Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

Qazilər şurasının qərarı ilə Şeyx Şamil döyüşü dayandırandan
sonra da dağlarda üsyançı qruplar müqavimət göstərirdilər.
Çar Rusiyasının hökumət dairələri məcburiyyət qarşısında
qalıb ölkədə bir sıra islahatlar keçirməli oldular. 1861-ci il
təhkimçilik hüququnun ləğvi haqqında qəbul edilmiş qanun
dediklərimizə nümunə ola bilər. Bu qanunun qəbulundan sonra
Qafqazda müridizm hərəkatı sönməyə başladı. Döyüşüb qan
axıdan, itki verən qafqazlılar oldusa da qanundan ən çox yararlanan
isə Rusiya, xüsusən də təhkimli kəndlilər oldu.
İşğal etdiyi ərazilərdə idarəetməni asanlaşdırmaq üçün hökumət
1861-ci ildə Qafqazı vilayətlərə-quberniyalara ayırdı.
Qaraçay türklərini Kuban vilayətinin, malkar türklərini isə Terek
vilayətinin tərkibinə daxil etdi.
Basxan bölgəsində yaşayan, türkcə danışan toplum isə bəzi
qaynaqlarda orusbiylər kimi göstərilir (Türkiye dışındakı...,
2002, 22-ci cild). (Bölgü zamanı həmin ərazi – Baxsan başqa
bir vilayətin tərkibinə qatılsaydı, yəqin ki, indi statistikada qaraçay,
balkar adı ilə yanaşı orusbiy adlı bir “xalqa” da rast
gələcəkdik). Beləliklə, eyni dildə danışan, eyni mədəniyyətin
daşıyıcısı olan, eyni dinə inanan, eyni kökənli toplumdan iki
xalq - qaraçaylar və malkarlar formalaşdırılmağa başlandı.
Statistikada “qaraçay”, “balkar” kimi qeyd edilən xalqların
yaşadığı bölgə bir-birinə bitişikdir. Dilçiliyə, tarixə dair bütün
ədəbiyyatlarda bu xalqların bir kökənli olduğu və yazılı ədəbiyyatlarının
qaraçay, basxan-çeqem və malkar ağızı (şivəsi)
əsasında formalaşdığı göstərilir. Yüz illər boyu ərəb qrafikalı
əlifbadan istifadə edən qaraçay-malkarlar da 1929-cu ildə latın
qrafikalı əlifbaya keçdilər. Lakin bu, uzun sürmədi. 1938-ci
ildə onlar üçün də əlifba hazırlandı. Kiril qrafikalı bu əlifbada
38 hərf var. Türk dillərinin hamısında olduğu kimi, onların dili
də səssizlərlə (saitlər) zəngindir (İsayev M., 1970). Bütün bun-
231
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com