanët (të<br />
ndihmuar nga të afërmit e tyre thrakë). E, nëse formula e ligjërimeve<br />
170
drejtuar banorëve niste me përmendjen e nderuar të dardanëve, që nuk<br />
ishin banorë të Trojës, kjo tregon ose që numuri i dardanëve në Trojë<br />
ishte tepër i madh (gjë që, në kohë lufte, kur buka kushton shtrenjt,<br />
flet jo pak për vlerën e dardanëve), ose që ishin shumë trima. Po t’u<br />
themi gjërave me emrin e tyre, të dyja situatat janë të vërteta: dardanët<br />
ishin edhe të shumtë në numur, edhe tepër trima.<br />
Fakti që kjo farë ilirësh, e shndrruar tashmë në farë shqiptarësh,<br />
përmendet tërthorazi nga grekët si më e lashtë se ata vetë, duhet t’u<br />
tregojë mjaft të fshehta banorëve të sotëm të Ballkanit.<br />
Ka edhe një histori jopolitike, që del drejtpërdrejt nga arkeologjia. Kjo<br />
histori na thotë se ilirët, për habinë e madhe të grekëve, me një lëvizje<br />
të vetme, arrijnë të djegin me zjarr e me hekur të hatashmet qytetekështjella<br />
qiklopike, të cilat me aq vështirësi kishin mësuar grekët t’i<br />
ndërtonin, pikërisht pasi vetë këta patën rrënuar mbretërinë e hijshme<br />
minoike, duke u shpallur pasardhës të hyjnorit Minos. Vallë pse t’i<br />
kenë vrarë prindërit e vet, përderisa edhe minojasit, sipas grekëve,<br />
paskëshin qënë pò grekë?!<br />
Duhet të kemi parasysh edhe një gjë kur flasim për shqiptarët. Ata<br />
janë pasardhësit më të drejtpërdrejtë të ilirëve. Sikurse ilirët,<br />
shqiptarët kanë disa tipare të jetuari, historike dhe karakteri, si të<br />
paraardhësve. Në radhë të parë, habitat-i natyror ku kanë jetuar ilirët<br />
(e ku sot jetojnë shqiptarët), është një habitat mjaft i ashpër. Ilirët<br />
jetonin në varësi të maleve të tyre dhe ishin njerëz mjaft trima,<br />
luftëtarë të aftë, të cilëve asgjë s’mund t’ua priste udhën. Lundrimi<br />
dhe piratëria ishin për ta një mënyrë të mbijetuari. Por jo e vetmja.<br />
Lidhur me lundrimin, mund të themi se, për të qënë lundërtarë të mirë,<br />
ilirët duhej të ishin edhe anijendërtues të shquar. Historia i gjen edhe<br />
në Azinë e Vogël dhe në Egjipt, ku arrijnë dhe lenë gjurmë. Ilirët janë<br />
edhe gdhendës të shkëlqyer druri, siç mund të shohim sot në të afërmit<br />
e tyre rrënjorë, dakët e Maramureshit. Me vetëm kaq, imazhi i ilirëve<br />
do të ishte i cunguar. Ata ishin, si edhe shumica e thrakëve, njohës e<br />
përpunues të pashoq të hekurit. Po si mund të ishin ndryshe këta<br />
njerëz që lindeshin me shpatë në dorë dhe e përdornin atë si pakkush?<br />
Nuk ishte e vetmja metalurgji e tyre. Lashtësia i njeh edhe si arpunues<br />
e argjendarë, në kuptimin e minatorëve dhe përpunuesve të metaleve<br />
të çmuara. Është i njohur rasti i pirustëve, ilirë që u sollën në zonën e<br />
Maleve Apuseni (Perëndimorë) për të shfrytëzuar pasuritë<br />
nëntokësore të Thrakës. Kjo dyndje krahu të kualifikuar pune ka<br />
qëndruar në themelet e industrisë së arit të shtetit dak dhe ka qënë e<br />
171
mundur vetëm në kontekstin e marrëdhënieve vllazërore iliro-dake.<br />
Ishte, më në fund, një çështje në gjirin e familjes.<br />
Tek ilirët, e më pas tek shqiptarët, lidhjet familjare, në kuptimin e<br />
gjerë, por edhe të ngushtë, janë të pashkatërrueshme. Në këto kushte,<br />
fjala e dhënë është ligj, sepse fjala e dhënë bashkon fisin, kombin, dhe<br />
përcakton respektin ndaj tyre, teksa shkelja e fjalës së dhënë përbën<br />
çnderimin më të ashpër në gjirin e shqiptarisë. Thrakët, ilirët dhe sot<br />
shqiptarët, janë etni tejet të fuqishme dhe që kanë një natalitet të<br />
pakufishëm. Shqiptarët janë një popull që, gjatë historisë, e kanë çuar<br />
jetën mes natalitetit të lartë dhe pasurivë natyrore mjaft të pakta. Kjo i<br />
ka detyruar të gjallojnë në një mënyrë, të cilën historia ua ka bërë<br />
natyrë të dytë... Që nga Troja e deri tek Oborret e princëve rumunë,<br />
iliri e më pas shqiptari, ka jetuar si ushtar. I çmuar për trimërinë,<br />
nderin dhe shpirtin vetëmohues, ky njeri, në fakt ka jetuar duke kryer<br />
këmbimin më të dhimbshëm: ka dhënë jetën që të mund të jetonte<br />
derisa ta kapte vdekja. Pasoja është një e vetme: mes një lindshmërie<br />
shumë të lartë dhe një vdekshmërie edhe më të lartë, vendoset një<br />
konkurrencë që e bën jetën mjaft të shkurtër dhe që cakton një rrjedhje<br />
e shkëmbim shumë më të shpejtë brezash se sa në popujt e tjerë: ja<br />
çelësi i një rruge të dendur e të dhimbshme jete. Mirpo ky fakt i<br />
trishtëm, i paguar me shumë gjak, i bën ilirët e më pas shqiptarët një<br />
popull gjithnjë të ri, të fuqishëm e trim. Shqiptarët linden shpejt dhe,<br />
meqë jetojnë pak, nuk ia lejojnë vetes të jetojnë në gjunjë.<br />
Për fat të keq, ilirët janë dashur vetëm nga trojanët e nga thrakët, kurse<br />
shqiptarët - vetëm nga rumunët, ngaqë, edhe në rastin e parë, edhe në<br />
të dytin (në fakt, i njëjti) e tillë është dashuria mes vëllezërve, që<br />
kalojnë të përqafuar nëpër histori, duke ardhur nga përjetësia e duke u<br />
hedhur plot guxim në ujrat e turbullta të së ardhmes.<br />
P.S. Ndokush mund të thotë (mbase i habitur): ç’është ky rumun që i<br />
do kaq shumë shqiptarët?! Në fakt, nuk mund të jesh rumun dhe të<br />
mos i duash shqiptarët, sepse shqiptarët janë një alter ego i rumunëve.<br />
Duke i dashur shqiptarët, do veten tënde si rumun. Mungesa e kësaj<br />
dashurie nuk është gjë tjetër veçse pasoja e drejtpërdrejtë e mungesës<br />
së ndjesisë së identitetit kombëtar rumun, një vuajtje tejet e rëndë. Një<br />
vuajtje e tillë mund të sjellë vdekje popujsh.<br />
172
PENA QË S’U THYEN<br />
CONDEIE CARE NU S-AU FR�NT<br />
FREDERIK RESHPJA<br />
Unul din marii lirici ai literaturii albaneze, poet, eseist �i ziarist n�scut la<br />
Shkodra, Albania, în anul 1941, a suferit peste un sfert de veac în închisorile<br />
comuniste, autor al volumelor: "Rapsodii albaneze", "În acest ora�", "Enisé,<br />
enisé", "Veni ceasul s� mor din nou".<br />
Cronic�<br />
O frunz� deveni pas�re �i plânse peste m�slini<br />
Din s�tucul de vis-a-vis au ie�it b�trânii<br />
Alergând dup� sufletele ce umblau în aer<br />
Înspre Calea Lactee<br />
Cei uci�i au fost în�ira�i în Pia�a "Democra�ia"<br />
Înveli�i în cear�afurile nun�ii<br />
Dar presa a spus c� alegerile fuseser� oneste<br />
libere �i corecte. La fel - televiziunile<br />
Pe urm� a fost sp�lat sângele<br />
M�slinii strâmba�i de durere<br />
Ah, M�slini ai Albaniei �i pacea voastr� blestemat�...<br />
Ave, mama mea!<br />
Stau sub ploaie. E singurul lucru dorit.<br />
Cine-i acesta? Întrebau pic�tueile pe fruntea mea<br />
Astfel auzit-am vocea ploii<br />
Într-o zi de var� lâng� b�trânul stejar<br />
La poarta l�sat� deschis� <strong>pentru</strong> p�s�ri<br />
Vai, tân�r �i frumos când eram<br />
credeam c� toate ploile lumii cad de dragul meu<br />
Dar dup� atâ�ia ani �tiu c� n-are nici un rost s� plou�<br />
S-a dus �i mama mea sub o ploaie de marmur�<br />
din arheologia zeilor ce cad<br />
173
Ave, mama mea!<br />
Doar în tine am crezut<br />
Alt dumnezeu niciodat� n-am avut. Amen!<br />
Ve�nic<br />
Tu, aer al seri învele�te-m�, veni ceasul s� mor din nou<br />
Când se vor închide ochii mei, nu va mai exista marea<br />
�i b�rcile lacrimilor se vor bloca pe mal<br />
M� dus �i ploile las încuiate<br />
dar m� voi întoarce în fiecare anotimp s� iubesc<br />
Am fost chiar triste�ea lumii<br />
O, aer al serii, învele�te-m�, veni ceasul s� mor din nou.<br />
Ie�i din regatul pietrei!<br />
De atâta vreme bat la marmur�<br />
O mie �i dou� mii de ani.<br />
Ne-am s�rutat prin str�vechile iliade<br />
Când la harpe cântau homerii<br />
O, lun� a ploii, oarba cea m�rea��<br />
Compune o iliad� <strong>pentru</strong> mine<br />
Dup� ce va c�dea �i ultima Trioa<br />
St�-ncuiat�-n piatr� inima mea<br />
O mie �i dou� mii de ani.<br />
Ie�it-am din guernica acestei nop�i<br />
Ucis s�albatic<br />
Calul negru al triste�ii<br />
Pe vechea c�rare m� a�tepta.<br />
Ce m-a r�sturnat calul negru al triste�ii<br />
�i c�zut-am precum în balade<br />
Cioplit în vechile gravuri<br />
Peste armura nop�ii.<br />
Tors<br />
Iubire pierdut�<br />
Ucis într-o prim�var� zadarnic�<br />
P�r�sit de lumea toat�<br />
Doar calul negru al triste�ii se plimb�-jur<br />
Plângând dup� vechiul st�pân.<br />
174
Arlechinii<br />
Plecat-au arlechinii speria�i de sub acoperi�ul basmului<br />
Când am s�rutat prima oar�.<br />
A plâns micu�a fat�: dar cine �tie<br />
Poate îns��i copil�ria plângea. În gr�din�<br />
Din fereastra basmului, arlechinii<br />
Priveau tri�ti, plini de lacrimi.<br />
N-am vrut s�-i sperii pe bunii arlechini<br />
N-am vrut, dar nu pot face altfel<br />
Sub orice m�r, chiar sub orice pom<br />
Mereu o Eva m� a�tepta.<br />
Cerul de fl�c�u pe pliscul unei p�s�ri<br />
C�zut-a peste codru, iar din<br />
Calea Lactee cade �i tot cade<br />
Trifoiul aurit al cerurilor.<br />
Clopotele nop�ii bat cu veselie<br />
T�iate de luna lui mai<br />
Cerul de fl�c�u pe pliscul unei p�s�ri<br />
Disp�rut-a dup� poarta curcubeului.<br />
Cerul tinere�ii<br />
Piere dup� poarta culorilor tinere�ea-mi<br />
�i triste�ea m� acoper�<br />
Sub o lun� ce nu �tie s� zâmbeasc�<br />
Într-o lume ce nu m�-n�elege.<br />
Poetul în de�ert<br />
Absurditate cu nimic de spus <strong>pentru</strong> televiziunile lumii<br />
Rar, câte un nor, evadat de turma norilor<br />
Pleac� ame�it din peisajul arabic.<br />
El st� acolo cu capul în mâinile de�ertului<br />
face cu mâna la avioane<br />
A�teapt� o rândunic� ce nu va veni niciodat�.<br />
175
IMAGO MUNDI<br />
HISTORIA E GREQISË SË LASHTË DHE E<br />
PERSONALITETEVE TË SAJ NË ANEKDOTA<br />
ISTORIA GRECIEI ANTICE SI A PERSONALIT�TILOR<br />
SALE ÎN ANECDOTE<br />
Këngëtari grek Simonides* e luti një ditë Themistokliun** që të bënte<br />
një padrejtësi.<br />
- Po të të kërkoja të këndosh me zë fals në teatër, do të pranoje? - ia<br />
ktheu Themistokliu.<br />
* Simonides i Hios-it (556-468 para Krishtit), poet grek, më i rëndësishmi për kohën e<br />
vet, krahas Pindarit, ka qënë mjeshtër i lirikës korale. Kompozoi epinikë, elegji. Oda<br />
erotike, epigrame.<br />
** Themistokliu (524-459 para Krishtit), politikan athinas, lider i grupimit demokratik<br />
të kohës, themelvënësi dhe komandanti i flotës greke që shkatërroi flotën persiane në<br />
betejën detare të Salaminës (shtator 480 para Krishtit), duke shpëtuar kësisoj<br />
pavarësinë e poliseve greke. Vdiq në Perandorinë Perse, ku u strehua pasi u përndoq<br />
në vitin 471 p.K. prej oligarkëve.<br />
Euripidi* e pyeti një ditë Sokratin** ç’mendim kish për idenë e<br />
Heraklitit*** panta rhei (gjithçka rrjedh). Sokrati heshti një copë herë,<br />
pastaj u përgjigj me qetësi: - Ajo që kam kuptuar nga filozofia e tij<br />
duket një mrekulli. Por dua të shtoj se çdo njeri duhet të jetë një notar<br />
i përkryer, po qe se nuk do që të mbytet në këtë përrua universal.<br />
* Euripidi (480-406 p.K.), tragjedian grek, autori i 92 veprave, nga të cilat janë ruajtur<br />
vetëm 18: Alcesta, Medeea, Oresti, Elektra, Ifigjenia në Aulidë etj.<br />
** Sokrati (469-399 p.K.), propagandues i ideve edhe me gojë. U dënua me vdekje<br />
nën akuzën se pervertoi rininë, duke e bërë të mos besonte në perënditë. Sipas tij, tek<br />
e vërteta mund të arrish përmes meditimit dhe majeutikës.<br />
*** Herakliti i Efesit (544-483 p.K.), filozof grek, mendonte se parimi themelor i<br />
ekzistencës është zjarri: « Të gjitha ndryshohen në zjarr dhe zjarri shndrrohet në të<br />
gjitha sendet ». Ai mendonte se bota ndodhet në n jë ndryshim të përjetshëm, njëlloj si<br />
një lumë në të cilin rrjedhin vazhdimisht ujra të tjera.<br />
176
Në vitin 399 p. K. udhëheqja e qytezës së Athinës vendosi ta vriste<br />
Sokratin duke e helmuar,nën padinë se ishte ateist dhe korruptues i të<br />
rinjve. Ksanthtipi*, e cila ndodhej atje, ia plasi të qarës.<br />
- Ti po vdes pa faj!- i tha ajo.<br />
Filozofi gjeti një përgjigje shpirtërore:<br />
- Ksanthipi, a mos do të të pëlqente më shumë që të vdes me faj?<br />
* E shoqja e Sokratit (?-390 p.K.), sipas përshkrimit që i pat bërë Ksenofoni, është<br />
simboli i bashkëshortes më grindavece dhe keqkuptuese.<br />
Sokratin e pyeti njëmik:<br />
- Çfarë të bëj, të martohem apo jo?<br />
- Oh, miku im i shtrenjtë. Njëlloj është. Si të martohesh, si të rrish<br />
beqar, pas dhjetë vjetësh gjithsesi do të pendohesh!<br />
Duke qënë tejet të rreptë, të rritur në frymën e detyrës, të përçmimit<br />
ndaj vdekjes, në një jetë plot me privacione, spartanët ishin të kursyer<br />
edhe në fjalë, pra flisnin fare pak. Kjo mënyrë të foluri ka mbetur deri<br />
më sot nën epitetin « lakonik », sipas emrit të trevës Lakonia*, ku<br />
shtrihej Sparta**. Në shekullin V p.K., ishulli Samos*** ngriti krye<br />
kundër sundimit athinas dhe kërkoi ndihmën e Spartës. Një person që<br />
u dërgua për t’u kërkuar grurë, bëri çmos që t’u përshtatej spartanëve.<br />
Duke u rrëfyer thasët e zbrazët, ai tha vetëm kaq:<br />
- Mbushini! Para se t’ia kthenin thasët të mbushur, spartanët e<br />
qortuan: - Thasët ishin bosh. Mjaftonte të na i tregoje. Mëso të flasësh<br />
më pak!<br />
* Krahinë në Juglindje të Gadishullit Peloponez, e qarkuar nga malet Parnon dhe<br />
Tajgetos dhe e përshkuar nga lumi Eurotas.<br />
** Qytet-shtet (polis) në Peloponez, vendbanimi më i rëndësishëm i Lakonisë,<br />
themeluar në shekullin X p.K. nga dorianët. Sparta do të bëhej rivali i Athinës në<br />
luftën për hegjemoni në Greqi. Në vitin 192 p.K. u nënështrua nga Roma.<br />
***Ishull në Detin Egje (491 km2), atdheu i Pitagorës, i banuar qysh nga mijëvjetshi i<br />
tretë p.K., njohu kohën e lavdisë gjatë sundimit të tiranit Polikrat (538-5<strong>22</strong> p.K.). Në<br />
shekullin V p.K. hyri nën sundimin e Athinës.<br />
Kur u bë i famshëm, Platonin* filluan ta ftonin në Oborrin e tiranit<br />
Dionisios të Sirakuzës. Gjatë një banketi, tirani e pyeti filozofin: -<br />
Çthuhe në Athinë për mua? - Athina ka gjëra më të rëndësishme për të<br />
bërë se sa të flasë për ty, iu përgjegj Platoni.<br />
177
*Platoni (427-347 p. K.), filozof grek, njëri prej mendimtarëve më të mëdhenj të<br />
lashtësisë. Është dishepulli i Sokratit dhe shfaqet si zëdhënësi i këtij në dialogjet e<br />
famshme Banketi, Parmenide, Felon, Shteti etj. Themeloi në Athinë (rreth vitit 387<br />
p.K.) shkollën filozofike Akademia. Sipas Platonit, realitetin e vërtetë e përfaqësojnë<br />
idetë ose trajtat; këto ekzistojnë në vetvete, jashtë hapësirës e kohës. Sendet e realitetit<br />
të prekshëm (të afërt) nuk do të ishin përveçse kopjet apo hijet e degraduara të ideve.<br />
Në vizionin e tij, shkenca bazohej në rikujtimin (anamnesis) e ideve, të cilat shpirti i<br />
pavdekshëm i njeriut i sodit në një ekzistencë të mëparshme.<br />
Një gjeneral pers u dërgoi lajm spartanëve:<br />
- Nëqoftëse do të depërtoj në Greqi, do ta përshkoj gjithçka nëpër zjarr<br />
e shpatë. Besnikë precepteve të lakonizmit, spartanët iu përgjegjën:<br />
- Nëqoftëse...!<br />
Alqiviadhi* kishte një qen jashtëzakonisht të bukur. Një ditë, për<br />
habinë e miqve dhe të njohurve të vet, ia preu bishtin. Një mik i tha se<br />
krejt qyteti po e mbante nëpër gojë, duke e qortuar për këtë veprim. -<br />
Pikërisht këtë dua, u përgjegj Alqiviadhi. Ndërkohë që athinasit do të<br />
merren me bishtin e qenit tim, nuk do të thonë asgjë për mua.<br />
* Politikan dhe gjeneral i shquar athinas, Alqiviadhi (480-404 p. K.) pati mësues<br />
filozofin Sokrat, mori pjesë në luftën ndërmjet Athinës e Spartës për hegjemoni në<br />
Greqi, ndërsa në mbarim të saj gjeti strehim në Oborrin e satrapit pers Farnabaz. U vra<br />
nga persët në Melisa të Frigjisë.<br />
Në pranverën e vitit 480 p. K., një ushtri shumë e madhe perse sulmoi<br />
Greqinë. Këmbësoria greke komandohej nga Leonidha*, mbreti i<br />
Spartës. Një zbulues i raportoi këtij se armiqtë ishin aq të shumtë sa që<br />
dielli do të errësohej nga moria e shigjetave të tyre. - Aq më mirë, iu<br />
përgjegj Leonidha, do të luftojmë në hije!<br />
* Leonidha (?-480 p.K.), mbret i Spartës (488-480), u ngarkua të mbronte tokën e<br />
Greqisë nga dyndja perse. Me 7000 ushtarë, ai i bëri ballë ushtrisë perse në<br />
Thermopile, por, pas dy ditësh qëndrese, një tradhtar, Efialti, u tregoi persëve një<br />
rrugë që i çonte në shpinë të grekëve. Leonidha urdhëroi të tërhiqeshin, por vetë, me<br />
treqind spartanë dhe beotas, e vazhdoi luftën deri në fund. Në atë vend u ngrit më<br />
vonë një monument.<br />
Pasi u mund nga grekët*, mbreti pers Artakserks** u orvat t’i<br />
përçante. Duke ditur që gjeneralinga Teba, Epaminonda***, ishte<br />
armik i spartanëve, mbreti desh ta bënte për vete duke i dërguar<br />
178
dhurata tejet të çmuara. Por Epaminonda nuk ia pranoi duke e<br />
njoftuar:<br />
- Po qe se Artakserksi dëshiron të jetë mik i tebanëve, do ta ketë të<br />
siguruar nderimin tim pa më dërguar dhurata. Por po qe se është armik<br />
i grekëve, atëhere të jetë i sigurtë se nuk ka aq pasuri sa të më blerë.<br />
*Perandoria e persëve u përpoq disa herë me radhë ta pushtonte Greqinë, por qytezat<br />
greke, të bashkuara, arritën të vetëshpëtoheshin, duke e mundur perandorinë në beteja<br />
të famshme, si ato të Marathonës (490 p.K.), Salaminës (480 p.K.) etj.<br />
**Artakserksi II Mnemon (436-358 p.K.), mbret i Persisë (404-358 p.K.). Gjatë<br />
sundimit të tij, perandoria perse zuri të marrte tatëpjetën.<br />
***Epaminonda (420-362 p.K.), politikan dhe gjeneral teban, artizani i fitoreve në<br />
Mantineea (385 p.K. dhe 362 p.K.) dhe Leuktra (371 p.K.) kundër Spartës, çka i<br />
sollën tebës hegjemoninë në Greqi. Vdiq në fund të betejës së Mantineesë në vitin 362<br />
p.K.. Paskëtaj, fuqia e Tebës filloi të bjerë.<br />
179
CAELESTIS ARCUS<br />
F�r� scrupul, f�r� regret, f�r� ru�ine,<br />
în juru-mi ziduri-nalte ridicat-au.<br />
KOSTANTINOS KAVAFIS<br />
Ziduri<br />
�i stau acum aicea, cuprins de dezn�dejde,<br />
obsedat de soarta care m� cople�e�te.<br />
Aveam atâtea de f�cut, afar�!<br />
Ah, zidurile! Cum n-am b�gat de seam� c� se-n�l�au?<br />
N-am auzit zidarii lucrând �i nici un zgomot,<br />
Pe nesim�ite rupt de lume m-am trezit.<br />
Ferestrele<br />
în aste înc�peri întunecate, unde<br />
zilele m� apas�, r�t�cesc de colo-colo<br />
c�utând ferestrele. - De s-ar deschide<br />
una, ar fi o mângâiere. -<br />
dar ferestrele nu-s de g�sit sau n-oi fi eu în stare<br />
s� le descop�r. Poate a�a-i mai bine.<br />
Lumina ar însemna poate-un alt supliciu.<br />
Mai �tiu eu ce alte lucruri ar scoate la iveal�?<br />
nero nu se nelini�ti, când auzi<br />
prezicerea oracolului delfic:<br />
«fere�te-te de �aptezeci �i trei de ani!»<br />
Timp era berechet s�-�i duc� traiul:<br />
abia împlinise treizeci de ani. Sorocul<br />
ce-i h�r�zise zeul i-ajungea din plin<br />
spre a st�vili capcane viitoare.<br />
Sorocul lui Nero<br />
Se-ntoarce-acum la Roma, pu�in cam obosit,<br />
pl�cut� oboseal�, dup-o c�l�torie<br />
bogat�-n zile pline de desf�t�ri senzuale -<br />
în teatre, prin gr�dini, pe la palestre...<br />
180
serile, ah! din cet��ile-Ahaiei...<br />
�i voluptatea mai ales a trupurilor goale...<br />
A�a se gândea Nero. În Spania îns�, Galba<br />
î�i strânge-n tain�-armata �i-o instruie�te.<br />
Galba, b�trânul de �aptezeci �i trei de ani.<br />
Lumân�ri<br />
Zilele din viitor se a�eaz�-n fa�a noastr�,<br />
�ir de lumân�ri aprinse -<br />
lumân�rele aurii, vii �i calde.<br />
Zilele trecute ne r�mân în urm�,<br />
trist �irag de stinse lumân�ri;<br />
cele-apropiate mai fumeg� înc�,<br />
lumân�ri topite, reci �i îndoite.<br />
s� le v�d eu vreau; forma lor m� doare,<br />
m� doare-amintirea primei lor lumini.<br />
m� uit doar în fa��, la cele aprinse.<br />
înapoi eu nu vreau s� privesc, m� sperii<br />
ce iute spore�te �iru-ntunecat,<br />
ce iute se-nmul�esc lumân�rile stinse 46 .<br />
JORGOS SEFERIS<br />
Ni se spunea<br />
Ni se spunea: ve�i învinge dac� v� supune�i,<br />
Ne-am supus �i am aflat cenu�a.<br />
Ni se spunea: ve�i învinge când ve�i iubi.<br />
Am iubit �i-am aflat cenu�a.<br />
Ni se spunea: ve�i învinge când ve�i p�r�si via�a.<br />
Am p�r�sit via�a �i-am aflat cenu�a.<br />
Am aflat cenu�a. R�mâne s� ne reg�sim via�a,<br />
acum când nu mai avem nimic.<br />
46 Poeziile lui Kavafis au fost traduse de Elena Laz�r.<br />
181<br />
Trad. Ion BRAD.
ODISEAS ELYTIS<br />
Cel de-al doilea poet laureat al Premiului Nobel <strong>pentru</strong> literatur�, s-a n�scut<br />
la 2 noiembrie 1911 la Iraklion (Creta). Numele s�u adev�rat este Odysseas<br />
Alepoudelis. Dup� liceul la Atena, urmeaz� studiile universitare pe care, îns�,<br />
nu le va termina. A c�l�torit foarte mult în str�in�tate. În anul 1940 - an în<br />
care �i debuteaz� cu volumul Orient�ri - este mobilizat cu gradul de<br />
sublocotenent �i particip� la luptele din mun�ii Greciei �i din Albania<br />
împotriva invaziei italiene. Atunci va scrie unul dintre cele mai reu�ite poeme<br />
ale sale, intitulat "Cântec <strong>pentru</strong> sublocotenentul c�zut în Albania". În 1941,<br />
se îmboln�ve�te grav �i este trimis în spatele frontului. A fost director al<br />
radiodifuziunii grece�ti (1945), iar, din 1946, se dedic� exclusiv literaturii.<br />
Între 1969 �i 1974, anii dictaturii militare din Grecia, se autoexileaz� în<br />
Fran�a. În anul 1979, prime�te Premiul Nobel "<strong>pentru</strong> poezia sa, izvorând din<br />
fondul tradi�iei grece�ti �i punând în lumin�, cu puternic� senzualitate �i o<br />
inteligent� lucid�, lupta unui om modern <strong>pentru</strong> libertate �i activitate<br />
creatoare".<br />
Unul din pu�inii scriitori occidentali care s-au stabilit în arealul balcanic,<br />
celebrul autor al "Cvartetului din Alexandria", Lawrence Durrell, a spus:<br />
"Gândirea liric� a lui Elytis, îmbibat� de romantism, dezvolt� în fa�a noastr�<br />
o metafizic� de deplin senzualism spiritual. Stâncile, insulele, marea albastr�<br />
greac�, vânturile, pe de-o parte continu� s� fie reale, pe de alt� parte devin<br />
'embleme' cu sensul pe care l-am da simbolurilor din alchimie. Cu acestea î�i<br />
exercit� poetul magia �i �inem s� m�rturisim c� este vorba de o cu totul<br />
original� 'magie greac�' (...) Poeziile sale sunt crea�ii care invoc� spiritul<br />
etern al lumii grece�ti, acela care de secole a locuit �i continu� s� locuiasc�<br />
�i s� magnetizeze con�tiin�a european� cu continue referiri la un ideal de<br />
perfec�iune care, ca simpl� posibilitate, persist� de altfel pân� în zilele<br />
noastre".<br />
Vise �i vise-au venit<br />
La ziua de na�tere-a iasomiilor<br />
Nop�i �i nop�i în albele<br />
Insomnii ale lebedelor<br />
Roua se na�te în frunze<br />
Precum în cerul nem�rginit<br />
Sentimentul senin.<br />
�apte hepastihuri nocturne<br />
I.<br />
182
II.<br />
Îmbietoare nop�i înstelate-au adus t�cerea<br />
�i în urma ei o melodie str�in�<br />
Amanta<br />
Vechilor ecouri vr�jite<br />
Acum mai r�mâne o umbr� incert�<br />
�i-n ��nd�ri încrederea ei<br />
�i ame�eala min�ii de nevindecat - acolo<br />
III.<br />
To�i chiparo�ii vestesc miezul nop�ii<br />
Toate degetele<br />
T�cere<br />
Dincolo de fereastra deschis� a visului<br />
Încet-încet se petrece<br />
spovedania<br />
�i ca o privire piezi�� deviaz� spre stele!<br />
Un m�r dezgolit<br />
Cu adev�rul<br />
Î�i întrege�te conturul<br />
La aceast� margine-a serii<br />
Ce singur� lumineaz�<br />
De sub tainica semilun�<br />
A nostalgiei mele.<br />
IV.<br />
V.<br />
Noaptea f�r� paz� au furat-o amintirile<br />
Mov<br />
Ro�ii<br />
Galbene<br />
Bra�ele-i deschise s-au umplut de somn<br />
P�rul ei odihnit de vânt<br />
Ochii ei de t�cere<br />
VI.<br />
Noaptea nedescifrat� - amar f�r� margini<br />
Pleoape f�r� de somn<br />
Înaintea suspinului durerea se mistuie<br />
Înainte de cump�n� cade pieirea.<br />
183
a�teptarea-i pe moarte<br />
Asemenea gândului ce prin meandrul zadarnic<br />
Cade strivit în poala ursitei<br />
Diadema lunii pe fruntea nop�ii<br />
Când umbrele-�i împart t�râmul<br />
Vederii<br />
VII.<br />
�i de-o ureche dibace m�surat� durerea<br />
F�r� s� vrea se destram�<br />
În�untrul ideii spulberat� de melancolica<br />
Goarn� a stingerii<br />
184<br />
Trad. Ion BRAD
ARTE<br />
Poezia e një pikture<br />
Për ekspozitën e piktorit Andi Meçaj<br />
në Qëndrën Kulturore të Paleo Faliros, Athinë<br />
Ndjesi<br />
"Që romakët kanë imituar grekët, kjo është një gjë e keqe, që italianët<br />
imitojnë romakët, kjo është një gjë aq e keqe, sa s'ka ku të vejë më...<br />
Është njëlloj si të rrekesh të nxjerrësh gjak nga kockat e thata...", kështu<br />
u fliste Rembrandi nxënësve të vet para 350 vjetësh e ata gërmonin të<br />
djersitur brenda vetes së tyre, që të zbulonin unin e artistit<br />
Dhe kush e zbuloi, i vuri emrin vetes me veprën e vet... Të tjerët mbetën të<br />
tjerë... Këto po mendoja i mbështjellë nga tablotë e ekspozitës së piktorit të ri<br />
Andi Meçaj. Ngrohtësia dhe drita që më kish dhënë deti para pak çastesh më<br />
ishin fashitur... Përballë kisha ngrohtësi e dritë ngjyrash dhe detin e ndieja<br />
larg, edhe pse në vesh më vinin akoma fjalët prej dallge pranvere.<br />
E kërkova Andin me sy mes vizitorëve dhe m'u duk si Andi Meçaj, i djersitur<br />
në udhën e pafund të Unit artistik.<br />
Salla e ekspozitës ishte plot me vizitorë. Veç miqve të mi shkrimtarë: Dionis<br />
Qirxidhi, Mihallaq Qilleri, Astrit Hajdini, ndodheshin edhe shumë artdashës<br />
grekë, mes të cilëve edhe gjashtë gra me disa dekada përvoje jete.<br />
Shikuesit përballeshin nga njera tablo tek tjetra , flisnin me heshtjen e tyre e<br />
ndonjeri (më teper gratë) diç pëshpërisnin me atë që kishte në krah.<br />
Përballë bukurisë nuk mund të flasësh. Bukuria të vret trurin e zemrën ose të<br />
mban peng, kur eshtë e gjitha e bukur. Dhe ne arrinim deri tek dialogu me<br />
veten.<br />
Kush është Andi Meçaj?<br />
24 vjeç, lindur e rritur në qytetin e Vlorës. Ka studiuar në Shkollën e<br />
Piktorëve Vlonjatë, shkollë me arritje e maja artistike, me profesorët e tij,<br />
mjeshtrat e penelit: Nestor Jonuzi (Piktor i Popullit), Skënder Kamberi<br />
(Piktor i Popullit), Agron Dine, Zihni Veshi...<br />
Bashkë me familjen (prindërit dhe një motër) jeton prej gjashtë vitesh si<br />
emigrant ekonomik në Greqi. Kjo është ekspozita e parë vetjake e tij: 29<br />
punime - kompozime, portrete, natyra të qeta.<br />
Pikturat e tij ndodhen në Greqi, Francë, Amerikë.<br />
185
Bashkë me të jatin, mjeshtrin e vjershërimit Hiqmet Meçaj, e ndajnë heshtjen<br />
në mes, kur punojnë në dhomën e tyre të vogël, as 20 m²; babai edhe mbi<br />
paqetën e cigareve i shkruan vjershat, që djali-piktor të shtrihet më tepër në<br />
ngjyrëdritat e tij.<br />
Piktorët grekë për ekspozitën<br />
Platon Llambru, (Kryetar i Komisionit të Piktorëve të Paleo Faliros, Athinë,<br />
intervistuar në sallën e ekspozitës): "Piktori Andi Meçaj lëviz në drejtime të<br />
sigurta, ka shqetësime të shumta artistike, që u jep jetë me penel. Nuk kam<br />
asnjë dyshim se e ardhmja e tij do të jetë shumë e ndritur".<br />
Dinos Tulupas, (Kritik arti), Në gazetën "Zëri i Faliros", shkruan ndër të<br />
tjera: "Qendra Kulturore e Paleo Faliros" mikpriti ekspozitën e piktorit të ri<br />
shqiptar Andi Meçaj. Piktori i ri nga vendi fqinj paraqitet me piktura<br />
moderne, me shumë abstraksion.<br />
...Krijimtaria e Andi Meçajt dhe teknika kubiste e tij nuk u lë shteg vizitorëve<br />
të dyshojnë për cilësinë e veprës. Ngjyrat e ndezura, të thurura shumë mirë,<br />
lidhen ndërmjet tyre duke i dhënë kuptim mendimit të tij.<br />
...Gjithashtu në tablotë që paraqesin grupe njerëzish në fshat, janë të<br />
realizuara me një realizëm abstrakt që befasojnë.<br />
Ajo që mund të thuhet, pa i bërë qejfin Andi Meçajt është se aty ku ka arritur<br />
dëshmon se mund të ketë një të ardhme të denjë...".<br />
Heshtje që flet<br />
Andi flet pak, hesht deri në modesti, studion e pikturon. Veten e kërkon jo<br />
tek imitacioni. Ai e di se piktura mund të riprodhojë çdo hollësi e çdo<br />
ndryshim drite...<br />
Andi Meçaj hyn në grupin e krijuesve që e rikrijojnë realitetin artistikisht.<br />
Por arti kërkon gjithë jetën e njeriut për të arritur përsosmërinë e vet.<br />
Këtë shkollë krijimi Andi e gjen dhe tek i jati poet.<br />
NASE JANI<br />
Marrë nga „Telerevista” dhe „Gazeta e Athinës”, Athinë, 21 Maj 1999<br />
186
DULCIS IN FUNDO<br />
VINÇENX GOLLETTI BAFFA<br />
Arbërishtja në Itali<br />
Dihet se arbërishtja është gjuhë indoevropiane, si për shembull greqishtja,<br />
latinishtja, slavishtja, iranishtja, gjermanishtja etj, etj; e dihet edhe se fjala<br />
shqiptar është moderne (dokumentohet për herë të parënë fillim të shekullit<br />
XVIII e vjen nga fisi skapetar). Dihen edhe shumë shurbise të tjera, që për<br />
arsye politike nuk thuhen në Ballkan. Në këtë vend s’ka histori shkencore, siç<br />
na mësojnë sidomos serbët e grekët, të cilët i venë pas mitologjisë e nuk duan<br />
ta dinë fare historinë e dokumentuar. E kështu shqiptarët janë popull me<br />
gjuhë indoevropiane që mbijetoi në ca vende malore të Ballkanit. Kjo<br />
mbijetesë nuk qe e lehtë sepse historia e Ballkanit ka qënë dhe është edhe sot,<br />
si dihet, fort e komplikuar.<br />
E nga vijnë shqiptarët ose arbëreshët? Deri dje mendohej se vijnë nga Veriu,<br />
si grekët. Sot opinioni se vijnë nga Lindja merr forcë çdo ditë më shumë e<br />
vlen edhe për grekun e për armenin.<br />
Me të vërtetë, origjina ilire, e supozuar një herë, nuk ka asnjë vlerë: ilirishtja<br />
është shumë pak e njohur e shkencërisht nuk mund të demonstrohet<br />
ndajafërsia me shqipen, kurse armenishtja e vjetër e greqishtja e lashtë kanë<br />
ca trajta gramatikore si shqipja.<br />
Në çdo rast, arbërishtja (ose shqipja) u shpëtua në ca vende malore të<br />
Ballkanit, si për shembull baskishtja e, kur situata politike u qetësua pak,<br />
pushtimi bullgar mori fund e marrëdhëniet me serbin u rregulluan mirë o keq,<br />
shqiptari zu fill të largohej nga malet dhe kolonizoi pjesë të gjera ballkanike<br />
deri te Greqia e Jugut, e kështu gjuha shqipe e lashtë, gegërishtja, në zonat e<br />
reja u bë pak nga pak « toskërishte », duke humbur sidomos ndonjë tingull<br />
hundor. Dialektet e Italisë janë të gjitha toskërisht, por atëhere diferencimi<br />
nga gegërishtja nuk ishte aq i fortë sa ndonjë shekull më vonë. Katundet e<br />
Italisë nuk kishin shumë marrëdhënie njëri me tjetrin e në çdo katund u<br />
zhvillua një variant autonom: këtë na e konfirmojnë, për shembull, Frasnita e<br />
Ejanina, Frasnita e Çivti. Duhet kujtuar se edhe ndikimi i italishtes nuk qe i<br />
njëjtë në çdo katund e kjo kontribuoi në zhvillimin e ndryshëm të dialektevet.<br />
Katundet me një arbërishte më arbëreshe ishin deri dje Frasnita, Ejanina e<br />
Çivti. E në Çivit lagjja Magaxini kishte, kur u rrita unë, një arbërishte shumë<br />
të pastër, si e demonstron gjuha ime, e cila është më shqiptare se shqipja e<br />
sotme, sepse ajo turqizmat praktikisht nuk i njeh fare. E jo vetëm kaq: ajo<br />
s’ka nevojë për turqizma.<br />
(Marrë nga «Jeta arbëreshe», <strong>nr</strong>. 4 (14), prill 2003).<br />
187
ZEMRA E ATDHEUT<br />
(Meditim)<br />
Shqipëria gjendet në pëllëmbën e dorës së çdo njeriu të kudondodhur mbi<br />
glob. E kemi fjalën për hartën e saj. Shqipëria, kjo dorë a gjymtyrë në trupin<br />
e Njerëzimit, nga ana e vet është një organizëm me vitalitet e ndjeshmëri të<br />
lartë. Një dhembje në gishtin e vogël të këmbës (Konispol), përjetohet me<br />
intensitet në flokët e bardhë të kokës (Vermosh a Plavë). Lumenjtë janë dejet,<br />
ndërsa malet - muskujt e Atdheut tim. Trupi i Nënës Shqipëri ka organet e<br />
veta, që kanë nga një funksion, kush më të rëndësishëm e kush më pak të<br />
rëndësishëm. Por secili ka vendin e vet të paracaktuar. Madje edhe apendiciti,<br />
i cili, qysh në lindje, dihet se është i tepërt, hiqet vetëm po të fillojë të<br />
dhembë e t'i sjellë telashe organizmit.<br />
Organet e trupit të Atdheut tim janë krahinat. Labëria, jo vetëm për nga<br />
vendndodhja gjeografike, por sidomos për vetë logjikën e historisë, është<br />
Zemra e Shqipërisë, zemër, e cila, qysh më 1912, me Ismail Qemalin, në<br />
Vlorë, rreh përjetësisht në rezonancë me gëzimet e me hallet e kombit. Dhe<br />
dihet se zemra është jo vetëm bartësja e ndjenjave, pozitive apo negative<br />
qofshin, por edhe sinonimi i zellit në punë: ne flasim, ajo punon; ne ecim, ajo<br />
punon; ne flemë, ajo përsëri punon e vigjëlon që trupi të vazhdojë të jetojë e<br />
të punojë normalisht.<br />
Me një zemër të tillë labe, Nëna Shqipëri s’ka për t’u plakur kurrë!<br />
Kopi Kyçyku<br />
(Tiranë, vjeshtë 2001. Në sallë, gjatë mbledhjes solemne kushtuar 10-vjetorit të<br />
krijimit të Shoqatës Atdhetare "Labëria").<br />
Marr-dhënia<br />
Aleksandri i Madh, mbreti i Maqedonisë (336-323 p.K.), krijuesi i<br />
Perandorisë Maqedonase, i bëri një vizitë Diogjenit, i cili ishte ulur<br />
para butit të vet proverbial.<br />
Perandori e pyeti në se mund të bënte diçka për filozofin grek.<br />
Diogjeni e përqëndroi tërë konceptin e vet mbi botën në frazën:<br />
- Të mos më marrësh atë që nuk mund të më japësh!<br />
***<br />
188