Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

(Əziz, 1989:) fikrinə dayanaraq uyğur teatrının 2000 ildən çox yaşı
olduğunu söyləyir. Bu fikirləri davam etdirən Bilge Tigin “Uyğur
tiyatrosu” məqaləsində yazır: “Gerek M.S. 629-da Türküstana
gelen Budda rahibi Şuan Zangın hatıralarında, gerekse M.S. 981de
Turfana gelen Çin elçisi Vanq Yendenin raporunda ve diger
birçok Çin yıllıklarında benzer kayıtlar bulunmakdadır. Doğu
Türküstanda “Kızıl ming öy” diye bilinen Budda tapınaklarındaki
dans ve orkestro resimleri, 8-9. yüzyıla ait 27 ülüşlük tiyatro eseri
“Maytrisimit”in Uyğur türkcesinde çevrilip sahnelerde oynanması,
Uyğur Türklerinin zengin tiyatroculuk geleneğine sahip olduğunu
göstermektedir”. Alman türkoloqu A.v.Gabian bu mövzuda daha
irəli gedərək yazır: “…O dönem iç bölgelerdeki Çinlilere nazaran,
eski Sincanın (Doğu Türküstan) bedii sanatı, sessiz tiyatrosu,
danslı tiyatrosu, orkestrası ve ilkel tiyatrosu büyük celbetme gücüne
sahiptir. Elde bulunan elyazmalara göre Türk Uyğur alfabesinde
yazılan sahne eserlerinin konusu Çince sahne eserlerininkinden
üstünlük göstermektedir” (Tigin, 1992:94, sayı 346).
Doğu Türküstanda teatrın geriləməsinə səbəb kimi islamın
yayılmasını göstərilir. Əslində, teatr zəifləməmiş, sadəcə formasını
dəyişmişdi. Belə ki, bölgədə islam yayıldıqca “dans,
darbazlık (cambazlık), serik, konçak (kukla) oyunları, meşrep
(toplu dans)lar, meddahlık, düğün oyunları, semalar gibi tiyatro
unsurları günümüzedeki ulaşabilmiş ve çağdaş uyğur tiyatrosunun
temelini oluşturmuştur” (Tigin, 1992:94, sayı 346).
Avropa tipli teatrın yaranması və inkişafı dolayısı ilə də olsa
Çin işğalçılarına qarşı xalq üsyanları ilə bağlıdır. Xalq üsyana
qalxanda qısa müddətli də olsa, müstəqillik, muxtariyyət əldə
edəndə ədəbiyyatın da gücləndiyini görürük. Ən sanballı milli
və bədii dəyərli əsərlər də həmin vaxtlarda yaranır.
Çin işğalçılarına qarşı döyüşmüş Xoca Cihanın dul qadını Dilşad
Sultan Pekinə aparılaraq zorla Çin imperatoruna arvad edil-
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
73