Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

Dədə Qorqud”dakı ozan Qorquda bənzədir. XIV yüzildə bədii
sözün görkəmli ustası olan Sıbra noqay tayfalarının müstəqil
dövlət yaratmaq uğrunda Altınorda (Qızıl Orda) xanları ilə mübarizəsinin
tərəfdarı kimi tanınır. Sıbra çoxlu xalq mahnılarının
yaradıcısı sayılır. Lakin bizim günlərə onlardan yalnız bir neçə
poetik tolkau (monoloq) gəlib çatmışdır. Xalq yaddaşında onun
adı ilə bağlı olan bu tolkaularda Toxtamış xan və onun sələflərinin
siyasətini tənqid edir. O, noqay tayfa başçılarının ağıllı
tədbirlərini rəğbətlə qarşılayır və onların tərəfində olduğunu
açıq söyləyir. Çünki onlar xalqı incidən Qızıl Orda xanlarının
özbaşınalıqlarına qarşı çıxış edirdilər. Sıbranın xalq arasında
geniş tanınması məhz bundan irəli gəlir.
Sıbradan sonrakı yüzillərdə yaşayan noqay şairləri onu poetik
sözün banisi kimi təsvir edirlər. Sıbradan sonra Parızdak Şaban
ulunu bu ədəbiyyatın böyük siması sayırlar. XV yüzildə yaşamış
Şal Kiyiz Tileniş ulu, XVI yüzildə yaşamış Asan Kaykılı,
Dosmambet Azaylı, Jirenşe Şeşen, XVII yüzildə yaşamış Kazı
Tuğan Suyunişi ulu və başqalarının yaradıcılığında doğrunun
yalan, haqqın, həqiqətin zülüm üzərində qələbəsi, sevgi aparıcı
mövzudur. Şal Kiyiz Tileniş ulunun şeirlərindəki axıcılıq, dilin
şirinliyi, Asan Kaykılının poeziyasındakı dərin fəlsəfi fikir yalnız
çağdaşlarını deyil, sonrakı nəsilləri, noqaylara qonaq olmuş
səyyahları da heyrətə salmışdır. Yaradıcılıqlarındakı humanizm və
sözün təsir gücündən bacarıqla istifadə adı çəkilən sənətçiləri
oxucuların sevimlisinə çevirmiş və noqay ədəbiyyatının klassikləri
kimi tanıtmışdır. (Литература..., 1999:225).
Nəinki yuxarıda adları çəkilən şairlərin, hətta noqayların
Ural-Volqa boylarından Kuban çöllərinə, Güney Qafqaza, Kırıma
qovulduqdan sonra yazıb yaratmış Elburkan Nayman ulu,
Sarkınbay Kırımlının, İsmayıl Masarlının (XVIII yüzillik),
Oraz Aytmambey ulu (XVIII yüzil), XIX yüzildə yaşamış
201
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com