Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

ilir. Xalq arasında “Aycayak”, “Aktamak” və “Kemishan” kimi
sevgi nəğmələri daha geniş yayılmışdır. Dillər əzbəri olmuş
“Aktamak” nəğməsi İsmayıl Unuh ulu Semenlə İja sülaləsindən
olan Aktamak Yaqup qızının (əsil adı Anisat) sevgisindən
danışır. Nəğməni yaradan tarixi şəxsiyyət, nəğmənin qəhrəmanı
el şairi İsmayıl Semendir (1891-1981). Ufuk Tavkul yazır
ki, “Şarkı oldukca uzun olup iki min dördlükten fazladır”.
Bizim bayatılarla eyni olan şeir şəklinə qaraçay-malkarlar
“iynar” deyirlər. Ağıları isə “küv-küy”, “sıyıt”, “sarın” adlandırırlar.
“Qaralav”, “Kanamat”, “Aybıçe ilə Ramazan” və “Zariyat”
kimi süjetli ağılar günümüzədək gəlib çatmışdır. Bizcə,
Azərbaycanda bu cür ağılar, mərsiyə və növhələr içərisində
əridiyindən günümüzdə belə nümunələrlə rastlaşmırıq.
Xalq arasında çox oxunan nəğmələrdən biri məzmununa görə
fərqlənir. Burada kimlərsə tənqid, hətta təhqir də edilir. “Çam
cır” dedikləri bu həcvlərin çoxu el şairi Kalay ulu Appanındır.
3. Yazılı ədəbiyyatın başlanğıcı
Zaman öz işini görür. Dünənədək qaraçay-malkar ədəbiyyatının
XX yüzildən-bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra, bir az
cəsarətliləri XIX yüzildən başlandığını yazırdılarsa milli oyanışdan
sonra IX yüzildən- “Şan qızı” dastanının müəllifi sayılan
Mikail Şamsi Baştu ilə (835-900) başladığını, Tram xan (X-XII
yüzillər), Zurum Biyçe (13…-1396), Aqbilek Biyçe (13…-1396),
Qoşayax Biyçe (XVI-XVI yüzillər), Qaltur Semenov (Xici)
(1751-1851), Duda ulu Aysandır (Şıyıx Abdullax), Adraxman
Botaşlanı və b. ilə davam etdiyini yazırlar. (Kaqiylanı N., 2001)
Araşdırıcı Adilhan Adiloğlu yazır: “Karaçaylı Bayramuk
Küçük Efendi ile Yusuf Haçir Efendi, malkarlı Muhammedül
Varakinin Arap yazısı ve Karaçay-Malkar türkçesiyle yazmış
oldukları dini manzumeler ilk edebi eserlerdir. …Bu dönemde
247
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com