Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

Mançu-Qinq hökuməti xalqın xarici ölkələrlə əlaqəsini kəsməyə
çalışsa da uyğur bölgəsinin qərbində - keçmiş Rusiyada
və onun davamı olan Sovetlər Birliyində çap olunan qəzet və
jurnallar, kitablar gizli olaraq uyğurlar arasında yayılırdı. Gənc
uyğur ədibləri türk ədəbi dilindən bir çox kəlmələr və cümlə
şəklini alaraq işlədirdilər.
Xaricdə təhsil alan və yaşayaraq vətənə dönənlər cədidçilik
hərəkatını genişləndirirlər. Mədrəsələri Avropa tipli məktəblərlə
əvəz edirlər. 1885-ci ildə Bavdun Musabay Kaşqarın Artuş
bölgəsinin İksak kəndində Avropa tipli ibtidai məktəb açır.
Osmanlıda yaşayan uyğurlardan olan Əbubəkir məktəbdə
müəllim işləməyə gətirilir. 1907-cu ildə Həbibizadə Darülmüəllimi
açılır. Burada dərs deməyə Osmanlı dövlətindən yeddi
nəfər gətirilir ki, onlardan biri də bir müddət Bakıda
müəllimlik etmiş, qəzet redaktoru olmuş, Mirzə Ələkbər Sabiri
özünə stenoqrafçı götürmüş Əhməd Kamal olmuşdur.
1899-cu ildə “Matbaayı-xurşid”, 1910-cu ildə Kaşqarda Yenihisarlı
Nurhacının “Matbaayı-nur” adlı bir daş mətbəəsi açması,
1905-ci ildə yenə Kaşqarda “Şivit”mətbəəsinin, 1920-ci
ildə Qulca Kürədə bir daş mətbəəsinin qurulması kitab və qəzet
nəşrinə təkan verir. “Şivit”mətbəəsində “Sultan Saltuk
Boğraxan” və “Dünya coğrafiyası” adlı kitablar çap olunur.
1911-ci ildə Kaşqar şəhərində Kutluk Şevki açdığı “An” (Fikir),
1922-ci ildə nəşrə başlayan “İli dihkanlırı” (İli dehqanlarıəkinçiləri),
bu qəzetin davamı olan “İli Şincan” qəzeti, 1934-cü
ildə Urumçidəki Uyğur Mədəniy Akartiş Uyuşmisi (Uyğur
Mədəniyətini İnkişaf Etdirmə Birliyi) tərəfindən nəşr edilən
“Şincan uyğurları” qəzeti və “Keşker Şincan” (Kaşqar Şincan)
qəzeti, “Şincan” qəzeti, “Aksu uçurliri” (Aksu xəbərləri) və b.
qəzetlər, “Cahangirlikkə karşi birlik sep” (İmperializmə qarşı
birlik), “Xalk birlik sepi” (Xalq birliyi), “Cənubtin avaz” (Cə-
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
56