Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

1864-ci ildə Çin əsarətindən qurtulmağa can atan Doğu
Türküstanlılar Yakup bəyin öndərliyi ilə “Sərqi Türküstan İslam
Dövləti”ni qura bildilər. Lakin bu dövlətin də ömrü o qədər
də uzun olmadı. 1877-ci ildə Yakup bəyin qəflətən ölümündən
sonra taxt-tac uğrunda gedən savaşlar ölkənin parçalanmasına
və yenidən işğal altına düşməsinə səbəb oldu.
Çin imperatorunun 1884-ci il noyabrın 18-də verdiyi əmrlə
Doğu Türküstana Çinin 19-cu vilayəti –Sincianq, Şincanq və
ya Xinjianq adı verilmişdir ki, bu da hakim çinlilərin dilində
“yeni sərhəd”, “yeni xətt”, “yeni qazanılan yer” anlamındadır.
(ASE, 1984:452, 9-cu cild, Cengiz, 1997:1405). Azərbaycanda
isə bölgənin adı rus dili vasitəsilə aldığımızdan Sintzsyan
şəklində yazılmağa başlanmışdır.
1819-1826-cı illərdə Doğu Türküstanda Cahangir xanın
başçılığı ilə xalq mançur mənşəli Çinq sülaləsinin hakimiyyətinə
qarşı üsyan qaldıranda Qarabağda, İrəvanda, Gəncədə
Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi hərbi hissələr də rus ordusuna
qarşı vuruşurdu. 1830, 1831-ci ildə Car-Balakəni, 1831-ci ildə
Lənkəranı, 1837-1838-ci illərdə Şəki və Qubanı, 1829-1861-ci
illərdə Şeyx Şamilin başçılığı ilə Qafqazı bürümüş üsyanlar ilə
Doğu Türküstanda 1830-cu ildə Yusup Xocanın, 1846-cı ildə
Muhəmmətimin Xocanın, 1855-ci ildə Vəli Xan Törənin başçılıq
etdiyi üsyanlar bir-birlərinə çox bənzəyir (Türklük,
1991:21). 1864-1872-ci illərdəki Qansu üsyanı, 1895-ci ildə
Şansidəki salurların üsyanları 19-cu yüzillikdə də Çin müstəmləkəçilərinə
qarşı mübarizənin davam etdiyindən xəbər verir.
1894-cü ildə Yaponiya Çinə savaş elan etdi. Bu savaşda
nəinki Yaponiya Çinin bir sıra əyalətlərini öz təsir dairəsinə
saldı, hətta Almaniya, Fransa, B.Britaniya və çar Rusiyası Çinin
bir sıra ərazilərini “icra” adı altında ələ keçirmişdilər.
(ASE, 1984:352, 10-cu cild).
28
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com