Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

gəsində bugün də şeirə yır, şairə yırçı deyirlər). Dolay tanrısı ilə
bağlı nəğmələr qaraçaylar arasında bu gün də yaşayır. Azərbaycanda
isə Dolay tanrısı haqqında nəğmə ilkin mənasını itirərək,
məzmununu dəyişərək xalq mahnısına çevrilmişdir. Onu da xatırladaq
ki, qaraçaylarda şərəfinə nəğmələr oxunan Debet və Anaxatır
tanrılarının adını Azərbaycanın qərbində çaylara vermişlər.
Qaraçaylar Ayterek və Cannız Terek tanrılarını təmsil edən
ağaclara, malkarlar Ravbaziy tanrısına, Çeqem vadisindəki Totur
tanrısı şərəfinə Totur adlandırılan daşa sitayiş edirlər. Altaylar
və Sibirdə yaşayan bəzi türk xalqları şamançılığa inanırlar.
Bütpərəstliyi heç vaxt qəbul etməmişlər. Onlarda ağaca,
daşa inam bu gün də yaşamaqdadır. Eləcə də, islamı çoxdan
qəbul etmiş türklərin əksəriyyətində də bu inanclar yaşayır. Bu
da onu göstərir ki, qaraçay-malkarlar şamançılıq dönəmindəki
inanclarını və həmin dövrə aid müxtəlif bərəkət tanrılarının adlarını
yırlarında qoruyub saxlamışlar. Belə ki, yağ-ayran almaq
üçün nehrə çalxarkən Dolayın, xırmanda taxıl döyərkən Erireyin,
yun darayıb, əyirib və toxuyarkən İnayın şərəfinə cırlar (yırlar)
söyləyər, məhsullarının bərəkətli olmasını istəyərdilər.
Zaman keçdikcə bu mərasimlər və inanclar islamlaşmağa
başlayır. İslamlaşmanın izlərini qaracay-malkarlarda da görmək
olar. Ovun uğurlu olması üçün Apsatın qızı Baydimat (Patimat)
- Fatimatın şərəfinə mərasimlər keçirirlər. Buradan Baydimatın
Fatimaya çevrilməyə doğru getdiyinin şahidi oluruq. Belə ki,
Fatimə Məhəmməd (ə.s.) peyğəmbərin qızı - dördüncü xəlifə
Əlinin arvadıdır. Azərbaycanda müqəddəs sayılan, şərəfinə qurban
kəsilən daş və qayaların əksəriyyəti islamın dördüncü xəlifəsi
Əlinin adı və atı Düldülün ayaq izləri ilə bağlıdır.
Qaraçay-malkarların ov tanrısı Apsatın qızı Baydimat-Fatimatın
igid ovçunu arxasınca yalçın qayanın zirvəsinə çıxarmasından,
oradan düşə bilməyəcəyini görən igidin özünü qayadan atıb öl-
242
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com