Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

dağıldı. Yedigey bəyin oğlu Nurəddin Mirzə yeni bir dövlətin –
Noqay Ordası dövlətinin qurucusu oldu. “Yedigey” dastanı da
həmin vaxtdan formalaşmağa başladı. Dastan noqaylar arasında
“Yedigey və Kubugil” adı ilə məşhurdur. Elmi ədəbiyyatlarda noqay
dastanı kimi tanıdılan “Yedigey” tatarların, başqırdların, qazaxların,
qırğızların, qaraqalpaqların arasında heç də noqaylardan
az sevilmir. Əslində bu dastan qıpçaqların ortaq abidəsidir. Yedigeyin
1391-ci ildə mankitlər üzərindəki qələbəsini əldə əsas tutaraq,
1991-ci ildə “Yedigey” dastanının 600 illiyi təntənə ilə qeyd
edilmiş və dastanla bağlı çoxlu araşdırmalar nəşr olunmuşdur.
132 illik ömrü olan Noqay Ordası dövləti (1426-1558) yeni
siyasi güc kimi tarix səhnəsinə atılan Rusiyanın və Doğudan
gələn Kalmık basqınçılarının təzyiqi altında darmadağın oldu.
Rusiyanın güclənməsində və ordu quruculuğunda başqa
qonşu türk xalqları kimi, noqayların da rolu olmuşdur. Noqay
Ordasında daxili ziddiyyətlər gücləndikcə soydaşları olan
xalqlarla münasibətləri də kəskinləşirdi. Əvəzində onları məhv
edəcək Rusiya ilə siyasi və iqtisadi əlaqələri yaxşılaşdırırdılar.
Yalnız bir faktı qeyd etmək yetərlidir ki, noqaylar Moskvaya
1534-cü ildə 50.000, 1548-ci ildə 16.000, 1552-ci ildə 25.200,
1555-ci ildə 46.000, XVII yüzildə isə ildə 70.000 təmizqanlı at
satmışlar (Керейтов Р., 1997:24). Bu da Rus dövlətinə
qüdrətli atlı ordu yaratmağa yetirdi.
Xarici güclərin, daxili ziddiyyətlərin və təbiətin yaratdığı
qıtlığın nəticəsində Noqay Ordası üç yerə – Böyük Noqay ulusuna,
Kiçik Noqay ulusuna və Altı Oğul ulusuna parçalandı.
Böyük Noqay ulusunun başçısı İsmayıl Mirzə 1558-ci ildə
müəyyən şərtlərlə Rusiyaya tabeçiliyi qəbul etsə də, xalq bununla
razılaşmadı. 1563, 1564 və 1567-ci illərdə Rusiya çarına
qarşı üsyanlar baş qaldırdı. Xalqın böyük bir hissəsi köçərək
Kırım xanlığına sığındı.
191
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com