Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

“Kumuklarda ve komşularında yır-kazak tabiri meşhurdur. Kumuklar
yır yaratmakla tanınmışlardır. Halkın hafızasında kalan
Irçı Kazak gibi en eski yır şairleri: Aksaylı Batır-Ay (Batray-
Ə.Ş.), Tarkili Ananay-Arslan ve Torkalı Piridir. Yakın zamanların
yır şairleri şunlardır: Aksaylı Sultanbeg, Endireyli Ansari
Zülkameyn (Bu şəxs Aşıq Ansar kimi də tanınır-Ə.Ş.), Hamamatyurtlulı
Alıp-Murza (Alıpmurza) ve Kostekli Harun.
Kumuk halk edebiyatının lirik kısmını sarın denilen dördlükler
ile yas adını taşıyan ağıtlar teşkil eder. Düğün ve eğlencelerde
ve alelumun münasip düşen her fırsatta, bir çalğıcının
refakatinde, irticalen söylenen dörtlükler, medhiyenin zıddı
olan ve Azerbaycanda bedhiye (bedye) denilen ve tenkidi-hicvi
bir mahiyet taşıyan halk şiirinin aynıdır. Her iki memlekette
karşı-karşıya gelen iki şahs, o günün hakim bir mevzunu ve ya
meseleni ele alarak, sıra ile dördlüklerini düzerler. Ekseriya
dinleyenler de, el çırpmak sureti ile, buna iştirak ederler. Yas
ise, matem günlürinde, bir ölü üzerinde ve ya arkasından söylenen
ve benzerine yine Azerbaycanda şahid olduğumuz ağıtlardır
(ağı)” (Mirza Bala, 1967:989, 6.cild).
Qumuq ədəbi dilinde yas, Quzey qumuqlarında vayax ve
Güney qumuqlarında şahalay kimi işlədilən kəlmə həm mərasimi,
həm də mərasimdə nəzm və nəsrlə söylənənlərə verilən
addır. Keçmişdə gənç və ya toplumda nüfuz sahibi olan birisi
öldüyündə, bir qadın başına torba geyərək ağılar söylər, başqa
qadınlar “vöv-vöv!” diyərər, kişilər isə “ay!” deyə bağırıb döyünərək
dairəvi şəkildə dolanırmışlar. Bəzən ölənin atını da
dolandırarlarmış. Bu mərasim qədim türklərdəki insan öldükdən
sonra o biri dünyada da yaşadığı inancı ilə bağlıdır.
Azərbaycanla sıx əlaqədə olan, XX yüzilin əvvəllərində
kadrlarının burada hazırlanmasına üstünlük verən qumuqlar kitab,
qəzet və jurnallarını, məqalələrini də burada nəşr etdir-
291
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com