Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

Uyğur miflərində qadın qəhrəmanlardan biri Umay Anadır.
Umay türk mifoloji sistemində yer alan önəmli tanrılardan biridir.
Türk mifologiyasında “tanrı” göylə yerin birliyi səklində
düsünülən ilahi düzənlə və bu düzəni yaradıb yaşadan ulu güclə
bağlı olan güc kimi təsvir edilir. Uyğurlardakı “Yer və ilahi
öküz”, qazaxlardakı “Göy necə yüksəldi”, salurlardakı “Xudanın
Göy və Yeri üfürərək yaratması”, tuyqunlardakı “Göy ilə
Yerin yaranışı”, moqollardakı “Göy ilə Yerin yaranışı” və b.
yer ilə göyün bir olduğu, onların sonradan ayrıldığı ilə bağlı
miflərdir.
Mişer tatarları “əqrəba” (tuqankay), “qardaş” (qarindeşkey)
kimi çox yaxın qohumlara “amıy” deyirlər. Bu söz Azərbaycanda
atanın qardaşı - əmi kimi işlədilir. Bunun Umayla (Imay,
Amıy) bağlılığı haqqında bir sıra maraqlı araşdırmalar vardır.
Tatar alimi N. İsenbet “ama”, “eme”, “imi”, emeci”, “emecek”,
“imçek” kəlimələrinin kökündə də “analıq” anlamının olduğunu
və onların hamısının da əski matriaxat dovrünün izlərini
özündə yaşatdığını yazır (Tatar Miflari, 1996: 25-26).
Alimcan İnayet və Adem Öger “Uyğur türklerinin mitolojik,
dinî ve tarihî kadın kahramanları üzerine” məqaləsində uyğurların
“Əsma Pəri” mifidən söz açarkən yazırlar: “Göy üzü mələklərinin
padısahı bütün mələklərdən gözəl imiş və göy üzünün
yeddinci katında yaşyırmış. Təbiətdə baş verənlər bu mələyin
əhvalındakı dəyişmələrdən asılıymış. Yəni bu mələk gözünü
açanda gün doğar, bütün dünya işıqlanar, gözünü yumanda,
yəni yatanda bütün dünya qaranlığa bürünər, ağlayanda yağış
yağar, güləndə qar yağar, ağzını açanda tufan qopar, nəfəs
alanda yel əsər, qaşını çatsa hava pozulur, hirslənəndə zəlzələ
olar, qaşını oynatsa göy quşağı meydana gəlirmis. Buna görə
ona Əsma Pəri deyirlərmiş.” Buradakı “Əsma Pəri”, yəni
“göylərin pərisi” Göy Tanrıdan basqa bir şey deyildir.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
35