Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

çayları hövzəsinə, Xəzər sahillərinə yerləşir və burada mankitlərlə
birləşərək yeni bir güc kimi tarix səhnəsində görünürlər.
Noqayların yenidən bir güc kimi tarix səhnəsində görünməsində
Yedigey bəyin rolu böyük olsa da, Noqay Ordası dövlətinin
qurucusu kimi onun oğlu Nurəddin Mirzə (1420-1430)
tanındı. 1420-ci ildə Yedigey bəy öldürüldükdən sonra dövlətin
mərkəzdən idarə edilməsi zəiflədi. Ölkə dağılıb-parçalandığı
zaman Yedigey bəyin noqay ulusuna hakim təyin etdiyi oğlu
Nurəddin Mirzə yeni bir dövlət yaratdı.
Dövrün hadisələrini bədii təsvir vasitələri ilə özündə yaşadan
“Yedigey” dastanı noqaylar arasında geniş yayılmışdır.
V.M.Jirmunskinin yazdığına görə, dastanın otuzdan çox variantı
mövcuddur (Жирмунский В. 1974:349). Əski türk dastanlarının
bədii ifadə vasitələrindən istifadə edilərək və Altınordanın
(Qızıl Orda) çöküş dövründə meydana çıxan qüdrətli sərkərdə,
bacarıqlı dövlət adamı Yedigeyin həyatından götürülmüş
faktlarla zənginləşdirilərək, yeni dastan yaradılmışdır.
Yedigey də Noqay kimi Çingiz xan nəslindən deyildi. Buna
baxmayaraq ağlı, gücü və diplomatik bacarığı sayəsində çökməkdə
olan Altınordanı (Qızıl Orda) qoruyub saxlamağa çalışır
və dövlətdə aparıcı şəxsə çevrilir. Volqa (İtil) ilə Yayıq arasındakı
çöllərdə yaşayan mankitlər mərkəzi hökumətin zəifləməsindən
istifadə edərək müstəqil siyasət yeritməyə çalışırdılar.
Yedigey 1391-ci ildə onların üzərinə yürüş edərək mərkəzi hakimiyyəti
möhkəmləndirir. Yedigey Temir Qutluq xanın (1396-
1399), Sadıbey xanın (1399-1407) və b. hakimiyyətə gəlməsində
aparıcı rol oynamışdı. Buna görə də övladlarını bölgələrə
hakim təyin etdirə bilmişdi.
Hökumətin başında Çıngizxan soyundan olanlar dursa da, əslində
ölkə Yedigey və oğlanları tərəfindən idarə olunurdu. Onun
ölümü ilə (1420) dövlətin mərkəzi idarəsi laxladı və az sonra
190
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com