Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

Yalnız qonşu noqaylar, qumuqlar, tatarlar deyil, onlardan
çox uzaqda yaşayan qırğızlar, sakalar və başqaları da dastanlarını
qaraçay-malkarların Nart dastanlarını söylədiyi üslubda
söyləyirlər. Qonşu çərkəz, abaza, abxaz Nartlarından fərqli olaraq
qaraçay-malkarların Nartları türk mifologiyasına daha yaxındır.
Ritm, vəzn oxşarlığı da çox vaxt qorunub saxlanılır.
Nartların toplanıb nəşr edilməsinin və öyrənilməsinin tarixi
XIX yüzilin sonlarına təsadüf edir. Safar Ali Urusbiyevdən
toplanmış “Urızmek”, “Şauay”, “Raçikay”, “Sosuruk”
SMOMPK-ın 1881-ci il birinci buraxılışının ikinci bölməsinin
1-42-ci səhifələrində, M.Aleynikovun topladığı SMOMPK-ın
1883-cü il üçüncü buraxılışının ikinci bölməsinin 139-155-ci
səhifələrində, A.Bataşevin topladığı SMOMPK-ın 1896-ci il
iyirimi birinci buraxılışının ikinci bölməsinin 76-88-ci səhifələrində
çap olunmuşdur (Сабанчиев Х.-М.А.,1989).
Qaraçay-malkarlarda nəsr şəklində söylənilən, amma nağıl
olmayan folklor nümunələrinə “tavruh” (dastan, əfsanə, hekayə)
deyirlər.
Bizim atalar sözlərini qaraçay-malkarlar “Nart sözləri” adlandırırlar.
Bunun səbəbi miflərindəki əfsanəvi insanlar kimi təsvir
olunan Nartları ulu babaları saymalarıdır. Nart miflərində ilk dəfə
atı əhliləşdirib minən, ilk dəfə dəmiri kəşf edib ondan silah düzəldən
Nartlar olduğu deyilir. Onlar ağılı, mərdliyi, cəsarəti ilə əfsanəvi
varlıqları-divləri, cinləri və b. da məğlub edə bilirlər.
Nart əfsanələrinin qəhrəmanları bunlardır: Örüzmek, Sosurka
(Sosuruk), Soslan, Davat, Debet, Sibilçi, Alavqan, Fuk, Karaşavay,
Batırez, Cönger, Şrdan, Acemaz, Aymuş, Gezok, Satanay,
Ağunda. Örüzmek Nartların ən yaşlısı və ən ağıllısı, Batırez
düşmənlərə qarşı hiylə işlətmədən döyüşən ən cəsur cəngavər,
Sosurka ağılı və fəndləri ilə özündən güclü düşmənləri
yenən, Debet usta dəmirçi kimi təsvir edilir. Dastanda onu belə
244
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com