kurkowe bractwo strzeleckie w lesznie 1627–1947 - Państwowa ...

SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA 

PWSZ im. J. A. Komeńskiego w Lesznie 

R o k 2 0 0 8, n r 6 

∗ EUGENIUSZ ŚLIWIŃSKI* 

KURKOWE BRACTWO STRZELECKIE 

W LESZNIE 1627–1947 

BROTHERHOOD OF THE ROOSTER IN LESZNO 1627–1947 

Słowa kluczowe: bractwo kurkowe, organizacja strzelecka, organizacja społeczna, historia 

Leszna 

Key words: Brotherhood of the Rooster, shooting organization, social organization, history of 

Leszno 

Streszczenie: Z dziejami wielu miast europejskich, w tym także polskich, związane są bogate 

tradycje bractw strzeleckich. Głównym ich celem była nauka posługiwania się bronią przez 

mieszczan, na których spoczywał obowiązek obrony murów miejskich. Wyjątkową rolę 

wojskowo-obronną przypisywali bractwom królowie Polski, szczególnie w okresie trwania 

w Europie wojny trzydziestoletniej (1618–1648). Bractwo w Lesznie zaczęło działalność 

w 1627 roku. Kolejni właściciele miasta, Leszczyńscy i Sułkowscy, dbali o jego rozwój. 

W Bractwie leszczyńskim odzwierciedlała się wyraźnie struktura społeczna i narodowościowa 

mieszczan. Leszno w XIX wieku uległo znacznemu zniemczeniu i realizowało politykę 

pruskiego zaborcy. 

Repolonizacja Bractwa nastąpiła po powrocie Leszna w granice Polski w 1920 roku. 

Działało ono nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej. Po jej zakończeniu próby 

odnowienia działalności spotkały się z odmową ówczesnych władz. Kurkowe Bractwo 

Strzeleckie w Lesznie zostało zlikwidowane 9 października 1947. Bardzo cenny zbiór 

82 portretów królów kurkowych z lat 1715–1935 znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego 

w Lesznie. 

* Muzeum Okręgowe w Lesznie; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. J. A. Komeńskiego 

w Lesznie, Instytut Turystyki.

78 

E. ŚLIWIŃSKI Kurkowe Bractwo Strzeleckie w Lesznie 1627–1947 

Abstract: Rich traditions of shooting brotherhoods are related with the histories of many 

European towns also with Polish ones. The main goal of the brotherhoods was to teach the 

townsmen, who were in charge of protecting the town, how to use weapon. The special military 

and protecting tasks were assigned to the brotherhood by the Kings of Poland, especially 

during the period of Thirty Years War (1618 – 1648). The Brotherhood of Rooster in Leszno 

was established 1627. Succeeding owners of the town, the families of Sulkowski and 

Leszczynski took care of its development. Brotherhood in Leszno is a clear reflection of 

social and national structure of the townsmen. In 19th century Leszno was strongly Germanized 

and realized the politics of Prussian occupants. 

Regaining Polish identity of the Brotherhood took place after Leszno was brought back 

within the borders of Poland in 1920. It was constantly active until the outbreak of the 

Second World War. After its finish, the attempts of renewing the activeness of the Brotherhood 

were disapproved by the local authorities of that time. The Brotherhood of the Rooster 

in Leszno was finally dissolved on the 9th of October 1947. In the Museum of Leszno there is 

a very precious collection of 82 paintings of kings of the Brotherhood of the Rooster from the 

period of 1715–1935. 

Problematyką związaną z działalnością bractw kurkowych zajmowano się 

rzadko. Dotyczy to szczególnie opracowań ukazujących ich działalność na szerszym 

tle, w skali regionu czy kraju. Lukę tą wypełnia w znacznej mierze praca 

T. A. Jakubiaka [1986]. Opracowanie to nakreśla ogólne struktury organizacyjne 

bractw strzeleckich, przedstawia różnorodne formy działalności oraz ukazuje ich 

historyczne znaczenie. Autor Bractwo leszczyńskie przedstawił jedynie przykładowo. 

Bractwo Kurkowe w Lesznie nie doczekało się do tej pory szerszego 

opracowania. Artykuł Z. Gryczki, Strzeleckie Bractwo Kurkowe w Lesznie 

[1992, 31–35], przedstawia dzieje Bractwa w ogólnym zarysie. Również w monografii 

miasta Historia Leszna pod redakcją J. Topolskiego [1997], znajdują się 

jedynie krótkie wzmianki na ten temat. Niewiele o Bractwie pisze także 

J. Gaj Sport w Lesznie 1902–1996 [1998]. 

Autor niniejszego opracowania, korzystając z dokumentów archiwalnych, 

odnalezionej częściowej dokumentacji leszczyńskiego Bractwa, artykułów 

prasowych z okresu międzywojennego, pamiątek brackich znajdujących się 

w Muzeum Okręgowym w Lesznie, Muzeum Narodowym w Krakowie 

i Poznaniu oraz zbiorów prywatnych, podjął próbę przedstawienia całości dziejów 

Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Lesznie. W roku 2007 w Muzeum 

Okręgowym w Lesznie miała miejsce wystawa prezentująca historię Bractwa. 

Z tej okazji ukazała się publikacja, Leszczyńskie Bractwo Kurkowe 1627–1947 

[Śliwiński 2007], zawierająca wiele ilustracji eksponowanych zabytków. 

Z dziejami wielu miast europejskich, w tym także polskich, nierozerwalnie 

związane są bogate tradycje bractw strzeleckich. W ciągu kilkuset lat istnienia 

zmieniały się ich społeczne funkcje, lecz charakter i treść podstawowej działalności 

trwają w ogólnym zarysie do dnia dzisiejszego. 

Miasta otaczane były murami obronnymi od najdawniejszych czasów. Średniowieczna 

Europa przejęła istniejące fortyfikacje oraz sztukę budowy murowanych 

obwarowań od starożytnego Rzymu. Dopiero od drugiej połowy XII 

wieku, kiedy ukształtował się prawny i przestrzenny model miasta, nastąpiło 

w zakresie budowy fortyfikacji wielkie ożywienie. Mur obronny miał nie tylko

SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 6 

znaczenie militarne, ale także ideowe i prawne. Stanowił wyraźne rozgraniczenie 

przestrzeni. W ówczesnym rozumieniu, wewnątrz muru panował „ład 

i sprawiedliwość”, a na zewnątrz „chaos i samowola”. 

Na ziemie polskie te nowe zasady organizacji miast dotarły wraz z wielką 

reformą osadniczą, zwaną lokacją na prawie niemieckim. Prawo to nadawało 

bowiem mieszczanom znaczną autonomię, sprzyjało szybkiemu rozwojowi 

miast i gromadzeniu w nich dóbr materialnych, a nałożony obowiązek ich obrony 

aż do początku XVIII wieku spoczywał na radach miejskich. Trzon systemu 

obronnego kraju stanowiły grody kasztelańskie, grody pograniczne i ufortyfikowane 

miasta. Liczne znaczniejsze miasta otoczone były murami, a obrona 

poszczególnych odcinków spoczywała na cechach rzemieślniczych. Wynikała 

stąd konieczność doskonalenia umiejętności władania bronią ich członków. Zarówno 

obrońcy jak i napastnicy zaopatrzeni byli w zbroje i tarcze oraz miecze 

i topory. Do końca XIII wieku podstawową ręczną bronią miotającą były łuki 

i kusze, te ostatnie znane w Europie od początku XII wieku. W XIV stuleciu do 

obrony murów zaczęto używać także broni ogniowej, głównie małokalibrowych 

taraśnic i ręcznych hakownic. Początkowo skuteczność broni palnej była słaba, 

lecz stopniowo udoskonalana, wkrótce stała się podstawowym uzbrojeniem. 

W końcu XIV wieku produkowano już w Krakowie działa i amunicję, a na 

murach Lwowa ustawiono armaty. Pierwsze miejskie obwarowania murowane 

na ziemiach polskich powstały około 1260 roku we Wrocławiu i w krzyżackim 

wówczas Toruniu. Za rządów Przemysła II, około 1280 roku, zostały zbudowane 

mury obronne Poznania. W pierwszej połowie XIV wieku zaczęto budować 

mury miejskie we Wschowie. Szczególne znaczenie dla rozwoju murowanych 

fortyfikacji miejskich miały czasy panowania Kazimierza Wielkiego, kiedy to 

dwadzieścia trzy miasta otoczono murami obronnymi. Za przykładem króla 

poszli także prywatni właściciele miast, zwłaszcza biskupi. Po śmierci Kazimierza 

Wielkiego (1370) rozmach budownictwa obronnego uległ zahamowaniu. Na 

przełomie wieków XIV i XV podjęto budowę murów w kilku miastach, między 

innymi w Kościanie. Wiązało się to z narastającym zagrożeniem krzyżackim. 

Król Władysław Jagiełło wydał wiele aktów i przywilejów dotyczących prac 

przy fortyfikacjach miejskich, między innymi w 1409 roku przywilej na rozbudowę 

murów Wschowy. Zaistniała konieczność dostosowania się do działań 

broni palnej. Pod koniec XIV wieku w królestwie polskim na ogólną liczbę 315 

miast, murowane mury obronne posiadało czterdzieści pięć, pozostałe w większości 

bronione były tradycyjnym systemem obwarowań drewniano-ziemnych. 

Kilka ważniejszych miast otrzymało w tym czasie drugą linię muru obronnego. 

W pierwszej połowie XV wieku taki mur zewnętrzny otaczał Kraków, Lwów, 

Poznań i Wschowę. Bywał on zaopatrzony w nowe elementy obronne – półokrągłe 

baszty artyleryjskie, a później także basteje i barbakany. Większość 

miast otaczała jedna linia murów. Modernizacji ulegały baszty i bramy, które 

przystosowano do broni palnej, także w murze pojawiły się otwory strzelnicze. 

Fortyfikacje miejskie pełniły podwójną rolę: obrony biernej – stanowiąc 

osłonę dla obrońców i przeszkodę dla nieprzyjaciela, oraz obrony czynnej – 

umożliwiając prowadzenie walki, w której ważnym atutem była przewaga 

79

80 


wysokości nad atakującymi. Miejskie mury obronne 1 typu średniowiecznego, 

budowano i utrzymywano aż do XVII wieku [Widawski b.r.w., 505–515; 

Nowak 1965, 60–61; Olejnik 1993, passim; Bardach, Leśnodorski i Pietrzak 

1994, 69; Biesiadka, Gawlak, Kucharski i Wojciechowski 2006, 14–16]. 

Wzrost ludności w ówczesnych miastach był wynikiem nie tylko przyrostu 

naturalnego, ale też napływu osadników z bliższych czy dalszych okolic oraz 

przybyszów z innych krajów. Osiedlające się w miastach liczne grupy ludności 

niemieckiej, wraz z nowymi wzorcami organizacyjno-prawnymi, wniosły także 

rozwinięte w swej ojczyźnie obyczaje, rozrywki, w tym „Schützengilde” 

(bractwa strzeleckie), często ujęte w określone formy statutowe. I właśnie tak, 

„bractwa strzeleckie”, najczęściej w Wielkopolsce były określane, natomiast 

bractwa posługujące się językiem niemieckim, używały nazw „Schützengilden” 

lub „Schützenbrüder”. Popularyzacji idei strzeleckich pod koniec średniowiecza 

sprzyjały licznie toczone wojny. W najstarszym zachowanym źródle pisanym, 

statucie poznańskim (1417), mowa jest o „łucznikach”, czyli „sagittarii”, jak ich 

określano w powszechnie używanym wówczas języku łacińskim. Prawdopodobnie 

wtedy wykształciła się druga, równoległa nazwa bractw strzeleckich 

określanych mianem „bractw kurkowych”. Pojęcia tego używano w związku ze 

stosowaną metodą strzelania treningowego w konkurowaniu o pierwszeństwo, 

bowiem do końca XVI wieku w zawodach brackich strzelano z łuków i kusz do 

zatkniętego na żerdzi ptaka – najczęściej koguta, czyli „kura”. 

Głównym celem bractw strzeleckich była nauka i doskonalenie kunsztu 

posługiwania się bronią, a bodźcem do tych działań były nagrody dla najlepszych 

strzelców. Bractwa pełniły także ważną funkcję integracyjną wielonarodowej 

często społeczności większych miast. 

Długotrwały okres pokoju, jaki nastąpił po traktacie toruńskim z 1466 roku, 

spowodował, że wiele bractw rozpadło się, a pozostałe ograniczały się tylko do 

strzelań królewskich, czyli zawodów o miano „króla kurkowego”. Odrodzenie 

organizacji strzeleckich nastąpiło dopiero pod koniec XVI wieku, w czasach 

wojen prowadzonych za panowania Stefana Batorego. 

Wyjątkową rolę wojskowo-obronną przypisywali bractwom strzeleckim królowie 

z dynastii Wazów: Zygmunt III (1587–1632), Władysław IV (1633–1648) 

i Jan II Kazimierz (1648–1668). W czasach ich panowania erygowano łącznie 

dwadzieścia dwa bractwa. Celem tych bractw, powstałych głównie na terenie 

Wielkopolski, była obrona zachodniej rubieży państwa, zagrożonej bezpośrednio 

w trakcie toczącej się w Europie wojny 30-letniej (1618–1648). Oprócz bractw 

1 Poznań w XV wieku zabezpieczał podwójny pierścień oddalonych od siebie około 10 m murów 

miejskich o długości około 1700 m i wysokości do 7 m, liczących u nasady 1,5 m i zwężających 

się w górnej części do 1,1 m. Zewnętrzny mur był prawdopodobnie niższy. W murach tych usytuowano 

34 baszty, w tym 12 baszt artyleryjskich. Jednak solidne mury nie zawsze były wystarczająco 

skuteczne. Podczas ataku Kazimierza Wielkiego na Wschowę (1343), której broniła załoga księcia 

głogowsko-żagańskiego, po kilkunastu dniach oblężenia wojska polskie dokonały wyłomu 

w murach i zdobyły miasto [Nowakowski 1994, 29–30]. Kościan, analogicznie do innych miast, 

w najstarszej fazie miał fortyfikacje drewniano-ziemne. O murach wspomina się w 1409 roku 

[Wędzki 2000, 58].


już istniejących w Poznaniu (1253), Kcyni (1350), Żninie (1426), Wągrowcu 

(1493), Zbąszyniu (1512), Lwówku (1550), Kościanie (1575) i prawdopodobnie 

we Wschowie, wtedy powstały między innymi bractwa w: Osiecznie (1600), 

Lesznie (1627, odnowione), Poniecu (1629), Śmiglu (1636, odnowione), Rawiczu 

(1642), Bojanowie (1643), Rydzynie (1644), Gostyniu (1666), Dolsku 

(1667) i Krotoszynie (1667). 

Bardzo trudno jest określić początki funkcjonowania bractwa w Lesznie. 

Prawa miejskie dla Leszna uzyskał kasztelan przemęcki Rafał III Leszczyński 

w przywileju lokacyjnym, wystawionym przez króla Zygmunta Starego 

30 kwietnia 1547 roku. Do Leszna napływała ludność nie tylko z najbliższej 

okolicy, ale także z pobliskiego Śląska i Niemiec, a później także bracia czescy 

i Żydzi. Leszno rozwijało się szybko, grupując ludność różnego pochodzenia 

i różnych wyznań. Władze dbały o charakter zabudowy, ulice zapełniały się 

domami. Miasto położone na terenie otwartym, potrzebowało odpowiedniego 

zabezpieczenia. Nie wiadomo, kiedy zbudowano pierwsze obwałowania (nasyp 

z fosą), biegły one najprawdopodobniej wzdłuż dzisiejszej ul. Bolesława Chrobrego, 

dalej ul. Szkolną do placu J. Metziga, stąd na północ ul. Grodzką do ul. 

K. Marcinkowskiego i dalej do ul. Bolesława Chrobrego [Świderski 1928, 6–7 

i 131; Tymieniecki 1934, passim; Münch 1946, 49–91; Jakubiak 1986, 39–42; 

Komolka i Sierpowski 1987, 11–35]. 

Władze miasta dążyły do wykorzystywania najważniejszych ówczesnych 

osiągnięć cywilizacyjnych w dziedzinie urządzania miast, zbudowano system 

wodociągowy i urządzono trzy zbiorniki przeciwpożarowe. Wśród wydanych 

przepisów znajdowały się napomnienia o konieczności utrzymywania w gotowości 

sprzętu do gaszenia ognia, beczek z wodą oraz zakazywano sprzedawania 

w kramach prochu. Należy sądzić, że skoro miasto miało wały, sprzedawano 

w nim proch i, zgodnie z ówczesnymi przepisami, obrona miasta należała do jej 

mieszkańców, to bractwo strzeleckie istnieć mogło już w końcu XVI wieku. 

Świadczy o tym treść dokumentu z 21 lipca 1622, który potwierdza kupno przez 

władze miejskie od Rafała VI Leszczyńskiego folwarku za Bramą Kościańską, 

koło strzelnicy, za 48 400 florenów polskich (najprawdopodobniej jest to obecny 

teren przy ul. Narutowicza 69). Stan taki poświadcza pośrednio także Rafał VII 

Leszczyński, który przejął miasto w 1623 roku i wydał przywilej dla bractwa 

strzeleckiego regulujący jego działalność. Niestety nie zachowały się dokładniejsze 

informacje o początkach działalności bractwa [Akta miasta Leszna, APP, 

sygn. I/4; Goldmann 1996, 12; Topolski 1997, 62–64 i 69]. Wiadomo jednak, 

że miasto rozbudowywało się szybko. Istniał tu kościół pod wezwaniem św. 

Mikołaja i Najświętszej Marii Panny, prawdopodobnie działała również szkoła 

i szpital dla ubogich. W drugiej połowie XVI wieku wybudowano nową rezydencję 

Leszczyńskich [Komolka i Sierpowski 1987, 16–22]. 

Rafał VII, przebywający w swojej głównej siedzibie w Baranowie, 11 listopada 

1627 potwierdził nowy statut dla Schützengilde. Przywieźli go do Baranowa 

dwaj najstarsi przedstawiciele bractwa: Martin Schoppau i Dawid Potschau. 

Statut spisany został w języku niemieckim i postanawiał, że każdy poważny 

obywatel mógł zostać członkiem bractwa. Najstarszego w bractwie ustalała 

81

82 


Rada (miejska). Podczas zawodów o tytuł króla kurkowego oddawano z odległości 

250 łokci (ok.150 m) bez podpórki trzy strzały do tarczy. Na cześć gości 

honorowych (członkowie Rady i urzędnicy z zamku) oddawano jeden strzał. 

Goście honorowi mogli brać udział w strzelaniu o tytuł króla. 

Nowemu królowi wręczano przechodni klejnot, do którego zobowiązany był 

przyczepić nową plakietkę wykonaną z 2 łutów srebra (łut – 12,66 g), musiał 

także zasadzić w wyznaczonych miejscach trzy drzewa owocowe. Król kurkowy 

otrzymywał nagrody: od Rady 2 talary, zwolnienie od płacenia podatków na 

jeden rok, prawo do produkcji i sprzedawania dowolnej ilości piwa, z zastrzeżeniem, 

że piwo musiało być dobre. Był zobowiązany wydać dwukrotnie przyjęcie, 

co łączyło się z prawem zarzucenia sieci w rowie miejskim (fosie) i połowu ryb 

na ten cel. Popularne było strzelanie o „wieniec” 2 , które odbywało się w każdy 

poniedziałek, a rozpoczynało się na dwa tygodnie przed Zielonymi Świętami 

i trwało aż do 17. niedzieli po Trójcy Świętej. Statut regulował także 

zachowanie się braci. Mowa jest w nim między innymi i o tym, że kto wylał 

z beczki piwo musiał ją napełnić. Nie wolno było zmuszać do picia, kłócić się 

i krzyczeć. Kto wszczynał bijatyki, rzucał kuflem – ten płacił 4 guldeny lub tyleż 

dni siedział z obiema nogami w kłodach. Na uczcie królewskiej każdy musiał 

zająć swoje, należne mu miejsce. Z uczty nie można było wynosić jedzenia, 

piwa ani częstować osób spoza bractwa. Nikt nie mógł pokazywać się na strzelnicy 

bez butów. Każdy brat powinien mieć własną strzelbę. Nie wolno było 

strzelać z uszkodzonej broni, dotykać czyjejś broni i próbować ją napełniać 

śmieciami lub piaskiem (zapis wskazuje, że zdarzały się przypadki nieuczciwych 

i zabronionych zachowań). Jeśli zmarł brat, jego żona lub dziecko – każdy 

współbrat miał obowiązek uczestniczenia w pogrzebie [ML sygn. PHa 1315, 

Odpis dokumentu z APP; Jakubiak 1986, 220–221]. 

Zwyczajem ówczesnym było przydzielanie terenu pod budowę strzelnicy 

i celstatu, czyli budynku brackiego, bractwu otrzymującemu statut. Bractwa 

urządzały sobie najczęściej strzelnicę z prowizoryczną szopą lub szałasem (tzw. 

strzelbudą) poza murami miasta, natomiast budynek bracki wznoszono, ze 

względów bezpieczeństwa, w obrębie murów [Jakubiak 1986, 139]. 

Pierwotna struktura organizacyjna bractw strzeleckich niewiele różniła się od 

organizacji cechowych. Ilość funkcyjnych była dość płynna i zależała od aktualnych 

potrzeb. Najwyższą władzą w bractwie było zebranie wszystkich członków, 

czyli sesja. W ciągu roku organizowano ich kilka, ale najważniejsza była 

ta, na której wybierano zarząd. Na czele bractwa stało dwóch „starszych” – 

pierwszy i drugi. „Starsi” czuwali nad porządkiem prawnym i organizacyjnym 

bractwa, zarządzali finansami, działalnością gospodarczą oraz reprezentowali 

bractwo w kontaktach z władzami. W zarządzaniu bractwem pomagali im bracia 

„stołowi” (podczas biesiad siedzieli razem ze starszymi, ale przy oddzielnym 

stole). 

2 Strzelanie o „wieniec” było starą tradycją, zwaną też strzelaniem o „łubek”, czyli srebrną obręcz 

ozdobioną zielenią i kwiatami – rodzaj wieńca. Było to trofeum przechodnie zmieniające co 

tydzień właściciela.


Bardzo długą tradycję posiada też godność „marszałka” i „wicemarszałka”. 

Ich atrybutem najczęściej były bogato zdobione laski, a do kompetencji należało 

utrzymanie należytego porządku podczas imprez, przemarszów i strzelań. 

W uroczystych pochodach kroczyli zwykle obok niosącego sztandar, lub stanowili 

asystę króla kurkowego. Szkoleniem i doskonaleniem strzelań zajmował się 

„kapitan”, któremu w większych bractwach dodawano pomocnika. Skład ścisłego 

zarządu uzupełniał „pisarz”, do którego obowiązków należało prowadzenie 

ksiąg brackich oraz sporządzanie protokołów. Pieczę nad sprzętem 

i wyposażeniem celstatu miał „farynarz”. Spośród najmłodszych członków 

wybierano zazwyczaj tarczowego, który w czasie kilkudniowych zazwyczaj 

strzelań o godność króla, przenosił co wieczór w uroczystym pochodzie tarczę 

do miasta (na ratusz). Z kolei zadaniem „dobosza” było bicie w bęben i ogłaszanie 

rozpoczęcia uroczystości strzeleckich. W czasie pochodów dobosz kroczył on na 

czele bractwa i wybijał rytm. Kadencja funkcyjnych trwała rok. Statuty nie 

zabraniały jednak kilkakrotnego wyboru. We wszystkich bractwach statuty 

nakazywały braciom bezwzględne posłuszeństwo decyzjom „starszych”. 

Po wyborach funkcyjni byli zobowiązani do złożenia przysięgi, w miastach 

prywatnych – wobec właściciela bądź upoważnionego przez niego urzędnika 

dworskiego. Istniał też zwyczaj delegowania przez radę miejską dwóch swoich 

członków jako przedstawicieli w bractwie [Jakubiak 1986, 118–127]. 

Na dalszy rozwój Leszna ogromny wpływ wywarła wojna 30-letnia (1618 – 

1648), którą zapoczątkowało powstanie w Czechach. Czesi wykorzystali śmierć 

cesarza Macieja i zdetronizowali króla Ferdynanda Habsburga (1617) narzuconego 

im przez cesarza. Na tron powołali palatyna Fryderyka (1619), przywódcę 

unii protestanckiej. Wojska czeskie zaatakowały Austrię, a sprzymierzony 

z nimi książę Siedmiogrodu obległ Wiedeń. Tymczasem zdetronizowany król 

został wybrany cesarzem i jako Ferdynand II panował w latach 1619–1637. Pod 

Białą Górą koło Pragi (8 listopada 1620) armia cesarska zadała Czechom 

druzgocącą klęskę. Upadek powstania czeskiego był prawdziwą katastrofą narodową 

i zakończył się masowymi represjami. Czechy utraciły prawo wyboru 

króla, własnego rządu i samorządów lokalnych, stając się prowincją austriacką. 

Cesarz Ferdynand II wydał 13 czerwca 1627 dekret nakazujący wszystkim 

różnowiercom przejście na katolicyzm lub opuszczenie kraju. W 1628 roku 

przybyła do Leszna licząca około 2000 osób, grupa braci czeskich z Janem 

Amosem Komeńskim. W przeciwieństwie jednak do dwóch wcześniejszych 

grup uchodźców z Czech z lat 1516 i 1548, które się szybko spolonizowały, 

nowi przybysze zachowywali własną odrębność narodowościową i zdecydowany 

ostracyzm wyznaniowy, traktując pobyt w Lesznie jako czasowy. Cechą 

charakterystyczną tego okresu była głęboka nietolerancja wobec innych religii 

i dotyczyła ona nie tylko walki między katolikami a protestantami, zwalczały się 

też nawzajem różne wyznania protestanckie. 

W 1631 roku do Leszna przybyli luteranie z pobliskiej Góry, których liczbę 

szacuje się na około 3000 osób. Odrębną grupę społeczną stanowili Żydzi 

(wygnani pod koniec XVI wieku z Głogowa i Wschowy), którzy osiedlili się 

w północno-zachodniej części miasta. Przybywali też imigranci z odleglejszych 

83

84 


krajów, między innymi ze Szkocji i Włoch. Leszno stało się miastem wielonarodowościowym. 

Zgodnie z ówczesnymi przepisami, obywatelami miejskimi byli 

przedstawiciele patrycjatu (zamożni kupcy, właściciele domów w rynku) 

i pospólstwa (rzemieślnicy, właściciele warsztatów, kupcy). Trzecią warstwą 

ludności miejskiej był plebs (biedota, wyrobnicy, służba domowa), nie mieli oni 

obywatelstwa miejskiego, ale podlegali prawu i władzom miejskim. Korzystanie 

z prawa miejskiego było uzależnione od posiadania obywatelstwa. Każde miasto 

nadawało obywatelstwo samodzielnie. Od obywatela miasta wymagano świadectwa 

pochodzenia z prawego łoża i wyznania religii chrześcijańskiej. Przy 

nadawaniu obywatelstwa pobierano opłatę, zwykle na rzecz zbrojowni miejskiej. 

Nowy obywatel składał przysięgę posłuszeństwa władzom miejskim, następnie 

wpisywano go do księgi przyjęć do prawa miejskiego. Obywatelstwo miejskie 

było dziedziczne. Prawa miejskie posiadało około 30% ludności miasta. Najważniejszą 

rolę w rozwoju miasta odgrywało rzemiosło, które było zorganizowane 

w cechach. Cechy były jednocześnie organizacją wzajemnej pomocy oraz 

stanowiły jednostkę wojskową. W razie oblężenia miasta każdy cech bronił 

swojego odcinka murów miejskich. W wyniku starań Rafała VII Leszczyńskiego, 

król Zygmunt III Waza podniósł w 1631 roku rangę Leszna z kategorii 

„miasteczek” do kategorii „miast”. Leszno liczyło wtedy około 7 000 mieszkańców 

i ich liczba ciągle rosła, osiągając w 1656 roku 15 000 osób 3 . Tak wielki napływ 

ludności stał się poważnym problemem sanitarnym, zdrowotnym i urbanistycznym. 

W roku 1631 wybuchła zaraza, nie przerwała ona jednak prac przy rozbudowie 

miasta [Topolski 1997a, 71–74; Bardach, Leśnodorski i Pietrzak 1994, 50–53 

i 92–97; Pietkiewicz 1998, 150–158]. 

Po śmierci Rafała VII w 1636 roku miasto przejął jego syn Bogusław I Leszczyński, 

który 1 sierpnia 1637 nadał Lesznu nową ordynację. Jej celem było 

zintegrowanie przybyłych z różnych stron osób z dawniejszymi mieszkańcami. 

Zachowano jednak odrębność strojów, nakazując nosić się, albo zupełnie po 

niemiecku, albo po polsku. Ordynacja nakazywała również, aby każdy 

obywatel posiadał broń, proch i kule i przez cały rok ćwiczył swe umiejętności 

w bractwie strzeleckim (należeć do niego mogli tylko obywatele posiadający 

pełnię praw miejskich, nie mieli tych uprawnień Żydzi). Bardziej zamożni, 

powinni posiadać oprócz długiej broni także pistolety, piki, długie spisy, halabardy 

itp. Każdy powinien być wierny i posłuszny magistratowi, dziedzicowi 

i krajowi. Miasto podzielone zostało na cztery okręgi wojskowe. Każdy z okręgów 

miał swoją chorągiew (kilkadziesiąt ludzi) i korpus oficerski, w skład 

którego wchodzili: kapitan, trzech poruczników i tyluż dziesiętników oraz 

dziewięciu kaprali). Mieli oni czuwać nad dobrym stanem broni podwładnych 

i pilnować, aby do miasta nie dostawali się obcy, szczególnie z miejscowości 

dotkniętych zarazą. W każdym okręgu był dobosz, który w razie niebezpieczeń- 

3 Znana w Europie zasada, iż powietrze miejskie czyni wolnym, praktykowana była również 

w miastach polskich. Po roku zamieszkiwania w mieście każdy, niezależnie od jego poprzedniego 

stanu, nabywał wolność osobistą. Z tego powodu do miast uciekało sporo ludności wiejskiej. Plebs 

składał się przeważnie z polskiej ludności miejscowej.


stwa, bił w bęben na alarm. Każdy właściciel domu powinien mieć w pogotowiu: 

drabiny, haki, drągi i kilka beczek wody. Magistrat miał być zaopatrzony 

w dostateczną ilość sikawek i skórzanych wiader [Karwowski 1877, 17–18; 

Topolski 1997b, 77–78; Koszałka, Krąpiec i Wróbel 2006, 7–17]. W razie pożaru, 

dowódcy okręgów mieli część oddziałów przeznaczyć do obrony kościołów 

i gmachów publicznych, część wysyłać do gaszenia ognia, pozostałymi obsadzić 

ulice 4 . Zadania obronne i ochrona przeciwpożarowa były traktowane jako niezwykle 

ważne i wszyscy zobowiązani do wykonania określonych działań byli 

z nich z całą surowością rozliczani „a kto by bez pozwolenia opuścił swoje 

stanowisko, karany będzie gardłem” [Kamler (red), 2001, 65]. 

Działania zbrojne wojny 30-letniej, przeniosły się w tym czasie na teren 

Śląska. Zamieszkali w Polsce emigranci czescy, których największe skupisko 

znajdowało się w Lesznie, wszystkie swoje nadzieje wiązali z protestancką 

Szwecją. Jan Szlichtyng, zarządca dóbr Leszczyńskich, nawiązał wtedy kontakty 

z wojskami szwedzkimi. Wojska cesarskie wyparły jednak Szwedów ze Śląska, 

docierając do granicy z Polską. Wywołało to wielki niepokój wśród protestanckich 

mieszkańców Leszna, którzy obawiali się ataku. Emigranci czescy nie zaprzestali 

jednak starań o uwolnienie swego kraju spod habsburskiego panowania. W 1650 

roku odbył się w Lesznie zjazd braci czeskich z Polski, Śląska i Prus. Po burzliwych 

dyskusjach postanowiono, że emigranci nie zaprzestaną starań o uwolnienie 

Czech spod habsburskiego panowania. Marzyli o utworzeniu wielkiej koalicji 

państw protestanckich przeciw cesarzowi. Nie byli w tym odosobnieni, bowiem 

idea wspólnej walki przeciw „antychrystowi”, to jest papiestwu i Habsburgom, 

była wtedy popularna wśród ewangelickich intelektualistów i duchownych 

różnych krajów, którzy starali się doprowadzić do przymierza Szwecji, Anglii 

i Siedmiogrodu, a także innymi państwami protestanckimi. Już w 1654 roku 

dwaj bracia Sadowscy, synowie osiadłego w Wielkopolsce emigranta czeskiego, 

zamierzali za angielskie pieniądze zaciągnąć wojsko i w odpowiednim momencie 

uderzyć przez Śląsk na Czechy i Morawy, wzniecić powstanie przeciwko Habsburgom 

i połączyć się z księciem Siedmiogrodu Jerzym Rakoczym. Projekty te 

wspierał J. A. Komeński poprzez swoich angielskich przyjaciół. Sam, zarówno 

podczas pobytu w latach 1650–1654 w Sarospataku (Węgry), jak i po powrocie 

do Leszna, ułatwiał kontakty między dyplomatami Siedmiogrodu i Szwecji. 

Wszystkie te plany skierowane były bezpośrednio przeciw Habsburgom, ale na 

skutek istniejącego wtedy antagonizmu między Polską a Szwecją, obracały się 

także przeciwko Rzeczypospolitej. Do tego dochodziła głęboka niechęć do króla 

Jana Kazimierza, wśród sporej części szlachty a zwłaszcza magnatów, któremu 

zarzucano nieudolne prowadzenie wojny z Kozakami i Moskwą oraz to, że nie 

chcąc zrzec się pretensji do korony szwedzkiej uniemożliwia zawarcie stałego 

pokoju ze Szwecją. Rozważano nawet, w porozumieniu z innymi państwami, 

projekt detronizacji króla. Duszą tych knowań był najpotężniejszy magnatróżnowierca, 

Janusz Radziwiłł, który snuł plany buntu i wprowadzenia na tron 

4 Podczas badań archeologicznych w zwalisku budynku odkryto broń drzewcową: berdysz i pikę. 

Podstawową jednostką organizacyjną wojska była chorągiew licząca w XVII wieku od 50 do 200 

ludzi. Z tego powodu trudno jest dokładnie określić, ilu żołnierzy łącznie liczyły cztery okręgi 

wojskowe w Lesznie. 

85

86 


polski Rakoczego. Radziwiłł utrzymywał stosunki z emigrantami czeskimi 

i miał swoich ludzi wśród wielkopolskich dysydentów. W Lesznie sytuację 

jednak komplikowało związanie Bogusława Leszczyńskiego, podskarbiego wielkiego 

koronnego z królem Polski i jednoczesne sprzyjanie emigrantom czeskim, 

ruchowi religijnemu, jakim była Jednota oraz bliskie kontakty z czołowymi 

działaczami polskiej Jednoty 5 , między innymi J. Szlichtyngiem [Karwowski 

1877, 16; Dworzaczkowa 1981, t. 5, 173–175; Dworzaczkowa: biogram 

J. Szlichtynga [w:] Głowinkowska i Konior (red.) 2004, 431]. 

W latach 1636–1639 trwały prace nad nowymi fortyfikacjami miasta, 

rozbierano stare obwałowania i budowano nowe obwarowania ziemne, bastionowe, 

typu staroholenderskiego. Prawdopodobnie znaczny udział w projektowaniu 

nowych fortyfikacji miał Jan Dekan przybyły do Leszna w 1628 roku. Przetłumaczył 

on hiszpański traktat Diega Uffana Trattado della Artilleria z 1613 roku, 

o obronie i zdobywaniu twierdz i wydał drukiem w Lesznie w roku 1643 na 

zlecenie i przy wsparciu Abrahama Ciświckiego, właściciela Zbąszynia, jako 

Archelia. To jest Nauka y Informatia o Strzelbie. Jest to nie tylko podręcznik 

artylerii, zawiera także informacje jak „domowym” sposobem przyrządzać różne 

ładunki wybuchowe i zapalające. Abraham Ciświcki był wówczas współwłaścicielem 

pobliskiej Rydzyny, a w swym dziedzicznym Zbąszyniu, jako pierwszy 

w Wielkopolsce, otoczył pałac potężnymi obwarowaniami typu staroholenderskiego 

[Koszałka, Krąpiec i Wróbel 2006, 16]. 

Nowe fortyfikacje w Lesznie powstały niemal całkowicie sumptem mieszczan 

i przebiegały wzdłuż dzisiejszych ulic: J. Słowackiego, J. Poniatowskiego, 

K. Kurpińskiego, Wałowej, I. Krasińskiego, Świętokrzyskiej do parku Jonstona 

i wzdłuż ul. Dąbrowskiego. Miasto otaczały wysokie wały ziemne, poprzedzone 

fosą, zaopatrzone w 13 bastionów (szerokość wału przy Bramie Święciechowskiej 

wynosiła 16 1/4 łokcia, to jest około 9,5 m). W pierwszej połowie XVI 

wieku Leszno było drugim po Poznaniu w pełni ufortyfikowanym miastem Wielkopolski. 

W wałach postawiono cztery dwukondygnacyjne murowane wieże 

bramne: Kościańską (zwaną też Poznańską lub Gronowską), Osiecką, Rydzyńską 

(Wrocławską) i Święciechowską (Wschowską). Bramy uzupełniały dwie 

miejskie furty: targowa i cmentarna 6 . Fosę zasilały okoliczne cieki, a dostępu do 

miasta dodatkowo broniły zwodzone mosty. W obrębie nowych fortyfikacji 

znalazła się powierzchnia około 30 ha. W obrębie wałów było 20 ulic, 1600 

5 Cała ta akcja miała swego proroka, był nim Mikołaj Drabik, duchowny braci czeskich na Morawach, 

wizjoner, który przepowiadał wielką przyszłość Rakoczym, jeśli podejmą misję zniszczenia 

„antychrysta”. W te proroctwa bezkrytycznie wierzył również J. A. Komeński. 

6 Podczas prac wykopaliskowych natrafiono na fragment (14 m długości) podwaliny wału. Była to 

konstrukcja z drewna sosnowego o szerokości 20 m, uszczelniona faszyną. Drewno ułożono na 

fundamencie z drobnego gruzu ceglanego i kamieni związanych zaprawą wapienną. Zachowany 

odcinek podwaliny miał miąższość 30 cm. W południowo-zachodniej części odkrytego fragmentu 

konstrukcję wieńczyła usytuowana poprzecznie drewniana skrzynia, wypełniona gruzem i kamieniami 

związanymi zaprawą wapienną. Odkryto także dwa odcinki fosy (strona południowa) 

w kształcie rowu o szerokości 4–4,5 m (w dotychczasowej literaturze mówi się o 8 m szerokości) 

i głębokości 1,6 m.


domów oraz zamek Leszczyńskich. Za wałami pozostały przedmieścia: świę- 

ciechowskie, rydzyńskie, osieckie i kościańskie [Kręglewska-Foksowicz 1982, 

14–15; Jakimowicz 1997, 120-121; Topolski 1997b, 78–79]. 

Z polecenia władz miejskich powstała wytwórnia prochu, którą prowadził 

Martin Zugehör. Był to młyn stępowy, poruszany siłą koni, położony przy 

Bramie Kościańskiej. W 1638 roku M. Zugehör uzyskał od Bogusława I Leszczyńskiego, 

przywilej gwarantujący mu pozycję monopolisty. Proch był znakomitej 

jakości i sprzedawano go między innymi do Kalisza, Torunia i Warszawy 

[Szymańska, biogram M. Zugehöra [w:] Głowinkowska, Konior (red.), 2004, 502]. 

Nie zachowały się niestety informacje, jakimi rodzajami broni, oprócz 

strzeleckiej, uczyli się władać członkowie bractw strzeleckich w Wielkopolsce. 

Nie wiadomo, czy podobnie jak w Krakowie, posiadano własną artylerię i czy 

uczono się władania bronią białą i drzewcową. Z całą pewnością można jednak 

twierdzić, że w XVII wieku, oprócz łuków i kusz, podstawowym orężem 

członków bractw były rusznice, a młodzież rzemieślnicza używała hakownic. 

Pozostawienie obronności miast prawie wyłącznie w rękach miejskich powodowało, 

że rola militarna bractw strzeleckich była znacząca, utrzymywały one 

bowiem stałą sprawność i gotowość obronną mieszczaństwa. Nie wiadomo, 

w jakim stopniu działalność bractw wpłynęła na skuteczność obrony miast 

wielkopolskich, bowiem z czasów średniowiecza nie zachowały się na ten temat 

żadne informacje. Próbę ogniową mogły przejść bractwa dopiero w okresie 

„potopu”, ale poddanie Wielkopolski Szwedom pod Ujściem (25 lipca 1655) 

szansę tę przekreśliło. Wiadomo jedynie, że przygotowania do walki czyniono 

w Poznaniu i Kościanie [Jakubiak 1986, 44–46]. 

Szwedzi obsadzili załogami większe miasta. Chłopi z okolicznych wsi 

zmuszeni byli dostarczać załogom żywność, paszę dla koni i drewno na opał 

[Szczotka 1946, 79-80]. Najeźdźcy przystąpili również do werbunku. Większość 

zaciężnych to byli miejscowi Niemcy, nie brakowało także Czechów i Polaków. 

W dniu 2 sierpnia 1655 do Poznania, gdzie przebywał generał Wittenberg, przybyło 

dwóch przedstawicieli magistratu leszczyńskiego, którym towarzyszył 

J. A. Komeński. Uzyskali oni, w zamian za kontrybucję, zwolnienie od wojskowego 

kwaterunku. Ponadto Wittenberg dał czas Bogusławowi Leszczyńskiemu 

na ostateczną deklarację, biorąc na razie jego dobra pod swoją protekcję. Król 

Szwecji Karol Gustaw liczył na współpracę czeskich emigrantów i już w okresie 

przygotowań do ataku na Polskę wystawił im salvagwardię (rodzaj listu żelaznego) 

i zarządził na ich rzecz zbiórkę w kościołach szwedzkich. Czesi mieli 

nadzieję, że łatwe zwycięstwo szwedzkie w Polsce będzie wstępem do wojny 

z cesarzem. Wacław Sadowski, już w kwietniu 1655, otrzymał od Szwedów 

patent na werbunek regimentu rajtarów. Jego punktami werbunkowymi były 

Leszno i Wschowa. Oba miasta na ten cel miały dostarczyć 21 000 talarów. 

Leszno nie miało jednak wystarczającej ilości pieniędzy i 500 talarów pożyczył 

J. A. Komeński. W dokończeniu werbunku przeszkodził wybuch walk partyzanckich 

w Wielkopolsce. Oddział Sadowskiego został podporządkowany 

gen. Burchardowi Müllerowi i brał udział w oblężeniu klasztoru jasnogórskiego 

[Dworzaczkowa 1981, 169–177]. Tymczasem oddziały partyzanckie dowodzone 

87

88 


przez Krzysztofa Żegockiego, starostę babimojskiego, 4 października 1655 zajęły 

Kościan i wybiły załogę szwedzką. Zginął także landgraf heski Fryderyk, 

szwagier Karola Gustawa. Partyzanci opuścili Kościan, grozili jednak represjami 

nie tylko tym, którzy współpracowali ze Szwedami, ale również tym, którzy 

przyjęli salvagwardię. Szczególnie zagrożeni poczuli się mieszkańcy Leszna 

i Wschowy. W Lesznie przez trzy tygodnie, dzień i noc, czuwano z bronią na 

wałach i starano się o przybycie załogi szwedzkiej. Rzeczywiście wkrótce 

skierowano tam trzy kompanie rajtarów pod dowództwem majora Lindwurma. 

W tydzień po akcji Krzysztofa Żegockiego, w nocy 10 października, gen. Jan 

Weyhard Wrzesowicz (czeski szlachcic, od 1645 roku osiadły w Polsce) 

z ośmiuset żołnierzami szwedzkimi napadł na Kościan. W szale zemsty zabito 

300 mieszczan, wielu z nich ukrzyżowano, czterdziestu ze szlachty ścięto na 

rynku, a miasto spalono. Spalono też okoliczne wioski mordując znaczną część 

ich mieszkańców [Dworzaczkowa 1981, 177; Marciniak 2000, t. 1, 198–199]. 

Stacjonująca w Lesznie załoga szwedzka uprawiała jednak raczej rozbój niż 

walkę, grabiąc okolicę, zwoziła łupy do miasta. Wiosną 1656 roku znajdowały 

się tutaj obfite zapasy żywności, chmielu i różnych kosztownych towarów, co 

bardzo kontrastowało z nędzą okolicznych mieszkańców. W październiku 

J. Szlichtyng, który dotąd zajmował stanowisko wyczekujące, pojechał do 

Karola Gustawa oblegającego Kraków i złożył mu obediencję (zobowiązanie do 

posłuszeństwa). Wrócił do Leszna jako gorący zwolennik wyboru Karola Gustawa 

na tron polski. Skłaniał szlachtę do składania aktów poddańczych 

i wybrania posłów na sejm, który zamierzał zwołać Karol Gustaw. 

J. A. Komeński napisał panegiryk na cześć króla szwedzkiego, w którym obok 

pochlebstw, zawarł także elementy programu politycznego tego odłamu szlachty, 

która gotowa była uznać Karola Gustawa królem Polski 7 . Na początku grudnia 

król szwedzki ruszył na podbój Prus, co oznaczało, że nie będzie sejmu ani elekcji. 

Okazało się, że celem najazdu nie jest, jak naiwnie wierzono, pozbawienie 

korony Jana Kazimierza, lecz bezwzględna eksploatacja podbitego kraju. Szwedzi 

rabowali wszystko, co miało jakąkolwiek wartość i wywozili do Szwecji. 

W pierwszej połowie grudnia J. A. Komeńskiego odwiedził Kometka, czeski 

pokojowiec króla szwedzkiego. Zabrał od niego list do króla z prośbą o radę, czy 

ma wyjechać z Leszna [Dworzaczkowa, 1981, 177–180]. 

Tymczasem w kraju rozgorzały walki partyzanckie, obejmując głównie południowo-zachodnie 

tereny Polski. Towarzyszyła temu propaganda religijna, 

mobilizująca do walki z najeźdźcą, w której wszyscy dysydenci traktowani byli 

jako zdrajcy 8 . Wzywano w niej także do zniszczenia Leszna, jako „gniazda 

herezji”. Koło Wschowy oddział powstańców napadł na 40-osobowy oddział 

szwedzki ściągający daniny i wybił go do nogi. Powstanie stawało się coraz 

groźniejsze [Szczotka 1946, 81–83; Dworzaczkowa 1981,179]. 

7 

Tekst Panegyricus Carolo Gustavo został zaaprobowany przez przebywającego we Wrocławiu 

Bogusława Leszczyńskiego, a następnie wydrukowany w Lesznie [Pietkiewicz 1998, 197]. 

8 

Przerażenie wśród dysydentów wywołała rzeź Niemców w Wieluniu zdobytym 7 stycznia 1656 

przez oddziały Krzysztofa Żegockiego.


Narastała mobilizacja przeciwników Szwedów na polskiej ziemi. 15 marca 

1656 zawiązała się we Wrocławiu konfederacja szlachty wielkopolskiej pod 

hasłem obrony wolności i wiary katolickiej. Nie wykluczano z niej różnowierców 

popierających króla Jana Kazimierza. W obozie konfederatów znaleźli się 

obaj świeccy seniorowie kościoła luterańskiego: Stefan Bojanowski i Andrzej 

Ossowski. Porozumienia z konfederatami szukał także Bogusław Leszczyński. 

Naczelnym dowódcą wojsk konfederackich został wojewoda podlaski Krzysztof 

Opaliński. 

W początkach kwietnia w Lesznie był ponownie Kometka, który chciał 

zabrać Komeńskiego do obozu króla szwedzkiego. Ten jednak odmówił. Nie 

wysłał także w bezpieczne miejsce swojej biblioteki i rękopisów. Czescy mieszkańcy 

Leszna przyrzekli bowiem sobie, że wytrwają na miejscu, wywieziono 

jednak na Śląsk archiwum Jednoty. Dnia 13 kwietnia oddziały konfederackie 

wkroczyły do Wielkopolski. Połączyły się z nimi inne oddziały, z których 

jednym dowodził wojewoda inowrocławski Jakub Rozdrażewski. Jeden z tych 

oddziałów dotarł 16 kwietnia do Gronówka leżącego koło Leszna. W tej sytuacji 

Bogusław Leszczyński zostawił swemu zarządcy, J. Szlichtyngowi, pismo do 

rady miejskiej, zawierające rozkaz poddania Leszna wojskom polskim a sam 

18 kwietnia wyjechał do Wrocławia, by spotkać się z władzami konfederatów. 

Szlichtyng jednak, jeszcze w tym samym dniu, zebrał wszystkich mieszczan 

i kazał im ponowić przysięgę wierności. Zapewnił też, że ich nie opuści 

i przekonywał, że nie ma się czego bać, bo polska jazda bez piechoty i artylerii 

nie jest groźna. Miasto było solidnie obwałowane, posiadało 300 żołnierzy 

szwedzkich i około 2000 uzbrojonych, zdolnych do walki mieszczan. Tymczasem, 

przebywający we Wrocławiu, Bogusław Leszczyński wysłał posłańca 

do obozujących w Krzywiniu powstańców z oświadczeniem, że przystępuje do 

konfederacji i bramy Leszna będą otwarte. Powstańcy otrzymali pismo 

27 kwietnia i przekonani, że miasto się podda, wysłali pod Leszno tylko jazdę 

(około 600 jeźdźców). Zbliżyli się do miasta od strony osieckiej i zostali ostrzelani 

z dział ukrytych za stosami drewna, które leżały przed wałami. Doszło do 

starcia jazdy polskiej ze szwedzką. Do Szwedów dołączyło około siedemdziesięciu 

uzbrojonych młodych mieszczan. Po stronie polskiej była także grupa 

chłopów uzbrojonych w kosy. Lewe skrzydło jazdy polskiej pod dowództwem 

Zaleskiego cofnęło się, odciągając od wałów niedoświadczonych mieszczan, 

następnie odcięto im odwrót i wybito. Pozostali Polacy zepchnęli Szwedów 

w stronę Bramy Rydzyńskiej i o mało nie wpadli do miasta – w ostatniej chwili 

zaryglowano bramę. Atakujący dostali się wtedy pod silny ogień strzelających 

z wałów mieszczan i ponieśli znaczne straty (kilkudziesięciu zabitych w tym 

siedemnastu spośród szlachty). Bitwa trwała około czterech godzin. Polacy 

podpalili stodoły i wiatraki i wycofali się do Osiecznej, gdzie w klasztorze 

opatrywali rannych. Straty po stronie mieszczan sięgały około pięćdziesięciu 

zabitych, głównie spośród walczących za wałami. Spędzono w mieście bezsenną, 

pełną trwogi noc. Rano okazało się, że J. Szlichtyng ze swoimi ludźmi uciekł. 

Rozeszła się też pogłoska, że zapasy prochu są na wyczerpaniu. Przerażeni 

mieszczanie zażądali od Szwedów, by kobiety, dzieci i duchownych zezwolili 

89

90 


wysłać w bezpieczne miejsce. Oficerowie szwedzcy, suto opłaceni, zgodzili się 

i dali nawet eskortę. Miasto opuściło około 300 wozów bogatszych mieszczan 

z rodzinami i dobytkiem. Duchowni luterańscy wyjechali, lecz duchowni czescy, 

namówieni przez Komeńskiego, postanowili pozostać (swoją rodzinę Komeński 

jednak wysłał). Kilka godzin później podeszły pod miasto oddziały polskie 

z jazdą i piechotą. Przesłano list do rady miasta, z żądaniem kapitulacji, powołując 

się na polecenie Bogusława Leszczyńskiego. W razie dalszego oporu zagrożono 

zniszczeniem miasta. Mieszczan ogarnęła panika, porzucano broń i stanowiska 

i zabierając rodziny uciekano. Uciekł także Komeński i rada miejska. Z miasta (do 

Wschowy) wyniosła się też załoga szwedzka. Gdy Polacy ponownie przysłali do 

Bramy Kościańskiej trębacza żądając odpowiedzi, wyszedł mu naprzeciw 

nauczyciel Jan Kölichen i oznajmił, że Szwedów już nie ma, a pozostali mieszkańcy 

proszą o łaskę. Wkrótce oddział szlachty z Krzysztofem Grzymułtowskim 

wjechał do miasta. Przyjęto ich ucztą wystawioną w bogatszych domach. 

Obawiając się podstępu, Polacy nie zostali na noc w mieście. Nazajutrz, 

29 kwietnia 1656, wczesnym rankiem, do miasta weszła większa ilość wojska, 

a za nim tłumy chłopów z setkami wozów. Wojsko zabrało cenniejsze towary, 

jak sukno, jedwab, korzenie; resztę zostawiono chłopom. Przed południem, około 

godz. 10, chłopi podłożyli ogień w kilku miejscach. Pożar trwał trzy dni. 

Spłonęło to, czego nie zdołano zabrać, w tym archiwum miejskie i zbiory 

Komeńskiego. Straty wśród mieszkańców szacuje się na kilkaset osób [Karwowski 

1877, 25–28; Szczotka 1946, 84–87; Dworzaczkowa 1981, 181–193]. 

Wojska polskie doszły 1 maja pod Kościan. Pojawił się tu Krzysztof Żegocki 

z oddziałem partyzantów liczącym prawie 4 000 ludzi. Po trzech dniach oblężenia 

Kościan zdobyto. Następnie oddziały polskie ruszyły na Kalisz [Szczotka 1946, 

87–88; Marciniak 2000, 199]. Wkrótce część mieszkańców wróciła do Leszna 

i zaczęła je odbudowywać. Bogusław Leszczyński 10 października 1657 

potwierdził dotychczasowe przywileje oraz zwolnił miasto na dziesięć lat od 

należnych mu świadczeń. Królowi kurkowemu ograniczono jednak produkcję 

piwa do 75 warów, z których tylko 40 było wolnych od podatku [Karwowski 

1877, 12]. Już w 1660 roku odbudowany został ratusz, odbudowywano także 

kościoły ze składek zebranych wśród kalwinów zarówno w kraju, jak i w Niemczech, 

Holandii, Anglii i Szwajcarii. 

Bogusław I Leszczyński umarł w 1659 roku pozostawiając dwóch małoletnich 

synów: Bogusława II (14 lat) i Rafała X (9 lat). Ich prawnymi opiekunami 

zostali Przecław Paweł Leszczyński, wojewoda dorpacki i starosta wschowski 

oraz Jan Leszczyński, kanclerz wielki koronny. Wystarali się oni u króla Michała 

Korybuta Wiśniowieckiego o przywilej dla miasta, który król wystawił 15 października 

1669, ustanawiając w Lesznie skład lnu i konopi oraz zwolnił mieszkańców 

od wszelkich ceł od towarów i bydła rogatego w Koronie i Litwie 

z wyjątkiem cła granicznego. Również u króla Jana III Sobieskiego wyjednali 

Leszczyńscy bardzo ważny przywilej wystawiony 31 marca 1676. Zezwalał on 

na pobieranie cła od sukna surowego po 3 grosze od 24 do 30 łokci (łokieć 

staropolski – 59,6 cm). Dochód z tego cła przeznaczył król na naprawę dróg, 

bruku, wałów, gmachów publicznych i na wsparcie ubogich. Przywileje te


istotnie przyczyniły się do rozwoju miasta i handlu. Po śmierci obydwu opiekunów 

od 1678 roku Lesznem zajmowali się wyłącznie: Bogusław II (sekretarz 

króla i biskup łucki) i Rafał X (wojewoda poznański). Bogusław II uczynił wiele 

dla poprawy sytuacji finansowej odbudowującego się miasta oraz dla zachowania 

dobrych wzajemnych relacji między protestantami i katolikami. Leszno 

liczyło około 5000 mieszkańców [Karwowski 1877, 29–38; Topolski 1997b, 

94–99]. 

Odrodziło się też Bractwo strzeleckie. Rafał X Leszczyński 27 lipca 1677 

wydał dokument, w którym regulował prawa króla kurkowego. Zniósł podatek 

od 75 warów, a ponadto zezwolił królowi, gdyby nie chciał lub nie mógł warzyć 

piwa, odsprzedać te prawa komuś innemu. Dokument ten potwierdził 6 kwietnia 

1687 król Jan III Sobieski [APP, Bractwo strzeleckie, sygn. 1159; Karwowski 

1877, 12]. W 1680 roku Bogusław II ufundował Bractwu wspaniały, złoty 

medalion z herbem Leszczyńskich „Wieniawa” (na awersie) i (na rewersie) 

herbem Leszna z napisem łacińskim w otoku: „Boguslaus comes in Leszno 

tercentenorum iaculorum obtenta palma suorvm liberorum civium generosum 

foedus libertalitate confirmat 1680” – co w tłumaczeniu znaczy: „Bogusław, pan 

na Lesznie, po otrzymaniu palmy [zwycięstwa] trzystu strzałów potwierdza 

łaskawie szlachetny związek swoich wolnych mieszczan 1680”. Medalion ten 

stał się głównym insygnium brackim, noszonym jako klejnot, przez kolejnych 

królów kurkowych [Gniazdowska 1997, 38; Kilijańska 2005, 36]. 

Na przełomie wieków XVII i XVIII zmieniła się taktyka działań wojennych. 

Mury miejskie przestały być skutecznym środkiem zabezpieczającym przed 

atakiem nieprzyjaciela. Widać to wyraźnie na przykładzie Leszna. Po śmierci 

Rafała X w 1703 roku właścicielem Leszna został jego syn, Stanisław Leszczyński. 

Z protekcji Szwecji, 12 lipca 1704 wybrano go królem Polski, przeciw 

królowi Augustowi II i popierającej go Rosji. Kraj podzielił się na dwa obozy 

polityczne. Doszło do wojny, podczas której wojska rosyjskie 24 lipca 1707 

spaliły Leszno. W ciągu kilku godzin, z odbudowywanego przez pięćdziesiąt lat 

miasta, pozostało tylko kilka domów [Świderski 1928, 12–13; Komolka 

i Sierpowski 1987, 44; Topolski 1997c, 96–97]. Niestety nie ma informacji, czy 

podjęto wówczas jakąkolwiek próbę obrony i jak zachowało się Bractwo strzeleckie. 

Na pewno nie było już tylu mieszczan posiadających broń, jak pół wieku 

wcześniej. W zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie, znajduje się obraz 

przedstawiający pożar Leszna w 1707 roku. Na pierwszym planie artysta namalował, 

chyba nie przypadkowo, postać św. Wawrzyńca – patrona bractw 

strzeleckich. Mieszkańcy nie zdołali się jeszcze otrząsnąć z tragedii, gdy w 1709 

roku nawiedziła zniszczone Leszno epidemia, która spowodowała śmierć bardzo 

wielu ludzi [Karwowski 1877, 51–53]. 

Po wygnaniu z Polski króla Stanisława Leszczyńskiego jego dobra w 1710 

roku zagarnął król August II i mianował ich administratorem gen. Hansa 

Zeydlitza. August II przejeżdżał przez Leszno w marcu 1712 roku, witany entuzjastycznie 

przez mieszkańców. Król zachował wszystkie dotychczasowe 

przywileje miejskie, w tym oczywiście i Bractwa strzeleckiego. Funkcjonowało 

91

92 


ono nadal, o czym świadczą zachowane portrety królów kurkowych. Po śmierci 

Augusta II, Stanisław Leszczyński zjawił się na krótko w Lesznie – w lutym 

1736 roku. Potwierdził dawniejsze przywileje i podarował miastu plac zamkowy 

oraz przyłączył przedmieście Leszczynko. Dwa lata później dobra Leszczyńskich 

kupił hrabia Aleksander Józef Sułkowski. Był dobrym gospodarzem, 

umiejętnie zarządzając zapewnił Lesznu szybki rozwój gospodarczy. 27 marca 

1741 roku transumował i potwierdził dokument Rafała Leszczyńskiego z 1627 

roku dotyczący przywilejów króla kurkowego [APP, Bractwo strzeleckie Leszno, 

sygn. 36; Świderski 1928, 15]. 

W XVIII wieku znaczenie militarne bractw strzeleckich było już bardzo 

małe. Nadal jednak kultywowały one dawne tradycje, propagowały pozytywne 

wzorce wychowania, rozwijały różne formy życia towarzyskiego i rozrywki. 

Jedną z podstaw gospodarczej roli bractw były uprawnienia propinacyjne 

i przywileje na handel trunkami. Wspólne zebrania i uroczystości związane były 

nieodłącznie z ceremonią picia „piwa brackiego”, które było bądź to częścią 

wpisowego, bądź kary, albo darem króla kurkowego. Przepisów propinacyjnych 

czujnie strzegły jednak korporacje piwowarów. Konieczne więc było uzyskanie 

przywileju od króla na produkcję piwa poza cechami piwowarskimi, a w przypadku 

miast prywatnych – od właściciela. Stosunkowo dobrze uposażone były 

bractwa powstałe do końca XVII wieku, a więc te, które miały spełniać funkcje 

obronne. Władze miast i właściciele dbali o zapewnienie im dobrych warunków 

działania. Zmieniło się to jednak w XVIII wieku, kiedy w wielu miastach 

władze, a szczególnie korporacje kupców i piwowarów, starały się pomniejszać 

przywileje bractw strzeleckich [Jakubiak 1986, 47–49]. 

Mimo spadku znaczenia militarnego i elitarnego charakteru, Bractwo strzeleckie 

w Lesznie było dość liczne i w XVIII wieku liczyło około 200 członków 

[Komolka i Sierpowski 1987, 70]. Ważnym wydarzeniem był organizowany 

corocznie konkurs strzelecki o tytuł króla kurkowego. I chociaż z godnością tą 

wiązało się coraz mniej przywilejów, to cieszyła się ona wciąż dużym prestiżem. 

Nie odstraszały wydatki, które król ponosił na zorganizowanie wystawnego 

przyjęcia dla współbraci i ich żon oraz koszty namalowania swego portretu. 

Toteż niektórzy zdobywali ten tytuł kilkakrotnie jak np. Samuel Kleber w latach: 

1710, 1719, 1721, 1736, 1748 i 1750. W roku 1723, kiedy królem został Michał 

Grabiński, znany rusznikarz, został sportretowany w polskim stroju mieszczańskim 

9 . W 1760 roku Leszno było już miastem dosyć bogatym, miało 132 272 

floreny dochodu, w tym 950 florenów od Bractwa strzeleckiego. Wspierano 

jednak Bractwo z kasy miejskiej, bowiem w tym samym roku wydano na jego 

działalność 3127 florenów. Niestety kolejny pożar, który wybuchł 28 sierpnia 

1767 kolejny raz zniszczył miasto. Spłonęło 986 budynków mieszkalnych i 710 

budynków gospodarczych. Na mocy ustawy z 1767 roku, mieszkańcy Leszna, 

zostali zwolnieni na sześć lat z wszelkich opłat na rzecz państwa. Miasto szybko 

podnosiło się ze zniszczeń. W 1775 roku były już 982 domy, w tym 133 muro- 

9 ML PHa 1318. Wykaz królów kurkowych w Lesznie; Portret Samuela Klebera i Michała Grabińskiego 

(w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie).


wane i około 10 tysięcy mieszkańców. Wśród kilkuset rzemieślników byli: 

1 ludwisarz (odlewy spiżowe, lufy oraz dzwony), dwóch prochowników i trzech 

puszkarzy (wyrób i remont broni, odlewanie kul). Ten pomyślny rozwój przerwał 

kolejny wielki pożar, który wybuchł 2 czerwca 1790 i w ciągu kilku godzin 

zniszczył 864 budynki mieszkalne [Karwowski 1877, 72 i 80–82; Komolka 

i Sierpowski 1987, 45]. 

W wyniku II rozbioru Polski, 21 stycznia 1793 wojska pruskie wkroczyły do 

Wielkopolski. Jedna z kolumn, dowodzona przez gen. von Pollitza, posuwając 

się od Głogowa przez Wschowę, zajęła Leszno. Nie natrafiono na poważniejszy 

opór, a większość mieszkańców Leszna, powitała wojska pruskie z radością. 

Z jeszcze większą radością witano 15 października 1793 króla Fryderyka Wilhelma 

II. Mieszczanie i Żydzi z rabinem na czele w przebraniach Turków, 

w barwach niebieskich i białych, przy dźwiękach muzyki, wyszli mu naprzeciw. 

Miastu odświętny wygląd nadawały ustawione dekoracyjne bramy triumfalne. 

Na rynku stały bractwa i cechy z chorągwiami. Przed ratuszem córki seniorów 

Kasjusza i Klosego założyły królowi na skronie wieniec laurowy i wręczyły 

wiersze na białym atłasie wśród okrzyków „witaj królu i ojcze”. Starszyzna żydowska 

z życzeniami błogosławieństwa ofiarowała królowi wiersze w języku 

niemieckim oprawione w atłas. Mowę powitalną wygłosił pastor Friedrich 

Klose. Król wyjechał z miasta przez przystrojoną Bramę Rydzyńską. Dwanaście 

dziewcząt ubranych na biało i przepasanych różowymi szarfami rzucało przed 

królewską karetą kwiaty. Wieczorem magistrat wydał bal dla mieszczan. Tak 

uroczyste, radosne i wystawne przyjęcie króla nie może specjalnie dziwić, 

bowiem miasto przesiąknięte było żywiołem niemieckim i żydowskim. Liczyło 

wtedy 6820 mieszkańców w tym: 2991 Żydów, 2291 wyznania luterańskiego, 

804 wyznania reformowanego (kalwini i bracia czescy) i 734 katolików 

(Polaków i Niemców). Władze pruskie dążyły do szybkiego rozciągnięcia nad 

miastami ścisłego nadzoru, a tym samym do ograniczenia ich samorządności 

[Wąsicki 1966, 137–140; Karwowski 1877, 85–86; Komolka i Sierpowski 1987, 

82–85; Łukaszewicz 1997, 142–145]. 

Rok 1806 przyniósł zmianę sytuacji politycznej. Wojska francuskie po pokonaniu 

Prus wkroczyły w listopadzie do Poznania. W okolicy Leszna stacjonowały 

oddziały dywizji bawarskiej księcia Hieronima Bonaparte. Dnia 3 grudnia 

komendantem Leszna został płk. von Stengel. Rekwizycje oddziałów bawarskich 

wykraczały jednak znacznie poza granice ustanowione przez dowództwo 

francuskie. Przystąpiono do tworzenia polskiego wojska. Aby to było możliwe 

16 listopada 1806 wydano zarządzenie określające warunki rekrutowania oparte 

na systemie polskim – jeden rekrut z dziesięciu dymów. W końcu grudnia 

organizacja dywizji gen. Dąbrowskiego była już prawie zakończona. Składała 

się ona z czterech pułków piechoty zajmujących stanowiska między innymi 

w Lesznie, Zdunach, Pawłowicach i Rawiczu. Prócz piechoty uformowały się 

też zawiązki dwóch pułków jazdy – jeden w Kościanie, a drugi we Wschowie. 

W styczniu 1807 roku znajdowały się w Lesznie oddziały polskie dowodzone 

przez ppłk. Kosowskiego i mjr. Kąsinowskiego. W mieście nie było koszar 

93

94 


i żołnierze kwaterowali po domach, co powodowało wiele problemów. W tym 

czasie właściciel miasta Antoni Paweł Sułkowski został dowódcą formowanego 

w Gnieźnie 1 pułku piechoty, wchodzącego w skład legii (dywizji) gen. 

J. H. Dąbrowskiego. Pułk brał udział w walkach pod Tczewem, Gdańskiem 

i Kołobrzegiem, przemianowany rozkazem z 4 czerwca 1807 na 9 pułk piechoty, 

po zawarciu pokoju w Tylży (7 lipca 1807) stacjonował w Lesznie (w 1808 roku 

skierowany do Hiszpanii). W marcu 1807 roku powołano w Lesznie Gwardię 

Narodową. Gwardia ta licząca dziewięć kompanii, utworzona była z ludzi 

umiejących posługiwać się bronią. Jej dowódcami zostali wybitniejsi obywatele, 

oczywiście Niemcy, będący, jak należy przypuszczać, w znacznej części 

członkami tutejszego Bractwa strzeleckiego. Leszno weszło w skład Księstwa 

Warszawskiego utworzonego 7 lipca 1807. W nowej sytuacji politycznej burmistrz 

i magistrat złożyli przysięgę na wierność Fryderykowi Augustowi 

14 listopada 1807. Podczas wojny z Austrią w 1809 roku Leszno było zobowiązane 

do wystawienia 20 rekrutów, lecz zamiast swoich synów mieszczanie 

posłali kupionych zastępców. 

W 1812 roku Leszno zostało wyznaczone na punkt etapowy wojsk na szlaku 

komunikacyjnym z Głogowa do Poznania. Komendantem placu został płk Hipolit 

Stokowski. Miasto było świadkiem przemarszu znacznej ilości wojsk. 

12 kwietnia 1812 przejeżdżał tym szlakiem król Hieronim Bonaparte a 30 maja 

1812 cesarz Napoleon. Pół roku później, 12 grudnia 1812 cesarz ponownie był 

w Lesznie, ale już w drodze do Francji. Wkrótce pojawiły się resztki wynędzniałych 

żołnierzy Wielkiej Armii. Za nimi, 19 lutego 1813, pojawili się pierwsi 

żołnierze rosyjscy. Dwa dni później rozkwaterowały się w Lesznie na dłużej 

oddziały gen. Dawidowicza, pozostawiając po sobie różne przykre wspomnienia. 

Komendantem miasta został Biernacki, oficer litewskiego pułku ułanów. 

Oddziały leszczyńskiej Gwardii Narodowej zabezpieczały te przemarsze, ale nie 

były w stanie upilnować wszystkiego. W leszczyńskich szpitalach umierało 

wielu rozbitków armii napoleońskiej i żołnierzy rosyjskich. Chowano ich przy 

obecnej ul. Lipowej, oraz na polu przy szosie rydzyńskiej, w wielkich 

wspólnych grobach. Do Leszna wojska pruskie wkroczyły ponownie 26 maja 

1815, by pozostać tu do 17 stycznia 1920. 

W 1817 roku Leszno liczyło 7689 mieszkańców, w tym: 47% ludności 

żydowskiej, 40 protestanckiej i 13% katolickiej [S. Nawrocki 1997, 187–188]. 

Po spowodowanej wojnami kilkunastoletniej przerwie w działalności Bractwa 

strzeleckiego w 1816 roku królem kurkowym został sukiennik Johann Samuel 

Linke. Kilka lat później, 12 czerwca 1821, tytuł ten uzyskała księżna Karolina 

Sułkowska. Ufundowała ona medal pamiątkowy z napisem: „Faventi/Fortunae 

reverentiam/Humanitate gratitudinem/Foedere firmitatem vovet/F.G. /1686”. 

W 1829 roku Bractwo otrzymało także pamiątkowy medal od członka bractwa, 

Heinricha Scholza, zegarmistrza i dzierżawcy wagi miejskiej. Napis na awersie: 

„Die Könige der Heerschaaren sind untereinander Freude. Concordia constantia, 

auf dem Flügel des Engels. Rest der Inschrift nicht lederlich. Gessantibus(?) 

armia publico fausto ac const(?) Concordia augurto 1707(?). Nichts ist so groß,


es wird durch Zwietracht endlich klein. Nichts ist so klein, es wächst durch Eintracht 

ungemein. Nicht Zwietracht Eintracht nur muß immer und ewig sein”. Na 

rewersie dwugłowy orzeł cesarski i napis: „Andenken von dem 54 jährigen Schützenbruder 

Hein. Tran. Scholz. Uhrmacher und Stadtwägepächter zu Lissa”. 

Kilka lat później, 27 maja 1833, królem leszczyńskiego Bractwa został hrabia 

Henryk Potocki. On także ufundował pamiątkowy medal z napisem (awers): 

„Schützenkönig zu Lissa, den 27. Mai 1833 dem Schützenverein, den 19. Mai 

1834”; (rewers:) herb rodowy i napis: „Scutum opponerat scutis”. Również książę 

August Sułkowski został królem kurkowym i to dwukrotnie w latach 1843 

i 1851. Ufundował także medal pamiątkowy z takiej samej treści dwujęzycznym 

napisem (awers:) „Andenken des Fürstes August Sułkowski, Ordinat von 

Reisen, Grafen zu Lissa, als Schützenkönig im Jahre 1843 u. 1851 verliehen der 

Schützengilde zu Lissa”. Na rewersie napis tej samej treści po polsku 10 

[ML, Portrety królów kurkowych, PHa 1318; Jakubiak 1978, 55]. 

Pruskie władze zaborcze nie dążyły do likwidacji bractw strzeleckich (co 

miało miejsce w zaborze rosyjskim), ale wyznaczyły im ważną rolę w zaplanowanym 

dziele germanizacji zajętych terenów. Dlatego opanowały organizacje 

z miast przygranicznych od dawna zdominowanych przez ludność pochodzenia 

niemieckiego (Leszno, Bojanowo, Poniec, Rawicz, Piaski). W latach zaboru nie 

nastąpiły gruntowne zmiany w wewnętrznej organizacji bractw strzeleckich. 

Pojawiły się jednak niemieckie nazwy godności brackich. Do poważniejszych 

należała zmiana nazwy „zarządu bractwa” na „radę zawiadowczą”. W przeciwieństwie 

do dawnych zwyczajów, kadencja „starszych” trwała teraz z reguły 

trzy lata, a członków rady – od roku do trzech lat. Skład zarządu uzupełniano 

tzw. deputatami (asesorami), którymi najczęściej byli burmistrzowie [Jakubiak 

1986, 54 i 127]. Nadane Bractwu w 1627 roku przywileje zostały potwierdzone 

przez władze 27 marca 1846 oraz najwyższym ukazem gabinetowym z 14 maja 

1847 [Statut 1923, 3]. 

W 1828 roku zaczęto w Lesznie likwidować wojskowe fortyfikacje jako, 

z militarnego punktu widzenia, zupełnie nieprzydatne. W 1845 roku rozebrano 

resztki zamku, a w roku 1875 ostatnią bramę miejską (Kościańską). Wrogie 

stanowisko zajęli niemieccy mieszkańcy Leszna wobec wydarzeń Wiosny 

Ludów w 1848 roku. Mjr von Bialke zgromadził w Lesznie ponad 1000 uzbrojonych 

mężczyzn z terenu całego powiatu, mających działać przeciwko ewentualnym 

powstańczym ruchom Polaków. Utworzono straże obywatelskie, które 

z bronią w ręku czuwały dzień i noc [Świderski 1928, 23; Jakimowicz 1997, 

121]. Trudno sobie nawet wyobrazić, by nie było wśród tych straży członków 

Bractwa strzeleckiego. 

Od połowy XIX wieku sprawy propagowania niemczyzny zajmowały 

w działalności bractw coraz więcej miejsca. Niewątpliwym sukcesem władz 

zaborczych było wprowadzenie w bractwach nazewnictwa niemieckiego. 

Robiono trudności tym bractwom, które starały się zachowywać staropolskie 

zwyczaje, wspierano natomiast bractwa wykazujące się gorliwością w szerzeniu 

10 Tekst napisów na medalach na podstawie sporządzonej po niemiecku notatki z 1940 roku. 

95

96 


„ducha niemieckiego”. W społeczności niemieckiej zaczęto promować hasło 

bojkotu wszystkiego, co polskie [Świderski 1928, 37; Jakubiak 1986, 54–66]. 

W 1833 roku na mocy ustawy znoszącej za odszkodowaniem wszelkie 

uprawnienia szlachty w miastach prywatnych, Leszno uniezależniło się od 

dotychczasowych właścicieli – rodziny Sułkowskich. Kolejne ustawy, 

a zwłaszcza ustawa z 30 maja 1853 spowodowały, że wszelkie oznaki wolności 

i samorządności miasta przestały istnieć. Na nieszczęście wielka fortuna Sułkowskich, 

zaczęła stopniowo przechodzić w ręce niemieckie, między innymi 

leżące tuż pod miastem Antoniny, przejął wielki wróg polskości i jeden ze 

współtwórców Hakaty – Hansemann [Świderski 1928, 36–37; Komolka 

i Sierpowski 1987, 91]. 

W 1886 roku Leszno stało się siedzibą powiatu i wkrótce sądu okręgowego. 

Przybyło wielu nowych niemieckich urzędników. W tym okresie dało się 

zauważyć coraz większy napływ do miasta Polaków, ale była to głównie biedota 

wiejska. Do 1900 roku współżycie Niemców z Polakami było w Lesznie jeszcze 

dość znośne, później jakaś prześladowcza psychoza względem Polaków ogarnęła 

niemal wszystkie sfery mieszczaństwa leszczyńskiego narodowości niemieckiej. 

Nieprzyjemności spotykały nawet Niemców wyznania katolickiego, którzy 

sympatyzowali z Polakami. Propagowano niemiecką historię, tradycję i kulturę 

oraz przekonanie o wielkości Niemiec. W atmosferę tę wpisywało się także 

tutejsze Bractwo strzeleckie – Schützengilde, które nawiązało kontakty z bractwami 

niemieckimi, aktywnie uczestnicząc w zawodach strzeleckich i kongresach 

ogólnoniemieckiego Schützenbundu [Świderski 1928, 44–45; Nawrocki 

1997, 168–181; Jakubiak 1986, 56]. 

W czasach staropolskich strój bractw nie był ustalany i jedynie narodowość 

decydowała o tym, że ubierano się inaczej. Od drugiej połowy XIX wieku 

w większości bractw strój zaczął upodabniać się do munduru wojskowego, 

najczęściej były to zielone kurtki i czarne spodnie. Rozpowszechnienie się 

mundurów strzeleckich pociągnęło za sobą wprowadzenie dystynkcji dla 

funkcyjnych członków. Dość powszechny stał się w udział w bractwach przedstawicieli 

pruskiej administracji [Jakubiak 1986, 102–105 i 128–129]. 

Już najstarsze bractwa posiadały przedmioty służące specjalnie kultywowaniu 

zwyczajów i tradycji: sztandary, laski, skrzynki brackie, instrumenty muzyczne, 

obesłania. Za patrona bractwa obrały sobie św. Wawrzyńca [Jakubiak 1986, 35– 

37]. Życie towarzyskie strzeleckich organizacji koncentrowało się w domach 

brackich – zwanych celstatami. Nie wiemy, od kiedy bractwo leszczyńskie 

posiadało swój celstat. Takie domy już w XV wieku posiadały bractwa 

w Poznaniu, Kościanie i w Wągrowcu, a ponieważ Leszno było już w pierwszej 

połowie XVII wieku dużym i bogatym miastem, można przypuszczać, że leszczyńskie 

bractwo dysponowało celstatem. Zachowała się informacja, że 

w 1848 roku bractwo leszczyńskie zbudowało sobie nowy Schützenhaus wraz ze 

stajnią i kręgielnią [ML PHa 1318]. Zbierano się w nim nie tylko z okazji strzelań 

i sesji brackich, ale w okresie od wiosny do jesieni przynajmniej raz 

w tygodniu. Wszystkim imprezom brackim towarzyszyło picie piwa, a także 

tańce i inne rozrywki (np. gra w kości). Ulubioną zabawą była gra w kręgle


(najstarsza wiadomość o kulaniu kręgli pochodzi z Ponieca z 1687 roku), którą 

ze szczególnym umiłowaniem uprawiano w Lesznie. W oddziaływaniach 

wychowawczych i zachowaniach społecznych wiele uwagi poświęcano zwłaszcza 

poszanowaniu honoru osobistego członków i prawości ich postępowania. Za 

wszelkiego rodzaju bójki groziły wysokie kary, a karą najwyższą było usunięcie 

z szeregów bractwa. 

Na początku XIX wieku bractwa używały powszechnie broni skałkowej, 

a później broni kapiszonowej. Na terenie Wielkopolski działało kilka warsztatów 

rusznikarskich, zajmujących się produkcją sztucerów kapiszonowych, 

między innymi w Gnieźnie, Lesznie, Poznaniu i w Poniecu. Pod koniec XIX 

wieku upowszechniła się broń iglicowa. Wzrosła więc znacznie celność strzelania 

i rywalizacja stawała się coraz bardziej zacięta. Początkowo posługiwano się 

bronią wojskową bądź myśliwską, później pojawiła się specjalna broń tarczowa. 

Zmieniające się rodzaje broni nie zmieniły ogólnych zasad strzeleckiej rywalizacji. 

Tradycyjnie utrzymywano termin rozpoczęcia zawodów, a tytuł króla kurkowego 

walczono w drugi dzień Zielonych Świąt. Bractwa polskie najpierw udawały się 

na nabożeństwa, a w bractwach zdominowanych przez Niemców ten tradycyjny 

element zaniknął. 

Właściwa rywalizacja odbywała się w godzinach popołudniowych. Po 

uroczystym przejściu na strzelnicę, ustawiano tarczę i wyznaczano odległość 

strzałową. Zawody rozpoczynał każdorazowo burmistrz lub jego zastępca, 

oddając trzy strzały w imieniu i na część panującego. Tyle samo strzałów 

oddawano na cześć następcy tronu. Dalej strzelali: król kurkowy, starsi bractwa 

oraz członkowie według wyznaczonego porządku. W miastach prywatnych 

pewną liczbę strzałów miał zagwarantowaną właściciel (mógł strzelać w jego 

imieniu urzędnik dworski). Za przeprowadzenie zawodów, zgodnie z postanowieniami 

statutowymi, odpowiedzialni byli starsi oraz marszałkowie braccy. 

Zwycięzcy otrzymywali nagrody rzeczowe. Przed strzelnicą czynne były 

„budy”, w których handlarze sprzedawali swoje towary [Jakubiak 1986, 149– 

158 oraz 186–192]. 

Godnością najbardziej cenioną był tytuł króla kurkowego. Zostawał nim 

zwycięzca zawodów zielonoświątkowych. Bardzo wysoka ranga tytułu królewskiego 

utrzymywała się do początku XVIII wieku. Królami byli przedstawiciele 

wszystkich zawodów, często także burmistrzowie. Zdarzało się także, że 

zwycięzcami zostawali właściciele miast (w Lesznie książę August Sułkowski 

w latach 1843 i 1851). Oznaką godności królewskiej były klejnoty, z reguły 

bardzo wartościowe, a każdorazowy król był zobowiązany do wzbogacenia 

klejnotu. W Lesznie klejnoty składające się z medali i zawieszek łączonych 

wstążkami i łańcuszkami ulegały częstym zmianom [ML, PHa 1318]. 

Zdobycie tytułu królewskiego łączyło się ze znacznymi przywilejami 

gospodarczymi, które jednak w XVIII i XIX wieku były już znacznie ograniczone. 

Z godnością królewską łączyły się także liczne wydatki, począwszy od wystawnego 

przyjęcia. Pod koniec XVIII wieku zdarzało się, że mniej zamożni bracia, 

odsprzedawali zdobyte królestwo (nie wiadomo czy zdarzyło się to w Lesznie). 

W okresie zaboru pruskiego godność króla kurkowego stała się jedynie zaszczy- 

97

98 


tem honorowym, nieprzynoszącym zysków. Królów pozbawiano przywilejów 

nadanych im przez władców polskich, zwolnień podatkowych, uprawnień 

handlowych oraz częstych gratyfikacji z kas miejskich. Pozostała jedynie 

nagroda wypłacana z kasy brackiej. W niektórych miastach, także w Lesznie, 

nowy król jechał w ozdobionym kwiatami i girlandami powozie. Miał także 

prawo do noszenia szpady oficerskiej. Każdy król musiał też dostarczyć na 

strzelnicę swój portret w mundurze strzeleckim (w wielu bractwach, były to 

fotografie). W bractwach z wielowiekową tradycją powstawały w ten sposób 

okazałe galerie – w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie zachowały się 82 

portrety leszczyńskich królów, z których najstarszy powstał w 1715 roku. Po 

upływie rocznej kadencji klejnoty przekazywano następnemu królowi. Dotychczasowy 

król zyskiwał stałe miejsce w szyku, w grupie byłych królów kurkowych, 

a przy mundurze pozostawała korona wpięta w naramiennik oraz krzyż 

nagrodowy. 

Od połowy XIX wieku upowszechniło się w całej Wielkopolsce strzelanie 

żniwne wzięte ze zwyczajów niemieckich, będących odpowiednikiem polskich 

dożynek. Zawody rozgrywano w końcu lata, w niedzielę. Zwycięzca otrzymywał 

pierwotnie nagrodę pieniężną, z czasem wprowadzono tytuł króla żniwnego, 

a także tytuł pierwszego i drugiego rycerza żniwnego. Władze pruskie starały się 

nadać szczególnie wysoką rangę zawodom rozgrywającym się w dniu urodzin 

panującego oraz następcy tronu. Zwyczaj ten pojawił się już w latach dwudziestych 

XIX wieku. Bractwa z tej okazji fundowały często okazałe nagrody, 

a władza przekazywała medale z wizerunkiem panującego. Władze pruskie 

fundowały też bractwu klejnoty – najczęściej ażurowe, z królewskim, a później 

cesarskim orłem pośrodku i napisem w otoku, bądź na odwrocie [Jakubiak 1986, 

32, 197–219 i 226–228]. 

Zdecydowana większość bractw – za wyjątkiem Leszna, Bojanowa i Piasków 

– uczestniczyła w różnych uroczystościach kościelnych. Od lat trzydziestych 

XIX wieku elementy religijne odgrywały jednak coraz mniejszą rolę 

w zwyczajach strzeleckich. Utrzymywano jednak powszechnie obowiązek 

uczestnictwa w pogrzebie zmarłego członka bractwa. Bractwa brały także udział 

w różnych ważnych uroczystościach – tak było podczas oficjalnego otwarcia 

linii kolejowej z Wrocławia do Poznania 27 października 1856, kiedy na peronach 

stały bractwa kurkowe w paradnych strojach ze sztandarami i bronią. 

Do Leszna pociąg dotarł o godz. 10.40, bractwo leszczyńskie prezentowało 

broń, a uczestnicy przejazdu przy dźwiękach werbli i muzyki przeszli do dworca 

kolejowego a następnie do ratusza [Jakubiak 1986, 255–256; Urbaniak 2006, 

37–38]. 

Pod koniec XIX wieku Bractwo leszczyńskie zaczęło przebudowę swojej 

siedziby. Wybudowano nowoczesną strzelnicę oraz pomieszczenia biurowe, 

sale do biesiad, oraz mieszkanie dla zarządcy całego kompleksu. W 1905 roku 

„Schützengilde zu Lissa in Posen” otrzymała nowy statut. W skład Zarządu 

Bractwa wchodzili: Georg Roll, Ferdynand Wurst i Anton Fenske. Podczas 

zatwierdzania statutu Bractwo reprezentowali: Hieronymus Halliant, Wilhelm 

Sagawe, Magnus Peter Malmborg, Rudolf Lauter, Adolf Libelt, Hugo Tiebel,


Franz Corvin, Max Lehmann, Emil Jaensch, Paul Rakette, Felix Piwoński, Hermann 

Haendschke, Ernst John [APL, Akta miasta Leszno, sygn. 2366]. 

Od początku XX wieku zaczęła się wyraźnie zmieniać struktura narodowościowa 

i wyznaniowa miasta. W 1905 roku Leszno liczyło 16 021 mieszkańców, 

w tym: 44,5 procent protestantów, 40 katolików (Niemcy i Polacy) i 5,5% 

Żydów. W 1910 roku było już 17 156 mieszkańców w tym 1280 wojskowych 

oraz 2365 Polaków (12 procent ogółu). Pod koniec 1918 roku Polacy stanowili 

już 38 procent mieszkańców. W ciągu kilkunastu następnych miesięcy sprowadziło 

się do Leszna około 7000 Polaków, prawie wyłącznie z terenu Westfalii 

i z Berlina. Wśród nich było wielu rzemieślników z większym kapitałem, którzy 

zakupili domy i założyli warsztaty. W styczniu 1920 roku Polaków było już 

71,43%, Niemców 25,65, Żydów 2,9 procent [APL, Akta miasta Leszno, sygn. 

1345, 623; Nawrocki 1997a, 188–189; Komolka i Sierpowski 1997a, 216–236; 

Komolka i Sierpowski 1997b, 237– 238]. 

BIBLIOGRAFIA 

BIBLIOGRAPHY 

Archiwalia 

Archiwum Państwowe 

w Lesznie [APL] 

Archiwum Państwowe 

w Poznaniu [APP] 

Muzeum Narodowe 

w Poznaniu [MNP] 

Muzeum Okręgowe 

w Lesznie [ML] 

– Akta miasta Leszna, Starostwo Powiatowe w Lesznie, Akta 

ZboWiD Leszno. 

– Akta miasta Leszna, Bractwo Strzeleckie Leszno, Urząd 

Wojewódzki w Poznaniu. 

– medale Bractwa Kurkowego w Lesznie. 

– zbiór materiałów dotyczących Bractwa Kurkowego 

w Lesznie. 

Prawo o stowarzyszeniach, Dz. U. RP nr 94 z 1932 roku. 

Statut Bractwa strzeleckiego w Lesznie, Leszno 1923. 

Statut Zjednoczenia Bractw Strzeleckich Zachodnich Ziem Polskich, Poznań 1923. 

Prasa 

„Gazeta Leszczyńska” 1935. 

„Głos Leszczyński” 1921, 1922, 1924, 1929, 1935, 1938, 1939. 

„Offentlicher Anzeiger” 1905, nr 29. 

„Orędownik Publiczny. Dodatek do Dziennika Urzędowego Województwa Poznańskiego” 

1920, nr 45. 

Opracowania 

BARDACH J., LEŚNODORSKI B., PIETRZAK M., 1994, Historia ustroju i prawa polskiego, 

PWN, Warszawa. 

BIELECKI R., TYSZKA A., 1984, Dał nam przykład Bonaparte. Wspomnienia i relacje 

żołnierzy polskich 1796–1815, Kraków. 

99

100 


BIESIADKA J., GAWLAK A., KUCHARSKI SZ., WOJCIECHOWSKI M., 2006, Twierdza 

Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Rawelin, 

Poznań. 

DWORZACZKOWA J., 1981, Zniszczenie Leszna w roku 1656, [w:] Rocznik Leszczyński, 

t. 5, Poznań. 

JENDRYCZKO T. (red.), 1998, I Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego, (zespół:) 

Domański E., Kospath-Pawłowski E., Matusak P., Odziemkowski J., Panecki T., 

Rawski T., Wyd. Ajaks, Pruszków. 

GAJ J., 1998, Sport w Lesznie 1902–1996, Leszczyńska oficyna Wydawnicza, Leszno. 

GŁOWINKOWSKA B., KONIOR A. (red.), 2004, Słownik biograficzny Leszna, Wyd. Urząd 

Miasta Leszna, Leszno. 

GNIAZDOWSKA M., 1997, [w:] Leszczyńscy w dziejach Leszna, katalog wystawy, 

Muzeum Okręgowe w Lesznie. 

GOLDMAN B., 1996, Od pradziejów do II rozbioru Polski, [w:] Piwoń A. (red.), Kalendarium 

miasta Leszna, Wyd. Urząd Miasta, Leszno. 

GRYCZKA Z., 1992, Strzeleckie Bractwo Kurkowe w Lesznie, „Przyjaciel Ludu”, 1992, 

z. I/II, Leszno. 

JAKIMOWICZ T., 1997, Sztuka w mieście nowożytnym (1547–1793), [w:] Topolski J. 

(red.), Historia Leszna, Wyd. Urząd Miasta, Leszno. 

JAKUBIAK T. A. (opr.), 1978, Kurkowe Bractwa strzeleckie w Wielkopolsce, katalog 

wystawy, b. wyd.. Poznań 

JAKUBIAK T. A., 1986, Kurkowe Bractwo Strzeleckie w Wielkopolsce, Wyd. Poznańskie, 

Poznań. 

JURKOWLANIEC Z. (red. katalogu), 2005, Stanisław Leszczyński. Król Polski księciem 

Lotaryngii, (katalog wystawy w Zamku Królewskim w Warszawie, 25 kwietnia – 

10 lipca 2005), Arx Regia, Warszawa. 

KAMLER M. (red.), Wojsko, wojna, broń, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2001. 

KARWOWSKI S., 1877, Kronika miasta Leszna, Poznań. 

KILIJAŃSKA A., 2005, [szczegółowy opis medalionu zawarty w katalogu wystawy:] 

Jurkowlaniec Z. (red. katalogu), Stanisław Leszczyński. Król Polski księciem Lotaryngii, 

Warszawa. 

KOMOLKA M., SIERPOWSKI S., 1987, Leszno, Zarys dziejów, Wyd. Poznańskie, Poznań. 

KOMOLKA M., SIERPOWSKI S., 1997a, Ludność i warunki jej życia. Edukacja i życie 

kulturalne, [w:] J. Topolski (red.), Historia Leszna, Wyd. Urząd Miasta, Leszno. 

KOMOLKA M., SIERPOWSKI S., 1997b, Pierwsze lata powojenne. Życie polityczne. 

Organizacja i rozwój gospodarki, [w:] Topolski J. (red.), Historia Leszna, Wyd. 

Urząd Miasta, Leszno. 

KOSZŁKA J., KRĄPIEC M., WRÓBEL M., 2006, Leszno w XVII–XVIII wieku w świetle 

badań archeologicznych, „Przyjaciel Ludu”, 2006, z. II/CVII, Leszno. 

KRĘGLEWSKA-FOKSOWICZ E., 1982, Sztuka Leszna do początków XX wieku. Studium 

historyczne, Wyd. Poznańskie, Poznań. 

ŁUKASZEWICZ D., 1997, Zajęcie miasta przez Prusy. Nowa sytuacja prawna do 1815 

roku. Odbudowa i zabudowa miasta, [w:] Topolski J. (red.), Historia Leszna, Wyd. 

Urząd Miasta, Leszno. 

MARCINIAK R., 2000, Zmierzch znaczenia miasta. Od początku XVII wieku do roku 

1793, [w:] Ziemniewicz K. (red.) Dzieje Kościana, t. 1, Kościan. 

MÜNCH H., 1946, Geneza rozplanowania miast wielkopolskich XIII i XIV wieku, PAU, 

Kraków.


NAWROCKI S., 1997a, Ludność gospodarka i kultura, [w:] Topolski J. (red.), Historia 

Leszna, Wyd. Urząd Miasta, Leszno. 

NAWROCKI S., 1997b, Zmiany sytuacji politycznej. Gospodarka miejska. Leszno siedziba 

powiatu, [w:] Topolski J. (red.), Historia Leszna, Wyd. Urząd Miasta, Leszno. 

NOWAK T., Z dziejów techniki wojennej w dawnej Polsce, Ministerstwo Obrony Narodowej, 

Warszawa 1965. 

NOWAKOWSKI A., 1994, Wschowa i Ziemia Wschowska w dawnej Polsce (do roku 

1793), Temida 2, Białystok. 

OLEJNIK K., 1993, Grody i zamki w Wielkopolsce, UW. WKiS, Poznań. 

OPATRNY M., 1938, Czemu kłpak lub konfederatka a nie melonik z rajerem, „Głos Leszczyński”, 

1938, nr 88. 

PIETKIEWICZ K., 1998, Historia czasów nowożytnych (do 1815 r.). Podręcznik dla szkoły 

średniej, Wyd. Graf-Punkt, Warszawa. 

PIWOŃ A., (red.), 1996, Kalendarium miasta Leszna, Wyd. Urząd Miasta, Leszno. 

STASZEWSKI J., 1928, Organizacja powstania poznańskiego w 1809 roku, 1928, „Kronika 

Miasta Poznania”, (kwartalnik), 1928, t. 6, Nakł. Magistratu Stoł. M. Poznania. 

SZCZOTKA S., 1946, Chłopi obrońcami niepodległości Polski w okresie potopu, Spółdzielnia 

Wydawnicza „Wieś”, Kraków. 

ŚLIWIŃSKI E., 2007, Leszczyńskie Bractwo Kurkowe 1627–1947, Muzeum Okręgowe, 

Leszno. 

ŚWIDERSKI B., 1928, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Wyd. A. Krajewicz, 

Leszno. 

TOPOLSKI J. (red.), 1997, Historia Leszna, Wyd. Urząd Miasta, Leszno. 

TOPOLSKI J., 1997a, Leszno w latach 1547–1628, [w:] Topolski J. (red.), Historia 


TOPOLSKI J., 1997b, Leszno w latach 1628–1656, [w:] Topolski J. (red.), Historia 


TOPOLSKI J., 1997c, Leszno w latach 1656–1793, [w:] Topolski J. (red.), Historia 


TYMIENIECKI K., 1934, Napływ Niemców na ziemie polskie i znaczenie prawa niemieckiego 

w wiekach średnich w Polsce, „Roczniki Historyczne”, 1934, t. 10, Poznań. 

URBANIAK M., 2006, Zabytki przemysłu i techniki, Leszno. 

WĄSICKI J., 1966, Pod zaborem pruskim i w Księstwie Warszawskim 1793–1815, [w:] 

Deresiewicz J. (red.), Ziemia Leszczyńska, Poznań. 

WĘDZKI A., 2000, Kościan w okresie starożytności i w średniowieczu, [w:] Ziemniewicz 

K. (red.), Dzieje Kościana, Kościan. 

WIDAWSKI J., b.r.w., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, 

wyd. MON [Warszawa]. 

ZIEMNIEWICZ K. (red.), 2000, Dzieje Kościana, Kościan. 

101

kurkowe bractwo strzeleckie w lesznie 1627–1947 - Państwowa ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?