Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

Diqqəti çəkən odur ki, milli azadlıq mübarizəsini qələmə
alan sənətkarların əksəriyyəti yaşlı nəslin nümayəndələri olmuşdur.
Onlar sanki yaşları çox olduğuna görə döyüş meydanına
atıla bilmədiklərindən qələmləri ilə bu mübarizədə iştirak
etmişlər. Yaşı 60-ı keçmiş Kaşqarlı Seyid Muhəmmət1882-ci
ildə tamamladığı “Şərhi-şikəstə” əsərində İli üsyançılarının
Yeddisuya köçməzdən əvvəl işğalçılara qarşı apardıqları döyüşlərdən,
xalqın müqavimət hərəkatından, müstəmləkəçilərin
və onların əlaltılarının qəddarlığından geniş söhbət açır. Bu,
müəllifin günümüzədək gəlib çatan yeganə əsəri olsa da, bədii
cəhətdən o qədər bitkindir ki, sənətkarın başqa əsərlərinin də
mövcudluğu qənaətinə gəlmək olur. Bu əsər 1909-cu ildə Kazanda
rusca və uyğur türkcəsində çap olunmuşdur.
Milli azadlıq hərəkatından bəhs edən əsərlər sırasına Muhəmmət
Sadiq Yarkəntlinin “Risaleyi-məktub”, Aşur Axun
Qəribinin “Əmir Əli” əsərlərini də daxil edirlər. İkinci əsər
1864-1867-ci illərdə Xotəndə Çin işğalçılarına qarşı baş vermiş
üsyandan, Yaqup bəyin tunqanlara (döngənlərə) qarşı
apardığı müharibələrdən, milli dövlət qurma cəhdlərindən bəhs
edir. Müəllif hadisələrin şahidi olduğuna görə “Əmir Əli”
dastan-poeması həm də tarixi əhəmiyyətinə görə qiymətlidir.
Çin zülmünə qarşı xalqı mübarizəyə səsləyən şairlərdən söz
açarkən Sadır Pəlvanı (1798-1871) unutmaq olmaz. 1864-
1867-ci il üsyanında üç oğlu ilə birgə iştirak edən xalq nəğməkarının
heca vəznində qoşduğu şeirlər dillər əzbəri olmuşdur.
Yalnız üsyan günlərində deyil, sonralar da el sənətkarı
xalqını azadlığa səsləyən nəğmələr, şeirlər yazmışdır. Onun
şeirləri mahnı kimi xeyir-şər məclislərində oxunmuşdur.
20-ci yüzilliyi uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin
dövrü adlandırmaq olar. Divan ədəbiyyatını davam etdirənlərlə
heca vəznində xalq şeiri yazanlar ədəbiyyatı ənənəvi qaydada
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
54