Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

QUMUQ TÜRKLƏRİ ƏDƏBİYYATININ
DÜNƏNİ VƏ BU GÜNÜ
Özət: XIX yüzilədək qaynaqlarda qumuq ədəbiyyatı ifadəsinə
rast gəlmirik. Rusiya Qafqazı müstəmləkəsinə çevirəndən
sonra hakimiyyətini möhkəmləndirmək naminə xalqları bölmək,
bir-birindən ayırmaq üçün bir çox “tələlər” qurdu. Bu
məqsədlə yüzillər boyu yazılı ədəbiyyatı bir olan türklərin də
hər bölgəsi, hər tayfası üçün yeni ədəbi dil, ədəbiyyat tarixi,
tarix yaradıldı.
Mahammat Apendi (Əfəndi) Osmanovun 1883-cü ildə Sankt-
Peterburqda yayımlatdığı “Ногайские и кумыкские тексты
(Сборник ногайских и кумыкских песен, преданий, поговорок,
пословиц)” qumuq ləhcəsində ilk kitab sayılır. Qumuqlardan
toplanmış “Minkullnun yiri”, Şumer dastanı “Bilqamıs”ı,
“Engiligim, Sengiligim, eşikni ac!” nağılı yenə də şumerlərin
keçinin qurdla (və ya keçinin şirlə) savaşını, “Bozoğlan” nağılı
“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “Bamsı Beyrək” boyunu, “Cavat
biy” yırındakı qəhrəmanın ölüm mələyi Əzraillə savaşması
“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Dəli Domrulu yada salır. “Koroğlu”
nağılı “Koroğlu” dastanını xatırladır. Bu cür oxşarlıqlar yalnız
folklorda deyil, yazılı ədəbiyyatda da çoxdur.
Son illərdə qumuq yazılı ədəbiyyatının tarixini XV yüzildə
yaşamış Kamal Ummu Nuri ilə başlayırlar. Onun yayımlanmış
şeirləri isə günümüzün qumuq türkcəsindəkindən çox Azərbaycan
və Türkiyə türkcələrinə yaxındır. Araşdırıcıların bəziləri
isə daha cəsarətli hərəkət edərək qumuqların ədəbiyyatını və
tarixini şumerlərdən başlayırlar. Beləcə qumuqlar arasında
ümumtürk ədəbi abidələrini ədəbiyyat tarixlərinə daxil etmək
və onu öyrənmək meyli gündən-günə artır.
285
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com