Zuhur ediyor bende hakikat gezi yazısı, yazı dizisi 18şubatsalı2003

Yılgınlık yerindeydi ve 

yakışıyordu bana 

gezi yazısı, yazı dizisi 3 

“...Yaşanan bütünlüklü bir geçmişi bütünlüğüyle bir araya getirmek 

anlamındaki bir nostalji tabiî ki anlamı dağılan bir nostalji!.. Bir kere 

böyle bütünlüklü bir anı, bütünlüğünde ‘saklanamaz’. Yeniden 

kurulmak bir yana bu uçucu imgeler gerçeğe tam olarak geri getirilip 

yaşatılamazlar. O, imgesel olana aittir. Nostalji, eski olana ait, bir 

yerden kapılmış ve bünyede yer etmiş bir imge kırıntısıdır. İşte o, bir 

bütünlük talebi olmadığı durumda canlandırılabilir. Bazı anlar 

nostaljik bir yaklaşımla aranacaklar. Tekrar, mümkün değil... Bazı 

imgeler karşılıklarını bulmayı talep edebilirler. Bazı ‘gerçekler’ 

kafadaki imgeyi canlandırıyor, bedenlendiriyor olmayı talep 

edebilirler. İşte böyle bir nostalji kaçınılmaz. Şikayetçi olduğumuz bir 

bugünden, umutsuz olduğumuz bir geleceğe giderken geçmişin 

imgelerini elde tutmaya çalışmak ‘meşrudur’. Vaatsiz hain bir geleceği 

önceki güzelliklerin kırıntı halindeki imgelerini canlandırmak için bir 

fırsat olarak görebiliriz... ...Yaşanmış, bütüncül bir kurumu, nesneyi, 

hayatı talep etmek değil (Tramvay, kent, çocukluk, eski dostluklar... 

Talep edilecek olan nedir?) bedenli olan herhangi birşeyle yeniden 

can bulacak, zuhur edecek güzel kırıntıları, imgeleri çocukluktan kalıp 

içimizde canlanıveren ve hızla geçip giden bir hissi, eskiden güzel 

olduğunu bildiğimiz bir anı şimdi de, şimdiyi güzel yaşamak için 

tekrarlama çabası... Nostalji o anda ‘ışıyor’. İşte şu ağaçları çeviren 

otlar bana okuldaki bitmeyen yürüyüşlerimizi hatırlatıyor. Bu park bir 

geçmişin olduğuyla ilgili hissi canlı tutuyor. Aklımda hemen gelmeye 

hazır imgeler, kişiler, olaylar...” 1 

Ey şimdiye sıkı sıkı sarılıp da kendini geçmişe doğru olan yolculuğa 

hapsetmeyi reddedenler! Şimdiyi aşıp da geleceğe doğru yönelmişlikte 

kendini, kaybolacak şekilde, sadece umutlar ve olasılıklarda düşünüp 

kopmayı da eleştirenler... Şimdi, o kadar önemli ve gerçekti ki sanki 

kalbim duracak sanmıştım! Kierkegaard bir nevi yeni altın orta 

formülüyle ifade etmişti yüzelli yıl önce: Ne olasılıklarda görmeliydik 

kendimizi, ne olmuş olanın sabitliğinde özgürlük olanağımızı yok 

saymalıydık, ne bitmiş kısmımıza hapsolmalıydık ne bitimsiz bir 

olasılıklar aleminde dağılıp toplanırlığımızı kaybetmeliydik. Biz 

benimizi oluşturan sabitleri bir yazgı sevgisi ile toparlayıp kendimiz 

olacaktık. Bir yandan olmuş olan, varolan, belirlenmiş kısmımızı, bizi 

bir şey (biz) kılan etli kısmımızı koruyacak ve böylece ancak, 

kendimiz olacaktık. Öte yandan da bu toplanmışlıkta kendimizin 

sadece olmuş ve belirlenmiş olandan ibaret olmadığımızın bilinciyle 

özgürlüğümüzü koruyacaktık. Ancak böyle tanrı karşısına toplanmış 

birey olarak çıkacaktık. Bunu yapmalıydık, hayatımızın tek anlamı bu 

olabilirdi. Tanrının kayrası bize ulaşırsa da ancak bizim kendimizi 

onun karşısına birey olarak toplayıp çıkarmamızla, gerçek 

1 D. İlgibüke; Karalamalar; yayınlanmamış ders notu, s197 

1

Hıristiyanlık âlemine dâhil olmamızla mümkün olacaktı bu. Geçmiş 

de önemliymiş gelecek de önemliymiş bunların hepsi de şimdideki 

bireyliğimizle, tikelliğimizle ifade buluyordu. İşte varlığımız buydu... 

Nerden çıkartıyorsa Kierkegaard bunları... Oysaki kendisini severiz... 

Nostalji kötü görülmüştür, kendini anılarda kaybetmeye kara 

çalınmıştır, eski sevgilinin terkettiği adamın hayatına bir türlü geri 

dönemeyişi aşağılanmıştır. Ona kaybolmuş gözüyle bakarlar. O artık 

hayati özünü yitirmişti ama zaten hayati özü yitirmekten de daha kötü 

zavallı işte bak o yerlerde sürünüyordu kendisi kendisini aslında 

Cüneyt Arkın gibi meczup, artık elleri tireyen sarhoş, ameliyata 

giremeyecek eski başarılı doktor olarak çöplükte hayatı kaymış 

kuruyordu, o imgede öyle bir bütünlük vardı ki açlık yoktu, acılar 

rahatsızlıklar gerçekdışılıklarında dikkat dağıtıcı değil imge 

yoğunlaştırıcıydılar, dilenmek de şiirseldi, zihindeki her tür imgede 

şiirsel kuruluyorduk ama gerçekte, gerçek hayatta, şimdide asla aynı 

bütünü bütüne bozulmayan şiirselliği kuramıyorduk, herşeyin azına 

sıçılıyordu, gülmemek istiyordum ama gülüyordum, içten içe 

sevindiğim anda aslında en derin trajediyle yıkılmış olmak istiyordum 

ve arkamı dönüp nayır demek istiyordum ama hemen 

yumuşayıveriyordum. İşte filmler bu yüzden çekilir, orda eski daha 

çocuksu bir insanlığın şevkle artistleri izlemesi gerçek hayatta 

olamayan bu bütünlüğün, kurmacanın bitimsiz bölünmez homojen 

anının ancak filmde yaşanmasındandı. Hala da biz filmlere ama artık 

daha deriniz çocuk değiliz, bütünlükle montajlanmış ve müzikle 

birleştirilmiş ölümsüz büyük anların etkisini duyumsamak için 

giderken sonra kendimiz zihnimizde film oynatıp eski bir anıyı 

bütünlüğünde, bir de biraz şarap içmişken, kurup uzaklara 

bakakalarak kaldığımızda bu andan kopmuş mu oluyoruz? Eski acılı 

bir anının ardından alkolik olmuş hep o anının acılı bütünlüğünde 

yaşamaktan başka bir şey istemeyerek hayatını sarhoşluğa mahkûm 

etmiş madde bağımlısını biz haince kötülerken aslında hayatı güzel 

kılan herşeyi de tukaka kötülediğimizin farkında mıyız? 

Olumsuz demiştiniz, yanlış mı duydum? 

“... herşeyin bulaşık, kirli, çamurlu olduğu ve hiçbirşeyin de 

düşmüşlükten muaf olmadığı bir çağda hiç varolmamış bir çağı 

varolmuşların aracılığıyla aramak, çağırmak, arzulamak, yani nostalji 

en samimi tutummuş gibi geliyor bana, hayalcilikle bir ortak yanı var. 

Yine aynı durumda kitapların maceralı dünyasının ve gizemlerinin 

değil yalnızca kapitalist sistemimizin her yere uzanan elleri ve 

kollarının varolduğu âlemimizde, bütün bunları değiştirmekle ilgili 

hiçbir umut taşımıyorken, melankoli, her anlamda melankoli, hem 

kişinin kendi hayatından duyduğu bir sıkıntı, bir kısırlık hissinden 

hem kendini aşan hayati olaylarla ilgili umutsuzluktan doğan bir 

melankoli gelip çalmasın mıydı kapımızı? Umutlu olmak için bir 

sebep yok, yalnızca biraz aptal olmak lazım. Bütün bunların ardından 

güzel şeyler söyleyebilmek için hayalci olmak gerekmiyor mu? 

Gerçekte biz planlarımızın küçük bir kısmını kurup gerçekleştiriyoruz 

ve o da hayalciliğin somut meyvası oluyor, oluyor da aslında bize 

bütün etrafımızdakinin izin verdiği ölçüde ancak bir bağımsız alan 

yaratıyor. O bağımsızlıkta özgürlüğü değil aslında kıskıvrak 

bağlanmışlığı en nihayetinde de şiddetli gereksizliği ve anlamsızlığı 

yaşıyoruz. İlüzyon. Güzel olan şeylerin ilüzyonu... ...Haylazlık!.. 

Haylaz hoş görülür zira büyüyünce uslanacaktır ve çocuklukta 

haylazlık olur. Biz çocuğuz ve yorulup anlamsızlık elimizi kolumuzu 

sedirlere serdiğinde büyümüş olunca biz de hiçbir zarar vermemiş 

olduğumuzu, vermiş olsaydık da vermemiş olacağımızı, hepsinin ne 

şiddetle boşa çıktığını görecektik. Bu mu olacaktı ulan bütün muhalif 

2 

heyecanlara? ...” 

Yolda bir gün ben bir tepeye tırmanmıştım, bu sefer yürüyerek. O 

rüzgarlı tepede ilerliyordum ne bulacağımı belki bilmiyordum çünkü 

bir takım belirsiz işaretler vardır yalnızca turistik haritalarda ve siz de 

zaten orda ne olduğunu bilmeyip de arkasında sizi şaşırtacak bir şey 

2 L. Zafiregülü; Kitle Kültürü ve Hayal Kırıklığı, yayınlanmamış şiirler, s22 

2

eklesin tatlı tatlı ama kabına sığamadan taşmaklık karakterindeki 

sonradan elaleme anlatılmaya değer bir şey olsun diye.. bu bütün 

hayalimiz... O zamanlar ben de hep bunları hayal ederek her deliğe 

giriyordum. O gün de öyle bir gündü, yazdı, hava güneşli ve 

rüzgârlıydı, tepenin üstünde sararmış otlar arasında toprak bir yoldan 

yürürken hem biraz terliyordum hem de terim hemen kuruyordu, 

serinliyordum. Belki bütün gezmekin özeti de bu cümlede gizlidir 

işte, herneyse efendim benimle birlikte gezmeyi umanlar siz de 

kafanızın içinde tarif ettiğim imgeyi kurmaya çalışın adım adım. 

Yürüyordum, ayağımda sandaletler vardı, toprak kuruydu bastıkça 

kart kurt sesleri geliyordu neredeyse yeni bir millet uyanıverecekti, 

gökyüzü masmaviydi birkaç silik bulut hareket ediyorlardı ama 

kafamı kaldırınca onların hareket ettiklerini öyle hemen de 

anlayamıyordum, yüksekte birkaç bulut... Ne kadar rüzgâr esse de 

ben de sabahtan beri yürüyordum güneşin altında, yoruluyordum... 

Bulup bulduğum bir uçurumun ardından görünen boğaz 

manzarasıydı. Boğazın iki yakası birbirinden uzaktı, uzak olduğu için 

de denizin üstünde tepeler yükselivermiyordu da sanki bir ova 

açılıyordu iki taraftan da... Denizde rüzgâr küçük dalgalar oluşturmuş, 

bir yana doğru bütün denizi akıtırmış gibiyken ben de gözlerimi 

kamaştırıp görüntüyü bulandıran öğle güneşinin altında manzaraya 

keyifle dalmıştım... Sonra ben geldiğim yollardan geri yürürken 

ağaçların arasına varmıştım, artık hava serinlemiş akşamüstü olmuştu, 

ağaçların arasından yürürken de aşağıda birden üstüne kırmızı bezler 

asılmış kır gazinosu gibi bir yapı, ama yapı değil kıpkırmızı çarşaflarla 

donanmış çamaşır ipleri gibi, çıkmıştı karşıma... Ben onların arasına 

daldığımda artık türbeyi de görüyordum ve dört bir yandan 

yollanmıştı bayraklar, kıpkırmızı örtüler yemyeşil ağaçların arasında 

sarıyordu mezarı ancak yine de altı üstü mezardı işte sanki baba 

birden bayrakların kırmızısıyla kanlanıp fırlayacak mıydı betonla 

kapatılmış mezarından? Ölmüş çürümüş etlerini bayraklarda 

yoğunlaşan milliyetçi enerji toprağın içinden toparlayarak tekrar 

birleştirip bu aslında alt tarafı savaşta ölmüş senin benim gibi adamı 

ihya mı edecekti?... Dört yanımda uçurumlar paramparça bir hayat 

çıldırtan yalnızlıklar... Bir yerde sahil kenarında şef garson olarak 

çalışan ve kendisiyle kurtuluş savaşı, inkılâp, kemalizm gibi konuları 

rakı eşliğinde konuşmuş olduğum eski herhalde 78’li bir dostum bana 

bir gün demişti ki: İyiyim, arada bir melankoli krizlerine giriyorum 

işte, onun dışında... Beni de bir anda şaşırtmıştı bu hayatı kenarlara 

kaymış adam. İnsan içer içtikten sonra da dağılır gider bazen de 

dağılıp gitmeyi bir tamam sağlayabilmek için içtikçe içer bardak 

bardak götürür rakıları... Ülkede hayatı dağılıp kalmış bu kadar adam 

varken kimsenin de hayatı dağılıp gitmişlikten kurtulamazken bir de 

kötülerler alkolikleri, haytaları, bir baltaya sap olamayanları... Hayat 

güzel güzel yaşanacak ve gidilecek bir yer değildir a dostlar! Hayat 

üzüm üzüm üzülünecek, neye olduğunu bile bildirmeden insanın içini 

sıkım sıkım sıkacak (Yoksa edebiyat hele Türk Edebiyatı nerden 

alacaktı malzemesini?) ve onu boğum boğum boğacak boğdukça da 

bağlanılan boğulma manyağı olunan, bir gün gelecek mutluluk ve 

felahın beklendiği dertlerle dolu tabi acısıyla tatlısıyla.. ama esasında 

şöyle bir durup gerinize ve önünüze bakın da ne kadar zaman sıkılmış 

üzülmüş ve yorulmuştunuz ne kadar zaman keyif içindeydiniz bir 

hesaplayın, boşverin şimdi mutlu musunuz değil misiniz, o kısmını 

yuvarlamaları yaparken ayarlarsınız tabi ki mutlu bulacaksınız 

kendinizi hem tavsiyem öyle de bulun ayarlayın yani bir şeyler, 

mutluyum derseniz mutlusunuz, totoloji işte... 

Yalan sözlerle aldatıp seninim derdin 

“...Devrim de, felsefenin bitip tükenmez mükemmel-yalanlanamaz 

dizgeler ya da en azından doğru bir kavrayış temeli arayışının tümüyle 

boşa boşluğa gayba çıkıp dağılıp gitmesi gibi, birgün karşımıza 

kendinde saçma-anlaşılmaz-naif terimlerle kurulmuş bir çocukluk 

çağı hayali olarak mı çıkacak? (Olarak çıkacak mı?) Bir amaca 

ulaşmak isteyenler ve diğerlerini düşünmeyenler başarıya daha 

yakınlar ve böyle herşey üstünde kafasını karıştırıp duranlardan daha 

direk olarak hedefe yöneliyorlar ve hedefe yönelikler ve yakınlar o 

hedefe. Kazanıyorlar. Eğer bu sözler başarının-kazanmanın-hedefe 

varmanın-galip gelmenin-herhangi bir iş yapmanın evrensel yasası 

3

olarak algılanırsa -ki neden olmasın- bu çoktan kaybetmeye 

yazgılandığımız anlamına gelir. Descartes’ın özenle ve tekrar tekrar 

üstünden geçerek ve yöntemli bir şekilde kurarsam hata 

yapmayacağım diyerek ve sonunda yaptığını beğenerek kurduğu 

dizgesi bugün bana ancak matematiğin, dilin, düşüncenin doğalarını 

sorgulatıyor ve aynı Kant ya da Husserl durumlarında da olduğu gibi 

ancak boşa, bu çabanın, çıkacağını ispat ediyorsa (gösteriyorsa) 

geçmiş devrim girişimleri ve hala ve en sonunda şimdiki zombiyle 

karşılaşmış olmamız ancak devrimin olanaksızlığını, hatta naif bir 

kavram, bir kafa karışıklığı, yanlış kurulmuş, eski-ilkel bir kavrayışa 

ait, baştan boşlukta dağılmış bir hayal olduğunu mu gösteriyor? 

Toplumu değiştirip insan dedikleri kavranmaz öznenin, kendi 

tarihini, kaderini, hayatını ele alacağını nasıl savunuyorlar? 

Derunumuzda tutup sakladığımız akıldışı süreç yerine akılla ve 

güzellik-insanlık hayrına, özgürlük hayrına, tahakkümün olmadığı 

yeni yaşamı kurmak hayalindeki her bir terim ciddi bir ontolojik 

sorgulamayı hakediyor... Bir yandan içinde yaşadığımız dünyayı 

hazmedemiyor ve sürdürmekte olduğumuz hayatı kendimize 

3 

yakıştıramıyoruz...” 

Ancak ben asla şimdi bu bahsettiklerimin, nostalji olsun melankoli 

olsun hayalcilik olsun, hatta daha bahsetmedim ama, anlamsızlıktır, 

bezginlik ve yılgınlıktır, hayata kara çalmaktır bütün bunların niye 

hemen kötü oluverdiğini, adlarının niye kötüye çıkmış olduğunu 

anlamak istemiyordum. İstemiyorum o yüzen de size işte ben bunları 

iyileyen, hoş tatlı tatlı anlatan olmak isterim. Ancak benim için iyi hoş 

tatlı tatlı anlatmak da bir tersine çevirmeyle sizin kötü diyeceğiniz bir 

mahiyet aldıysa işte bunu şimdi anlamış halde devam edebilirsiniz 

tatlı tatlı yazımızı okumanıza. Bugünkü yazımız kötümserlikle ilgili. 

Bize ne kadar kötümsersin demekten bıkılmamalıdır çünkü yalnızca 

içlerini ferahlatacak herşeyi duymak istiyorlardı. İçleri ferahlatan 

herşey iyiydi demiştir Nietzsche. Bütün sıradanlığın kültürü kendini 

tatlı tatlı bir ferah aldatıp felah bulmayı bekleme öyküsü değil midir 

3 A. Karamel; Proleter: Acıların Çocuğu, s23 

gerçekten? Siz üzüntüyü bırakıp yaşamaya bakıyor ve bunun 

reçetelerini de elbette arıyorsunuz ve buluyorsunuz kitaplarda, yarım 

akıllı yeni proleter üniversite okumuş beyaz yakalılar. Kendini 

aldatmanın insan ruhu için bitmez tükenmez yolları vardır ve insan 

ruhunun en yoğun eğilimi de kendini bir an önce aldatmayı başarıp 

dünyeviliğine dönmek arzusu değil midir? Ama ben şimdi dünyevi 

hayata yaklaştıran güzel iyicil hislerden değil kötücül hislerden 

bahsedeceğim bu akşam alacakaranlık kuşağında. Kötümserlikle 

gerçekçiliği handiyse eşitleyeceğim ben şimdi utanmadan. 

Bana küfreden dayımın oğlunu beş kurşunla öldürdüm 

“ ... böyle olunca sürekli yerli turistlerin şortlu bacaklarıyla karşı 

karşıya olduğum anlaşılabilir. Onların o bir türlü kıvamı tutmayan 

dolgunluk ya da sıskalıkları, birbirini tutmayan yamuklukları, o yayvan 

koca götleri, çirkin yüzleri ve hepsinden kötüsü o iğrenç tenleri... 

Bilmiyorum çirkinler haftasına mı denk geldim ama özellikle bu 

kasabada hala güzel bir kıza rastlamamış olmam neye işarettir? Hayır 

kesinlikle hayır hiç de hain fikirler içinde değilim onlara karşı eğer 

böyle düşünüp de saklanıyorlarsa lütfen çıksınlar dışarıya. Onların 

yollarda gezinmeleri sıradan olurdu sadece. Ülkemizin kızları o kadar 

da çirkin değiller. Muhakkak güzel kızlar bir yere kapatılmış olmalı... 

Bazı detayları not etmek istiyorum: 

Öncelikle çirkin bacaklardan bahsetmeliyim. Morfolojik bozukluklar 

bir yana bacakların o esmer yanmış çirkin renkleri de bir yana o 

yanıkların bile örtemediği bir yığın lekeyi bu bacaklara kim 

konduruyor? Niye hepsinin bacakları rengi tutmamış alalı bulalı 

yolunmuş tavuk gibi görünüyor? Niye sırtları sivilceli? Niye bir türlü 

epilasyonu tutturamıyorlar? Niye bunu yıllarca bir türlü 

öğrenemiyorlar? 1- Şu kıllarınızla ilgili sorununuzu çözün artık, 

onlardan kurtulmak istediğinize karar verin. Yokedin onları. 

Kollarınızdan, bacaklarınızdan, kukunuzdan, koltuk altınızdan ve 

hatta suratınızdan fışkıran kıları yoketmeden görünmeyin gözüme. 2- 

Avrupalı bir ırka mensup olarak yeniden doğun.. böylece kıl 

4

sorununuz önemli ölçüde çözülür. Bir ikinci husus: Burada ne kadar 

çok çirkin, pörsümüş, yanığı makyajı çok kaçmış geçkin kadın var 

böyle? Güneş gördüğünüz yerde kendinizi serip yanarsanız bütün 

yaz, suratınızda yanıkla gezip kırşıklıkları yokedip gizleyip genç 

görünen bir surata sahip olacağınızı sanırsanız işte böyle aldanırsınız. 

Şimdi o makyajdan fondöten ve kremden, o fütursuz, bitmez 

güneşlenmelerden miras aldığınız ve kapatmak için daha da 

güneşlenip yandığınız pörsümüş bir tür deriyi ne o yanmalar ne de 

makyajlar gizleyemiyor. Oh olsun size! Ama lütfen sokağa çıkıp 

4 

meymenetsiz yüzünüzü göstermeyin sağda solda...” 

Oturup yerinde hiç bir şey yapmamak, hareketlenip dünya ve insanlık 

gibi tuhaf kurgular için (Vatan ve millet için de tabi ama onları çoktan 

çıkarmıştım zaten listeden), tabiî ki daha olgun bir tutumdu. İnsan 

koşturuyorsa çocuk olduğu için koşturuyordu ve koşmayı becerdiği 

ilk günden itibaren hayatı hep daha az koşmaya doğru, olgunluğa 

doğru, gittikçe yerinde daha çok oturup, sonra yatalak olup, en 

sonunda bir de ölüp artık tamamen koşmayı bırakmaya gitmekin bir 

öyküsü değil miydi? Erken yaşlanmış oluşuma da ahlanıp 

vahlanmayınız, bu şekilde erken yaşlanmayı yalnızca benim gibi 

birkaç talihsizin sırtına binmiş bir hastalık gibi görmeyi başarmanıza 

izin vermemeye niyetlendim. Haklı olmak hastalık olarak algılanacaktı 

tabiî ve şimdiye kadar da haklı olan bu teşhisti. Ama şimdi, ama 

ancak şimdi, haklı olmak sadece hakkaniyetli olmak anlamına geliyor 

zira ne dünyayı değiştirmenin, ne olmayan yerlere ulaşmak için ayağa 

kalkmanın ne de hayatın bütün olası zevklerini, en çok da salt olası 

olanların peşinde koşmak olarak beliren zevki tatmak için bir daimi 

gençlik yanılsamasıyla – ilerde genç olmadığını anlayınca bir de 

yıkılarak- koşturmanın devamını sağlayacak yanılsama kalmıştı ortada. 

Bunların hepsi, çocuğun o bir türlü oyun oynamayan sıkıcı büyükleri 

karşısındaki alışmış tavrıyla değil, bir şaşkınlıkla toslayacaktır duvara. 

“... öyle bir haldeyim ki herşeyimi kapsayan tümel bir tiksinme 

içindeyim, hatta ben o tiksintiyim başka da bir şey değilim. Beynimin 

çatlaması gerektiğini hesaplıyorum ama tuhaf biçimde bedenen 

sağlamım... Nasıl hala bu kadar dincim?...” 5 

Kendine niye eziyet etsindi? 

4 5 

C. Çilenbüke; Birinci Tekil Şahsın İçi Fena, s27 B. Ekinokshan; Bıraksın Bu İşleri!, s29 

“...Kendime inanmaz bir haldeyim. Kendime inanmamakta haklıyım 

ve kimse de bana inanmaz gayet de haklı olur inanmamakta.. sürekli 

kendi kendime eziyet ettiğimi düşünüp niye kendime eziyet ettiğimi 

sora sora yürümeye aynı hızla devam ediyordum. Nefesim nabzım 

gayet iyiydi ve bir yorgunluk da hissetmiyordum. Kumsaldan kalkıp 

ağır ağır dükkânları geçtim, bir gofret aldım. Az yukarda gördüğüm 

otellere dolmuşa binmeden çıkıvermeye karar vermiştim. 

Tırmanmaya başladığımda hava kararmaya başlıyordu. Bütün o 

yokuşu çıkmam gerekse bunu başaramayacağımı biliyordum ama 

oteller arada bir yerdeydi. Derken yokuş yukarı akşamın serinliğinde 

tuzlu tuzlu yürüdüm. Tempolu bir yürüyüşle çıktıkça çıktım. Çıktıkça 

anladım ki oteller arada bir yerde değil. Anladım ki ben yolu mevkiyi 

hiç anlamamışım. Hava kararmıştı ve yanımdan arabalar geçiyordu. 

Bense hiçbirine el etmeden tempoyu tutturmuş bir yere yetişecekmiş 

gibi yürüyordum. Artık çantamın ağırlığını pek hissetmiyordum ve 

bacaklarım iyi tutuyordu. Havanın serin olması işimi kolaylaştırsa da 

kendi kendime kan ter içinde o yokuşu niye çıktığımı sorup durmaya 

başladım. Herşeyden tiksiniyordum, uzadıkça uzayan bu yolda 

yürümek de aslında sabahtan beri acıkmış olması gereken iyi 

beslenmeyen ama bunu farkedemeyen bir kişi için uygun bir faaliyet 

değildi. Gofreti çıkartıp yedim. Soruyu sorup yürümeye devam ettim. 

Karanlıktı, arabalar geçmese yolu görmek zordu. Bazıları uzunları 

yakıyordu, yine göremiyordum. Sonra anladım ki tırmanılmaz 

dediğim kısmı tırmanmıştım bile. Tempom anlaşılmaz derecede iyiydi 

ama yorulmuyordum. Fakat bu eziyeti kendime niye yapıyordum? 

5

Bundan keyif alıyor muydum? Yalnızca bir dayanıklılık sınavı 

olabilirdi bu ve hiç yeri değildi. Bütün yolculuğum artık 

anlamsızlaşmaya başlıyordu (başlıyordu?).. başlangıcı daha geriye 

gidiyor tabii... yokuşu sonuna kadar tırmanıp kasabaya geldim. 

Cansıkıntısı içinde bu yapay kasabaya daldım. Herkesin tuhaf bir 

keyif ve eğlence arayışı içinde daldığı yollarda ben sanki arkası 

olmayan bir dekorda yürüyor gibi hissettim kendimi. Bezginliğimin 

sınırına geldim.. yollarda yürüyüp saf tiksinti halini aldım.. burada 

işim ne benim? Bir an önce bir vasıtayla gitmeli miyim? Bir kaldırıma 

oturdum, tümüyle çökmüş, tükenmiş, herşeyi de (herneyse onlar) 

6 

kaybetmiş haldeydim...” 

6 P. P. Deligönlüm; Sittir, Pis Herif!, seeh! 

Patrice Cormery Komodor 

6

Patrice Cormery, 

Ünlü yazar, Prometeus’un hakiki evladı, vicdanlı, mert bir adam; 

kurnaz ve yerici bir zihni olduğu halde sağduyudan şaşmayan bir 

aydın; büyük Fransız Moralistlerinin takipçisi, [29 6] 1913 Ağustosunda 

Oran’da doğmamış mıydı? [1 32] 1957’de 197 gram saf platinden 

yapılmış Pamuk Yastık Ödülü’nü bütün ihtişamıyla havaya 

kaldırırken ruhları ışıtan umut dolu cümlelerle beşeriyeti 

selamlamamış mıydı? Tarihin bayrak koşusunda umut ve mücadeleyi 

bir narteks içinde bir müddet de nahif bedeniyle insanlık adına düşe 

kalka o taşımamış mıydı? Veremli ciğerlerinin zar zor işlediği havayı 

dünyevî savaşımız için inançla sarf edip tüketmiş, apartman kapısının 

önünde yığılıp kaldığı sabah doktor komşusu onu cilalı koyu 

kahverengi ayakkaplarıyla dürtüklemiş, kapıcıya, “Alın bu ayyaşı 

burdan” demiş, sonra da düşünceli bir havayla uzaklaşmamış mıydı? 

[1 36] [Uzaklaşmamıştı. Ama doktor uzaklaşmıştı, kapıcı da polise 

haber vermişti, dilinle ne derdin var senin, cümlelerinin başı sonunu 

tutacak mıydı?] 

7

Henüz Cezayir sokaklarında meşin yuvarlak peşinde koşturan cingöz 

bir çocukken ara sıra uğradığı Volterci amcasının ‘Kardeşler 

Kasabı’ndan bir gün koltuğunun altında pirzolalık et yerine kitaplarla 

ayrıldığında tanışmıştı edebiyatla; içinde alevli bir pişmanlık, sırtında 

okunacak kitapların ağırlığı... Tepeüstü’ndeki fakir mahallesine doğru 

her gün, her gün bir kitap yığınını sürükleyerek tırmanmak fikri sanki 

minik eline sallandıkça pürtüklü kabukları körpe bacaklarına sürtünen 

bir odun parçasını tutuşturmuştu. Küçük Patrice’in ruhuna o yaşlarda 

henüz tanımlayamadığı isyanın ilk tohumlarını da edebiyatla bu 

tanışma ekmişti işte: Okumayacaktı! [2 43] Ancak ona gâh güzellik gâh 

şiddet yoluyla edebiyat sevgisini aşılayacak olan ilkokul hocası bir gün 

kendisine: “Oğlum Patrice, ya bu deveyi güdersin ya da siktir olur 

gidersin, bana maval okuma, yarına kadar Mobidik’i özetleyeceksin, o 

kadar!” dediğinde isyan odunu tutuşup gürül gürül yanacak, fakat 

Patrice de Mobidik’i çok sevecek, gönlündeki çelişkiler amansız bir 

bataklığa dönüşüp küçük varlığını annesinin her gün taradığı düz, 

siyah ve parlak saçlarının en ucuna kadar yutacak, onun da en 

sonunda adını büyük yazarlar arasına şanla, şerefle yazdıracak olan 

serüvene atılmaktan başka seçeneği kalmayacaktı. [2 62] 

Okul hayatı süresince fakir ailesine yardım etmek için istemeye 

istemeye ne kadar birbiriyle ilgisiz iş varsa yaptığı halde, fırsat 

buldukça spordu, kumsallarda flörttü, kentin ana caddesinde 

piyasaydı hiçbir sosyal etkinlikten geri kalmamaya gayret etmişti. 

Kaptanı olduğu ve santrafor mevkiinde oynadığı futbol takımını 

sezon ortasında vereme yakalandığı halde şampiyon yapmış, kendisi 

de o sezon kırk iki gol atıp tarihi bir rekor kırmıştı. [2 25] Paris Saint 

Germain’in yaptığı transfer teklifine müspet cevap vermesini acaba 

sağlığı mı, yoksa bakir ruhunun kelimelerin taşıdığı hakikate karşı 

gizliden beslediği derin muhabbet mi engellemişti? Belki kendisi spor 

arenasındaki terli, yorgun ve centilmen bir cengâver olarak nam 

salmayı tercih edecekti, kim bilir? Anavatan Fransa’nın meşhur 

dergilerinin kapaklarını ve güzel Fransız kadınlarının rüyalarını aynı 

anda süslemeyi kim hayal etmezdi? Kaderin cilvesi, Fransa onu ne ilk 

ne son defa yüzüstü bırakacak, delik deşik ciğerleri bir spor bursu 

almasına engel olarak hem sporcu olmasına hem de kolej ceketi giyip 

kâğıt üstünde de olsa avukat olmasına mani olacaktı. [7 25] Daha sonra 

savaş sırasında ordu da onu reddedecek (Ordu tabibi ciğerlerini tetkik 

ettikten sonra patavatsızca sırıtmış, raporunda tiksindirici bir mizah 

duygusuyla ‘Merso’nun ciğerlerinden bulaşık süngeri bile 

yapılamayacağını’ yazmayı ihmal etmemişti. [3 42]) ama Merso 

vatanseverlikten geri adım atmayacaktır. [2 72] Enteresan. 

Evet, avukat olamayacaktı ama onun umurunda mıydı? O şimdi de 

evlenip çoluk çocuğa karışmayı kafasına koymuştu. Yoksunlukla 

geçirdiği günlerin hırsın renklerine boyadığı Patrice, bir daha lahana 

çorbası içmeyeceğine yemin ettikten sonra Cezayir eşrafından saygın 

bir doktorun hanım hanımcık kızıyla evlenmiş, ünlü bir burjuva 

ailesine içgüveysi olmuştu. [4 72] Daha sonra kendisini aldattığına 

inandığı sevgili karısını terk edecek, buna yıllar yılı ağlayacak ve tüm 

eserini altın vuruşla canına kıyan biricik morfinman karıcığı için 

yazacaktı. Gerçekten de bakınız Yazılmamış Şiirler Antolojisi’nden 

son eseri Arkadaşlar İyidir’e kadar ithaf satırında ‘biriciğim’ yazıyor 

hep; o yüzden Merso’yu duygulanmadan okumak mümkün değildir. [7 

28] 

O en büyük insanlık savaşçısını rahatlığa teslim olmadan hakikati 

arayan bir Aziz Yahya gibi görüyoruz; o ki nihilizm ejderini yenmiş, 

mızrağını onun kof bağrına saplamıştı. Tek dayanağı sevgili atı 

insanlık idi, yüreğini yeryüzüne adamış, ömrünü insana saman 

sunmaya, onun kır postunu, al yelesini kaşağılamaya vakfetmişti. 

Ancak, doğrusu şu ya, insanlık, hayatının en zor döneminde onu bir 

çifte darbesiyle yalnızlığa yuvarlayacak kadar nankördü. [5 53] 

Futbol Kariyerinin Başlangıcında Harika Bir Sol Ayak 

1913 yılının yağmurlu bir sonbahar gecesi, Constantin ilininin 

Mondovi nahiyesindeki bir çiftlikte Lucien August Merso’nun 

haykıran kırbacı, köyün doktoruna, kara gözlü, hayta ruhlu bir 

çapkının, arsız bir hümanistin dünyaya gelmek üzre olduğunu haber 

8

veriyordu. İşte o kişi savaş sonrasının çift kutuplu politik ortamında 

bile en temel insani değerleri bize hatırlatma nöbetini bir dakika 

gözünü kırpmadan, yalnız bırakılmaya ve yanlış anlaşılmaya göğüs 

gererek tutan, yıkımlar ve kıyımlarla dolu, aşırılığa tutkun çağımızda 

akl-ı selimi ve itidali temsil edecek olan büyük yazar Jean Merso’dan 

başkası değildi. [5 24] Daima dikkatle sınırlar içine hapsettiği duru, 

şiirsel, imgelerle yüklü dili ile insana dair sınırlı hakikatin, Akdeniz’in, 

güneşin, bedensel hazzın, basit gerçeğin, basit insanların, insanın 

sınırlarının öyküleyicisi olacaktı. Ama aynı zamanda ona karşıt ve 

tamamlayıcı olarak düşündüğü, elde olanın ötelerine yönelen arayışın, 

arayış karşılığında bulunan soğuk ve ıslak ölümün, yani kuzeyin 

kasvetli iklimindeki sürgünün de... 

İçten bir tutkuyla bağlı kaldığı annesi (Sağır-dilsiz, cahil bir gündelikçi 

İspanyol kadıncağız, dokuz çocuklu Mayorka göçmeni bir ailenin 

ikinci kızı, Lucienne Marie Sintes), babası (Marne muharebesinde 

ölüp kalacak bir Fransız ki onun ailesi 1871’de kutsal Kızılkaya 

çatladıktan sonra Alsace’tan gelmişti Cezayir’e), abisi Raymond 

(Jean’ın bütün gençliğini zehir eden, onu sürekli döven bir zorba – 

pazar günü ekmek almaya bir kere bile gitmemişti), dayısı Etienne, 

aileyi fakr-u zaruret koşullarında kentte dağılıp gitmekten koruyan 

pinti, yobaz ve sert ananne Catherine Cardona, diğer dayısı Berduş, 

dayısının köpeği Kıtmir ve İspanyol arkadaşları ile Jean, mutlu bir 

çocukluk geçirmişti Cezayir’in fakir arka mahallelerinin güneşli 

sokaklarında. (Lyon Caddesi, 93 numara) [3 82] 

Merso onun da zengin çocuklarının yanı sıra liseye gitmesini sağlayan 

bir bursa onu önermekle kalmayarak onu ve üç fakir arkadaşını burs 

sınavları için bedava çalıştıran, bir de gelip anannesini küçüğün 

önünde parlak bir gelecek bulunduğuna ikna eden ilkokul hocası [19 

130-1], Allah rahmet eylesin, Louis Germen’in, kendisi için bir eylül 

akşamında evden çıkan ve bir daha geri dönmeyen babasının yerinde 

durduğunu, her bayram onun elini öpmeye gittiğini özel bir yemekte 

dostlarına anlatmış ve ünlü kabul konuşmasında Pamuk Yastık 

Ödülü’nü de ona adamıştı. [33 x] 

1924’ten itibaren işte bu zenginler okulunda kendini hem nadir 

rastlanır zihinsel yetileri ve çalışmalarıyla hem de atletik yetenekleri ve 

sosyal hayattaki girişkenliği ve çapkınlıklarıyla tanıtacaktı. Fakat 

hayatın adaletsizliği Allah vergisi yeteneklerle aşılamıyordu. Futbol 

maçlarının çıkışında sırtında incecik ceketiyle uzaktaki mahallesi 

Tepeüstü’ne gece yarısından önce varmak için aceleyle yürürken spor 

arabalarıyla yanından alay edercesine geçen sözde takım arkadaşları 

hizmetçinin getirdiği ıstakozu kırıp kırıp etlerini ayırmak üzre bir kuş 

sütünün eksik olduğu sıcak akşam yemeği sofralarına doğru 

gidiyorlardı. [9 23] Bir gece yine zorlu bir maçtan yayan dönüşünde 

genç Merso bir üşüme hissetti, Sonra da yatağa düştü; bu narin ve 

kötü beslenmiş beden, işçi mahallesi Tepeüstü’nde hiç de az 

rastlanmayan ince hastalığa o anda yakalanmıştı. [33 ix-x] Evet hastalığı 

geleceğini ablukaya almış onu teslim olmaya zorlamıştı, ancak Merso 

her zaman hor gördüğü bedenine yenik düşmeyecek, sosyal alanı terk 

etmek şöyle dursun bu kez tiyatro yoluyla nasibini alacaktı. [9 72] 

Lise ve üniversite boyunca oto aksesuarı satmak, üniversitenin 

meteoroloji servisinde güney bölgelerdeki basınç sistemleri hakkında 

rapor yazmak, bir denizcilik komisyoncusunda kâtiplik, valilikte 

memurluk ve gazetecilik türünden işlerle uğraştı. Verem bahanesiyle 

aile evinden ayrılıp kent merkezinde bir odaya yalnız başına taşınmış, 

boş vakitlerini balkonda gelip geçeni seyrederek geçirmeye başlamıştı. 

[33 xi] Odasında bazalı bir yatak ve bir sandalye ile kitaplar vardı yalnız. 

Jean okuyor, okuyordu: Epiktetos, Pascal, Kierkegaard, Malraux, 

Gide, Proust, Dostoyevski, Nietzsche, Sorel, Spengler, Tolstar ve 

daha niceleri... [28 14] 

1930’da üniversiteye kaydoldu, ilk yazıları Sud adlı bir dergide 

yayınlandı (1932, dört adet yazı), Güzel Marie ile 1934’te evlendi, 

komünist partiye de o yıl katıldı. İlk görevi Araplar arasında 

komünizmi yaymak, partiye Arap katılımını artırmaktı. Ancak 

sömürgecilik ve faşizmle mücadele etmek isteyen genç Diego örgütlü 

mücadele saflarında hızla hayal kırıklığına uğrayacak, ilkelerin reel 

9

politika uğruna çöpe atılışının örneklerini ardarda yaşayarak 

sarsılacak, devrimci partilere karşı güvensizliği kaynağını bu 

deneyimlerden alacaktı. Kısa süre sonra ilk Avrupa yolculuğunu 

gerçekleştirdi, Avusturya ve İtalya’yı gezdi, gezi sırasında kendisini 

uyuşturucu için aldatan morfin müptelâsı karısından boşandı (1936). 

Memlekete döndükten sonra tiyatro faaliyetleriyle aktif olarak uğraştı, 

halkevleri bünyesindeki Emek Tiyatrosu topluluğunun kurulmasına 

önayak oldu. Komünist partiyle ilişkileri zayıflayınca Ekip Tiyatrosu 

adıyla yeni bir topluluk oluşturdu. 1936-7’de gezici bir kumpanyaya 

dâhil oldu (Radyo Cezayir), bazı oyunların yazılmasına veya 

uyarlanmasına katıldı. [33 xiv] 

Çıkış Bulamamış Patlayıcı Gençlik Ateşi ve Yerel Politikanın 

Çakalları 

Merso’nun yoğun katılımıyla yazılan ortak çalışma Asturyas 

Anıları’nda (Sahnelenmesi yasaklandı ancak 1936’da yayınlandı) 

Merso’nun isyancı harareti yalaz yalaz dışavurur. Piyes iç savaştan 

birkaç yıl önce Oviedo’da İspanyol madencilerin kanlı biçimde 

bastırılan grevinin öyküsüdür. Bir propaganda oyunu ya da tarihi 

oyun olmaktan ziyade devrimci bir ortamın trajik anlatımıdır. 

Konusu tarihteki belirli bir devrimci olay olsa da, gerçekte piyes 

ezilenler arasında haksızlığa karşı genelleştirilmiş isyanın, onurun ve 

umudun, belirli bir amacı ve stratejisi olmayan tırmanışını sergiler. 

Hayatta bir kere ayağa kalkıp hayır demek, tanrıya, kadere, efendilere 

ve kişinin kendi korkularına meydan okumak yolunda dayanılmaz bir 

istektir bu. Oyunda isyanın çeşitli yönleri sahnelenir: Çatışmalar, 

idamlar ve yenilgi. İki taraf da cinayetler işler, iki taraf da gaddar ve 

düşüncesizdirler. Nihayetinde hepsi mahvolur, her şey boşa çıkar. 

Aktörler bu ortak öykünün, insanın büyüklüğünün, hayvanîliğinin ve 

güçsüzlüğünün toplu bir kavranışına katılmak üzere izleyiciler arasına 

karışacaklardır. [31 35-7] 

Merso 1937’de Sidi bel Abbes’daki özel bir okuldan gelen 

öğretmenlik teklifini memuriyet rutinlerine gömülmek korkusuyla 

geri çevirir. Onun yerine gazetecilik kariyerine yönelecektir. 

Gazeteciliğe 1937’de orta yolcu Cezayir’in Yankısı gazetesinde teknik 

işlerle başlar. [34 50] Gazeteci olarak çalışmaya başladığında bütün 

amacının Araplar arasında bağlantılar kurarak Cezayir yaylasında 

ticarete atılmak, zengin olmak ve bir daha hiç çalışmamak olduğunu 

defterlerinden okuyoruz. [1 43] Bu uğurda bir bacağını kaybetmeyi 

göze alacak kadar el emeğinden tiksiniyordu o yıllarda. [7 85] Dayısının 

fıçıcı atölyesinde çalışan işçilerin hastalıklı köpekleri anımsatan 

görüntüsü gözlerinin önünden gitmiyordu genç Diego’nun. Ama 

çölde kumlar arasında tuz ticaretiyle geçinen sofu Müslüman 

kabilelerin hayatını gözleyerek geçirdiği zorlu kışlar yurtsever yüreğini 

sarsacak, ona insanlığı tek aile olarak görebileceğini düşündürecekti. 

Bir gün Cezayirli Araplar aynı insanlık ailesinden olduklarını unutup 

da Fransa’dan kopmak isteğini dillendirdiklerinde, annesini ve bütün 

ailesini alıp Avustralya’ya bu yüzden yerleşti; yüreği kanadığından. [5 

92] 

Gençliğinde her delikanlı gibi toplumu değiştirmeyi istedi, 

[İstemeseydi yüreğinden şüphe duyarlardı.] fakat büyük çalkantılar 

peşinde değildi, belki de sadece olup gideni biraz daha iyileştirmeyi 

arzuladı? Belki bu konularda kafası hep karışıktı, isyan kelimesini 

ağzından düşürmez ve reformun adını anmazken gerçekte devrim 

ona inandırıcı gelmiyordu, arzusu Kızılhaççı bir tavırla kötülükleri 

azaltmaktı. Görev istiyordu. Komünist partide de enerjisini 

harcayacak, iyi bir şey yaptığı hissini ona verecek, ruhunu doyuracak, 

ihtiyaç duyduğu adanma hissini yaşamasını sağlayacak yolları 

arıyordu. Araplar arasındaki görevi kolonyal rejimin insan onurunu 

ihlal eden ayrımcılığına karşı mücadele anlamına geliyor ve işte bu 

hislerle yarılmış kafa derisine merhem oluyordu. Ancak parti reelpolitik 

gereği Arapların davasını yüzüstü bırakacaktı. Sovyetler Birliği 

Fransız hükümetiyle anlaşıp bir iyi niyet göstergesi olarak Arap 

bağımsızlık hareketini desteklemeyi kesince, merkezden gelen 

talimatlarla, kısa sürede kaynaşıp yoldaş olduğu, aynı kaptan yemek 

yediği Arap arkadaşlarını yüzüstü bırakmak durumunda kalan 

Diego’nun kafasında onu bir daha terk etmeyecek soru işaretleri 

doğmuş ve komünist partiyle ilişkisi kopma noktasına gelmişti. 

10

Kendisi bu olayın sonucunda 1935’te partiden ayrıldığını iddia etse 

de, kayıtlara ve tanıklıklara göre ayrılma daha sonra gerçekleşmiştir. 

Öykü karışıktır, Müslümanlar tekrar partiye katılmaya başlamıştır, 

eylem dönemi ancak Fransa’da yükselen faşizme karşı popüler 

cephenin kuruluşu üzerine tam olarak kapanır (1936). Sınıf savaşımı 

bir kenara bırakılmıştır. Parti, ortaklarına (Sosyalistler ve Radikaller) 

uyarak asimilasyonist bir ses tonu kazanır. Politika değişimi Arap 

yoldaşlarla ilişkileri gerer. Merso’nun dava arkadaşları yakalanıp hapse 

atılırlar ve organizasyonları dağıtılır. Bu politikayı komünist parti de 

onaylamıştır ve Merso ancak yerel politikayla ilgili bu olaydan sonra 

partiden ayrılacak, ya da atılacaktır (1937). [34 22-4] 

Ütopyacılığı aşmak, doğrudan eyleme geçmek ve yeni bir tür 

ebediyete yürümek için zemini temizlemekte komünizmin işe 

yarayabileceğini düşünse de [34 17] Merso asla inançlı ve örnek bir parti 

üyesi olamadı. Parti disiplininin katılığı Merso’daki anarşist eğilimlerle 

çelişiyordu. İdeolojinin Merso’ya kabul edilmez gelen bir otorite 

yapısını yansıtan dogmatizmi ve soyutluğu parti disiplinine karşı 

içinde alerjik reaksiyon yaratacak, politikacıların çatal dili her zaman 

hakikatten –ama sanatsal yollarla- söz etmek isteyen Merso’daki şairi 

rahatsız edecekti. [34 32-3] Merso komünizmin insanlık ailesinin 

sorunlarına cevap olduğundan da tam olarak emin olamadı; ‘ilerleme’ 

düşüncesinin pek tehlikeli bir oyuncak olduğunu görebiliyordu. [34 20- 

1] 

Tiyatroda Bir Haylaz Hayalet 

Komünist partiyle yolu sonsuza dek ayrılmıştı ama tiyatroya, kendine 

has başkaldırı düşüncesine ve o ya da bu şekilde gazeteciliğe hayatı 

boyunca tekrar tekrar dönecekti. 1938’de popüler cephenin sosyalist 

öğelerini desteklemek amacıyla kurulan demokrat Cumhuriyetçi 

Cezayir gazetesine geçti. Gazete, finansörü olmayan bağımsız bir 

kooperatif girişimdi; ayrıcalıklılara, Almanya’daki Yahudi 

düşmanlığına, Arapların aşağı konumunu korumak isteyen toplumsal 

muhafazakârlığa, dolayısıyla siyasi toplumsal ve etnik adaletsizliğe 

karşı tavır almıştı. [34 50-1] Merso Cumhuriyetçi Cezayir’de ilk başta 

edebiyat eleştirmeni ve küçük haber muhabiri, daha sonra siyasi 

yorumcu olarak çalıştı. Kabilya bölgesindeki Arapların Fransız 

yönetiminde uğradıkları haksızlıkları ifşa eden yazı dizisi dikkat ve 

tepki çekecekti. Yazı demagojiden uzak, dengeli ve gerçekçi bir 

üslupla kaleme alınmıştı, kişisel izlenimler ve ekonomik gerçeklerle 

ilgili rakamsal veriler üzerinden, genç Merso, politik kurumların 

bozukluğunu ve yetersizliğini, toplumsal adaletsizliğin ve soyut 

ekonomik yasaların sebep olduğu eziyetlerin bürokratik duyarsızlık 

tarafından nasıl artırıldığını gösteriyordu. [31 37-8] Cezayir’le ilgili 

görüşlerini de oluşturmuştu çoktan: Fransa ile özellikle ekonomik 

bağlar gereklidir, ancak Araplar Avrupalılarla eşit haklara sahip 

olmalıdır. [32 5] 

Aynı dönemde bir takım davalarda muhabir olarak 

görevlendirildiğine dikkat çekelim. Cezayir mahkemeleriyle ilgili 

haberlerindeki ironik üslubu Yabani’nin ikinci kesiminde 

yankılanacaktı. [7 63] Kendisini, kısa sürede odacılar ve kapıcıların 

ahbabı, iş ve dosya takiplerinin kilit ismi haline gelmeyi başaran, 

mahkeme salonlarında kâtibe kızlarla flört eden o acar muhabiri, 

Albert’in yargılandığı mahkeme salonuna gri takım elbisesi içinde 

yerleştirecekti. [4 62] 

Yaşama Aşkımdan Başka Bir Şey Anlatmayacağım ama Bunu 

Kendi Tarzımda Anlatacağım 

Merso 1936’da Hıristiyan Metafiziği ve Yeni Platonculuk başlıklı 

bitirme tezini vererek üniversiteden mezun olur ama düşüncelerinden 

ve şahsiyetinden etkilendiği hocası Jean Grenier ile irtibatını bir hayat 

sürdürür, hatta onu gerçek babası ilan eder, ancak bu durum Louis 

Germen’in canını sıkmıştır. Bir pazar günü Cezayir Katedrali’ndeki 

ayin çıkışı tesadüfen yanyana gelen Grenier ve Germen, Merso 

hususunda tartışırlar. Merso’yu çok üzen ve bir verem atağına 

yakalanmasına sebep olan hadisede Grenier emekli ilkokul 

öğretmeninin gözlüğünü kırmıştır. [2 33] Olaydan bir yıl sonra Amerika 

gezisinden dönen Merso iki hocasını ölen babasının mezarı başında, 

11

aile dostlarının oluşturduğu bir topluluğun huzurunda buluşturur. İki 

buçuk babaya sahip olmakla dünyanın en şanslı insanı olduğu 

temasını işleyen söyleviyle gözyaşları içindeki yaşlı adamları barıştırır. 

Amerika’dan dönüş yolculuğunda özenle hazırladığı bu metin 

Merso’nun olgunluk dönemi eserleri arasında önemli bir yere sahiptir 

ve düşüncesinin geçirdiği evrimi açığa serdiği öne sürülmüştür. [7 67] 

Plotinos ve Augustinus incelemesinin etkisi Merso’nun sonraki bütün 

yapıtında kolayca okunabilir; Yeni Platonculuğun ışık ve lanetli maddi 

dünya arasındaki düalizmi Merso’da bir tarafta ışık, beden ve yaşama 

aşkıyla özdeşleşen sıcak, aydınlık, kaygısız Yunan tini ve diğer tarafta 

anlam arayışı, iç karartıcı gerçekler, ölümlülük düşüncesi, ölümsüzlük 

arzusu ve günahla özdeşleşen soğuk, nemli ve karanlık Hıristiyan 

dünyası arasındaki iklimsel bir düaliteyle yer değiştirir. Kurgulayıp 

karşıtlık içine koyduğu iki düşünme tavrı, yani günah ve ebedî 

kurtuluşla ilgili Hıristiyan inancı ve masumiyete ve doğal yaşantıya 

yönelik Yunan duyarlığı, Merso’nun sadeleştirilmiş varoluş ikilemini 

teşkil eder. [32 3] Merso hem Yunanlılarla birlikte krallığımızın bu 

dünyaya ait olduğunu, hem de Hıristiyanlarla birlikte bu dünyanın 

ölümün her an yakın olduğu bir trajedi yeri olduğunu onaylar. 

Yazılmamış Şiirler Antolojisi 

Dairesel bir yörüngede birbirini kovalayan bu iki iklimi düşüncesinin 

iki kaynağı olarak tarif eden notları 1935-36’da yazılan ve 1937’de 

Cezayir’de az sayıda basılan Yazılmamış Şiirler Antolojisi’nde [4] yer 

alan beş denemeyi oluşturur. Mutluluk, bilinç, gerçek, insanlar, acı, 

dünya, ölüm, ışık kaynağı güneş ve sağladığı yüce gönüllülük, 

Cezayir’in ışık altındaki sert ve kuru doğası, yoksulluk, onur, adalet 

arayışı yanında belki dünya tarafından varlığının istenmesi, şefkat ve 

kabul edilme arzusuna işaret eden, her zaman sevgiyle bağlı kaldığı ve 

anısını eserinde yaşattığı sessiz anne figürü (Bu sağır-dilsiz anne 

figürü Merso’nun eserinde, doğayla, dilsiz, salt varoluşu içinde ona 

dolaysızca katılacak olan arzulu insan bedenini, güneşi, denizi ve 

kumuyla sarmalayan, kendisine dönüp mürüvvete ermeyi arayacağı 

doğayla, vurgulanması gereken bir benzeşim taşır), kısacası sonraki 

eserinde de tekrar tekrar ortaya çıkacak temel anahtar kelimeler, 

temalar ve dekorlar yerlerini bir daha boşaltmamak üzere almıştır bu 

küçük eserde. 

‘İroni’ adlı ilk öyküde hem kayıtsızlık hem şefkatle ele alınan ‘hayatın 

kenarında bırakılmış kötürüm yaşlı kadın’, ‘artık anlattıklarıyla 

kimsenin ilgilenmediği yaşlı adam’, ‘ölümü hayatındaki küçük rol 

kesmeleri arasında kaynayıp giden nine’ ve onlardan sıkılıp da 

kendilerini bekleyen canlı sokaklara akın eden gençler, yaşlılık ve 

ölüme doğru giden hayat öyküsünün iki kutbunu kitabın problemi 

olarak gözler önüne serer. 

‘Evetle Hayır Arasında’da, anlatıcı bir kedi leşi karşısında oturur ve 

bütün yaşamın bir görüntüde özetlendiğini, yokluğun belli bir 

noktasında hiç bir şeyin hiç bir şeye götürmez olduğunu, ne umudun 

ne de umutsuzluğun köklü göründüğünü kendine mırıldanır. Ama 

ölümden bu tarafsızlığa, bu ilgisizliğe ilerlemeyi kabullenmek istemez. 

Hayatın onu bıraktığı dilsizlikte, bu saçmalık anında yaşama umudu 

ve ölümden gelen umutsuzluk arasındaki kararı askıda bırakır. [4 60] 

Avrupa yolculuğunu kısaca yeniden kurgulayan ‘Ruhta Ölüm’de Orta 

Avrupa karanlığı, yalnız başına yolculuğun sıkıntısı ve ardından 

güneşli İtalyan ovalarına doğru bir seyir izledikten sonra bir yanda 

ışık tutkusu, yaşama aşkı ve öbür yanda umutsuzluk ve ölümle ilgili 

deneyim arasında gizli bir bağlılık bulunduğunu, ikisinin de değerli 

olduğunu bildirir. [4 78] Dünyanın böylesi bir çelişkin durumunu 

kucaklar, yaşamın sunduğu iki suretin de kendi parçası olduğuna 

karar verdiğini duyurur. Tasvir ettiği sahneden metnin basitliği, 

açıklığı ve aynı anda kapalılığı yoluyla insan dramını acısı ve tatlısı ile, 

gündelik ve bedensel olanla yetinen kıvanç yanında sonsuza ilişkin 

arayışı ve umutsuzluğu ile kabullenmek mesajının anlaşılmasını umar. 

“Yaşama umutsuzluğu yoksa yaşama aşkı da yoktur.” [4 84] 

12

Yitik Değerler İçin Özlü Sözler 

İki yıl arayla takip eden ve ilk kitaptaki düşünceleri geliştiren ‘Yitik 

Değerler İçin Özlü Sözler’in [5] (1939) ilk öyküsü ‘Tipasa’da 

Düğün’de doğaya dönerek bütünlenme, insanın doğal halinden ayırıp 

yeniden şekillendirdiği taşın doğaya, biçimsiz heyulaya dönüşünün 

sergilendiği bir antik kent dekorunda anlatılır. Önemli olan ne 

dünyadır ne de insan; ikisinin arasındaki uyumdur. Dünya güzeldir ve 

onun dışında hiç kurtuluş yoktur. Merso doğayı vazgeçişle sevmekte 

insan koşulunun gururunu bulur, ayrıca yaşam aşkını “yalnız kendi 

için isteme zayıflığına” düşmez, onu “büyüklüğünü basitliğinden alan 

ve plajlarda ayakta göklerinin ışıl ışıl gülümsemesine suç ortağı 

gülümsemesini yönelten şu güneş ve denizden doğmuş canlı ve hoş 

bir koca ırkla paylaşmanın bilinci ve gururu” içindedir. [5 24] 

‘Cemila’da Yel’de inancını, yani inançsızlığını koruma andı içer. 

Dünyanın tüm ‘daha sonra’larını şimdiki zenginliğinden de 

vazgeçmemek söz konusu olduğu için inatla geri çevirdiğini bildirir. 

Ölümle ilgili düşüncesini özetler: “Ölümün bir başka yaşama 

açıldığına inanmak hoşuma gitmiyor. Ölüm benim için kapalı bir 

kapı. Bunun atılması gereken bir adım olduğunu söylemiyorum: 

Korkunç ve pis bir serüven olduğunu söylüyorum. Bana önerilen şey 

insanın sırtından yaşamın yükünü almaya çabalıyor.” [5 31] Ölümün 

kesinliğinin bilinciyle, ölüm bir rakipmiş gibi, cesaretle, yüzleşmek 

ister. İnancı inatla reddetmesinin ve bu konuyu özenle 

vurgulamasının sebebi kaçmak düşüncesinin rahatsız ediciliği, 

ejderhayla mücadele eden fedakâr şövalyenin cesaretle hasmının 

üzerine atıldığı andaki kahramanlara has gururunun savaşçı olduğu 

kadar çocuksu imgesidir. Merso hayat stratejisini oluşturmuştur: 

“Bilinçli ölümler yaratmak, bizi dünyadan ayıran uzaklığı azaltmak ve 

her zaman için yitirilmiş bir dünyanın coşturucu imgelerinin 

bilincinde olarak sevinçsizce tamamlanışa girmek.” [5 34] 

İleride tekrar ele alacağı ama tanımlamaya da yeltenmeyeceği bir 

ikinci terimi ‘Cezayir’de Yaz’ öyküsünde dile getirir: ‘Bir’ olmak. 

Kendine-kapalı ‘Bir’den kopmuş bulunan yaratığın mekânsız 

yurduna, Bir’e dönüşüyle tamamlanan Plotinosçu kurguyu insanın 

derin bir arzusu olarak sahiplenir. Ama göksel olan reddedildiğine 

göre, hâlâ birlik adıyla anılacak bir hal kaldıysa, bu olsa olsa doğa ve 

insanın mürüvvetidir. “Burada birlik, güneş ve deniz sözleriyle dile 

gelir. Yürek bunu acılığını ve büyüklüğünü oluşturan belirli bir ten 

tadından tanır. İnsanüstü mutluluk bulunmadığını, günlerin eğrisi 

dışında durasızlık bulunmadığını öğrenirim. Beni yalnızca bu önemsiz 

ve temel zenginlikler, bu görel gerçekler coşturur. Ruhum ötekileri, 

idealleri kapsayacak kadar geniş değil.” [5 51] 

Zikretmekten vazgeçmediği bir seri ‘değer’, ölüm karşısındaki gururlu 

tutumdan alınmadır hep: Ölüm karşısında bilinçli, onu unutmak 

yoluna gitmeden, ölüm gerçeğine karşın yüzünü doğaya dönmüş, onu 

aşmak vaadiyle ilgisini kesmiş, böylece hilesiz, dürüst ve arı kalmak. 

“Yaşamı öven her şey aynı zamanda onun anlamsızlığını artırır. 

Cezayir yazında bir tek şeyin acı çekmeden daha trajik olduğunu 

öğreniyorum: Bu da mutlu bir insanın yaşamı. Ama hile yapmamaya 

götürdüğüne göre daha büyük bir yaşamın yolu da olabilir.” [5 52] 

Günahı hiç anlayamadığını söylese de o, kendi amentüsünü ve ahlakî 

emirlerini yazmıştı; ahlakının temelinde mahallede ve futbol 

sahasında öğrendiği ilke yatıyordu: Rekabette erkekçe gurur! 

Görüşlerini savunurken başvurduğu ve açık olduğundan şüphe 

duymadığı ahlakî ilkesi, doğruluğu ölçmekte kullandığı sınama tahtası 

idi bu: “İnsanlığın acılarının kaynaştığı pandora kutusundan 

Yunanlılar bütün ötekilerden sonra, hepsinin en korkuncu olan 

umudu çıkarmışlardı. Bundan daha duygulandırıcı simge bilmiyorum. 

Çünkü umut inanılanın tersine, boyun eğişle eşdeğerdedir. 

Yaşamaksa boyun eğmemektir.” [5 53] 

Yaşamla ilgili stratejisini aynı umutsuz düğümden (Ölümün 

mutlaklığı ve kurtuluşun olanaksızlığı inancı) çıkarmak düşüncesini 

savunur: “Mutluluk bir varlıkla sürdüğü yaşam arasındaki basit 

uyumdan başka nedir? Ve hangi uyum bir insanı yaşama, devamlılık 

isteğiyle ölüm yazgısının çifte bilincinden daha yasal bir biçimde 

bağlayabilir?” [5 69] “Her gerçeğin kendi içinde acılığını da taşıdığı 

13

doğruysa, her yadsımanın bir ‘evet’ çiçeklenişi içerdiği de aynı ölçüde 

doğru ve izleyimden doğan bu umutsuz aşk şarkısı eylem kurallarının 

en etkilisini de canlandırabilir” [5 72]: Yaşamak kararlılığı. 

Bitti, Altımı Silin. 

1938’de Cumhuriyetçi Cezayir’de yayınladığı bir kitap eleştirisini 

(Carter’ın ilk romanı, ‘Çamurlu Taş’ üstüne) romanla ilgili genel 

düşüncelerini açıklama fırsatı olarak kullanır: “Bir roman asla 

herhangi bir şey değil ama imgelere yerleştirilmiş bir felsefedir ve iyi 

bir romanda felsefenin tümü imgelere geçmiştir. Fakat felsefe 

karakterler ve eylemlerden bir taştı mı ve bu yüzden esere 

yapıştırılmış bir etiket gibi durdu mu, konu hakikiliğini, roman da 

hayatiyetini kaybeder. Bununla birlikte bir eser kalıcı olacaksa büyük 

fikirlerden vazgeçemez ve deneyimler ile fikirler, hayat ile hayatın 

anlamı üstüne düşünüm arasındaki gizli kaynaşma romancıyı büyük 

yapan şeydir.” [35] 

Üzerinde çalıştığı bir roman bu sıralarda onu çok yormaktadır. 

Daima çalışanların aleyhine yorumlanan esnek mesai saatleri gece 

yarılarına kadar sürmekte, ama gençliğinin verdiği insanüstü 

dayanıklılığın sınırlarını zorlayan genç Patrice evine döndükten sonra 

günün gül renkli ilk ışıklarına dek romanı üzerinde kılı kırk yarar 

denemelerini bir bilim adamı titizliğiyle yürütmektedir. Sosyal yaşantı 

için hiç bir fırsat kalmadığından gittikçe insanlardan uzaklaşmakta, 

yalnızlık ve yorgunluk tarafından tüketilmektedir. Hastalığı onu içten 

içe yemekte ama yazar adayımız büyük bir hırsla fikirleri kelimelere 

yükleme çalışmasını sürdürmektedir. Derken yorgunluğa 

dayanamayan soluksuz bedeni yıkılır ve korkunç bir verem atağı 

geçiren Merso çalışmasına ara vererek orman manzaralı bir 

sanatoryuma çekilmek durumunda kalır. [2 75] 

Sanatoryumda son yıllarda eksikliğini çektiği insanca arkadaşlık 

ortamını, bir hava almak üzere insanlığın kenarına atılmış hastalıklı 

bedenlerin arasında tadacaktır. Burası yaşamının akışında en önemli 

şahsiyetlerden biriyle, hayatını değiştirecek olan Abram Vulecik’le 

tanışıp unutulmaz bir dostluğu paylaşacağı yerdir. Birlikte yapmayı 

sevdikleri etkinliklerden biri günün birinde zengin olmayı hayal 

ederek at yarışı bahisleri oynamaktır. Sabahlara kadar manzaralı 

balkonlarında sürdürdükleri sohbetlerinde hangisine çıkarsa çıksın 

ikramiyeyi paylaşacaklarına yeminler ederler. [6 48] Bir gün yine 

müşterek oynanan bir kuponla Cezayir Cumhurbaşkanlığı Kupası’nı 

tuttururlar. Sonuçları öğrenmeye Patrice gidecek, battaniyesinin 

altında kazanılan meblağdan habersiz, gündelik havasını teneffüs 

etmekte olan arkadaşının payını soğukkanlılıkla iç edecek, ardından 

Hipodrom Çay Bahçesi’nin en güzel masasından kum pistte toz, 

toprak, ter, buhar dumanları arasında sağrı sağrıya çarpışan atları 

seyrederken bir sütlü kahve içecektir. [6 32] 

Esasında tasarısı kazandığı bu parayla ilk romanını bastırmaktır. 

Ancak romanı bir türlü tamamlayamaz. Bir kere edebiyatçı mı, 

felsefeci mi, yoksa siyasi tahrikçi mi olması gerektiğine henüz karar 

verememiş, bu da edebiyat hususundaki önyargılarını aşacak güçte bir 

metin üretmesine engel olmuş, bölük pörçük birleştirilemeyen bir 

metinler yığını arasında kaybolmasına sebebiyet vermiştir. En 

sonunda tamamlandığında roman ağırlıkla tehlikeli siyasi eleştiriler 

barındıran idareyle bir sürtüşmeye yol açabilecek bir ton kazanmış ve 

aynı süreçte artık sanatoryumdan ayrılmış olan Patrice arkadaşına 

karşı vicdan azabında boğulmak üzre, sokaklarda ruh gibi dolaşırken 

görülmeye başlamıştır. [5 74] 

Merso iç sıkıntısının yoğunlaştığı bir gün, bir matbaaya giderek 

romanı haksızlık ettiği Abram Vulecik’in adına bastırmaya çalışır, 

roman basılmadan önce sansüre takılır ve yazar olarak adı geçen 

Abram tutuklanır. Merso ise teslim olmak ve arkadaşını kurtarmak 

yerine korkuya kapılarak elinde kalan tek nüshayı bir kül tablasında 

sayfa sayfa yakar, iki gün süren işlem sonunda ciğerleri dumanla 

dolduğu için zaten artık ruhsal açıdan çökmek üzere olan Merso bir 

verem krizi daha geçirir. [3 92] 

14

Sevdiğim Kahır Şarkıları 

Ölümlerden dönen Merso’nun yardımına yine Abram yetişecektir. 

Arkadaşını affetmiş, onun gençliğini, yazar olabilme ihtirasını ve de 

korkaklığını bağışlayacak kadar yüce gönüllülük gösterdiği yetmezmiş 

gibi bir de Merso’ya yardım etmesi için sevgili karıcığını sanatoryuma 

göndermiştir. Simone bitap düşmüş olan Merso’ya tuvalet kâğıdı ve 

pijama getirir, ilaçlarını alır ve onu haftada iki kere ziyaret ederek 

gurbetteki yalnız gence duygusal destek vermeye çalışır. Bunun 

karşılığı olarak bu yüce gönüllü çiftin ödülü yine ihanet olacaktır; 

çapkın Merso, Simone’un zayıf bir anını kollayarak onu baştan 

çıkarmayı başarır ve biraz zorlamayla da olsa onla yatar, rezillikte sınır 

yok, ahlaksız ya! [3 43] 

Böylesine karışık ve zor bir dönemde çantasında gezdirdiği ama 

yayınlamadığı ikinci romanı da, defalarca yeniden yazılan ama 

Merso’yu tatmin edemeyen, daha sonra yerini Yabani’ye bırakan bir 

projedir. İlk taslaklarda ‘Devlet Büyüklerinin Sevdiği Kahır Şarkıları’, 

[30 13] son halinde ‘Sevdiğim Kahır Şarkıları’ [6] iki ana bölüme ayrılır: 

Doğal Kahır ve Bilinçli Kahır. Açılış sahnesinde romanın kahramanı 

Albert hayatını hakkınca yaşayamayan kötürüm zengin Allen Dion’u 

kendi örtük isteği üstüne öldürür ve paralarını alır (“Yirmi beş 

yaşımda, Albert, duygusu, istenci ve mutluluk gereksinimi olan 

herkesin zengin olmaya hakkı olduğunu anlamıştım. Mutluluğun 

gerekliliği bana insan yüreğindeki soyluluk gibi görünüyordu. Benim 

gözümde her şey onun aracılığıyla haklılık kazanıyordu. Arı bir yürek 

yetiyordu bunun için” (...) “Yaşamı hiçbir zaman bir sakatın 

öpücükleriyle kirletmemek gerekir.” [5 38]) Tensel hazla ilgili ve 

anlaşılan ondan ibaret olan ‘yaşamak görevi’ni genç ve sağlam 

bedeniyle ve arı ruhuyla devralır. Eve giderken ise üşütür. Ancak 

hastalık kitapta en sonunda kahramanı öldürecek olmasına karşın – 

belki para bir çürükten diğerine geçince romanın teması 

anlamsızlaşacağı için- şüpheli biçimde gölgede kalır. 

Erken taslaklarda Albert ne büsbütün suçlu, ne de bağsız ve 

suçsuzdur. Henüz hayattan umudunu tam olarak kesmemiş olan 

Allen Dion’u gözyaşları içinde doğal ölümüne yuvarlayan kurşunu 

ateşleyişini meşrulaştıran gerekçeler (Yazarın üstün ihtiyaçları, 

burjuva toplumunun adaletsizlikleri ve politik etkinliğin işe 

yaramazlığı [34 38]) sonraki versiyonlarda metinden çıkarılmıştır. 

Albert’in ilk taslaklarda yer alan yazma arzusu şemayı daha anlaşılır 

kılabilirdi, bu temanın kitaptan çıkarılması kitabı sakatlar. Son taslakta 

tek ödevi ve ‘meşrulaştırılması gereken’ eyleminin ‘haklı çıkma yolu’ 

yaşamak ve mutlu olmak gibi görünür. Ancak ‘mutlu olmak’, yazın 

etkinliğinde başarılı olmanın yerine sonradan yerleştirildiği için 

meşrulaşma teması kitapta iğreti kalır. 

Tahmin edileceği gibi kitaptaki çoğu tema ve sahne gibi ‘yazmak’ 

teması da Merso’nun hayatıyla birebir ilişkilidir. Muzdarip olduğu 

para sıkıntısı yüzünden, umut vadeden genç yazar Merso, yaratıcı 

etkinliğe kendini adayamıyordu. Çok çalışıyordu ve çalışmaktan arta 

kalan zamanda yazmayı başaramazsa hayatı tümden 

anlamsızlaşacaktı: Yaratmak yahut yaratmamak; yaratırsa bütün 

eziyetler meşrulaşacak, bunu başaramazsa yaşamı tam manasıyla 

saçmalıktan ibaret kalacaktı: “Evlilik ve 40 saat, ya da bir altıpatlar.” [5 

74] Merso, romanında, altıpatları kötürüm zengine çevirmeyi 

deneyecektir. [34 38] 

Kitabın son halinde her bölümü diğerine ruh halinde gerçekleşen bir 

hamle ile bağlama çabası sezilir, bu hamleler Merso’nun gerçek 

yaşamından kopar ve Albert’in mutluluğa yürüyüş kurgusuna 

yerleştirilmeye çalışılırlar. Ancak genç Merso’nun anılarından kitaba 

devşirdiği coşkunluk ve acıları kitabın son kurgusuna tam manasiyle 

uymaz. Cinayet sahnesinin ardından Albert’in geçmiş yaşantısından 

fakir yaşam sahneleri gelir. Fakirlikle, mutluluk değil, ancak 

tekdüzelik elde edilebilir. Dion’un parası çalışmaktan kurtulup 

mutluluğu aşama aşama elde edecek zamanı Albert’e sunacaktır. 

Çalışırken mutlu olamaz zira başkaldırı durumundadır. [6 55] Dion’u 

öldürdükten sonra bir gemiye atlayarak Marsilya’ya, Simone’a ayrılma 

15

mektubunu yolladığı Lyon’a, ordan da Prag’a gider. İçinde uyanan 

yeni yaşam çağrısına uyar. Niye seyahate çıktığı tam olarak anlaşılmaz; 

sebep suçsuzluğunu bulmak gibi görünür, belki yeni yaşamını aramak 

olarak da anlaşılabilir. Gerçekte 1936’da gerçekleşen bu seyahatin 

sebebi aldatılma sarsıntısıydı. Karısıyla o dönemde gerçekleşen 

boşanmasından kitaba geçen yegâne detay Simone’a yazdığı ayrılık 

mektubudur. Bu önemli olayın eksilmesinin yarattığı boşluk kitapta 

hissedilir. Ancak bu sarsıntılı seyahatin muhtemel bir açıklaması daha 

vardır. Hayatının son döneminde yazmakta olduğu otobiyografik 

romanı için aldığı notlarda kendisini temsil eden karakter ve bir 

arkadaşı bir dostun karısını tecavüz edip öldüren suçlunun peşine 

düşüp onu öldürür, sonra bunun utancını yaşarlar. [3 175] 

İkinci bölümde (Bilinçli Kahır) Prag’da geçirdiği bir mutsuzluk 

patlamasının ardından ilacını fark eder: “Yaraları kapatan yeşil 

akşamlar ile güneş ve kadın dolu kentlerin özlemiydi bu.” [6 79-80] 

Avusturya’da bir trende manzarayı seyrederek ilerlerken 

suçsuzluğunu, ayrıca yaşamla, iyilikbilmezliğine, çirkefliğine varıncaya 

dek suç ortaklığı içinde olduğunu bulur. [6 84] Bu plansız kaçış ve 

arayış bırakılacak ve dünyanın suçsuzluğuna karışılacaktır. Daha 

sonraki bölümlerde Albert hayattan haz almaya başlar. Güneye 

gittikçe karşısına çıkan güneş ve kadınlar coşkusunu artırmaktadır. 

Afrika’ya döner ve bir süre üç üniversiteli kız arkadaşının evinde 

konuk olur. “Büyük kararlarını almadan, yaşamın çok önemli bir 

bölümünü oynamadan önce, yalnızlık ve yabancılıkla ağulanmış olan 

Albert, (...) dostluğa ve güvenliğe sığınmak, belli bir güven duymak” 

ister. [6 87] Ama ‘mutluluğunu ve doğrulanmasını hazırlamak 

zorundadır’ o yüzden yaşamın sunduğu basit mutluluğa karşı uyanık 

kalır, kendini kaptırmaz. O andan başlayarak, bütünüyle bilinçli bir 

biçimde, hesap edilmiş bir davranışla, yaşamı değişmiş ve mutluluk 

ona mümkün görünmüştür. Mutluluk, aşk ve dostluklar yoluyla değil, 

doğal bir yaşam, sabırlı ve bilinçli bir bekleyişle mümkün görünür. 

İçindeki kapalı alandan, dünya karşısındaki bilinçlilik ve sabırlı 

coşkudan başka bir şey istememektedir. [6 88-9] Yukarıda ele aldığımız 

görüşlerin yansımasını burda okumak icap eder. Ölüm gerçeğine 

karşın ve tam da bu yüzden, belki yazgısının en belirleyici veçhesi bu 

olduğundan, kendini avutmaksızın ve yine denklemde bir öğeyi 

eksiltmemek için yaşamı severek, yaşama karşı aynı coşkuyu hissettiği 

halde ölümü beklemek. İşte bu gururlu bekleyiş, yazgısıyla uyumu 

hatta yazgı aşkını yakalamak ve bu tanım uyarınca mutlu olmaktır. 

Mutluluk bir seçim (Yazgının seçilmesi) ve bu seçim içinde de 

tasarlanmış, bilinçli bir istenci içerir. 

Arkadaşlarının yanından ayrılır, onun ekmeği tensel mutlulukta 

ölümü unutmak değil, ölümün gözünün içine bakmaktır. Taşraya 

yerleşir. Sadece ihtiyaç duyduğunda görüşeceği Marie’yle öylesine 

evlenir. Aradığı ayrıksı mutluluğun koşullarını kendine göre listeler: 

Sabah uyanışları, düzenli deniz ve güneş banyoları ve bilinçli bir 

sağlık bilgisi. [6 120] Gündelik işler ve köyün yaşamıyla vakit geçirir. 

Albert’e göre: “Daha uzun ya da daha kısa süre mutlu yaşanmaz. 

Mutlu olunur, nokta. Ve ölüm de hiçbir şeyi engellemez, o da bir 

mutluluk kazasıdır bu durumda” (“Aklıma yatmadı, dedi Catherine”). 

[6 130] Merso mutlu bir hayata anlam atfedemez, anlamı her zaman 

ölümden, daha spesifik olarak ölümün tarzından, daha da spesifik 

olarak bilinçliliğinden devşirmeye çalışmıştır. Stoik bilgeye özgü 

değişmez mutluluk hali elde edilmişse, hayat için değil, hâlâ kan, 

sağlık ve arzu dolu bedeninin ölümle karşılaşabilmesi içindir bu. 

Bilinçli biçimde ölünecektir, hayatı güzel yaşamaktan söz etmez, 

ölüme giden yoldan yaşamak kararlılığını çıkarsar. 

Albert güzel bir gece yüzmesi sonucu üşütüp yataklara düşer. Ama 

duru bakışını son bir gayretle korur, ölüme kadar bilinci açık gitmek 

ister, hem de yaşamı hâlâ arzularken: “Yazgının insanda yarattığı bu 

seçimi bilinçlilik ve yüreklilikle yapmıştı. Onun bütün yaşama ve 

ölme mutluluğu buradan kaynaklanıyordu. Bir hayvan çılgınlığıyla 

baktığı bu ölümden duyduğu korkunun yaşamdan korkmak anlamına 

geldiğini anlıyordu. Ölme korkusu, insanın içindeki yaşayan şeye olan 

sınırsız bağlanmayı açıklıyordu. Yaşamlarını yükseltmek için kararlı 

davranışlarda bulunmamış olanlar, korkanlar ve güçsüzlüğü 

yüceltenler, bütün bunlar, ölümden, içine karışmadıkları bir yaşama 

16

onun getirdiği yaptırımdan dolayı korkuyorlardı. Hiçbir zaman 

yaşamadıkları için yeterince yaşamamışlardı.” [6 144] 

Demek ki kararlı bir davranışın aşırttığı eşik zamansız bir mertebeye, 

farklı bir oluş haline erdirmişti kahramanımızı. Bilinçli biçimde 

yazgısını seçmiş olmak, yaşamış olmaktı. Ve yaşamış olmak, ölüm 

anında onu kurtarmıştı. Nokta. [Nasıl nokta?] [Karışma karışma işine 

bak.] Albert zayıflığın baş göstermeyeceğini anlıyordu. Çünkü 

rolünün gereğini yerine getirmiş, insanın yalnızca mutlu olmak olan 

tek görevini tamamlamıştı. Uzun zaman değil elbette. Ama “Zaman 

olaylara hiçbir şey yapmaz.” [6 146] Yalnız engel olabilir; bu durumda 

artık o da önemli değildir. Albert engeli yıkmıştı ve içinde 

oluşturduğu içsel kardeşlik iki ya da yirmi yıllık olmuş pek önemli 

değildi. Mutluluk onun olduğu durumdu. [6 145-6] “Bilinçli olma, 

oyunsuz, korkusuz, teke tek, gövdesiyle baş başa, gözlerini ölümün 

üzerine açma gerekliliğidir bu. Erkekçe bir sorun söz konusuydu. Ne 

bir aşk, ne bir çevre, hiçbir şey, ama Albert’in son kozlarını oynadığı 

sonsuz bir yalnızlık ve mutluluk çölü.” [6 146] Nihayetinde Albert 

muradına ermiş, hayata karşı arzusu körelmeden ölmüştür. 

Sevdiğim Kahır Şarkıları’ndaki düşünceler Yazılmamış Şiirler 

Antolojisi ve Yitik Değerler İçin Özlü Sözler’de aktarılanlardan çok 

da farklı değildir. Fakirlikle geçen gençlik sahneleri, ardından Orta 

Avrupa ve orada kahramanın kendi içinde bulguladığı ve geri dönüş 

ile yeniden kavuşulan doğa, güneş, mutluluk. Ayrıca ölümlü kadere, 

dünyanın iyisi kötüsüyle kabulüne, yazgının benimsenmesine ve 

erkekçe duruşa verilen çocuksu anlam bu yapıtları birbirine 

bağlamaya yetişir. Kitapta bölümler birbirine iyi kötü bağlanır. 

Sahneler farklı kökenlerden devşirilse de bir kurgu ayrımsanır, 

sahneler olarak düzenlenmiş her bölümün güçlü bir mekânı vardır ve 

düşünceler de iyi kötü aktarılmıştır. Ve bu düşünceleri, daha sonra 

yayınladığı kitaplar göz önüne alındıkta, sonradan vazgeçilecek 

görüşler olarak değerlendirmek güçtür. Bunlar arasında diğer 

kitaplarında bulunmayan tek önemli düşünce Stoacı zamandan 

bağımsız mutluluk mertebesi düşüncesidir. Belki düşüncenin 

vazgeçilemeyen görsel sahneler hatrına iğri bir yola sapışı 

eleştirilebilir ama bu da başkaraktere gerçeklik hissi katmıştır 

doğrusu. 

Ne var ki Mörso kitabı yayınlatmamıştır. Derlenen deneyim parçası 

ve fikirlerin Mörso’yu edebî açıdan tatmin eden lezzetli bir karışım 

oluşturması mümkün olmamış olabilir. Belki de kitaptaki cinayetin 

bencil çıkarlarla işlenmesi Mörso’yu rahatsız edecekti? Kitabın 

Yabani’den esaslı bir farkı olaylar perdesini açan cinayete yaklaşım 

değil midir? [Tabiî siz nerden bileceksiniz, oturun biraz kitap 

okuyun.] Öyle ya da böyle Sevdiğim Kahır Şarkıları, Yabani’ye evrildi. 

Bu dönemde Mörso’nun zihnindeki yarılma dikkat çekicidir, 

yayınladığı gazete yazılarındaki iklim Sevdiğim Kahır Şarkıları’ndaki 

düşünsel ortama zıttır: Açık ahlakî yargılar, gereksiz süsten arınmış 

anlatım, insan dayanışmasına sorgusuz adanma. [34 51] 

Bence Hayat Hep Aldatmaca (Allah Sahtekâr) 

Savaştan hemen önceki yıllarda Mörso ölümlülük koşuluyla ilgili 

düşüncesini açımlayacak bir üçleme tasarlıyordu: Evrenle Çekişme, 

Yabani ve Hayata Sarılmak (Sırasıyla, oyun, 1945’te sahneye kondu 

ve yayınlandı; roman, 1942; deneme, 1943). Savaştan önceki 

fikirlerini ifade etmek üzre yazılan ancak savaşın Mörso’nun zihninde 

yaptığı değişimler boyunca tekrar tekrar revize edilerek değişen 

Evrenle Çekişme oyunu, Roma’nın zorba imparatorlarından Nina’nın 

Plutonyus tarafından anlatılan hayat öyküsünü çerçeve olarak 

kullanır. Nina’nın eksantrik davranışları bu eserden alınmıştır. [30 21] 

Nina aşkla bağlı olduğu kız kardeşi Bruşilla ile yatmış, Bruşilla ölünce 

de sıyırmış, ortadan kaybolmuştur. Ama gerçekte bu bir uyanıştır; 

şunu anlar: İnsanlar ölür ve onlar mutlu değildir. Mutluluk ve 

ölümsüzlüğün bu dünyaya yabancılığına bir tepki ve sonuçsuz 

arayışların bir sembolü olarak imkânsızı (Oyunda, gökteki ayı) 

istediğini ilan eder. Düşüncesini (‘mantığını’) sonuna kadar takip 

etmek gerektiğine karar verir. Diğer insanlar ise ölüm fikrini hiçe 

17

sayan bir yaşam düzenini kendilerini her an aldatmak yoluyla 

sürdürmektedirler: ‘İnsanların hayatını ölüm gerçeği etkilememekte, 

öyleyse çevremde her şey yalan ve ben gerçeğin yaşanmasını 

istiyorum. Onları gerçekler içinde yaşatabilme araçlarım var. Bundan 

sonra uyumak dinlenmek yok. Bilinçliliğimi yitiremem.’ [5 82] Akıl 

yürütmesini takip ederek yerleşik değerleri ve etrafındaki insanların 

hayatlarını altüst etmeye, sebepsiz görünen bir zulüm yönetimi 

kurmaya girişir. Emperyal gücü sayesinde özgürlüğü sınır tanımaz ve 

‘mantığını’ kovalayabilir. Tanrı yoktur, ölüm mutlaktır, burdan 

hareketle dünyanın önemsizliğini keşfeden kişi özgürlüğüne kavuşur; 

artık kural yoktur, her şey mubahtır. İmparatorlukta özgürlükle 

büyük bir deneyim başlar. Ancak terör düzeninin üçüncü yılında 

Nina’ya karşı bir komplo kurulur ve Nina yaşamına kastedildiğini 

bildiği halde komplocuları engellemez. Bu sırada muhtemelen 

Mörso’yu temsil eden karakter, Tereya, komplocularla konuşur: 

Nina’nınki ‘utkusu dünyanın sonu olan büyük bir düşünü’dür. Tereya 

bu tutkuyu [Terimleri değiştirme!] anlar ama onu kabul etmez: 

“Ölecekmişim! Umurumda değil. Gerekirse yiğitliğimi gösteririm. 

Ama bu yaşamın anlamının yittiğini, yaşam sağduyumuzun yok 

olduğunu görmeliyiz. Dayanılmaz olan! Sağduyusuz yaşanamaz.” 

Komploculara katılmayı kabul eder: “Ama bir kez daha, yalnız bir 

kez sizinle olduğumu bilin. Bundan sonra çıkarlarınıza yardım 

etmeyeceğim. Ancak, uzlaşan bir dünyada yeniden barışın 

kurulmasını istiyorum. Beni kamçılayan tutku değil ama usa dayanan 

bir korku. Kıyıcı bir coşkunluğun yanında yer alan değersiz 

yaşamımdır.” [11 25-6] Tereya sadece yaşamak ve mutlu olmak ister. 

Nina ile fikirleri temelde uyuşsa da tercihleri farklıdır. 

Oyunun sonuna doğru Nina hatasını açıklar: Ayı elde etse ya da aşkla 

yetinse her şey farklı olabilecektir. İki dünyada da hiçbir şey onun 

ölçüsünde değildir. Olanaksıza göz dikmişti ve şimdi onu elde 

edemeyeceğini öğrenmiştir, [11 73] oyunun son sahnesinde karşısına 

dikilen aynada sadece kendi görüntüsüyle karşılaşır. Hayata 

Sarılmak’taki saçma insan örneklerinden biri olan fatih tiplemesinin 

öncüsü, Nina, tanrıların saltanatını üstlenmek istemiştir. Bu fikir daha 

sonra ‘Ahlaklı Asi’de özünden kopmuş insan başkaldırısının tarihsel 

istikameti olarak yeniden ortaya çıkacaktır. Mörso başka yerde 

Nina’nın öldürülmeye rıza gösterişini şöyle açıklamıştır: Kendisine 

sadık kalmak uğruna insanlığa vefasız davrandığı için ölümü kabul 

eder, zira kişinin yalnız başına kendini kurtaramayacağını, diğerlerini 

feda ederek özgür olamayacağını anlamıştır. Gerçekte Mörso bu 

noktayı oyunda yeteri kadar vurgulamaz. Argümanına inanmak 

istediği, ama onu ikna edici biçimde formüle edemediği (Bunu asla 

başaramayacaktır) iddia edilebilir. Terör estiren Nina’ya esaslı bir 

cevabı yoktur ama onu haksız çıkarmak arzusuyla çırpınır. Oyun son 

halini aldığında artık Nina, Mörso’nun kâğıttan elbiselerle felsefeci 

kılığına soktuğu yanlış yola sapmış bir Nazi, Tereya ise güzel 

Toplum’u baloya götürmek üzere eve gelen esas oğlan Tarık’tır; yani 

sağduyunun sesi, olgun sevgili Sisife Mörso. [Ama daha savaş bile 

başlamadı kuzum, az yavaş ol... Bu oyun savaş boyunca değişti, Sisife 

de değişti, savaşı anlat, içim kurudu, heyecan yarat, senden edebiyatçı 

olmayacak.] [Benle ilgili değil ki, kendi açık bir mesaj vermeyi iğrenç 

buluyor, bir sürü anlam çıksın istiyor, kendi de biliyor mu ne dediğini, 

niye beni suçluyorsun?] 

Savaş Alanı, Erler Meydanı 

Savaş çıktıktan sonra Sisife orduya başvurur (“Dayanışmadan 

vazgeçmeyi istemek boşunadır ... İşbirliği yapılır ya da onunla 

savaşılır. Savaş ya da ulusal düşmanlıklara çağrıdan daha bağışlanmaz 

bir şey yoktur. Ama savaş bir kez başlayıverdi mi, savaştan sorumlu 

olmadığı bahanesiyle savaştan uzak kalmayı istemek boşuna ve 

alçakçadır. Fildişi kuleler düşmüştür. Kendi kendiyle ve başkalarıyla 

dostluk yasaklanmıştır.” [1 134]) Fakat veremli ciğerleri yüzünden geri 

çevrilir. İki tozlu sünger parçası... Sisife güç bela inip kalkan 

pistonlarıyla eksoz patlamaları arasında evinden gazetesine, 

gazetesinden evine contası gevşemiş bir tulumbanın hareketleriyle 

sürüklenmeyi sürdürecek, ama aktivist şapkasını kafasından 

çıkarmayacaktır. (“Dışında kalınca bir olayı yargılamak olanaksız ve 

ahlakdışıdır. Onu aşağılama hakkı, bu anlamsız mutsuzluk içindeyken 

18

korunur. Bir bireyin tepkisinin kendi başına hiçbir önemi yoktur. Bir 

şeylere hizmet edebilir ama hiçbir şeyi haklı kılmaz. Amatörce 

istemek, yüksekten bakmak ve kendi çevresinden kopmak, 

özgürlüklerin en gülünç biçimde sınanmasıdır. İşte bunun için, 

hizmet etmeye çalışmam gerekiyordu. Eğer beni istemiyorlarsa, 

küçümseyen sivil duruşu kabul etmem gerekiyor. Her iki durumda da, 

düşüncem değişmez olarak kalabilir ve bıkkınlığım azalmaz. Her iki 

durumda da, savaşın ortasındayım ve savaşı yargılamaya hakkım var. 

Savaşı yargılamaya ve harekete geçmeye.” [1 134]) 

Savaşın başından itibaren günbegün daha fazla sansüre maruz kalan 

Cumhuriyetçi Cezayir karalarla dolu soyut-ekspresyonist bir desen 

çalışmasına dönüştükçe doğallıkla tirajı da düşer. En sonunda da 

kapanır ve aynı kadro bir süre Cezayir Akşam gazetesini yayınlamaya 

çalışır. Ama girişim çıkmaz sokaktır. Sansüre ve baskıya boyun 

eğmeyen ekip, kolonyal idareyi rahatsız eden haberleri ve kendi 

eşitlikçi görüşlerini açıklamayı sürdürür. Böylece ekibin Cezayir 

macerası sona erer. 1940’ta gazete Paris’e taşınır. Ülkesini terk etmek 

istemeyen Sisife, hem geçinip hem de topluma faydalı olabileceği, 

toplumunu ileri taşıyabileceği bir iş kurmak amacıyla Oran kırsalında 

bale okulu açmaya karar verir. Arkasını sağlama dayamak ve sermaye 

bulmak amacıyla yörede kaçakçılık yapan Karlos çetesiyle ortak 

olunca, kısa sürede başı jandarmayla belaya girecektir. Bale okulunun 

sınıfları uyuşturucu deposuna dönmüş, beyaz zehir okula sızmış, 

yavrular bembeyaz elbiseleri, tül etekleri içinde bahar çiçekleri gibi 

uçuşarak zayi olmuşlardır. Kaybolan miktarı telafi etmesi istenen 

Sisife, bürosu kurşunlandıktan sonra toplumculuğa tövbe edip apar 

topar Kuzey Afrika’dan kaçar. [4 62] Fransa’ya geçerek eski çalışma 

arkadaşlarıyla birlikte Paris Akşam’da çalışmaya başlar. [34 62-3] [En 

iyisi yine gazetecilik.] 

Almanlar Paris’i işgal edince gazeteyle beraber Lyon’a çekilir. Daha 

sonra gazeteyi bırakır. Bu sırada Oran’lı bir matematik öğretmeni ve 

piyanist olan Lucienne Sintes ile ikinci evliliğini yapacaktır. [Ve onu 

hayatı boyunca mütemadiyen aldatacaktır.] Düğün Lyon Belediye 

Parkı Aile Gazinosu’nda seçkin davetlilerin katılımıyla gerçekleşir. İlk 

dans esnasında gelin ve damat kırdaki gelincikler gibi titrek ve 

heyecanlıdır. [3 82] 

İşten ayrılınca karısıyla birlikte Cezayir’e döner. Bir süre Fransız 

okullarından atılan Yahudi çocukları için kurulan özel bir okulda 

öğretmenlik yapar. 1941 güzünde Yahudileri ve siyasi muhalifleri 

Vichy hükümetinin elinden alıp Tunus’a kaçıracak bir direniş grubu 

organize etmeye çalışır. Fransa’daki direnişçilerle çoktandır temas 

halindedir. [34 90-1] 1942’de yeni bir verem krizi yüzünden Fransa’ya 

tedaviye gider ve müttefikler Cezayir’e çıkartma yaptıktan sonra 

Fransa’da kalakalır. Eşiyle savaş sonuna kadar sürecek ayrılığı ünlü 

romanı Ölümle Flört’ün temalarından biri olacaktır. 

Kıtada Bir Yabani 

Fransa’daki zorunlu ikameti sırasında aklına vefalı arkadaşı Abram 

Vulecik’i ziyaret etmek gelir. Arkadaş çevresinde kısa bir 

soruşturmadan sonra onun bilinmeyen bir sebepten karısı ile 

ayrıldığını, ayrılığa dayanamadığını, kanlı öksürük nöbetleri eşliğinde 

hastaneye kaldırıldığını öğrenir. Utanç içinde ziyarete gittiği 

arkadaşının karısıyla ayrılma sebebini bilmektedir. Hastaneye 

vardığında bitimsiz patlamalar içinde kıvranmaktan perişan haldeki 

Vulecik’i tanımakta güçlük çeker. Vulecik onu elinden geldiğince iyi 

karşılar. Olanlardan söz açmaz, kendine geldiği kısa aralıkta Sisife’ye 

hastalığa tam manasiyle teslim olmadan önce üstünde çalıştığı 

romanının elyazmasını emanet eder. İşte Yabani [7] bu elyazmasından 

doğacaktır. Abram Vulecik ölür, Sisife ise beğenmediği romanı 

bastırmaz, ama romanın ana temasını kullanarak Sevdiğim Kahır 

Şarkıları’nın yerini alacak olan Yabani’yi yaratır. [9 53] Ve basmayı 

yayıncılara kabul ettirdiği kitabın arka kapağına yarı yarıya kısılıp 

kırıştırılmış gözleri ve sıkıca kapatılıp uçları çok hafifçe aşağı 

baktırılmış dudaklarıyla incelikli çarpışmaların savaş meydanına 

dönen ruhunu yedeğine almış yalnız ve yorgun sanatçının biraz 

güvensiz, biraz ukala, hafif sitemkâr fotoğrafıyla kurulur. 

19

Keyifli bir romandır Yabani, anlayış ve kayıtsızlığın biraradalığını 

sergileyen bir olayla açılır: Küçük bir liman işletmesinde memur olan 

Albert sağlığında da fazla ilgilenmediği annesinin ölümü karşısında en 

basit tabiriyle ‘kayıtsız’ kalmıştır. Masraflı ve yorucu bir etkinlik 

olduğu, üstelik de pazar gününün ziyan olmasına sebebiyet verdiği 

için, Albert, annesini ziyaret etmek için yaşlılar yurduna gitmeyi 

çoktan kesmiştir; zaten birlikteyken de pek konuşamamaktadırlar. 

Mörso’nun annesine verdiği önem düşünüldükte seçim anlamlıdır. 

Ailenin ihtiyarlarına karşı kayıtsızlık temasını daha önce Yazılmamış 

Şiirler Antolojisi’nde de tüm doğallığıyla ele almıştı. Romanın ikinci 

bölümüne yerleştireceği bir cümleyi de o zamanlarda defterine not 

etmişti: Herkes zaman zaman bir yakınının ölmesini istemiştir. 

Hayatı seven, ötesiyle derdi olmayan, basit, aldırışsız, yalansız, 

yapmacıksız, mutlu bir adamın portresi ilk kısım boyunca çizilir. 

Annesinin ölümünün ardından hayatına hiç ara vermeden devam 

eder; bir sevgili edinir, denize gider, gönül eğlendirir; bir küçük 

memurun tatlı ve rahat hayatını sürdürür, yaz vaktinin hafifliği 

içindedir. Herkesi anlayışla karşılar ve onlara karışmaz, coşku veya 

tepki göstermez, ilgisiz görünür. Etrafındakilere yalan söylemez; zor 

soruları kısa, öz cevaplarla geçiştirir. Roman ilerledikçe Albert’in 

kayıtsızlığı vurgulanır. Patronu Paris’te çalışmasını teklif ettiğinde, 

“Alt tarafı hepsi bir,” “İnsan hiçbir zaman hayat değiştiremez, her 

hayat birbirine benzer, buradaki hayatımdan şikâyetçi değilim” diye 

yanıtlar. [7 34] Sevgilisi Claire kendisiyle evlenmek isteyip istemediğini 

sorduğunda, “Vallaha, bence hepsi bir” der, “Ama evlenelim 

istersen.” [7 34] Yine de duygusuz biri değildir, sadece hayatın basitliği 

üstüne sürülmüş kat kat teamül boyasına yabancıdır, sahtekârlık 

barındırmaz. 

Pezevenk olduğu düşünülen komşusu Raymond ile tesadüfen 

arkadaşlık kurar. Raymond’un eski metresini dövmesine karışmaz 

hatta dolaylı olarak ona yardım eder. Kadının kardeşi ve onun 

arkadaşları olan bazı Araplar Raymond’un peşinde dolaşmaya 

başladığında kabul edilmiş bir tarafgirliğe uyarak onun yanında yer 

alır ve yalancı tanıklık eder. Plaja gittikleri bir gün Arapları görürler. 

Çıkan kavgada Raymond bıçakla hafifçe yaralanır. Albert kumsala 

giden Raymond’un peşine takılır. Kumsaldaki bir pınarın başında 

yine iki Arap’la karşılaşırlar. Albert, Raymond’un bir kaza çıkarmasını 

engellemek için onun tabancasını alır (“Ateş etmeli mi yoksa 

etmemeli mi, ama ikisi de bir.” [7 44]) Araplar geri çekilince kavga daha 

da büyümeden atlatılır. Kumsal kenarında kız arkadaşlarının beklediği 

eve dönerler. Fakat tam eve girecekken Albert basamaklarda durur, 

yukarı çıkmaya üşenir. Kavurucu sıcak altında, durmak ya da 

yürümek aynı hesapmış gibi gelir. Geri döner ve kumsala yürür. 

Uzaktan kumsaldaki serin pınarı gördüğünde suyun şırıltısını tekrar 

işitmek, güneşten ve bir gayret sarfından kaçınmak, evde bekleyen 

kadınların ağlayışlarından kurtulmak nihayet gölgeliğe ve onun 

vereceği rahatlığa kavuşmaktan başka düşüncesi yoktur. [7 45] Fakat 

dereye yaklaştığı zaman Arap’ı orada bulur. Arap elini cebine sokar, 

Albert de cebinde kalmış olan tabancayı kavrar. Sırf kumsal sıcak 

olduğu için geri dönemez. Bir süre gergince karşılıklı kalakalırlar ama 

bir şey yapmaya yönelmezler. Derken güneşten rahatsız olan Albert 

ileriye hamle eder ve bir tek adım atar. Arap bunu tehdit olarak algılar 

ve yerinden doğrulmaksızın bıçağını çekip güneşin altında ona 

gösterir. Bıçaktan yansıyan ışık, güneşten ve sıcaktan sinirleri gerilen 

Albert’i anlık bir harekete iter, tetik oynar. Özel bir anlamı olmayan 

hareketler ardarda dizilerek olayı hazırlamıştır. Patlama Albert’i 

birden kendine getirir. Üzerinde mutlu anlar geçirdiği kumsalın 

olağanüstü sessizliğini mahvettiğini anlar, öfkelenir ve hareketsiz 

vücûde dört el daha ateş eder, [7 46] ilk hamlede düşüncesizlik, 

gerginlik ve bilinç yitimi var idiyse, son dört kurşun belki yaptığının 

bilincine vardığında ortaya çıkan kahrın, belki eylemine yahut 

kaderine sahip çıkmanın sonucudur. [32 55] Ruhsal açıdan zorlanmadan 

yorumlanabilecek anlık bir cinayet işlenmiştir, ancak sonraki dört 

kurşun yoruma açıktır. Kitap ikinci bölümde dava sürecinin mizahî 

bir dille aktarıldığı ironik bir metne dönüşür. 

20

Albert cinayet yüzünden değil, teamüllere uymadığı için yargılanır. İlk 

bölümdeki kayıtsızlığı ona karşı kullanılır, ahlaka uygun sayılmayan 

davranışları bir bir ortaya dökülür ve bunlar Albert’i idama taşırlar. 

Savunma adına fazladan bir eyleme girişmeye üşenir. Cinayet çok 

basittir. Albert sadece adım adım öyküyü anlatır. Pişmanlıktan ziyade 

az çok can sıkıntısı duymaktadır. Sorgu onbir ay devam eder. Albert 

durumdan rahatsız görünmez hatta zamanla sürece alışır ve 

bürokratik işlemler gittikçe kolaylaşır, kendini iyice ‘aileden’ 

hissetmeye başlar, mahpus bir insan olarak yaşamaya geçer. Sorgu ve 

mahkeme bölümlerinin uygunsuz gülünçlüğü ve hafifliği dikkat 

çekicidir. Kendini haklı çıkarmaya çalışmayı reddetse de Albert ahlak 

karşıtı değildir, belirli bir ahlakı takip ettiği iddia edilmiştir, sokak 

ahlakıdır bu: Anneni yüzüstü bırakmazsın, karının sokakta saygı 

görmesini temin edersin, hamilelere saygı gösterirsin, bire iki 

dövüşmezsin, bunlara uymayan adam değildir. [34 84-5, 31 67] 

Sorgular esnasında savcının isteklerini üç kez geri çevirir; olayları 

teamüllere uygun yorumlamayı (Cinayete güneş sebep olmuştur), 

pişman olmayı (“Yaptığım herhangi bir şeyden dolayı hiçbir zaman 

gerçek pişmanlık duyamamış olduğumu ona samimi olarak, hatta 

dostça izaha çalışmak isterdim. Ben her zaman olacak şeyin, bugünün 

veya yarının tesiri altında olan bir insandım.” [7 74]) ve tanrı inancını 

reddetmiştir –ki savcı bunu kabul etmekte epiy zorlanır. Hem 

toplumla işbirliği yapmayı, hem papazla görüşerek kendini tanrı ve 

öte dünya inancına teslim etmeyi üçer kez reddedişi, İsa’nın şeytanı 

üç kez reddetmesine paralel bir simgesellik barındırır. [32 54] Gerçekten 

de eylemlerinin toplumsal çağrışımlarından bîhaber hatta çocuk gibi 

saf olan Albert yalnızca basit hakikatin, hissettiğinin peşindedir. O, 

“Hak ettiğimiz tek İsa’dır.” [35 208] 

Mahkeme kahramanımızın kafasının bir meydanda kesileceğini 

açıklar. İdam kararına giden süreçteki gülünç uygunsuzluk ve buna 

karşın kararın çıkışsızlığı arasındaki nispetsizlik ortaya serilir. Albert 

geceleri uyumadan şafak vaktini beklemeye başlar (“Baskına uğramayı 

hiçbir zaman sevmemişimdir. Başıma bir şey gelecekse gözümün 

önünde gelmesini tercih ederim.” [7 82]) Albert’e göre işin püf noktası 

idam mahkûmuna az da olsa bir umut kapısı bırakmaktır, böylece 

mahkûm idamının aksamadan gerçekleşmesine yardım eder hale 

gelebilir. Ölüme gitmeyi kabullenmek istemez, içinde bulunduğu 

çarktan çıkmanın yollarını arar. Bir af dilekçesi yazsa da temkinliliği 

elden bırakmayarak, zihninde olayları en kötü ihtimali göz önüne 

alarak kurgular: “Af dilekçem reddedilmişti. Öyleyse öleceğiz demek. 

Bu düşüncede hiçbir tereddütlü taraf yoktu. Fakat herkes bilir ki 

hayat yaşanmak zahmetine değmeyen bir şeydir. Aslında otuz veya 

yetmiş yaşında ölmenin önemli olmadığını bilmez değildim; çünkü 

her iki halde de gayet tabiî olarak başka erkeklerle başka kadınlar yine 

yaşayacaklar ve bu binlerce yıl devam edecektir. Sözün kısası bundan 

daha açık bir şey yoktu. Şimdi yahut yirmi yıl sonra olsun ölecek olan 

bendim (...) İnsan mademki ölecektir, bunun nasıl ve nerde 

olacağının önemi yoktur, apaçık bir şeydir bu. Öyleyse af dilekçemin 

reddedileceğini kabul etmekliğim gerekiyordu” [7 83] [Böylesi bir zihin 

berraklığına erişmek Mörso’ya ömrü hayatında nasip olmamıştı, 

kahramanı nasıl böyle konuşuyor diye sorulursa: Kahramanımız 

düşüncesini Tolstar’dan bir alıntı üstüne inşa etmiştir. [1 186]] Ölüm 

düşüncesini kabullenebildiği anda kurtuluş hayalleri kurmak iznini de 

kendine verebilir, ancak bu durumda da içindeki yaşam çığlığını 

bastırmanın yollarını arar, iki durumu da olabildiğince doğallıkla 

karşılamaya kendini mecbur hisseder. 

En nihayetinde teklifsizce hücreye giren hapishane papazının 

ziyaretinde tanrıya ve günaha inanmadığını bildirdikten sonra kitabın 

başından beri ilk defa itidalini kaybeder ve öfkeyle bağırmaya başlar. 

Papazın yakasını kavrar, yanmayı yok olmaya yeğleyeceğini bildirir. 

Papazın hiçbir şeyden emin olmadığını, ölü gibi yaşadığını, kendisinin 

ise her şeyden emin olduğunu, ölümden de emin olduğunu, başka 

şeyi olmadığını ama bu gerçek onu nasıl kavramışsa onun da bu 

gerçeği öyle kavradığını, hayatı boyunca bu idam anını beklemiş 

olduğunu, herkesin de aynı durumda olduğunu ve ölümün bütün 

eylemleri eşdeğer ve önemsiz kıldığını haykırır. [7 88-9] O ana kadar 

sanki olayların dalgasında sürüklenmiştir. Ama şimdi içinde 

21

dillendirilmeden duran eğilimini nihayet kelimelere dökmüş, 

anlamıştır. [34 86] İçinde bulunduğu toplum bütünüyle ona karşı 

durduğu halde, o doğanın türdeş akışkanlarına karışmış, inancının 

peşinde, pazarlıksız, ölümünü beklemektedir artık: “Ve ben de 

kendimi her şeyi yeniden yaşamaya hazır hissettim. Sanki bu büyük 

öfke içimdeki kötülükleri söküp atmış, ümitlerimi boşaltmış gibi, bir 

takım işaretler ve yıldızlarla dolu bu gecenin karşısında, içimi ilk defa 

olarak dünyanın tatlı kayıtsızlığına açıyordum. Onun bana bu kadar 

benzediğini, adeta bir kardeş gibi olduğunu hissedince eskiden mesut 

olduğumu hatta şimdi de mesut olmaya devam ettiğimi anladım.” [7 

90] 

Yabani ve Sevdiğim Kahır Şarkıları’nın kıyaslanması ilginç olabilir. 

Sevdiğim Kahır Şarkıları’nda fikirler bulut halinde uçuşur. Kitap 

Mörso’nun birbirine karışıp duran ilkgençlik fikirlerinin tamamını 

tıkıştırmak istediği epeyce uğraşılıp değiştirilmiş sahneler barındırır. 

Yabani ise iyi kurulmuş, bir defada yazılmış, bütünlüğü olan, fazlalık 

barındırmayan bir öyküdür. İki Albert’in yaşamları arasında ciddi bir 

fark görülmez ancak ilki mutluluğunun önşartı olarak zengin olmaya 

kafayı takmış, hayatının yolunu arayan, kendine yazgı edinen 

kahramanken ikincisi halinden hoşnuttur, sakin başkaldırısı sessizce 

kitabın sonunu bekler. İkisi de teamüllere ilgisizdir ama ikincisinin 

içinde yaşayıp gittiği ilgisizlik özellikle vurgulanmıştır. Doğayla ve 

kendinle kalınan uzun bir geçiş dönemi iki kitapta da vardır. İlki 

doğayla, basit gerçeğiyle bütünleşmesini hazırlamak için özellikle 

taşraya çekilirken, ikincisi hücrede geçirdiği uzun süreçte küçük 

havalandırma penceresinden sızan doğa ile bütünlüğünü duyumsar. 

İlk Albert mutluluğu çabayla, hesap edilmiş bir davranışla elde 

etmeye koyulurken, Yabani Albert yaşayıp gider ve mutlu olduğunu 

hayatının akışı içinde fark eder. İşlediği cinayet Kahır Şarkıları’nın 

Albert’ine bir suç gibi görünür, cinayetin yükünden bir seyahatle 

kurtulmak ve arınmak zorunda gibidir, o da yetmez kendini hayatını 

haklı çıkarmak durumunda hisseder. Yabani ise baştan sona çocuk 

gibi masum ve mesuttur, yaşamı hiçbir aklanma gereksinimi 

barındırmaz. Olgunluk dönemi defterlerine bakıldığında Mörso’nun 

her zaman Albert’in kahır duyarlığıyla ortaklık taşıdığı görülecektir. 

Bir Künde Hamlesi: Hayata Sarılmak 

Sevdiğim Kahır Şarkıları da, Yabani de aynı oranda ‘Hayata 

Sarılmak’a [8] bağlanır: İkisi de esas olarak bilinçli ve kabullenilmiş 

yazgı ve sonunda ‘gözünün içine bakılan’ ölümün öyküsüdür. Mörso, 

Yabani’de kahramanına ölümlülük koşulunun herkese yayılışını ve bu 

durum karşısında eylemlerin eşdeğerliğini ifade ettirir, ama kendi 

adına işin peşini bırakmayacak ve yaşamak gereğini bir kartezyen akıl 

yürütme ile sağlama almak yolundaki çalışması Hayata Sarılmak ile 

bütün gençlik düşüncelerini bir çerçeveye oturtmaya çalışacaktır. Bir 

arkadaşına yazdığı mektupta saçma bir felsefeyi insanlığın kaderini 

düzeltmeye yönelen ve hedeflerini görecenin alanıyla sınırlayan bir 

siyasi düşünceyle birleştirmenin olanağına inandığını bildirir. 

Saçmanın iyicil anlamlarla insanların düşündüğünden daha fazla 

bağlantısı vardır. [34 93-4] 

1943’te yayınlanan kitabın işleyişi kısaca şöyledir: Ünlü açılış 

cümlesinde gerçekten önemli tek felsefi sorunun intihar olduğunu 

ilan ettikten sonra (Ki yine yukarıda anılan Tolstar alıntısından 

esinlenir) kitap boyunca ‘saçma’ olarak adlandırıp genelleştirdiği 

insanlık durumu karşısında alınacak tutumu araştırır, daha doğrusu 

önceki kitaplarında ifade ettiği inançlarını çizgisel bir akıl yürütme 

kılığında eklemlemeye yönelir. Varacağı sonuçlara göre hareket 

edilmesi gerekeceğini ima eder. O yüzden felsefenin öncelikli sorusu 

budur, bir an önce ölünecekse diğer işlere sıra gelmeyecektir. 

Mörso’nun bu kitaptaki düşünme tutumunu ileride daha ayrıntılı ele 

alacağız, zaten ele alacağımız mesele odur, şimdi kısaca akıl 

yürütmenin temel basamaklarını, kitapta ortaya çıktıkları sıralama 

içinde özetle kurgulayalım: 

1. İntihar: İntihar eden ‘çabalamaya değmez’ demektedir. Dünyadaki 

çabalama yararsızdır/anlamsızdır; bu tasvirden intihar kararını 

çıkarsar. 2. Saçma: Açıklanabilen dünya bildik bir dünyadır. Tersine 

birden düşlerden/ışıklardan yoksun kalmış dünyada insan kendini 

22

yabancı bulur. İnsanla yaşamı, oyuncuyla dekoru arasındaki kopma 

saçmalık duygusunun ta kendisidir. 3. Saçma, intiharı getirir: Bu 

duyguyla hiçliği istemek arasında dolaysız bir bağ bulunduğu fazla 

açıklama yapılmadan da benimsenebilir. 4. Denemenin konusu: 

İntihar saçma için hangi ölçüde çözümdür. 5. Kabuller/inançlar 

eylem kuralına götürür: Davranışımı doğru bildiğime göre 

şekillendirmek kabulü yapılabilir. 6. İnancım: Öyleyse davranışımı 

varoluşumun saçmalığı konusundaki inanç yönlendirmelidir. 7. 5. 

maddeye karşın: Bedenin yargısı aklınkinden aşağı değildir, bedenin 

önceliği sürer. 8. Kaçış ve umut: İnsanların yaşamlarında hayatla ilgili 

anlamsızlık düşüncesi ve hayata bağlılık bir arada yürüyorsa çelişkinin 

özü ‘sıvışma’dadır. Ölümcül sıvışma, umuttur. Yaşamın kendisi için 

değil onu aşan bir şey için yaşamak, yaşama bir anlam verir ve ona 

ihanet eder. 9. Yaşama bir anlam vermeyi yadsımak ve yaşamın 

yaşama çabasına değmediğini söylemek arasında hiçbir zorunlu ‘ölçü’ 

yoktur. 10. Yaşamın yaşamaya değmemesinin intihara götürüşü 

olgusal bir veridir, zorunluluk değil. 11. Saçma ölmeyi buyurur mu? 

(3’teki ‘bağ’ mantıkî zorunluluk içerir mi?) 12. Yöntem: Her yöntem 

metafizik gerektirir. Her türlü gerçek bilginin olanaksız olduğu 

duygusu açığa vuruldukta, yalnız görünüşlerin dökümü yapılabilir. 

Öyleyse bu kavranmaz saçmalık duygusuna aklın, yaşama sanatının, 

ya da sanatın birbirlerinden farklı ama kardeş dünyalarında ulaşabilir 

miyiz? 13. Saçmalık iklimi: Alışkanlık ani bir kopuşa uğruyor ve 

dünya anlaşılmaz/saçma olarak beliriyor (“Dünyanın bu yoğunluğu 

ve yabancılığı, saçma budur işte”). Ölüm: Serüvenin bu ilkel ve kesin 

yanı saçma duygusunun özünü oluşturur. Yazgının ölümcül ışığı 

altında yararsızlık göz önüne serilir. Akıl: Aklın dünyayı kavrama 

konusundaki yetersizliği; kanıt ve kesinleme yok. Kendi kendime de 

bu dünyaya da yabancıyım, elimde ise yalnız kendini yadsıyan bir 

düşünme yetisi var. Bu dünya gerçekte usa uygun değil. 14. Saçma 

olan: ‘Usa aykırılık’ ile çağrısı insanın en derin yerinde çınlayan çılgın 

‘açıklık isteği’nin karşı karşıya gelmesidir. Saçma, insanın çağrısıyla 

dünyanın usa uymaz susuşu arasındaki karşılaştırmadan doğar. 

Saçma, arzulayan tinsel varlıkla umut kırıklığına uğratan dünya 

arasındaki kopuştur, birlik özlemidir. 15. Saçma, insanda da dünyada 

da değil ortak varlıklarındadır, böylece saçma ölümle biter. 16. Saçma 

kavramının temel olduğu ve gerçeklerimin birincisi olarak 

belirlenebileceği yargısına varıyorum. Bir soruna çözüm bulmak 

istiyorum, bu çözüm aracılığıyla sorunun terimlerinden birini 

atmamam gerekir. Denklemin terimlerinden birini yadsıyarak saçmayı 

silmek söz konusu olamaz. Bununla yaşanabilir mi yoksa mantık 

bundan dolayı ölmeyi mi buyurur, bunu bilmek gerekir. 17. 

Araştırmalarımın biricik ve gerçekte tek koşulu beni ezen şeyi 

korumak. Bu saçma mantığı sonuna kadar götürerek bu çarpışmanın 

tam bir umut yokluğunu, sürekli yadsımayı ve bilinçli yetinmezliği 

gerektirdiğini onaylamalıyım, bu gereklilikleri ortadan kaldıran şey 

saçmayı da yıkar. 18. Saçma düşünceye göre dünya ne o kadar ussal 

ne de o kadar usdışıdır, usa uyumsuz bir şeydir ve yalnız budur. 

“Saçma dediğimiz şey kendi sınırlarını saptayan açıkgörüşlülüktür.” 

Akıl yürütmem kendisini uyandıran açıklığa bağlı kalmak ister, bu 

açıklık saçmadır. 19. Ayrılamayacağım bir kaç kesin gerçek var 

elimde. Bildiğim, kesin olan, yadsıyamayacağım, atamayacağım, işte 

önemli olan bu. Benliğimin belirsiz özlemlerle yaşayan bu 

bölümünden, bu birlik isteğinden başka, bu çözme isteğinden, bu 

aydınlık ve uygunluk gereksiniminden başka her şeyi yadsıyabilirim. 

20. Us, işte beni tüm evrenin karşıtı yapan bu. Bir kalemde 

yadsıyamam onu. Öyleyse doğru olduğuna inandığımı 

bırakmamalıyım. Bana karşı bile olsa olabildiğince açık bulduğumu 

alıkoymalıyım. Bunu da her zaman yenilenen her zaman gergin ve 

kesintisiz bir bilinçle sürdürebilirim. 21. Bu sırada düşünce 

açıkgörüşlü çabanın yolunu bırakabiliyor. Günlük yaşama giriyor, 

adsız kişinin dünyasını artık başkaldırısı ve açıkgörüşlülüğüyle 

yeniden buluyor. 22. Bu noktada sorun tersine çevrilmiştir. Bundan 

önce sorun yaşamın yaşanmak için bir anlamının bulunması gerekip 

gerekmediğiydi. Burada tersine yaşam anlamdan ne kadar yoksun 

olursa o kadar iyi yaşanacağı çıkıyor ortaya. 23. Bilinçli başkaldırıyı 

yok etmek sorunu ortadan kaldırmaktır. Yaşamak saçmayı 

yaşatmaktır. Böylece tutarlı olan ender felsefe tutumlarından biri 

‘başkaldırı’ olarak belirir. Başkaldırı insanla kendi karanlığının sürekli 

biçimde karşılaştırılmasıdır. 24. İntihar başkaldırının mantıksal 

23

sonucu değildir. İçerdiği razı oluş dolayısıyla onun tam tersidir. Sürüp 

gitmek için saçmanın çözüme varmaması gerekir. 25. İlk sonuç: 

Saçma, insanın yapabileceği her şeyi, kendi kendini de, tüketmektir. 

Saçma insan bilinçte ve günü gününe başkaldırıda biricik gerçeğini 

ortaya koyduğunu bilir. Bu gerçek de meydan okumadır. Uzlaşmamış 

olarak ölmek söz konusudur. 26. İkinci sonuç: Saydam ve sınırlı bir 

evrenle ve ölümle sınırlanmış, ölüm mahkûmunun yaşamın duru alevi 

dışında kalan her şeye ilgisiz ölüm hazırlığı anlamında bir özgürlük. 

27. Üçüncü sonuç: Saçma bir yandan tüm deneylerin ilginçlikten uzak 

olduğunu öğretir, öte yandan deneyimlerin en büyük niceliğine 

yöneltir. Sürekli olarak bilinçli kalan bir ruhun önünde şimdiki 

zamanların birbirlerini kovalaması saçma insanın ülküsü, tutkusudur. 

28. Ölümden üç sonuç çıkarıyorum: ‘Başkaldırım, özgürlüğüm ve 

tutkum’ 29. Uslamlama buraya kadar şimdi yaşamaya geçilecek. 30. 

Bu usa uymaz düzenden hangi kural çıkarılabilir ki? Ona öğretici 

görünebilecek biricik gerçek bile kesin değildir. Öyleyse saçma 

insanın uslamlama sonunda anlayabileceği şeyler ahlak kuralları değil 

örneklemelerdir. 

‘Mantık’ olarak adlandırılan akıl yürütmenin ardından kitabın geri 

kalan bölümlerinde saçma, edebiyat dünyasından incelemeler ve 

çeşitli kurgusal tiplemeler üzerinden canlandırılmaya girişilir. Kitabın 

son bölümünde Mitolojik Sisifos efsanesine gelinir, sonsuza dek 

hergün sebepsizce yeniden bir dağın doruğuna yuvarladığı kayasıyla 

saçma insanın sembolü, tanrılara başkaldırmış kurnaz Sisifos, yazgısı 

kendisinin olduğu için mutludur. 

Bir Aile Faciası 

Yıl 1944, Aile Faciası [9] sahneye konur. Aile Faciası’nın konusu daha 

önce Yabani’de, Albert’in hücresinde bulduğu bir gazete küpüründen 

aktarılmıştı. Jean yıllar sonra memleketini ziyaret eder, yanında karısı 

da vardır. Annesi ve kız kardeşinin işlettiği pansiyona, garip bir 

istekle, tek başına yerleşirken kimliğini de gizler. Bir yol bulup soğuk 

kuzeyden ışıklı güneye kaçmak arzusunda olan ana-kız ise daha önce 

de birkaç yolcuya layık görmüş bulundukları bir uygulamayla Jean’u 

öldürürler ve daha sonra gerçeği gelinlerinden öğrendiklerinde 

kahrolurlar. Suç-suçsuzluk, tesadüf, anlamsızlık vd. üstüne kötü 

yazılmış, tutuk, zorlama bir çağdaş trajedi olan oyunun sonunda bir 

de tanrıyı temsil eden uşak, kahramanlara yardım etmeyi reddederek 

varoluşçu atılmışlık, tek başına yüklenilen sorumluluk temasına 

dokundurur. 

Rieux savaş esnasında, daha sonra Ölümle Flört ve Neşeli Günler’e 

evrilecek olan bir nevi alegori yayınlar: Ölümle Flört Eden Sürgünler 

(1943). Yılsonunda Paris'e yerleşir. Gallimard Yayınevi'nde metin 

okuyucusu olarak çalışmaya başlamıştır. Alman işgaline karşı direnişe 

de bu yıl katıldığını anımsatalım. Direnişte istihbarat görevleri 

üstlenir, ayrıca bir yeraltı gazetesi olan Combat’da çalışmaktadır. 

Combat savaşın bitiminde en saygın gazetelerden biri olarak 

yerüstüne çıkarken Rieux de gazetenin editörü olmuştur artık. 

Kariyerinin altın dönemi başlamaktadır. Yabani’nin ve Evrenle 

Çekişme’nin başarısına Ölümle Flört de eklendiğinde uluslararası bir 

edebî karakter olarak yerini sağlamlaştıracaktır. 

Bitmeyen Kavga 

Savaş sırasında yayınlanan Aile İçinde Küçük Bir Kavga [10] direniş 

etkinliğinin parçası olan dört mektubu içerir. Bu mektuplar gizli 

olarak yazılıp yayımlanmıştır ve metinlerde savaş döneminin harareti 

hâkimdir. Rieux savaş sonrasında yapılan bir baskıya önsözünde 

özenle metindeki milliyetçi havanın düzeltmesini yapar. Savaş 

Fransızlar ve Almanlar arasında değil, zorbalar ile özgür Avrupalılar, 

cellâtlar ile kurbanlar arasındadır (Rieux’nün nefret ettiği tek varlık 

cellâtlardır). Esasında Rieux metinde ‘Fransız Ulusu’ tabirini 

kullanırken kendini kasteder; herkes adına konuşur ama kendi 

yaşadığı süreci Fransız Ulusu adıyla kurguladığı özneye yayar. Bir 

genel sınıf haline getirmiş olduğu cellâtların simgesi olan Nazi 

dostuna karşı başta adalet olmak üzere, iyicil insani değerleri savunur; 

hümanist bir yeniden doğuş belgesidir bu. Yabani’nin ya da Hayata 

24

Sarılmak’ın yazarından beklenmeyecek bir diğergamlık sergilenir, 

ancak Rieux’nün gençliğindeki politik etkinliğine bakıldığında, hele de 

savaş çıkar çıkmaz orduya başvurduğu hatırlanırsa esasında şaşırtıcı 

bir durum yoktur. O zaten savaşın başlarında yalnızlaştığı, yalnız 

kahramanı yazdığı yıllarda da içinde bir nihilist değil bir hümanist 

eylemci taşıyordu. Savaş koşulları onu diğer insanlarla kaçınılmaz bir 

ortaklık içine koyunca o da fırsatı kaçırmaz, içinde çırpınan isteğe 

uyarak yeniden insanların arasında bir insan olur, adaleti savunmaya 

geçer. Yabani’de bütün toplumun elbirliğiyle idam ettiği masum 

kurtarıcının tek kişilik ölümü, genel bir cellâtlar-insanlar ikilisine 

evrilmiş, biraradalık bırakılmaz bir tavra dönüşmüş haldedir artık. 

Savaşı handiyse bir düşünceler savaşı olarak kurgular: İnsanın 

yanında olanlar ve onlara karşı anlamsızlıktan bir yıkıcılık çıkaran 

caniler arasında. 

Birinci mektupta her şeyi peşinde koşulan amaç uğruna harcamak 

gerektiğine inanamayacağını, ‘affedilmez’ bazı davranışlar da 

bulunduğunu, yurdunu adaleti de severek sevebilmek istediğini, 

düşünmeden olayların akışına kapılmanın kolay, zorbalık ve nefretin 

aslında boş şeyler olduğunu kesin olarak bile bile, savaşı hor görerek, 

mutluluğun tadını unutmadan, üstün bir uygarlık düşüncesiyle 

işkenceye ve ölüme doğru ilerlemenin güç olduğunu bildirir. [10 13-5] 

Fransızların savaşa hazırlıksız yakalanışları konusunda bir açıklama 

getirir: Onlar olayların akışına kapılmak yerine düşünerek, aklı terk 

etmeden, doğruyu bulmak isteyerek direnme noktasına gelmişler, 

kötülüğe kötülükle verilecek cevabı geç bulmuşlardır. “İnsan 

sevgimizi, barışçı bir kader hayalimizi, dostluk tutkumuzu, hiçbir 

zaferin karşılığı olmadığına ve insanları kesip biçmenin dönüşü 

olmayan bir felaket yaratacağına olan sarsılmaz inancımızı yenmek 

zorundaydık. Bilimimizden, umudumuzdan, bize sevgiyi aşılayan 

sebeplerden, savaşa karşı duyduğumuz nefretten vazgeçmeliydik.” [10 

17] En sonunda savaşa girseler de kurbanların ve inanmışların 

temizliği içindedirler. Ve onlar da öldürdükleri halde, savaştan yine 

elleri tertemiz olarak, haksızlığa ve kendilerine karşı zafer 

kazanmışların temizliği içinde çıkmalarını kanla ödenmiş kaygular 

sağlayacaktır; içinde bulundukları kaygu hali ve dökülen kan 

temizleyicidir. 

İkinci mektup akılcılıkla ilgilidir. Cinayet düşüncenin karşıtı olarak 

sunulur. İnsan tanrılarla tiranlar arasında bir denge yaratan güçtür. 

Açıklığın, aydınlığın gücüdür. Hiçbir şeyin anlamı olmasaydı, Naziler 

doğru yolda olabilirlerdi. Ama yeryüzünde henüz anlamını yitirmemiş 

bir şeyler vardır. [10 28] Almanların fedakârlıkları boşunadır, çünkü 

düzenleri iyi değildir, çünkü değer yargıları yanlıştır; hem ruha hem 

akla ihanet etmenin cezasını çekeceklerdir. Akla istediği bedeli, 

açıkgörüşlülüğe haracını vermedikleri için kaybedeceklerdir. [10 29] 

Dördüncü mektupta öğreniriz ki dünyanın derinliği üzerinde Naziler 

gibi düşünmek, kendi dramlarını reddetmeğe kalkışmamak, ama aynı 

zamanda, insan fikrini, düşünce felaketinin derinliklerinden kurtarıp 

onda yeniden doğuşlar için yorulmak bilmez bir cesaret bulmak 

Fransızların gücünü oluşturmuştur. Ancak bu, yeryüzüne karşı ileri 

sürülen suçlamaların hafiflediği anlamına gelmez. [10 52] 

İyiliğin güçleri, büyüklük, soyluluk, yurt, doğallık, insan sevgisi, 

kardeşlik, dayanışma, kurbanların, inanmışların ve kendilerine karşı 

zafer kazanmışların temizliği, temizleyici kaygular, açıklık, aydınlık, 

anlam, mantığımız, adaletimiz, gerçek, hak, hakikat, haklı kılmak, 

değer yargıları, doğru, iyi, gerekli olanı yapmak, yanlış, affedilmezlik, 

kan, yalan, cellâtlar, adil olmayan ölümler, felaket, kötülüğün güçleri, 

yeniden doğuşlar, insan fikri, özgürlük, yarın, isyan, umut, devrim, 

temiz eller, tertemiz sebepler... Rieux’ye bu mektupları yazdıran, 

Almanların kendisi ile aynı nihilist başlangıçtan bir kıyam ilkesi 

çıkarttıklarını fark etmesidir. Rieux, Nazi cinayetleri karşısında 

düşüncesinin sonuçlarını yumuşatmak, insanî bir tutamak bulmak 

durumunda kalmış gibi görünür; saçmanın tarafsız ilgisizliğini 

Nazilerle aynı kişi olmamak için terk eder. Aynı tarafsız konumdan 

çıkarsanan ve önceki kitaplarında açıkladığı inançları gereği kesin bir 

dille reddedemediği kötücül tercihle yollarını ayırır ve iyi, güzel, cana 

yakın, yumuşak ve kansız gelenin, tabiatına yakın olduğunu hissettiği 

için keyfî olarak seçtiği değerlerin savunucusu olarak ortaya çıkar. 

25

Bundan böyle nihilizmin cinayet yoluna sapışını tarihsel bir fenomen 

olarak incelemeye yöneldiği Ahlaklı Asi’yi hazırlayan metinleri 

yazmaya başlayacaktır. 

Combat, 24 Ağustos 1944: Müttefik kuvvetlerin Paris’e girmesinden 

bir gün önceki editoryal yazısında (Ki daha 19 Ağustos’ta ellerine 

geçirmişti koltuğu, sıcak sıcak çıtırdayan gevrek simit gibi) yine Aile 

İçinde Küçük Bir Kavga’daki argümanına döner, Fransız-İngiliz 

ittifakının savaşa girmekteki isteksizliğini kendi üstünden 

meşrulaştırır; ‘Fransa’nın insanları öldürmek istemediler ve 

seçmedikleri bu savaşa girdiklerinde elleri temizdi’ der, ‘Cellâtlar 

sebebimiz olmuştu ve sebebimiz umut kadar büyük, isyan kadar 

derindi! Fransa yarın konuşabilsin diye Paris bugün dövüşmekte. 

Savaşanlar gelecekteki adaleti umdukları için silâhaltındalar, böylesi 

ihtilaçlarla koparılıp alınan bir özgürlüğün evcil bir yana sahip olması 

düşünülemez, bu dehşetli uğraşı bir devrim doğuracaktır. Dört yıldır 

savaşanlar teslimiyetin ve adaletsizliğin geri dönmesini kabul 

etmeyeceklerdir’. [20] Ertesi gün Paris’in kurtuluşu müjdelenirken 

daha da büyük bir coşkuyla hakikatin gecesini ilan eder: ‘İyiliğin 

güçleri her zaman kötülüğün güçlerini yenmelidir. Aynı çilede dört 

yıldır birleşenler, kardeşliği yaşayanlar dayanışmayı kazanmışlardır’. 

[21] Combat esas olarak Vichy hükümeti ve Nazilere karşı yazılar 

yayınlamaktaydı ama savaşın yönü belli olmaya başladıktan sonra 

savaş sonrasında bir tür sosyalizmin kurulabileceğiyle ilgili umutlar 

dillendirmeye başlamıştı. Rieux’nün yukarıda anılanların da aralarında 

bulunduğu bazı editoryal yazıları da bu tavrı örnekler. Tasarılarına 

göre önemli endüstriler millileştirilecek, tekeller kırılacak, özel sektör 

sadece ekonominin daha az hayati kesimlerinde yer bulabilecekti. 

Savaş sırasında işbirlikçi hükümetin totaliter uygulamalara yaklaşması 

da bu beklentiyi daha olası gösteriyordu şüphesiz. Savaşın son 

dönemecindeki hükümetsizlik havasını da vurgulamak gerekir. 21 

Ağustos 1944’te Rieux’nün editörlüğünde açık yayına geçen yeni 

Combat’nın elektirikli mottosu: “De la resistans a la revolusyon,” 

yani, rezistanstan revolusyona idi. [32 7, 41] Heyhat voltaj düştükçe 

Combat’nın mottosu da giderek daha küçük harflerle basılır oldu, 

küçüldükçe küçüldü, ta ki okunmaz olana dek. [34] 

Bu coşkulu ve umutlu parçalarda Rieux birinci çoğul şahıs olarak 

konuşsa da savaştan sonra arayışında kendini yalnız bulacak, yeni 

bulunmuş birliktelik kısa sürüp yerini hayal kırıklığına bırakacaktır. 

Taze şöhretin, savaş koşullarının ve savaş sonu coşkusunun etrafına 

topladığı kalabalığın, Rieux’ye, öykülerinden birinin kahramanı olan 

ressam Yahya’nın evini doldurup onun çalışmasına engel olan, onu 

gerçekte tanıyıp sevmeyen ve düşeyazdığında bırakıp giden kof 

kalabalık olarak görünmesi yakındır. Ama şimdilik dayanışma anında 

insanları bulmuşken adalet adına devrimi bile müjdelemektedir. 

Dayanışma hissi konusunda Rieux haklıdır. Savaş sonrası Fransa’sının 

kültürel ortamı dayanışma, angajman ve sorumluluk söylemleriyle 

dolup taşar. Zafer anında bütün dünya düzelecek, herkes bir el atacak 

ve yeni bir düzene yürünecek gibidir. Sonra her şey hızla eski haline 

döner. Büyük beklentiler yerini, Fransız halkının yüzde doksan 

altısının değişim beklentilerinin hilafına, eski politik düzenin büyük 

ölçüde yeniden kuruluşunun hayal kırıklığına bırakınca Rieux’nün 

gözleri açılır. Savaşta kazandıklarını değerlendirmek için Cezayir’deki 

fıçıcı eniştesiyle ortak olup imalathaneyi büyüterek yeni doğan 

çocuklarının (Jean ve Catherine, 1945, ikizdirler) rızkını sağlama 

almak yolunu seçecektir. [9 74] Onu sanat çevrelerine döndüren tiyatro 

aşkı olur, fabrikayı akrabalara bırakır, karısını da alıp artık şöhreti 

yakaladığı entelektüel bataklık Paris’e yerleşir. Evrenle Çekişme’nin 

ilk sahnelenişi büyük bir başarı olacaktır. 

1945’te Varoluş İçinde Kahır Üstüne Düşünceler adlı bir denemesi 

yayınlanır. 1946’da Combat’nın yazı işlerinden ayrılır, yıl sonunda ‘Ne 

İsmini Ne Resmini’ [42] yazısı ile geri döner. Yazı, gençliğinden beri 

aklını kurcalayan ve Ahlaklı Asi’nin merkezinde yer alacak itirazın 

çekirdek halidir ve pratik anlamı Sovyet politikalarına, dolayısıyla 

Fransız Komünist Partisi’nin peşine takılan Fransız soluna karşı 

duruştur. Rieux her detayı iyice örülmüş bir tarih mantığı ağı 

tarafından gırtlaklanmakta olduğumuzu bildirir. Bu mantık ağını 

26

duygulanım değil ancak onu kendi sahasında karşılayan akıl 

parçalayabilir. Evet, geleceğe yönelik hiç bir programımız sevgi ve 

haksızlığa karşı öfkeden ayrı yürütülemez, ama asıl mevzu ne 

yaptığını bilmektir; önce düşünmek, ödenecek bedeli tartmak sonra 

karar vermek gerekir. İnsanlığın kaderini uzaktaki karanlık hedeflere 

uzanmak için daha da sefil bir hale mi sokmalı, yoksa kıyamı ve 

sefaleti olabildiğince engellemeli ve bizden daha donanımlı olacak 

olan gelecek nesillere bir şans mı vermeliyiz? Rieux seçimini yaptığını 

bildirir: Bir daha cinayetle işbirliği edenlerden olmayacaktır. 

Kutuplaşmanın yerine evrensel iletişimi ve dostça iknayı savunur; 

şansı şiddet kullanımından daha az olacak olsa bile. 

Ertesi sene Combat’yı nihaî olarak bırakır, bundan sonra gazetecilik 

faaliyeti sadece ara sıra makale yayınlatmaktan ibaret olacak, düzenli 

olarak bir gazetede çalışmayacak, kitaplarından geçinecektir. En 

üretken dönemi olarak anılan savaş döneminde hazırladığı 

kitaplardan biri, savaş Fransa’sının ve genelde insanlık durumunun 

bir alegorisi olan ‘Ölümle Flört’ (1947) büyük başarı yakalar. Artık iki 

çocuk babası ünlü bir roman ve oyun yazarıdır; mevkisine uygun bir 

hayat yaşamaya, dünyanın çeşitli yerlerine seyahatler yapmaya, 

dünyadaki olaylarla ilgili görüşler bildirmeye, sürekli önüne getirilen 

dayanışma, protesto vd. kampanyalarına imzasını koymaya, güncel 

olaylarla ilgili beyanat taleplerini karşılamaya başlamıştır. Almanlardan 

kurtuluşu izleyen hükmet darbesi, Madagaskar ve Rozeta olayı, 

Yunanistan’daki Elas hareketine karşı girişilen kampanya, 

Çekoslovakya’daki komünist darbesi, Rosenbergler olayı, Doğu 

Berlin isyanı, Çinhindi’ndeki ve Kuzey Afrika’daki sömürge savaşları, 

Henri Martin olayı vd. Rieux bütün yazdıklarında barış, özgürlük, 

gerçek ve adalet üzerinde durur. [29 173] Hep şiddetin karşısında yer 

alacaktır. Ahlaksız bir dünyada bir minimum ahlak arayışı, esas olarak 

geri dönülmez olduğu için insan eylemleri alanının marjına itelemek 

istediği öldürmeye karşıtlık ve itidal toplumsal olaylardaki 

tutamaklarıdır. Ölüme karşı olmakta karşı çıkılmaz bir yan, ölüme 

karşı mücadele sloganında kendiliğinden açık bir meşruiyet var gibi 

göründüğünden tutunacağı her ilke relativist yaklaşımınca zayıflatılan 

Rieux için ölüm karşıtlığı bundan sonra saçmanın yerini alacak 

kurtarıcı bir zemin olacaktır. [40] 

Ölümle Flört 

Rieux, Ölümle Flört [12] aracılığıyla hem içinde yaşadığımız tehdit ve 

sürgün ortamını hem genel varoluş halimizi ifade etmeyi 

amaçlamıştır. Ölümle Flört, savaşta düşünceden yana olanların ve 

manevi acıdan pay alanların görüntüsünü sunacaktır. [2 65] Ölümle 

Flört’ün anlatıcısı (Sağduyulu ve kontrollü Doktor Albert) anlatısını 

objektif olma çabasınla kurarken iki ayrı günce kullanır: Kendi 

güncesi ve İspanyol asıllı Albert’in duygusuz notları. 1940’larda 

Oran’da meydana gelenler, kahramanların yorumsuz arkadaşlığı ve 

kurgusal ‘saçma kahramanlar’ üzerinden anlatım bulur. 

Doğaya sırtını dönüp kendi içine kıvrılmış bulunan Oran para 

kazanmaktan başka düşüncesi olmayan üst düzeyde sıradanlık 

içindeki insanıyla Cezayir’den ziyade kıta Fransa’sına aittir, diğer 

modern kentlerden ne eksiği ne fazlası vardır. [34 123] Kentteki sıradan 

insanlardan biri, Jean Rieux bir bahar sabahı kapısının önünde ölü bir 

fareyle karşılaşır. İlerleyen günlerde kentin her yanında ölü fareler 

ortaya çıkar. İnsanlar bilinmeyen bir hastalıktan ölmeye başlarlar, en 

sonunda hastalığın Ölümle Flört olduğu kabul edilir ve kent 

karantinaya alınır. Oran’da ölüm vardır, habersiz gelmiştir, 

amansızdır ve kimi vuracağı belirsizdir. Böylece herkes aynı hastalık 

tehdidinin altında eşitlenir. Tecrit hali insanları dış dünyadan ve 

eşlerinden ayırmıştır. İçine düşülen durum karşısında başlangıçta 

herkes farklı tutumlar alır. Paris’ten gelen gazeteci Albert kendini 

ortak kaderden ayırmak için sürekli yabancı olduğunu vurgular ve 

karısına kavuşabilmek gerekçesiyle kaçma yolarını araştırır. Rahip 

Albert’in ilk tepkisi ise olayları kent sakinlerinin günahkârlığına 

bağlamaktır. 

Doktor Albert mesleğinin gereğini icra etmek üzre derhal işe koyulur. 

Hiç başarı sağlamasa da yapılması gerektiğini düşündüklerini 

27

uygulamayı kesmeden inançla çalışır. O da tedavisi için kentten 

ayrılmış bulunan karısından uzak kalmıştır ama durumu kabullenir. 

Giriştiği mücadele için doyurucu bir gerekçe vermekten uzaktır, 

yalnızca ölüme karşı savaşmak gerektiğinden emindir. Zaferin geçici 

olması mücadeleden vazgeçmek için yeterli sebep değildir. Tüm 

sorun ölü sayısını olabildiğince aza indirmek ve ayrılıkların sonsuza 

dek sürmesini engellemektir. Aşkı seçtiği için kaçmaya çalışan 

gazeteci Albert’e hak verir, mutluluğu seçmenin utanılacak yanı 

yoktur. Dünyada hiçbir şey insanın sevdiğinden vazgeçmesine 

değmez. Onu ilgilendiren insan olmaktır, insanın hoşuna giden şeyler 

tükendiyse mücadelesinin ne anlamı kalır? 

İspanyol Albert’in ahlak görüşü ‘anlayış’tan ibarettir. Dünyadaki 

kötülük neredeyse her zaman cehaletten kaynaklanır ve eğer 

aydınlatılmamışsa iyi niyet de kötülük kadar zarar verebilir. En umut 

kırıcı kusur, her şeyi bildiğini sanan ve böylece kendine öldürme 

hakkı tanıyan cehalettir. Albert her şeyi anlayan ve bu nedenle acı 

çeken adamdır. Hiçbir şeyi yargılayamaz. [2 63] Ölümden tiksinir, 

içinde yaşadığı toplumun ölüme mahkûmiyet üstüne kurulu olduğunu 

düşünür ve onunla mücadele etmek yoluyla cinayetle de mücadele 

edeceğine inanır. Oran’a gelmeden önce de vebadan muzdarip oluşu 

sadece onun da diğerleri gibi olduğu anlamına gelir, fakat herkes 

bunu bilmez. Gençken suçsuz olduğu düşüncesiyle yaşamıştır, bu bir 

hatadır. Evini terk etmiş Avrupa’da her ülkenin mücadelesine 

katılmıştır. Orada da öldürmeye şahit olur. Ona öldürmenin olmadığı 

bir dünya için cinayetin gerekli olduğu söylenir, ancak o tereddüt 

eder. Bir infaza tanık olduktan sonra anlar ki vebayla mücadele 

ettiğini sandığı yıllar boyunca bir vebalı olmaktan öteye gidememiştir. 

Dolaylı yoldan binlerce insanın ölümüne göz yummuştur, o ise ölüme 

bir kez göz yumuldu mu vazgeçmek için bir neden kalmayacağını 

fark etmiş ve tarih onu haklı çıkarmıştır. Herkes öldürme çılgınlığına 

tutulmuştur. Ölüme neden olmaksızın şu dünyada tek bir hareket bile 

yapılamaz. Bu anlamda herkes vebanın içindedir. Doğal olan 

mikroptur. Dürüst insan kimseye mikrop bulaştırmayan, en az 

dalgınlık yapandır. Öldürmeyi reddettiği andan itibaren sürgündür, 

tarihi başkalarına bırakmıştır. Yeryüzünde felaketler ve kurbanlar 

vardır ve elden geldiğince felaketin yanında yer almamak, masum bir 

katil olmaya çalışmak gerekir. Üçüncü bir insan sınıfı daha olmasını 

umar, her fırsatta zararı azaltmak amacıyla kurbanların yanında yer 

almaya karar verir. Huzura ulaşmak için anlayışla bir yol izleyecektir, 

onu ilgilendiren nasıl aziz olunduğudur: “Tanrısız bir aziz olunabilir 

mi şimdi aklımdaki en somut soru bu.” [12 229] 

Veba istisnasız herkesin hayatını eşit biçimde etkiler ve onları bir 

topluluk haline getirir. Zamanla bütün kahramanlar bir bir umutsuz 

mücadeleye katılır. Bu ortak kader karşısında farklı bir tutum söz 

konusu olamaz. Mekanik yargıç Othon artık tecrit kampının 

yönetimindedir. Tek başına mutlu olmakta utanılacak bir yan 

olduğuna karar veren gazeteci Albert kaçmaktan vazgeçer, illegal 

işlerin adamı haşarı futbolcu Albert kolları sıvar, Rahip Albert bile 

ağız değiştirir. Artık kayguludur, cemaatine ‘siz’ değil ‘biz’ diye hitap 

etmeye başlamıştır. Günahkârlık açıklamasını kestirmeden kabul 

etmek yerine öğrenilebilecek şeyleri öğrenmeye çalışmak 

gerekmektedir. Şahit olduğu korkunç bir çocuk ölümü zihnini 

sarsmıştır. Bu ölüm anlaşılır değildir ama karanlığın içinde biraz da 

körlemesine ileriye doğru yürümeye başlamak ve iyilik etmeye 

çalışmak, bunun dışında sakin olmaya çalışmak ve çocuk ölümlerinde 

bile tanrıya güvenmek gerekir. Sonuçta Doktor Albert ile hemen 

hemen aynı noktaya gelmiştir ama inancını koruyarak ölecektir. 

Anlatıcı yapmaları gerekeni yaptıkları için onları tebrik etmeyecektir, 

zaten başka seçenekleri de olmamıştır: Şu ya da bu biçimde savaşmak 

ve diz çökmemek gerekmiştir. Tüm bunlarda kahramanlık diye bir 

şey söz konusu değildir. Dürüstlük söz konusudur. Vebayla 

savaşmanın tek yolu dürüstlüktür. Rieux için insanın büyüklüğü 

koşulundan daha güçlü olma kararlılığında yatar. Eğer koşulu adil 

değilse, onun üstesinden gelmenin tek yolu adil olmaktır. [21] 

En sonunda veba gerileyip şubat ayında kapılar açıldığında sevenler 

birbirlerine kavuşurlar; istedikleri şeyi elde etmişlerse bunun nedeni 

28

elde edebilecekleri şeyi istemiş olmalarıdır. Her zaman istenebilecek 

ve bazen elde edilebilecek bir şey varsa onun da insan sevgisi 

olduğunu öğrenmişlerdir. Tersine İspanyol Albert gibi hayal bile 

edemedikleri bir şeyi dilemiş olanların hiçbirine bir karşılık 

gelmemiştir. Ayrılanlar sevdikleriyle kavuşmak, birleşmek istemiş, 

İspanyol Albert gibiler ise tanımlayamadıkları bir birlik, ne olduğunu, 

neyle olduğunu anlayamadıkları bir birleşme istemişlerdir; yazar, 

başka bir ad bulunamadığından buna bazen huzur dendiğini belirtir. 

[12 268] İspanyol Albert mükemmel bir ahlakîlik düşler, onun azizlik 

arayışı yazarımıza göre ütopyadır. Rieux, İspanyol Albert’in arayışını 

derinden anlar ama Doktor Albert’le birlikte insan olmakla 

ilgilenmekte karar kıldığını biliyoruz. Tıp burada görece olanın 

güçlerini temsil eder. [34 128] Mutlak olana değil, insan ölçüsündekine, 

göreceye yönelmek, ölümlü de olsak en azından dünyayı ve içerdiği 

her şeyi kabul etmek, pek soylu olmayan görevleri en soylu 

davranışlarla, aşağılama, cesaret ve derin bir aldırmazlıkla yapmaya 

yemin etmek, işte bu, yürek soyluluğunun temelidir. [1 130] Tanrısız bir 

kahramanlık ya da azizlik olacaksa budur, bu kadardır. Ölümle 

Flört’te ödülsüz bir yetkinlik yolundaki aşamalar ve biçimler vardır. 

Yabani, sıfır noktasıdır, Ölümle Flört bir gelişimdir, sıfırdan sonsuza 

doğru giden bir gelişim değil, ama tanımlanmayı bekleyen daha derin 

bir karmaşıklığa doğru giden bir gelişim. Son nokta kutsal olacaktır, 

ama insan gibi sınırlı bir kutsal. [2 30] 

Bakalım Neler Olacak, Çok Heyecanlı Olmaya Başladı 

Ölümle Flört’ün oyunlaştırılmış versiyonu olan Neşeli Günler [13] 

1948’de sahnelenir. Anlatı aşağı yukarı Ölümle Flört ile aynıdır. Üslup 

açısından Rambert’in diğer oyunları gibi tumturaklıdır. Oyundaki 

künik Nada karakteri yıkıcı bir nihilizme onay verecek 

umursamazlıkta, tüm dünyayı yok etmeye hazır, her şeyi hor görmeye 

kararlı bir başkaldırmıştır. Jean tiplemesi ise onurun her şeyin 

üstünde olduğunu kesinler. Âşık olduğu için büyük yıkıma inanmaz, 

hayatın güzelliğini, yaşanmaya değerliğini onaylar, hayata bağlı olanın 

bakış açısını sergiler ve genel mutluluk için çalışılması gerektiğini ilan 

eder. Veba karakteri yazmanıyla sahneye çıkıp yargıcın ve kadıların 

yerini alır, politik düzeni bürokratik bir ölüm makinesine çevirir. 

Ancak bir tek kişinin korkuyu yenip başkaldırması –Jean’dur bu- 

makineyi gıcırdatır. Jean etkinliğini ölümden nefret edişine bağlar, ilk 

baştaki kaçma fikrini bırakır, o da vebalılardan biridir, onlar için 

savaşmalıdır. Ölmek değil lekeli ölmek sorundur. Piyesin sonunda 

Veba’nın yenilişi ilan edilirken koro Rambert’in sloganını haykırır: 

Adalet yok ama birtakım sınırlar var! Nada buna itiraz eder: Var elbet 

bir adalet; midemi bulandıran. Bu cümlenin anlamı Ahlaklı Asi’de 

açıklanacaktır: Sovyet diktatörlüğü ve Nazi ölüm bürokrasisinin 

adaleti. 

Neşeli Günler beğenilmez ama Rambert’in bir sonraki oyunu başarıyı 

yakalayacaktır: Kibar Terörist. [14] Rambert devrim tarihinde kuru bir 

zemin bulmuştur: Ahlaklı Asi’nin başköşesine kurulacak şair ruhlu 

kaygulu terörist Tarrou. 1949’da sahnelenen oyun reformcu 

Rambert’in muhalefet tarihinde kendine yakın bulduğu ve ilkeli 

nihilistler halinde kurguladığı bir grup gencin dokunaklı öyküsünü 

işler. Oyunun ana teması tek amacı olan devrime kadar tüm ahlakı, 

sanatı, sevgiyi, kısaca yaşamı askıya alan, yaşamın renklerinin değil 

sadece devrimin getireceği soyut adalet ilkesinin takipçisi olan Stepan 

ve karşıtı, vicdanının iyicil sesini dinlemeyi ve onuru bırakamayan 

sanatçı ruhlu, insancıl, neşeli devrimci, yaşamı sevdiği için devrime 

katılan Tarrou karakteri arasındaki görüş ayrılığıdır. Tartışma 

devrimciliğin gereği olarak görülen cinayet ile ahlak ve insanî yaşam 

arasına sıkışan, iyilik, güzellik için, belirli türden bir ahlak için yola 

çıkıp tersi ile yüzleşen karakterlerin dramında somutlaşır. Rambert’i 

onlara çeken de cinayeti bir suç olarak duyuyor olmalarıydı. Zira 

onların meselesi diğergamlık, yani adalet, yani her hakkın her insana 

genelleştirilmesiydi. Rambert, Tarrou gibi, kökensel masumiyet 

düşüncesini bırakmış, en azından cinayet için bir suçluluk hissi 

aramaktadır. Aradığını Hıristiyanlıktan tam olarak kopmamış bu genç 

devrimcilerde bulur ve devrimciliğin temel bazı tartışmalarını onlara 

yükleyerek kurgular. Oyunumuz budur: Bir grandük öldürülecektir 

ama onun öldürülmesi uğruna gerekirse çocukları da feda edilmeli 

29

midir? Rambert’i en çok etkileyen söz konusu gençlerin, suçlarını 

hayatlarıyla ödeyerek bir nevi adalet, bir denklik sağladıkları 

düşüncesiydi; düşünceyi yanlış ama dokunaklı buluyordu: Tarrou 

ölerek kendini doğrulayacaktı. 

Havai Fişek Deposu ve Rakıya Zam 

Oyunları sahnelenirken perde arkasında duran Rambert, toplumsal 

olaylarda ise yukarıda da değindiğimiz gibi önemli rollere talipti. 

Savaş sonrasında çıktığı toplumsal sahnedeki rolünü çabucak 

benimsemişti. İnsanî değerleri her fırsatta öne çıkaran, dünyanın her 

yerindeki haksızlıklara karşı çıkan aydın rolü ile sıklıkla çeşitli 

polemiklerin merkezinde kalakalıyordu. Kurtuluştan kısa süre sonra 

Komünistlerin hedef tahtasına oturmuştu sözgelimi [34 116]; onu 

tereddütlü ve aşırı eleştirel tutumu sebebiyle yeriyorlardı. Cevap 

olarak Rambert bu iki tutumu yermek bir yana, en önemli eylemci 

değerler olarak yüceltiyordu. Aile İçinde Küçük Bir Kavga’nın teması 

olan ‘temiz eller’ düşüncesi de eleştiri konusu olacak ve solun 

Rambert ile temel çatışma noktası olarak kalacaktı. Rambert, dinsiz 

bir ahlak, belki göreli, sınırlı, uzlaşımsal da olsa bir ahlak, yani 

eylemleri sınırlayan ortak kabuller arayışıyla yanıp tutuşurken, 

Komünist sol ise öyle görünüyor ki devrime kadar ilkesizdi, tarihte 

ayıp yoktu. Oysa Rambert şiddetin asla meşrulaştırılmaması 

gerektiğinden emindi. Şiddetin kökensel olarak ‘kötü’ olduğunu asla 

açıkça söyleyememişti, zira kötü kavramına sahip değildi, ama bu 

düşünce yazılarında örtük olarak mevcuttu. Şiddet insana yasaktı, el 

uzatılmaması gereken bir yasak elmaydı. Stalin’in toplama 

kamplarının ortaya çıkması da ilkelerle ilgili tartışmayı şüphesiz 

hararetlendirmişti. İnsan toplama kamplarının yanında olamazdı, 

bunun Nazilikten bir farkı yoktu. Rambert eylemlerin tarihle veya 

tarihin sonuyla meşrulaştırılmasına da karşı çıkıyordu. Hele de tarihin 

akış yönüne uygun yerleştirilmiş koltuklarında oturan izleyici 

filozofların konforlu şiddeti ona göre katlanılmazdı. Onlar sözlerinin 

fiziksel sonuçlarıyla ilgili bir fikir sahibi değillerdi. Böylece sağla zaten 

uzlaşmazlık içinde olan Rambert sol ile de arasını bir güzel 

bozuyordu. [34 117-8] 

Üzerinde çalıştığı kitabının gidişatı yüzünden de sinirleri bozulmaya 

başlayan Rambert gitgide daha çok alkol tüketmeye başlamıştı. 

Marksistlere kendi silahları olan diyalektik usulde tarihsel bir öykü ile 

cevap verme, hatta onları yerlere yapıştırma arzusu ağzını 

köpürtüyor, ama aynı zamanda kendisini çok yetersiz hissetmesine de 

yol açıyordu; üslup ve söz sanatı açısından hiçbir eksiği olmamasına 

karşın tarihsel bilgi ve mantıkî muhakeme açısından zayıftı. 

Çalışmalarının en gergin döneminde, muhafazakâr hükümet alkolden 

alınan vergiyi iki katına çıkarınca rakı masrafı neredeyse ikiye katlanan 

Rambert de zıvanadan çıktı. Zammı protesto etmek için kentin bir 

kenar mahallesinde yer alan havai fişek deposunu gerektiği gibi 

havaya uçurmaya karar veren eski mücadele arkadaşlarına katıldı. 

Protesto kutlamaya dönüşürken eylemciler ortaya çıkan doyumsuz 

seyirlik karşısında mest olmuşlardı. Rambert ise bir ağacın karanlık 

kuytusuna çekilmiş en tatlı, en vergisiz ev şaraplarından içerek 

Cezayir türküleri okuyor ve sırıtıyordu. O çam ağacının altında, 

Marksistlere galebe çalacağını anlamıştı. [6 49] 

Ahlaklı Asi 

Kalyalev’in yaşanan politik ortamın tarihsel arka planını kendi 

tarzında çözümlediği ve kendi düşünsel yolculuğunun vardığı mevkii 

açıkladığı denemesi Ahlaklı Asi [15] 1951’de yayınlandı ve küçük bir 

çalkantıya yol açtı. Sağdan ve soldan gelen pek çok olumlu tepkiye 

karşın çalışmayı yerden yere vuranlar da vardı. Kalyalev kitapta 

devrimlerin ideolojik kökleri üzerine bir araştırmaya girişmiş, son 

yüzyılların başkaldırı tarihine nihilizm çerçevesinden bakmayı 

denemişti. [25 47] 

En ihtiraslı çalışmasında, Kalyalev, Hayata Sarılmak’taki kendini 

öldürmeme düşüncesini diğerlerini öldürmek sorununa genişletmiştir. 

Hayata Sarılmak’ın bir geçiş noktası olduğunu, ‘saçma’nın insanı 

30

çelişik bir noktaya götürdüğünü teslim eder. Her ne kadar kitabın 

girişinde gençliğinden kalma şu, ‘kendini öldürmeyenin bu ilkeyi diğer 

insanlara genelleştirmemesini anlayamayacağı’ düşüncesini yinelese 

de, Hayata Sarılmak’taki gibi bir zincirleme akıl yürütme çabası içinde 

değildir. Hedefi tarihsel bir öykü kurgulamak, ilkelerini bu öyküden 

çıkarmaktır. Tanrısızlık ve dünyanın anlamsızlığı koşullarında insanlık 

nasıl bir serüven yaşamış, nereden nereye gelmiş; bunun izlerini hem 

yazında hem toplumsal etkinlikte sürerek kurgulamaya koyulur. Giriş 

kısmındaki dağınık akıl yürütmenin temel ilerleyişini şöyle çizmek 

mümkündür: 1. ‘Mantık’ ve ‘tutku’ cinayetleri arasında ayrım: 

Hukukun kasıt kavramıyla ayrılırlar ama sınırların belirsiz olduğu 

teslim edilir. 2. “Suçsuzluk bir kez eyleme geçtikten sonra 

öldürmekten geri durulabilir mi? Öldürmemiz gerekip gerekmediğini 

bilmeden eyleme geçemeyiz.” Eğer mantıksal ise, cinayet tikel 

olmaktan çıkar, evrensel olur; genel ve yeniden üretilebilir bir geçerlik 

kazanır. 3. Cinayetin mantıklı nedenleri varsa çağımız da biz de 

tutarlılık içindeyiz, yoksa çılgınlık içindeyiz demektir. Bir tutarlılık 

bulmaktan ya da başka yana dönmekten başka çıkar yol yoktur. 4. 

Saçmalık duygusu kendisinden bir eylem kuralı çıkarmaya kalktık mı 

cinayeti en azından önemsiz kılar. Hiçbir şeye inanılmıyorsa, hiçbir 

şeyin anlamı yoksa, hiçbir değere evet diyemiyorsak, her şey 

olanaklıdır, her şey önemsizdir. Katil ne haklıdır ne haksız. Kötülük 

ve erdem de birer rastlantı ya da gelip geçici bir istektir. 5. Nedensiz 

olmayan bir eyleme girişmek de isteyebiliriz. Bu durumda eyleme yön 

verecek bir üst değer bulunmadığından en çabuk, en dolaysız 

etkenliğe yöneliriz. Hiçbir şey doğru ya da yanlış, iyi ya da kötü 

olmadığından, kuralımız en etkin yani en güçlü biçimde davranmak 

olur. İnsanlar, efendiler ve köleler diye ayrılırlar o zaman. 6. Böylece 

ne yana dönersek dönelim, yadsımanın ve nihilizmin göbeğinde 

öldürme ayrıcalıklı yerini korur. Öyleyse saçma tutumunu 

benimsemeye kalktık mı kuşkuları birer düş sayıp mantığı bunların 

üstüne çıkararak öldürmeye hazırlanmamız gerekir. Elbette bazı 

eğilimler ister bu iş. 7. Mantık bunda yarar görüyorsa her şey mantık 

adına kurala bağlanabilir. 8. Ama öldürmenin hem olanaklı hem 

olanaksız olduğunu gösteren bir tutumda mantık bir yarar bulamaz. 

9. Ve saçma çözümleme öldürme eylemini en azından önemsiz 

kıldıktan sonra vardığı sonuçların en önemlisinde onu kötüler: 

İnsanın sorusu ile dünyanın sessizliği arasındaki karşılaştırmanın 

sürdürülebilmesi için insanın ölmeden devam etmesi gerektiğinden 

hareketle kişi kendini kendi elleriyle öldürmeyecektir. 10. Bu 

uslamlama yaşamayı biricik zorunlu değer olarak benimser. 11. 

Rahatlık duygusuna kesinlikle ödün verilmiş değilse böyle bir 

uslamlamanın kazancını nasıl yalnız kendine saklar insan? Bir kez 

böyle kabul edildikten sonra bütün insanlarındır bu değer. 

Karşılaştırma açısından öldürme ile intihar aynı şeydir; biri 

benimseniyorsa ötekinin de benimsenmesi, biri yadsınıyorsa ötekinin 

de yadsınması gerekir. İntihara bir tutarlılık tanımazsak öldürmeye de 

tanıyamayız. 12. Saçmalık kavramına ermiş bir düşünce yazgı 

öldürmesini kabul eder kuşkusuz ama uslamlama sonucu öldürmeyi 

kabul edemez. 13. Böyle bir uslamlama hem öldürebileceğimizi 

kanıtlar, hem öldüremeyeceğimizi. Fakat yarım nihilizm olmaz. 

Böylece öldürmenin tümden önemsiz olduğunu sanmamıza yol açan 

kavram onu doğrulamalarından yoksun bırakır. Öldürmeyi önleyecek 

ya da yasaya uygun kılacak hiçbir şey yoktur elimizde. 14. Ama 

saçmanın gerçek niteliğini, yani yaşanmış bir geçit, bir çıkış noktası, 

Descartes’ın yöntemli kuşkusunun yaşamdaki karşılığı olduğunu 

unutup da onu hep sürdürmeye kalktık mı çok geçmeden başka 

birçok çelişkilerle birlikte bu temel çelişki de çıkar ortaya. Saçma 

kendi başına ele alındığında bir çelişkidir. Yaşamı sürdürmek isterken 

değer yargılarını bir yana attığına göre özünde bir çelişkidir saçmalık, 

çünkü yaşamak kendi başına bir değer yargısıdır. Ama her türlü 

seçmeden yoksun bir yaşam tasarlanamayacağı ortadadır. Yalnızca bu 

açıdan bile saçma tutum eylem alanında tasarlanması olanaksız bir 

şeydir. Anlatımında da tasarlanamaz. Her anlamsızlık felsefesi sırf 

kendini dile getirdiği için bir çelişki üzerinde yaşar. Böylece az da olsa 

bir tutarlılık verir tutarsızlığa; düzensiz, bağıntısız olduğunu belirttiği 

şeye geçerlilik kazandırır. Sessizlik de bir anlam belirtmeseydi 

anlamsızlık üzerine kurulmuş tek tutarlı tutum sessizlik olurdu. Tam 

saçmalık dilsiz olmaya çalışır. 15. Öyleyse saçma, bir yaşam kuralı 

olarak ele alındığında öldürmenin yasallığına karar vermemize 

31

yarayacak değerleri sağlamaz. 16. Saçmalık duygusu diğer duygular 

arasında bir duygudur. Özdevinimi kendi kendisini aşmak olan 

umutsuz bir coşkunluktan yola çıkarak eylem kuralları konulmuş 

saymak bütün bir çağın yanlışlığı olmuştur. 17. Hiçbir şeye 

inanmadığımı, her şeyin saçma olduğunu haykırıyorum ama 

haykırışımdan kuşku duyamam, hiç değilse karşı çıkışıma inanmam 

gerekir. Böylece saçmalık elimdeki ilk ve tek gerçek başkaldırmadır. 

18. Başkaldırma akıldışılık görünümünden doğar, düzeni ve birliği 

ister, dolayısıyla mevcut olanı değiştirmek kaygısı güder, değiştirmek 

eyleme geçmektir, eyleme geçmekse yarın öldürmeye varacaktır. Ama 

başkaldırı öldürmenin uygun olup olmadığını bilemez. Nedenlerini 

ise kendinden çıkarmalı, eyleme geçmek için kendi kendini 

incelemelidir. 19. Her başkaldırma evrensel öldürmenin 

doğrulanmasıyla mı sona ermelidir, yoksa tam tersine olanaksız bir 

suçsuzluğu benimsemeye kalkmadan usa uygun bir suçluluk ilkesi 

bulunabilir mi, sorun budur. 

Böylece Kalyalev iki yüz yıllık başkaldırı tarihini incelemeye soyunur. 

Başkaldırının tarihinden çağımızın yönünü açıklayacak metafizik ve 

tarihsel unsurları çıkarsamak ister. Kalyalev esasında özgürlük, 

insanlık aşkı, üstün insanlık gibi iyicil değerler arkasına saklanan, 

kendini bunlar adına suçsuz kılan cinayetin görülmedik cüretteki 

meydan okumasına karşılık vermek istemektedir. ‘Ahlaklı asi’yi 

tanımladığı sayfalar yer yer tuhaf tanımlamalar, yer yer kavrayışlı ve 

tam manasiyle dokunaklı, incelikli psikolojik okumalardır. 

Başkaldırma genel bir terimdir, bu başlık altına hem dünyevî hem 

uhrevî anlam arayışları, hem tanrıya, kiliseye, dine, toplumsal düzene, 

eşitsizlik koşullarına kısaca iktidarı elde tutanlara karşı başkaldırma 

yerleştirilir. Başkaldırıda katlanılmaz bir haksızlığa ek olarak bizim de 

haklı olduğumuz duygusu olmalıdır; başkaldıran, uzlaşmadan çıkar ve 

‘ya hep ya hiç’e atılır; bilinç ortaya çıkar, insanla özdeşleşir; kendinde 

savunulmaya değer bir şey olduğu inancı vardır, her başkaldırma 

eylemi bir değeri çağırır, kendini aşan bir değere inanç (ölme cesareti) 

ortaya çıkar, bu değer insanlar arasında ortaktır, köle bütün varlıklar 

için ayaklanır; başkaldıran, dünyanın birliğini, yeryüzündeki 

adaletsizliğe karşı adalet ilkesini, ölümün bitmemiş, kötülüğün dağınık 

kaldığı yaşam ve ölmeye karşı mutlu birliği ister; kutsala sövücüdür, 

tanrıyı indirir, ona karşı çıkış nedenlerini oluşturan sorunları (adalet, 

düzen, birlik) kendi eliyle düzeltmeye girişmelidir; başkaldırıda kötü 

sonuçlar ortaya çıkabilir ama bu başkaldırının özünden değil, 

kaynakları unutmaktandır. Başkaldırının temel özelliklerinden biri 

bireyi diğer insanların arasına koyuşudur, zira her başkaldırının bir 

değer barındırdığı bu değerin de insan tekini aştığı belirtilir: 

“Başkaldırıyorum öyleyse varız!” [15 19] 

Kalyalev başkaldırıyı metafizik ve tarihsel diye iki kesime ayırır, bu iki 

bölümün sonrasında bir ‘Başkaldırı ve Sanat’ bölümü, bir de karar 

bölümü vardır. ‘Metafizik Başkaldırı’ bölümünde evrenin karşısına 

dikilmek, dünyanın birliğini istemek söz konusudur. Bu kesimde 

ölüme de şöyle bir değinilir: İnsanlık koşulu genelleştirilmiş ölüm 

cezasıyla tanımlanırsa başkaldırma bir bakıma onunla çağdaştır. 

Metafizik başkaldırının ilk durağı Sade, salt bir yadsıma oluşturur, 

cinsel içgüdü adına tanrıyı, insanı ve ahlakını yoksalar. Sonra 

Romantikler tanrıya karşı kötülüğü ve bireyi yeğ tutarlar, tanrının 

yarattığı kötülük ve öldürme, kin ve kötülüğü savunmaya götürür. 

Şeytandan yana çıkarlar, çünkü yitirilmiş olanla birlik olanaksızdır; bu 

bir kahrı ima eder. Dostoyevski, İvan Karamazov karakteriyle 

kurtuluşun yadsınışını betimler. İsa’nın ta kendini yadsıyan ve göğe 

geri dönmesini salık veren Büyük Engizitör günün egemenleriyle 

özdeşleştirilir; onlar İvan’ı aşıp aynı umutsuz yadsımadan dünya 

imparatorluğuna yöneleceklerdir. Ahlakın temeli olan tanrı 

öldürülmüştür, ancak o en başta adalet adına yadsınmıştır, burada bir 

saçmalık ortaya çıkar. Stirner ve Nietzsche sonraki başlıklardır. 

Kalyalev’e göre Nietzsche bütün değer yargılarının yerini bu dünyaya 

tam ve coşkun bir bağlanışa vermeyi önerir. Bireysel bir güç istemi, 

tanrının yerini almak yoluyla bir üstün sebep, büyüklük üretir. 

Kalyalev milliyetçi sosyalizmi nihilizmin kudurmuş ama geçici 

mirasçısı (Nietzsche’yi temize çıkarmak için büyük gayret gösterir) 

ilan eder. Nietzsche insanı dünya önünde diz çöktürürken onu 

Marx’la düzeltenler tarih önünde diz çökme ilkesini getirirler. Öbür 

32

dünyanın yerini ‘daha sonra’ alır: Üstün insan ya da sınıfsız toplum. 

Başkaldırma, Nietzsche felsefesinin potasından geçtikten sonra bir 

özgürlük çılgınlığı içinde biyolojik ya da tarihsel Sezarcılığa; salt evet 

ise öldürmeyi evrenselleştirmeye varır. ‘Büyük başkaldıran’, kendi 

elleriyle kendisi de içine kapanmak üzere zorunluluğun dizginsiz 

krallığını yaratır. Tanrının zindanından kurtulduktan sonra ilk kaygısı 

tarihin ve usun zindanını kurmak olacak, böylece nihilizm 

perçinlenecektir. Bu konuları aydınlattıktan sonra Kalyalev şiirde iz 

sürer, Lautreamont’da bayağılık, sadece yapıtında başkaldırma ozanı 

olan Rimbaud, Gerçeküstücülerin tanrısız gizemciliği incelenir. 

‘Nihilizm ve Tarih’ başlıklı geçiş bölümünde, ‘insan başkaldırısının 

ancak ölüm koşuluna karşı ayaklanma, suçlama olduğu ve sonu 

gelmez bir birlik savının söz konusu olduğu’ fikri işlenir. Ölümün 

yadsınması, süre ve saydamlık isteği, yaşamı değil, yaşamın 

nedenlerini ister. Acıların eksik yanı açıklama ilkesi bulunmamasıdır. 

Bugün başkaldırmadan nihilizme getiren süreç şöyle işlemiştir: Önce: 

“Varolsa bile...”, sonra: “Varolmaya değmez.”, sonunda: “Yok!”. 

Tanrısal topluluğun yıkıntıları üzerinde insan topluluğunu ve adaletin 

krallığını kurmak gerekmiştir, tanrıyı öldürmek, sonra da yeni bir 

kilise kurmak başkaldıranın çelişkisidir. Salt özgürlük bir görevler 

zindanı, bir ortak çile, yani tarih olur. Başkaldırı, kaynaklarını (Kendi 

varlığını fethetmek, onu tanrı karşısında sürdürmek) unutur ve 

sonsuzca çoğalan cinayetler arasında dünya imparatorluğuna yönelir. 

‘Tarihsel Başkaldırma’ bölümü bazı devrim olaylarında doğa ötesi 

başkaldırmanın mantıksal gelişimini, aydınlatıcı örneklerini, sürekli 

izleklerini bulmak amacını güder. Devrim başkaldırmanın mantıkî bir 

sonucudur. Başlıca devrimler kan dökücüdür. Fransız Devrimi kralla 

birlikte tanrıyı da öldürür. Rousseau ile genel istem tanrının yerini 

alır, bir yurttaşlık dini tanımlanır. Rousseau muhalefete ve 

bağımsızlığa yer vermeyen çağdaş toplumların öncüsüdür. Saint Just 

onun düşüncelerini tarihe sokar, terör dönemini açar, kural erdemdir 

ve halktan gelir, halk gevşeyince ise yine halktan gelen meşruiyetle 

baskı büyür. Yüz yıl geçip büyük ilkelerin temelsiz olduğu ortaya 

çıktığında ise başkaldırmanın köklerinden koptuğu, her tür somut 

ahlaktan yoksun, doğrulaması eksik bir devlet terörü kalır geriye. 

Biçimsel erdem ve ölümsüz ilkeler kuşku konusu olarak kalınca, us 

artık sadece kendi başarısından medet umar, gelecekteki başarısına 

dayanır. Sovyet komünizmi bu dönüşü işaretler; anlam, birlik ve 

adalet arayışı olan gerçek başkaldırısına bağlı kalmayan insanın 

tarihiyle özdeşleşir. 20. yüzyılda, başkaldıran insan, her türlü ahlakı 

yadsıyan insanoğlunun birliğini tüketici bir suç ve savaş çokluğunda 

arayan nihilist devrimlere kendini adar. 

Tanrısızlık ile devrimcilik aynı kurtuluş akımının iki yüzüdür, zira 

öbür dünya Hıristiyanlığı kölenin vazgeçişini getirerek efendiyi 

güçlendirir. Eski efendileri ayakta tutan aşkınlığı öldürmek ve 

yenilerini yükselterek insan krallığının çağlarını hazırlamak için 

devrimcilik maddecilikle birleşir. Hegel’den esinlenen politik akımlar 

ve idealist akımlar erdeme, ilkeciliğe sırt çevirerek her türlü ahlak 

değerini, her türlü ilkeyi ortadan kaldırırlar, onların yerini geçici olan 

‘olgu’ alır. Değerlerin ve gerçeğin oluşturulması tarihe bırakılır. 

Çağların sonunda gerçek açığa çıkana dek hiçbir şey açıkça 

tasarlanamazsa eylem saymaca demektir. Sonunda güç egemen olur. 

Başkaldırı en baştan tanrıyı öldürmek durumundaydı zira tanrı 

egemenin gücüyle birleşmişti. Tanrı ölünce ise 20. yüzyılı Nietzsche 

ve Hegel’in ruhsal çocukları inşa edecektir. 

‘Bireysel Terör’ alt bölümünde, Kalyalev, Rusya’daki muhalif 

düşüncenin kısa bir tarihini yazmaya koyulur. Aradığını bulamamış 

bir din akımına (Sosyalizm) katılmış olan nihilizm, terörizmle 

sonuçlanır. Varolabilmesi için uğrunda ölmek gereğinden başka 

hiçbir yanı bilinmeyen bir şey için ölmek gibi bir alışkanlık başlar. 

Yüce değerlerin yokluğunda, geleceğin insanları onların 

başvurabileceği son nokta olur. Kalyalev bir tek bu bölümün 

kahramanlarını kayırır, onlarla duygudaşlığını sezdirir. Kibar Terörist 

oyununda ele aldığı devrimci teröristlerdir bunlar: ‘1905 yılının 

insanları’ kuşkularından hiçbir zaman sıyrılamamışlardır ve her 

soruyu kendi kendilerine sormuş ve yaşamlarıyla bir dereceye kadar 

33

yanıtlamışlardır. 1905’in başkaldırmışları nihilizmi yenmişlerdir. 

Başkaldırmanın başkaldırma olmaktan çıkmadıkça avuntuya, dogmacı 

rahatlığa götürmeyeceğini öğretirler. Ölmeyi reddeden suçludur bu 

yeni dinde. Ölenin suçu sıfıra iner. Darağacının dibinde, nihilizmin 

son dakikasında, eski değer yeniden doğar: Başkaldırmışlık anlayışının 

çözümlemesinden bulduğumuz ‘varız’ sözünün tarihsel bir yansıması. 

Bu teröristler bir yandan insanların dünyasını doğrularken bir yandan 

da tarihte sonuncu kez gerçek başkaldırmanın değerler yaratıcı 

olduğunu kanıtlayarak bu dünyanın yukarısında yer alırlar; devrimci 

atılımın en yüksek noktası, başkaldırmanın en arı yüzüdür bu. Tarrou 

sonuna dek kuşku duyar ama bu onu eylemden alıkoymaz. Ölmeyi 

kabul eden kişi yoksamaları ne olursa olsun tarihsel birey olarak 

kendisini aşan bir değerin varlığını kesinler. 

Sovyet devrimiyle beraber nihilizmden asker sosyalizmine geçilir. 

Filozoflar devleti kurulur ama hiçbir şeye inanmayan bu filozoflar 

gerçek başkaldırmayı yadsırlar. ‘Eylem adamları inançsız olunca 

eylem devinisinden başka hiç bir şeye inanmamışlardır; bu 

dinamizmin gerçek mantığı ya tüm bozgun ya da fetihten fetihe kan 

ve eylem imparatorluğu kurmaktır’ diye yazdıktan sonra, Kalyalev, 

kitap boyunca ima edilen ve kitabın yayınlanmasıyla esas tepkiyi 

çekecek olan Sovyet komünizmi eleştirisine girişir: Marx en geçerli 

eleştiri yöntemiyle en tartışma götürür, en ütopik mutlu gelecek 

inancını öğretisinde birbirine karıştırmıştır. Marx’ın kehaneti gittikçe 

güçlenen bir inancın konusu olurken olacağını önceden 

bildirdiklerinin çoğunun gerçekleşmediği, kehanetlerinin tarih 

tarafından yalanlandığı söylenebilir. 

Tarih ve eskatoloji Hıristiyanlıktan devralınmışsa, Marx’ın bilimsel 

gelecek inancı da burjuva kaynaklıdır. Kalyalev ilerlemecilik, zorunlu 

evrim ve ekonominin başatlığı düşüncelerinin 19.yy’daki izlerini 

sürdükten sonra devam eder, Marx’ın kehaneti kısaca şudur: Her tür 

insan gerçeğinin kaynağı üretim ilişkilerinde olduğuna göre tarihsel 

oluşum devrimseldir, çünkü ekonomi devrimseldir. Daha üstün 

üretim düzeyi yararına karşıtlıklar çıkar. Kapitalizm aşamaların 

sonuncusudur, her tür karşıtlığın çözüleceği, ekonominin silineceği 

koşulları oluşturmaktadır. Hegel diyalektiği burada us yerine üretim 

ve emek açısından ele alınmıştır, tarihte usun son saltanatının yerini 

komünizm almıştır. Sermaye, az sayıda elde toplandığı andan sonra, 

artık daha üst bir üretim aşamasına taşınmış toplumda, proletaryanın 

bir fiskesi ile ortak servete dönüştürülecek ve özel kapitalizmin 

sonucu olarak bir tür devlet kapitalizmi, bolluğu ve adaleti sağlamak 

üzere üretim aygıtını toplumun hizmetine verecektir. Peyki 

proletaryanın tarihsel görevini yerine getirebilmesini ne temin eder? 

Hegel temin eder! Proletarya esasında tikele karşı çıkan evrenseldir. 

En son alçalıştan en yüce onuru, en büyük yoksunluktan eksiksiz bir 

benlik kesinlemesini çıkaracaktır. Tarihin son bir şiddetle şiddetli 

olmaktan çıkacağı dakikaya kadar bunalımlar bunalımları izleyecek 

proletaryanın düşüşü derinleşecektir. Yanılmaz diyalektiğin tarihin 

sonuna yerleştirdiği altın çağ her şeyi doğrular. Kalyalev Marx’ın 

emek ve emekçinin düşürüldüğü duruma karşı çıkışını anar ve ‘haksız 

yollara başvurmak gereksinimini duyan bir erek haklı bir erek 

değildir’ sözünü alıntılar. Ancak Marx değeri yalnızca tarihe indirger, 

her tür aşkınlığı yıkar, sonra da olgudan göreve geçer. Böylece adalet 

savı adaletin ahlakçı bir doğrulanışı üzerine kurulmadı mı 

adaletsizlikle sonuçlanır. Mutlu gelecek inancının kurbanlara rağmen 

kurulması gerekir, ancak kurbanın tek değeri şimdiki zamandır. Fakat 

devrim bir türlü gerçekleşmeyiverir. Üstelik Marks’ın kimi temel 

önemdeki postülatları tarihin akışı tarafından yalanlanmıştır. 

Bilimsel olma iddiasındaki sosyalizmin olgulara takılışı onun bilimsel 

olmadığını gösterir. Başarısızlığı kehanetçi ve dogmatik olduğu için 

oldukça bulanık olan bir yöntemden gelir. Alman idealizminin 

uydurduğu kehaneti benimsediği için de çağdaş nihilizmin tarihi, güç 

yoluyla düzenini yitirmiş tarihe düzenini vermek için uzun bir 

çabadır. Yalancı-mantık ülküsel imparatorlukta kurnazlık ve stratejiyle 

özdeşleşir. Ekonomi ve bilim temelleri tarafından yalanlanan Marksçı 

kehanetin elinde kala kala çok ilerdeki bir olay konusunda tutkulu bir 

muştu kalır. Kalyalev’e göre diyalektik, devrimci değil nihilisttir, son 

terimin diğerlerinden bir üstünlüğü olmadığı için gerçekte sonu 

34

yoktur. Diyalektik, kendisi olmayan her şeyi yoksamak isteyen arı 

devinimdir. O halde bu evrende tarihin sonunu tasarlamak için neden 

yoktur. Tarihin sonu esasında bir ahlakî örneklik ya da kusursuzluk 

değeri değildir, özverilerin biricik doğrulaması olarak her istediğini 

yapabilme, hatta terör ilkesidir. Böylece 20. yy’ın meselesi belirir: 

Tanrısal iyilikten ve adaletten yoksun olarak nasıl yaşamalı? Bu soruya 

başkaldırma değil yoksayıcılık yanıt vermiştir: Çılgınlıkla! Tarihsel 

çılgınlığın adı güçtür. Güç istemi adaleti tarihin sonuna atmıştır. 

Kalyalev, ilkelerin eleştirisinin ardından Sovyetler Birliği tarihine göz 

atar. Lenin Jakobenlere benzemez, onlar gibi ilkelere ve erdemlere 

değil sadece devrime ve etkenlik erdemine inanır. Kitlelerin 

yönlendirilmesi düşüncesi nihayetinde proletaryayı devreden 

çıkarmaya varır, meslekten devrimci keşişler görevi devralırlar. 

1917’de proletarya diktatörlüğünün burjuva sınıfının kalıntılarını 

bastırmak ya da ortadan kaldırmak ve üretim araçlarının 

kamulaştırılmasını tamamlamak için gerekli olduğunu, bunlar 

tamamlandıktan sonra diktatörlüğün gevşemeye başlayacağını bildirir. 

Bu durumda Stalin hükümeti ya görevini tamamlamıştır ve 

sürdürülmesi olanaksızdır, ya da öğreti yanlıştır ve üretim araçlarının 

kamulaştırılması sınıfların ortadan kalkması anlamına gelmemiştir. 

Ancak zamanla bu geçici durumun sonunun önceden 

kestirilemeyeceği, üstelik böyle bir sonu kimsenin vaat etmeyi 

düşünmediği bildirilmiştir, artık sadece belirli bir toplumda değil, 

bütün yeryüzünde bir ezilmiş ya da bir mal sahibi kaldığı sürece 

devlet de kalacaktır ve rakiplerin boyun eğdiği yeryüzünde bu bütün 

dünyayı kapsayan en büyük gücüne erişmiş devlet bir su gibi yavaş 

yavaş çekilecektir! Bu düşünce çok uzaktaki bir adalet uğruna bütün 

tarih süresince adaletsizliği yasaya uygun kılar. Daha çok üretim, daha 

çok iktidar, aralıksız çalışma, dinmez acı, sürekli savaş derken bir 

mucize ile tüm imparatorlukta genelleşmiş kölelik tam kendi 

kendisinin karşıtı oluverecektir. Birliğin yolu tümlükten geçer. Bu 

anlamıyla tarih umutsuz bir düştür. Tanrıdan kurtuluş, oluş karşısında 

mutlak boyun eğiş ister, partinin sürekliliğine koşulur, 20. yy’ın 

gerçek tutkusu köleliktir. Bu devrimde insanların benimsedikleri 

ilkeler onların en soylu niyetlerini aşmıştır. Devrim adına dünyamızı 

yönetmeye kalkanlar başkaldırma ülküleri değil boyun eğiş ülküleri 

olmuştur, işte bunun için çağımız kişileri ve kitleleri yok etme 

tekniklerinin çağıdır. 

D’arrast’a göre devrimci esasında ya aynı zamanda başkaldırmış bir 

insandır, ya da devrimci değil başkaldırmaya karşı çıkan polis ve 

memurdur. Tarih tek başına değer kaynağı değil nihilizm kaynağıdır. 

İnsan, başkaldırmasıyla tarihe bir sınır koyar. Bu sınırda bir değer 

umudu doğar. Bütün insanlara özgü bir sınırın, bir onurun, bir 

güzelliğin kesinlenmesi herkesi, her şeyi bu değerin kapsamına almak, 

çıkış noktalarını yoksaymadan birliğe doğru yürümek zorunluluğunu 

getirir. Başkaldırma birlik ister, tarihsel devrim ise tümlük; biri 

yaratıcıdır, diğeri nihilist. Devrim yaratıcı olmak istiyorsa tarihsel 

sayıklamayı dengeleyen ahlakî ya da metafizik bir değerden 

vazgeçemez. Başkaldırı burjuva toplumundaki biçimsel ahlakı hor 

görmekte haklıdır ama her türlü ahlaksal savı bu horgörünün 

kapsamına almak çılgınlık olmuştur. D’arrast cümlesini yeniden 

formüle eder: Başkaldırıyorum öyleyse varız ve yalnızız (Tanrıdan 

yoksunuz) ve olduğumuz şeyi yaratabilmek için yaşamamız ve 

yaşatmamız gerekir. 

Sanat bize başkaldırmanın özü konusunda son bir görüş 

sağlayacaktır, zira orda başkaldırı arı durumunda, ilk karışıklığı içinde 

incelenebilir. Sanat gerçeği hem yüceltir hem yoksayar. Sanat da 

başkaldırı da evren yapıcıdır. Her başkaldırmada kavranmaz bir 

metafizik birlik zorunluluğu, hatta evrenin yerini tutacak yeni bir 

evren kurma görülür. Başkaldırma biraz da sanatsal bir gerektir. 

Sanatçı dünyayı yeniden kurar. Sanat görünüşte tek ile evrenselin 

uzlaşmasını gerçekleştirir, resim elimize ‘Varlık’ı teslim eder görünür. 

Sanat bizi sürekli oluş içinde kaçıp giden ama sanatçının önceden 

sezip tarihten koparmak istediği bir değere, biçimini vermeye çalıştığı 

başkaldırmanın kaynaklarına götürecektir. İnsanların büyük 

çoğunluğu dünyayı bırakmak istemeyenlerdir, kendi yurtlarında birer 

sürgün olarak ona tümüyle sahip olamamanın acısını çekerler. Gelip 

35

geçici doluluk dakikaları bir yana, her gerçek tamamlanmamış 

gerçektir onlar için. Başkalarının yalnız en yüksek anlarını 

gördüğümüz yaşamlarında dıştan göründükte bir tutarlılık, bir birlik 

var gibidir; yaşamların içlerini kemiren ayrıntıların bilincine varılmaz. 

O yaşamlar üzerine sanat yapılır. Bu anlamda herkes yaşamını bir 

sanat yapıtı yapmak ister. Varlıklar her zaman kaçarlar elimizden, 

yaşam biçemsizdir, durmamacasına biçimin ardından koşup onu 

hiçbir zaman bulamayan bir devinimden başka bir şey değildir. 

Varolmak için her insan birliği ister. Yaşama yaşamda bulunmayan 

biçimi vermek ister. Bu tutku roman yaratmaya da götürür. Roman 

eylemin biçime kavuştuğu, varlıkların varlıklara bırakıldığı her 

yaşamın bir yazgı görünüşüne büründüğü evrendir. Roman dünyası 

dünyamızın insanın derin arzusuna göre düzeltilmesidir. Sanatta 

başkaldırma gerçek yaratımda tamamlanır. Devrim de yıldırı ya da 

zorbalıkta değil uygarlıkta kesinlenir ancak. Sanayi toplumu ancak 

emekçiye yaratıcının onurunu geri vererek, yani ilgisini ve düşüncesini 

üretim kadar çalışmanın kendisine de çevirerek açacaktır uygarlığın 

yollarını. Uygarlık bireyde de sınıflarda da üretici ile yaratıcıyı 

birbirinden ayıramayacaktır. Ne olursa olsun aynı zamanda hem 

ayaklanan hem de bağlı kalan bir ahlak gerçekçi bir devrimin yolunu 

aydınlatabilecek tek şeydir. 

Kitabın son bölümü ‘Öğle Düşüncesi’ başlığı ile sunulur. Mantıkça, 

öldürme ile başkaldırma çelişkindir. Bir tek efendi öldürüldü mü, 

başkaldıranın (Kendi haklılık nedeni olan) ‘insan topluluğu’ sözünü 

kullanmaya hakkı kalmaz. İnsanı yalnızca insan yanıtlayacaksa bir 

kişinin bir tek insanı yaşayanlar topluluğundan çıkarması kendi 

kendisini de bu topluluğun dışına bırakır. Başkaldıran, insanın insanla 

özdeşliği adına ayaklanıyordu, vurursa farklılığı doğrular; başkaldırmış 

kişi öldürdüyse kendi ölümünü kabul etmelidir. Tarrou öldürmenin 

olanaksızlığı iyice anlaşılsın diye öldürür ve ölür. ‘Varız’ı 

‘varolacağız’a yeğ tuttuğunu göstermiş olur. Başkaldırma tümözgürlükten 

davacıdır. Yasaklanmış sınırı aşmasına izin veren sınırsız 

güce karşı çıkar. Bir tek insanın bulunduğu her yerde özgürlüğün 

sınırları olsun ister. Başkaldıranın evreni görece bir evrendir, salt 

olana yer yoktur. ‘Zorunlu’ değil, ‘olası’ vardır. Sonucu yollar haklı 

çıkarır. Devrimci anlayış kölelik yazgısından kurtulmak istiyorsa, 

başkaldırmanın kaynaklarına dalmalı, bu kaynaklara bağlı kalan biricik 

düşünceden, sınır düşüncesinden esinlenmelidir. Arı erdem 

öldürücüdür, umursamazlık da öldürücüdür. Bu, gerçekçilik ve ahlak 

arasındaki ölçüyü belirtir. İnsan ölçülü biçimde suçludur; tümden 

suçsuz da değildir. Her ortak eylem bir toplum disiplini varsayar, bu 

yasa olmadı mı birey yabancıdır. Bu tutum çağdaş dünyada bir örnek 

olarak sendikacılıkta siyasal bir karşılık bulur. Tarihsel saltçılık insan 

yaratılışının yenilmez bir gerekliliğine çarpıp durmuştur. Bunun gizi 

Akdeniz’dedir: ‘Ölçü.’ 

Nihilizmin ötesinde, insan için kendi düzeyi olan orta düzeyde bir 

eylem ve bir düşünce olasılığı vardır. Daha yükseklere göz diken her 

girişim çelişkin olur. Salta tarih içinden erişilmez. Ne kadar 

sınırlanırlarsa sınırlansınlar, adaletsizlik de acı da baki kalacak, sanat 

ve başkaldırma son insanla ölecektir. Saltçılık anlamında da tanrı 

inancı anlamında da, tanrı ve tanrısallık yadsınmalıdır. İnsan mutlağı 

aramaz, tanrılığa yönelmezse tanrının yerine insan yapımı tanrılar 

koymaya yeltenmeyecek, ölüm makineleri yaratmayacaktır. İnsan 

ölçüsü, tanrısızlık (dünyevîlik) ve olanaksıza yönelmeyen, diğer 

insanlarla sınırlanmış arayıştır. D’arrast ılımlılık çağrısını coşkun 

satırlarla yineler. 

Böylece kısaca özetlediğimiz kitap yayınlandığında olumlu tepkilerin 

yanında öldürücü tartışmalara da yol açmıştır. Dönemin çift kutuplu 

Fransa’sında sol aydınlar komünist partinin dümen suyunda birbiriyle 

yarışırcasına halkın hizmetine koşarken, Sovyetlerin insanlık dışı 

politikalarının komünist avına çıkmış sağcılar karşısında toplumcuları 

zor duruma düşürdüğü bir dönemde, D’arrast, tek umut olarak 

görülen komünizm karşısında çatlak sesler çıkararak bağışlanmaz bir 

hata işlemiştir. Kitabın son yılların en büyük kitaplarından biri, batı 

düşüncesini dönüm noktası, insanın bir örneğini ortaya koyan 

öylesine soylu bir kitap [25 5] olduğunu ilan eden sağ kesimden aldığı 

övgüler sol camiadan aldığı tepkileri kısmen açıklar. D’arrast’ın ‘Kötü 

36

Zamanlar’ dergisi çevresiyle giriştiği polemik bugün bile canlı bir 

magazin malzemesidir. D’arrast şiddet ve baskının her amacı 

kirleteceğini savunurken, Kötü Zamanlar hiçbir devrimci topluluğun 

mükemmel olmadığı ve genel başarının aşırılıkları mazur göstereceği 

düşüncesini savunur. [34 2] Taraflar uzlaşmaz tutumları temsil etseler 

de kapışma kitapta tartışılan temel konulardan veya ilkelerden ziyade 

kişiliklere yönelik karşılıklı iğnelemeler üzerinden gerçekleşir. Kitabın 

ana fikrinin genelliği, basitliği ve düşüncenin belirsiz işlenişi de belki 

başka bir tartışma yöntemini çağrıştırmamıştır? Bir eleştirmenine 

göre, belki de kitap D’arrast’ın felsefî yetersizliğini açığa vuruyordu, 

alelacele ve ikinci elden toplanmış bilgilerle kurulmuş gibiydi, yalnızca 

ayrıcalıklı kişilere bir vicdan rahatlığı sağlayacaktı, D’arrast pek doğru 

akıl yürütmüyordu, düşünceleri belirsiz ve budalacaydı ve eleştirmen, 

zayıf, karanlık ve karışık fikirlerin ne olduğunu ayırt edebilmek için 

fenerler yakmak zorunda kalıyordu. [25 84-5] Olay anında düşük 

seviyede seyreden ilkesel tartışma gerçi bir süredir eserler arasında 

gerçekleşmektedir; D’arrast’ın Aile İçinde Küçük Bir Kavga ile 

başlattığı ‘temiz eller’ vurgusu, elini kirletmekten çekinmeyen tarihsel 

aktörün yaratıcılığı ve ödediği kefaret savunusuyla karşılanmıştır. Bu 

savunu Tarrou karakterinde yankısını bulduğuna göre görüşler ortak 

bir noktaya yaklaşmamış mıdır? Bir fark var: Çekilen ceza bir tarafta 

vicdan azabı ve kötü şöhretken, diğer tarafta ölümdür. D’arrast son 

sözünü birkaç yıl sonra ‘Zamanımızın Bir Kahramanı’yla 

söyleyecektir. 

Tartışmanın her bir müdahilinin karşısındakini mahkûm ettiği 

cürümleri sırası geldiğinde birer birer işlediği Kötü Zamanlar 

polemiğinde [Her biri bir diğerinin yerine geçerek devam ediyorlar, 

üç aşamalı bir logaritma gibi ve eğer Jeanson rakibinin ikinci yazısına 

bir cevap yazdıysa bu renkten renge ve ölçekten ölçeğe girerek bir 

‘amorform’ oluşturaraktan sonsuza kadar devam etmiş de olabilir; 

fraktal bir polemik.] bir kibirli yalnız olmakla suçlanmışsa da bu 

çalkantının ardından Jeanson, çokları için doğruluk uğruna en 

yakınlarının saldırılarına göğüs geren, dostlukları feda eden bir 

hakikat fedaisi figürüne dönüşür. Evet, Jeanson Fransa’daki çevresini 

feda etmiştir belki ama asıl değer verdiği bağlarına sıkı sıkıya 

sarılmıştır: İnsanlık ailesiyle, yeryüzüyle, iyicillikle bağlarına. 

Memleket Meseleleri 

Jeanson’un karıştığı tartışmalar kitaplarının yarattığı çalkantılarla 

sınırlı değildir. Cezayir’de şiddetlenen olaylar da onu bir taraf olmak 

durumunda bırakır, gayretle fikirlerini açıklamaya ve çözüm için 

arabulucu bir fikri yaygınlaştırmaya çalışır, ancak iki toplumun eşit 

haklarla bir arada yaşaması düşüncesi ne bağımsızlığı destekleyen 

sola, ne sömürgeci sağa, ne de bağımsızlık yanlısı Cezayirli Araplara 

yakın gelecektir. Arapları ulus devlet olarak bağımsızlaşma 

tasarılarında, hele bunun için şiddete başvurmalarında eleştirir. Bir 

ateşkes çağrısı için çalışır. Yine kimseye yaranamadığı gibi sürekli 

kamu önünde polemiklerde yer alması, eleştirilere cevap yetiştirmeye 

çalışması onu dermansız bırakır ve sağlığının bozulmasına yol açar. 

Ruh sağlığı da tehdit altındadır. Her yerde merhum Abram Vulecik’in 

hayaletlerini görmeye başladığı bir dönemde Vulecik’in eski karısı 

Simone bir gün kucağında bir çocukla ortaya çıkar ve Jeanson’dan 

çocuğuna babalık etmesini ister. Jeanson olanları karısına 

açıklayamaz, Lucienne Sintes ikizleriyle birlikte evi terk ederken 

Jeanson yine verem ataklarıyla boğuşmaktadır. Hastaneden çıktığında 

karısını bulur ve masumiyetine inanmasını ister, çünkü çocuk ondan 

olamaz. Jeanson, Simone’un zayıflığından yararlanarak ona en büyük 

kötülüğü yaptığı sırada kendisini korumak için kondom kullanacak 

kadar hesaplı ve benmerkezcidir. Mahkemede çocuğun babası 

olmadığı kanıtlanır ve babalık davası düşer. 

Jeanson 1950’lere kadar aralıksız olarak çok yoğun üretip düşünmüş 

ve 50’lerin ilk yarısı boyunca polemiklerden iyicene yorulmuştur; 

dışlanmışlık, yanlış anlaşılma ve haksızlığa uğrama hisleriyle 

boğuşmaktadır. Kendine polemiklerde yer almayacağı yolunda sözler 

verirken ve dengesini yeniden sağlamaya çalışırken buluruz onu: 

“Özellikle yazı ile kimseye sataşılmayacak. Eleştiri ve polemik zamanı 

sona erdi –Yaratım. Eleştiri ve polemik tamamen yok edilecek. 

37

Bundan böyle, tek ve değişmez kesinlik. Onların hepsini anla. 

Onların yalnızca birkaçını sev ve hayranlık duy.” [3 28] Hâlâ yaratımı 

hayatının haklı çıkmasının tek yolu olarak görmektedir. Aristokrasi 

teması bu yıllarda defterlerinden gelip geçer. Ayrıcalıklı bir grup 

insan, kendi hayatlarını zorlaştırmak pahasına, insanlığın aklı, 

yöneticisi olmak üzere toplum adına görev üstlenmelidir. “Her 

toplum aristokrasi temeline dayanır, çünkü gerçek aristokrasi, 

kendine karşı buyurucu bir tavır içindedir ve bu buyurucu tavır 

olmazsa her toplum ölür.” [3 130] “Bu dünya, kesilmiş bir solucan gibi 

kafası koparıldığından kıvranıp duruyor. Soylularını arıyor.” [3 144] 

Her şeye rağmen Jonas ailesiyle çekildiği köşede güçlerini yeniden 

toplamaya ve üretmeye başlamıştır. Derken bir gün bir felaket 

gerçekleşir. Simone ve çocuğunun oturduğu evde yangın çıkar, ikisi 

de dumandan zehirlenerek ölürler. Jonas kendini aklamak telaşıyla 

basına demeçler vermeye başlar. Kimse onu suçlamadığı halde o 

sürekli suçu ispatlanacak diye korku içindedir, gerçekte olayın 

tümüyle bir kaza olduğu raporlarla sabittir ve olaydan önceki haftalar 

boyunca Jonas olay yerine yüzlerce kilometre mesafedeki aile evinden 

hiç ayrılmamıştır. Yine de tuhaf bir vicdan azabı ile kıvranır, evi 

yaktığına inanmaya başlamıştır, paranoya yine verem kriziyle 

sonuçlanır. Yakasını bir türlü bırakmayan merhum Vulecik’in hayaleti 

kanlı öksürük nöbetlerine eşlik eder. Jonas bu sefer ölümle yüzleşmek 

üzeredir, üstelik onun gözünün içine bakacak durumda olmadığı 

kesindir. Ama kefeni bir kez daha yırtmayı başarır; Jonas dokuz 

canlıdır. 

İçim Sıkılıyor Evet 

Sanatoryumdan çıktığında çok ciddi biçimde klostrofobi yaşamaya 

başlar. 1953 yılından itibaren, şiddetli ve sürekli bir iç sıkıntısıyla 

mücadele etmesi gerekmiştir. Yaratmak için, işe yaramaz ciğerler, 

öksürük nöbetleri ve iç sıkıntısını yenmelidir. Kendini yeniden 

disipline etmeye çalışır: “ ‘Gerekli’ sözüne son. İnsanîleşmek için ruh 

siyasadan tamamen uzak tutulacak. Klostrofobisi olan biri –ve 

komediler yazılacak. Ölümle hesaplaşılacak, yani ölüm kabullenilecek. 

Kendini gösterme kabul edilecek. Bu iç sıkıntısından ölmeyeceğim. 

Eğer ölürsem, bitmiş olacak. Ölmezsem, son derece sakınımsız 

davranacağım. Başkalarının yargısını kabul etmek yeterli. 

Alçakgönüllülük ve kabul etme, iç sıkmasının tek tıbbî ilacı.” [3 218] 

Sebepsiz kaygıların esiri, tasalı, paranoyak, eleştirilmeye tahammülsüz, 

verimsiz bir adama dönüşmüştür Jonas. Yazılarının politik tonu 

zayıflar. Bu dönemin ardından yayınladıkları insanî temalar, ruhsal 

tahliller ve tasvirler içeren, politikaya dolaylı olarak değinen 

ürünlerdir. 1954’te yayınlanan Aymaz’da [16] başkaldıran insanın yol 

göstericisi Akdeniz’i hatırlatır, doğa ve insana ilişkin hiçbir şeyi 

yadsımayan ölçülü ve ışıklı Antik Yunan düşüncesine uzanır. 

Kitapta toplanan metinler yazılma zamanları açısından Jonas’ın 

yazınsal etkinliğinin orta yerine yayılırlar, acılı eleştiri ve kahır 

ifadelerinin ardından umutları yeşertmeyi ihmal etmez, aynı dönemde 

yazılan diğer kitaplarla ortak düşünceler taşır, onları başka şekilde 

ifade ederler. Aile İçinde Küçük Bir Kavga ve Ölümle Flört’te 

geliştirilecek düşüncelerin önceden ifade bulduğu Badem Ağaçları 

(1940) öyküsünde yalnız iki güç bulunduğunu, bunlardan kılıcın her 

zaman diğerine, tine yenik düşeceğini kesinler. İsteği hiçbir zaman 

kılıcın önünde eğilmemek, tinin hizmetine girmeyen güce bundan 

böyle hiçbir zaman hak vermemektir. Prometeus Cehennemde 

(1946) başkaldıran insanın nasıl büyük engizitörlerin eline 

düştüğünün bir öyküsüdür. Prometeus geri gelecek olsa bugünün 

insanları onu insancıllık adına kayaya çivilerlerdi. [16 54] Ardından yine 

ışıklı imgelere dönülür; altı yıldır içinde bulunulan cehennemden 

çıkılmıştır artık, umutlu bir rüzgâr eser. Helen’in Sürgünlüğü (1948) 

Ahlaklı Asi’nin tezlerini müjdeler. Olgun döneminin kelimeleri: 

Doğruluk, ölçü, sınır, adalet, güzellik, aşk, özgürlük ortaya çıkar. Yine 

Akdeniz’in güneş trajiği ile sislerin trajiğini karşıtlık içine koyar. 

Yunanlılar umutsuzluğa güzellik içinden varmışlar, çağımız ise tam 

tersine umutsuzluğunu çirkinlik ve çırpınmalar içinde beslemiştir. 

Yunan düşüncesi her zaman sınır düşününe sığınmış, hiç bir şeyi uç 

38

noktasına dek götürmemiştir. Avrupa tam tersine tümlüğün fethine 

çıkmıştır, ölçüsüzlüğün kızıdır, güzelliği yadsır, bir tek şeyi, usun 

gelecekteki imparatorluğunu yüceltir. Sanatçının tutkusu özgürlük 

iken tarihsel düşüncenin tutkusu zorbalıktır; bu ikisi de dünyayı 

yeniden kurmak isterler. Kimi saatlerde donuk ve kurumuş dünyaya 

sırtımızı dönmek düşüncesi baştan çıkarıcıdır ama bu çağ bizim 

çağımızdır ve birbirimizden nefret ederek yaşamamız mümkün 

değildir. Bilgisizliğin benimsenmesi, bağnazlığın yadsınması, 

dünyanın ve insanın sınırları, sevilen yüz, güzellik... Yunanlılarla bu 

alanda buluşmamız mümkündür. Bu kez Truva değil çağdaş kentin 

korkunç surları güzelliği elimize vermek üzere yıkılacaktır. 

Gizlem (1950) başlıklı parçada, Jonas, saçmanın peygamberi olarak 

anılmasına karşı çıkar. Bir insanın yapıtları çoğu zaman özlemlerinin 

ya da sapmalarının öyküsünü çizer, hiçbir zaman kendi öyküsünü 

çizmez, hele yaşamöyküsel olduklarını ileri sürdükleri zaman. Hiçbir 

insan kendini olduğu gibi çizmeyi göze alamamıştır. O, çağının 

sokaklarında bulduğu bir düşün üzerinde uslamlamaya girişmiştir 

yalnız. Bu düşünceyi tüm kuşağıyla birlikte beslemiştir ve benliğinin 

bir yanı da hâlâ beslemektedir. Ne olursa olsun hiçbir şeyin anlamı 

bulunmadığı ve her şeyden umudu kesmek gerektiği düşüncesiyle 

nasıl yetinebilir? O onursuzluğa karşı savaşmaya hiç ara vermemiştir. 

Yoksayıcılığın en karanlık noktasında yalnızca bu yoksayıcılığı 

aşmanın nedenlerini aramıştır. Eskülos sık sık umutsuzluk vericidir, 

gene de parıldar ve ısıtır. Evreninin ortasında bulduğumuz şey cılız 

anlamsızlık değil gizlemdir, yani gözümüzü kamaştırdığı için zor 

çözdüğümüz anlamdır. Bizim görevimiz de ölmeden önce tüm 

sözcükler içinden onu adlandırmaya çalışmaktır. 

Aynı Yerde Dolandığımdan Olacak 

Clamence her şeyden önce uzun soluklu planların tasarlayıcısı, 

başından sonuna ince ince hesaplanmış bir yapıtın yaratıcısıdır. Her 

kitabını uzun uzun düşünüp tasarlamakla, onları tekrar tekrar temize 

çekmekle kalmamış, gelecekteki yapıtını da çevrimler halinde 

kurgulamıştır. Defterlerindeki bir notta yapıtını beş diziye ayırır. Her 

dizide aynı temayı farklı tarzlarda yansıtmak üzere en az bir roman, 

bir deneme ve bir oyun yer alacaktır. O tarihte sadece ilk iki dizi 

tamamlanmıştır (Saçma: Yabani, Hayata Sarılmak, Evrenle Çekişme 

ve Aile Faciası; başkaldırı: Ölümle Flört –ve ekler, Ahlaklı Asi, Kibar 

Terörist) yeni projelerse yavaş yavaş olgunlaşmaktadır. [2 173] Mamafih 

ne teması aşk olan dördüncü diziye, ne de ‘düzeltilmiş yaratım’ı 

irdeleyeceği ve belki ‘sistem’ini ortaya koyacağı son diziye, dolayısıyla 

denge tanrıçası Nemesis’le ilgili anlatısına, yani başyapıtına 

girişebildiğini, bu yüzden bir ‘yaratıcı’ olup olmadığını sınayamadan 

öldüğünü biliyoruz. Clamence’e göre yaratıcı insanın toplumda 

önemli bir görevi vardı. Toplumda ortaya çıkan tepkinin karşıtı 

devrim değil, yaratımdı. Dünya durmaksızın tepki halinde olduğuna 

göre aralıksız devrim tehlikesiyle karşı karşıya idi. Eğer bir ilerleme 

varsa, bu ilerlemeyi belirleyen şey, her türden yaratıcının, devrim 

gerekli olmadan aralıksız olarak tepki ve tepkisizlik düşüncelerini alt 

eden biçimler bulmalarıydı. Bu yaratıcılar olmadığı zaman, devrim 

kaçınılmazdı. [3 123] 

Ne var ki yaratmak Clamence için zulme dönüşmüş, ona her zaman 

zor gelen yaratıcı halvet, ruh durumundaki çöküntüyle birlikte 

imkânsızlaşmıştı. Yaratamamak düşüncesi ise başlı başına bir 

işkenceydi. Zamanla Clamence planlarını değiştirdi ve son üç diziyi 

harmanlayıp bir tek katman olarak yeniden kurguladı. Üçüncü 

katmana ait olacak eserlerden sadece birinin parçaları ölümünden 

yıllar sonra ‘Dönülmez Akşam’ [19] adıyla derlenip yayınlanacaktı. Bu 

katmandan önce ise, Clamence, ‘Zamanımızın Bir Kahramanı’ ile 

yargı ve sürgün temasını işleyecekti. [3 185] 

Zamanımızın Bir Kahramanı 

İlk taslakta Dönülmez Akşam’la birlikte üçüncü diziyi oluşturan 

Zamanımızın Bir Kahramanı [17] (1956), kolay çözümleme 

girişimlerine meydan okuyan şu yoğun metin, Clamence’in sağlığında 

yayınlanan son romanı, herhalde onun başyapıtıdır. Diğer yapıtlarının 

39

aksine kuzeyde, nemli ve karanlık Amsterdam’da geçer. Sıklıkla 

denizcilerin takıldığı Mexico City barında Jean Baptist Albert, kendini 

henüz tanımadığı bir adamın masasına davet ettirdikten sonra 

incelmiş bir burjuva aydın olduğunu tespit ettiği muhatabına 

öyküsünü anlatmaya başlar: Bir zamanlar Paris’te hayat oyununu 

büyük bir doğallık ve ustalıkla yürüten, toplum içinde parlayan, saygın 

bir insan, sosyal ve cinsel açılardan tasasız bir hayat sürmekte olan 

başarılı bir avukattır. Derken bir Kasım gecesi Royal köprüsünde bir 

kadının suya düştüğünü fark eder, ancak ona yardım etmez ve yoluna 

gider. Başka bir gece Sanatlar Köprüsü’nün orda kahkahalar duyar, o 

ana kadarki memnun, sorgusuz ve günü gününe yaşayışı sona erer. 

İnandığını ve yerine getirdiğini iddia ettiği, esasında bir gösterisini 

sunup durduğu ahlak ile ilgili ikiyüzlülüğünü kendine itiraf etmek 

zorunda kalır. İnsanların hayranlığına layık olmadığının, onların 

yargısına karşı savunmasız kaldığının ayırdına vardığı, yaşamının 

çocuksu basitliğini ve suçsuzluğunu, dolayısıyla kıvancını kaybettiği 

için mutluluğunu da yitirir. Sonunda Amsterdam’a gider ve 

suçluluğunu benzerlerine, yani herkese yayarak hafifletmeye koyulur. 

Kendi durumunu tüketici biçimde deşifre ederek karşısına aldığı 

benzerlerine bir ayna tutar. Böylece gülüşü kesmek için kendisi daha 

ahlaklı ve sorumluluklarını sırtlayan bir adam olmak yerine, geri kalan 

herkesi de kendi düşmüşlüğüne ortak etmek yolunu seçer. 

Zamanımızın Bir Kahramanı büyük ölçüde Ahlaklı Asi’nin 

yayımından sonra Kötü Zamanlar ekibiyle patlak veren polemikten 

kaynağını almış görünür. [29, 25] Clamence, “Modern tutumun ve 

günahın bu tuhaf ve yanlış laik vicdan azabıyla değerlendirilmesini 

alaya alan bir anlatım biçimi” [3 206] diye not düşmüştü defterine. 

Kitapta, çelişik görünse de, Albert’in vazgeçemediği adamsendecilik 

(‘Parisliler ve çağımızın insanının pasifliği için tek cümle: Sevişti ve 

gazete okudu.’ [17 5]) kadar, içini kemiren tüm-suçluluk/tümsorumluluk 

da eleştiriliyordu. Tüm-sorumluluk, savaş sonrası Fransız 

Varoluşçuluğunun toplumsal olaylarda yan tutmamayı lanetlemekte 

kullandığı argümandır. Ortada adı konan bir suç ya da günah yoktur 

ama herkes her şeyden sorumludur: Eylemlerimizde 

yaptıklarımızdan, eylemsizlikte de yapmadıklarımızdan sorumluyuz. 

Ve bu şematik ahlak kuralı gerekli yerlerde içi istendiği gibi 

doldurularak bir yargılama ve suçlama ilkesi olarak kullanılır. 

Clamence bu konuda Varoluşçularla aynı çizgiye gelmez. Savaş 

sonrasında işbirlikçilerin cezalandırılmalarıyla yüzleştiğinde yargıda 

affediciliği ve ılımlılığı savunmaya başlamıştır. Ölümle Flört’te ne 

Nazileri ne de onlara karşı mücadele etmeyenleri suçlamıştı; kötülüğü 

gerçekleştirenler ortada yoktur, kötülük bir hastalık, bir mikrop 

olarak temsil edilir; ondan tek tek insanlar değil varoluşsal koşulumuz 

sorumlu gibidir. Sorumluluk düşüncesi ise eyleme dönüştüğü oranda 

değerlidir, kendini ve bütün insanlığı her şeyden sorumlu ilan ederek 

vicdan azabıyla kıvranmak ve kendini bir parça rahatlatmak için 

başkalarını da sürekli olarak suçlamak aşırılığı da Clamence’in yolu 

olamaz, bu anlamda Kötü Zamanlar’ın suçlamasını iade ettiği iddia 

edilebilir: Vicdanınızı rahat tutabilmek için mahkûm etmek 

zorundasınız, size bir suçlu gerek. Bu siz değilseniz, demek ki bütün 

evrendir. Kendinizi mahkûm etmeye mahkûm etmişsiniz. [25 96, 56, 62-3, 

66, 68] 

Ama Zamanımızın Bir Kahramanı bu ana başlıklarla yetinmez, insan 

ruhundaki ikiliğe dikkat çeken Albert, her davranışının altında yatan 

bencillik ve düşüklükleri ifşa etmekte isteklidir. ‘Adet yerini bulsun 

diye’ yürütülen yapmacık ahlak ve toplumsal yaşam didik didik edilir. 

İthamlar kesintisizce yığılır, insanı soluksuz bırakırlar. Albert 

karakteri yer yer Clamence ile üst üste düşse, hatta onun karikatürünü 

çizse de kendisiyle tam olarak örtüşmez; o daha ziyade bir derleme 

gibidir, eleştirisinin okları kendisi dâhil muhitindeki bütün 

benzerlerine savrulur. Sanki ikiyüzlülük günahlarının, ikiyüzlü bir 

ahlakçılığın, ya da oyunsal bir yüce gönüllülük gösterisinin ardında 

yatan esas insanî zayıflıkların ve kötülüklerin mevcut bütün 

bedenlenmelerini tüketici biçimde ardarda koymak istemiştir. Sanki 

Clamence mahkemesinde cezaları da birleştirmek üzere suçlamaları 

birleştirmiştir. [25 85] Ölümüne korkulan yargıç ise tanrı değil 

insanlardır, zira suçluluk yaratmak ya da cezalandırmak için tanrı 

gerekli değildir. Bunun için insanlar yeter. Tanrının yaratabileceği 

ancak masumiyettir. [3 120] 

40

Romanda Albert’in muhatabı hiç konuşmaz, şüpheli biçimde eksiktir. 

Çünkü bu muhatap romanı okuyanın kendisidir; ayna aynı zamanda 

bize karşı çevrilmiştir. Jean Baptist Albert, hiçbir yargıya 

dayanamayan yasasız kişileri ilençlerle kaplayan; taşlar, sisler, 

kokuşmuş sular çölüne sığınmış biri, kötü zamanların boş 

peygamberi (Çöldeki Vaftizci Yahya [29 144]), tüm-günahkârlığı, 

insanoğlunun düşmüşlüğünü haykırır. Tövbekâr-yargıç Albert’in 

yargısı acımasızdır. Hepimizi tövbeye çağırsa da esasında harekete 

geçmeyi salık vermez, kendisi de kılını kıpırdatmaz; neyse ki her 

zaman çok geçtir. Vaftizhanesinde, yani Amsterdam’ın kanallarında, 

kurtuluş, yardımına gelen olmaksızın boğulmuştur. 

Kitap belki Paris burjuvasının bir tarihini de içerir. Kendine güvenini 

yitiren Albert önce bir ahlaksızlık teşhirine girişir. İkiyüzlülüğünü 

açıktan yaşayacak ve ahlakı yadsıyacaktır. Kendini yargılardan 

koparmak, gülmeleri önlemek için kendini genel alayların içine 

atacaktır. Öcünü insanlık düşününü herkesin gözü önünde 

aşağılayarak almak ister. Ancak bir gün okyanusta bir karaltı görüp 

onu ceset sanınca anlar ki köprüdeki kadının çığlığı deniz gibi her 

yere yayılmış, Albert’in şanlı yaşantısını sona erdirmiştir. Boyun 

eğmek, suçunu tanımak gerekmektedir. Çağdaşlarının gülüşüyle aynı 

çizgiye gelebilmek için kendini tövbekâr-yargıç yapmak zorunda kalır, 

böylece kendini tanımaya geçer. Clamence Cezayir’in basit insanları 

üzerinden nasıl ‘İnsan’ın büyüklüklerini örneklediyse, kendisini de 

dâhil ettiği Paris burjuvasında da onun en zavallı halini kurgular. 

Albert’in her davranışının altında görünürdeki amaçlarının zıddı 

yatmaktadır. 

Herkes neye mal olursa olsun suçsuz olmayı istemektedir, 

bağışlanmayı, açıkçası sorumsuzluğu isterler. Utanmadan 

yaradılışlarını, ya da rastlantıları özür olarak ileri sürerler. Hıristiyanlık 

büyük bir temizleme kurumu olarak başlatılmış, ancak bu topu topu 

üç yıl sürmüştür. Tanrı sağır edici sessizliği içine gömülmüştür: İsa 

suçluluğunu bildiği için ölümüne razı olmuş giderken de bağışlamayı 

dudaklarının arasında götürmüştür. “Gerçekte hiç kimsenin 

suçsuzluğunu onaylayamayız. Herkesin suçlu olduğuna gelince, buna 

evet, hem de gözümüzü kırpmadan.” “Her insan başkalarının 

suçlarının tanıklığını eder,” Albert’in umudu budur. [17 59] Cehennem 

çemberlerini andıran Amsterdam kanallarının merkezinde ağındaki 

bir örümcek gibi avını bekleyişi bundandır: Temize çıkmak için 

kişinin kendi kendini suçlaması yetmez; bir suçlama yolu gerekir. 

Ancak Albert’in muhatabı sadece yargıya dayanamayan insanlardır: 

‘Bir yasaya ayak uydurabilen kişi, inandığı düzende onun yerini alan 

yargıdan korkmaz. İnsanların en büyük korkusu yasasız 

yargılanmaktır. Biz işte bu korkunun içindeyiz. Hepimiz birbirimizin 

yargıcıyız ama ortada yasa yok. Yargılamanın sebebi belirsiz. İnsanlar 

yasasız yargılanmaktan korkuyorlar. Tabiî dizginlerden yoksun 

olunca, yargıçlar gemi azıya alıp, lokmaları çifter çifter yutarlar, 

öyleyse onlardan daha hızlı gitmeye çabalamak gerekir öyle değil mi? 

Bu da ne karışıklıktır öyle. Peygamberlerle tansıklar yaratanlar çoğalıyor, 

iyi bir yasa ya da kusursuz bir düzenle, yeryüzü boşalmadan 

bu işin içinden çıkmak için uğraşıyorlar. Neyse ki ben işin içinden 

çoktan çıktım. Ben hem başlangıcım hem de son, işte bildiriyorum 

yasamı. Kısacası tövbekâr-yargıcım.’ [17 63] 

Kitabın içeriği burada ele alınan temalarla sınırlı değildir, belki de bu 

temaları doyurucu biçimde tartışmak için kitabın kendinden daha 

kalın ciltler gerekir. Bir çırpıda bir araya yığılan ayrıntıların bolluğu 

kitabın ana hatlarını da belirsizleştirir. Yine belirsiz kalan bir husus 

Clamence’in ahlak ile ilgili tutumudur. Ölümle Flört’te suçsuzluğu 

yadsımıştı. Ahlaklı Asi’de, yüzyılın sularında keyfî ve acımasız bir 

yargılama yüzerken, Clamence, yargıyı dizginleyecek ortak bir yasa 

bulmak ister. Dünyevî ve ölçülü bir yasa oluşturulacak, ölçü ve 

konsensüse boyun eğme yani toplumsal sözleşme sayesinde düzene 

kavuşulacaktır. Ancak tanrısız olduğu için elinde ahlakı ya da yasayı 

savunacak araçları da yoktur. Anlaşılıyor ki suçluluğu empirik yoldan 

bulgulamaya girişir: Albert bir ahlak hissiyle donatılmıştır ve bunu 

yadsımak çıkar yol değildir, ancak acımasız bir tüm-yargı haline 

getirmek de doğru değildir. Gereğinde merhamet de yerini 

41

ulabilmelidir. Zamanımızın Bir Kahramanı’nın eleştirisi gönüllü 

sınırları ve eylemi kabul etmeyen ama vicdan azabı içinde dört bir 

yana saldıranlara yönelir. 

Gözlerim Semalarda 

Jean Baptist son öykülerini ‘Gözlerim Semalarda’ adlı kitabında [18] 

(1957) toplamıştır. Cezayir çölleri, Paris ve Güney Amerika kitaptaki 

öykülerin dekorunu oluşturur. Ahlaklı Asi’nin polemiklerinden 

bunaldıktan sonra kafasını rahatlatmak için yazdığı öykülerdir bunlar, 

ancak yine de zihnindeki siyasi sorunlar etrafında dolanırlar. Ahlakî 

ve politik belirsizliklerle ilgili farkındalık kastî biçimde belirsiz 

bırakılmış metinlerde yansıtılır. [34 10] ‘Aldatan Kadın’daki 

kahramanlar (Cezayir’in derinliklerine, çöldeki Arap yerleşimlerine 

doğru rahatsız bir iş gezisine çıkan Marcel ve ona eşlik eden karısı 

Janine) gerçek hayattan alınmadır. Janine, Marcel’in kendisine 

gereksinimi olduğunu, kendisinin de bu gereksinime gereksinimi 

olduğunu bilir ve bununla yaşar. Sadece yalnızlıktan kurtulmak için 

birliktedirler. Konakladıkları köyde geceleyin dilsiz bir çağrı kadını 

çölden çağırır. Dışarı çıkıp uzanıp giden çölün karşısında yıldızlara 

bakar, onların dönüşüne karışır, yavaş yavaş en derin varlığıyla 

birleşir, evrenle birliğini kurar. Yaşam koşturmacasının arasında en 

sonunda durmuş ve köklerini yeniden bulmuştur, gecenin suyu 

Janine’in içini doldurur. Cezayir’in sert doğası şahsında evrenle 

bütünleşerek kocasını aldatmıştır. 

‘Dönme ya da Karışık bir Kafa’ birinci tekil şahıstan aktarılan bir 

öyküdür. Kahramanımız bir misyoner olarak çöle gider ama ordaki 

yabani kabile tarafından dili kesilir ve köle yapılır. O da güce 

tapınmaya başlar, onların inançlarını benimser ve gelecek olan yeni 

misyoneri öldürmek için bekler. Pis Avrupa ve yalancı hocalarıyla 

görülecek bir hesabı vardır: “Öldürdükleri doğru değildi, inanmayı 

yadsıyorum, doğru kişiler yoktur, amansız gerçeğin hüküm sürmesini 

sağlayan kötü efendiler vardır yalnızca. Evet, yalnızca put tutuyor erki 

elinde, bu dünyanın tek efendisi o, kin de buyruğu...” [18 42] 

‘Dilsizler’de fıçıcı atölyesindeki grevin başarısızlığı anlatılır. İşçiler 

yenilginin üzüntüsü içindedirler ama kızı hastalanan patronun da bir 

insan olduğunu teslim ederler. ‘Konuk’, Daru’nün Cezayir 

savaşındaki dramını anlatır. Öğretmen Albert kendisine kolluk 

güçlerine teslim edilmek üzere bırakılan Arap sanığı teslim etmeyi 

reddeder, ona yolu tarif eder ve onu kendi özgür iradesine bırakır. 

Arap da gider teslim olur. Ertesi gün Albert bir mesaj alır: 

Kardeşimizi teslim ettin cezasını çekeceksin. Öğretmen misafir 

olduğu ülkede kimseye yaranamamıştır; ne yerlilere ne Fransızlara. 

‘Albert’ öyküsü de otobiyografiktir. Kahramanımız, ressam Albert 

başarıyı yakaladıkça sevenleri, ailesi ve işi arasında kalır, sıkıştıkça 

sıkışır ve resim yapamaz hale gelir. En sonunda evde bir ara kat 

yaratır ve çalışmaya koyulur. Günler boyunca kendini kaptırarak 

tamamlayabildiği eseri yalnızlık mı dayanışma mı (solitaire/solidaire) 

olduğu anlaşılamayan bir kelimeden ibarettir. Hayranlarının kuru 

kalabalığında yalnız kalmıştır. Sadece başarıda yanında olan insan 

kalabalığı hem sürekli eleştirir hem de yeni eserler vermesini engeller. 

Kitabın Güney Amerika’da geçen son öyküsü ‘Büyüyen Taş’ 

mühendis Albert’in öyküsüdür. Baraj yapmak üzere İguape’ye giden 

Albert yerlilerin Hıristiyanlık öncesi inanışlarını da içeren 

bağdaştırmacı Hıristiyanlığıyla karşılaşır. Tanıştığı bir yerli yerel bir 

dinî merasimde bir adak olarak ağır bir taşı sırtında kiliseye 

taşıyacaktır. Ne var ki bir önceki gece çılgın eğlencelerde kendini 

dansa kaptırır ve yorgun düşer. Ertesi gün taşın altında çöker kalır. 

Kahramanımız taşı sırtına alır, fakat tanrının evine değil, ordaki en 

fakir eve, önceki gece arzuların güdülediği bir ritüelin gerçekleştiği 

eve gidecektir. Taşı oradaki ritüel ateşinin hâlâ tüten külleri üstüne 

atar ve ateşin çevresinde oturan yoksulların yanına davet edilir. 

İnsanın sürgünlüğü ama aynı zamanda tek krallığıdır bu dünya. 

Cezayir olaylarından sonra Daru her yerde sürgündür; insanlığın geri 

kalanı gibi. Sömürgeci yönetimin baskılarını da, ayrılıkçıların 

uyguladığı şiddeti de kabul edilmez bulmaktadır. Eski bir Arap 

arkadaşı ona, Almanlara karşı direnişte şiddeti kabul ettiği halde 

42

neden Cezayir’deki direnişçilerin şiddetini reddettiğini sorduğunda, 

cevabı Fransız kimliğinle ilgili farkındalığını yansıtır: ‘Nazilere 

direnişte şok olmadım zira Fransızdım ve ülkem işgal altındaydı. 

Cezayir direnişini kabul etmeliydim ama Fransız’ım!’ [34 183-4] 

Daru’nün çatışmadaki tepkisi tarafsız değildir, ailesinin güvenliğini ön 

plana almıştır. Ancak 1956’daki ateşkes çağrısının başarısızlığının 

ardından köşesine çekilmeye razı olur ve etkinliğini bireylere yönelik 

yardım faaliyetine indirger. Cezayir olaylarıyla ilgili yazılarını ihtiva 

eden makale derlemesinin yayını da dikkat çekmez. Tarihe karşı 

geldiğinin, etkisiz kalacağının farkındadır. Cezayir kopuşa doğru 

sürüklenirken Daru, ailesini Fransa’ya taşıma çalışmaları içine girer. 

Daru hayatının son yıllarında çok az şey yayınlamıştır. Edebî 

etkinliğini azaltmış, tiyatronun keyifli sosyal ortamında kendini 

rahatlatmaya geçmiştir. Bunun iç sıkıntısından ve yalnızlıktan bir 

kaçış olduğu söylenebilir. Daru’ye göre tiyatrodaki karşılıklı 

bağımlılık, alçakgönüllülük ve mizah hissi ile kabul edildiğinde 

mesleğin dayanışmasının temelidir. Tiyatroda bireyler özgürlüklerini 

yitirmeden birbirlerine bağlıdır ve bu, geleceğin toplumu için de fena 

bir formül değildir. [34 30] Tabiî tiyatro Daru için şahsî ütopya adası 

olmakla kalmaz; ünlü aktrislerle gönül ilişkileri kulaktan kulağa 

fısıldanmaktadır. Bu dönemde yeni oyunlar yazacak kadar da kendini 

yormayacak, aralarında Ecinniler’in de olduğu bir seri uyarlama 

hazırlamakla yetinecektir. 

1960’ta yol kenarındaki asırlık bir meşe ağacına bindirip yamulmuş 

bir otomobilden yeşil çayırlara savrulan cesetler arasında 

bulunduğunda çantasından çıkan Dönülmez Akşam’a ait 

müsveddeler her ne kadar bağımsız bir roman gibi yazılmışlarsa da, 

hemen tümüyle otobiyografik malumat sunarlar. Daru’de eksikliğini 

çektiğimiz gerçek günlüklerin yeri bu notlarla doldurulmaya 

çalışılmıştır. Daha sonra yayınlanan defterleri ve yolculuk günlükleri 

daha ziyade düşünceler ve yapıtlarla ilgili notlar içerir; gündelik hayatı 

ve aşklarıyla ilgili yeterli bilgi nakletmez ve bize çok az magazin verisi 

sunarlar; pek yazık. Haşlanarak pişirildiğinde acı çekmeyen istakozları 

kadınları tavlamak için nasıl tereyağında kızarttığını utanmazca 

yazacak değildi herhalde. 

Lanetolasıcapis 

Jonas’ın edebiyat hususunda bazı ilkelere uymaya özen gösterdiğini, 

ayrıca üslup mevzuuna da önem verdiğini biliyoruz. Vahşi 

hayalgücünü dizginleyerek bu kalıpların içine zorla hapsetmeye 

çalıştığını da defterlerinden okuyoruz. Hacim bakımından kitapları 

incedir. Sanki hep sıkılmıştır yazı yazarken. Bir metni arzu ettiği edebî 

yetkinliğe ulaştırmak için hayattan el çekip kapandığı yazın 

manastırında, tanrılaştırdığı yaratıma ibadet etmekle geçirilen zaman 

onu herhalde çok yoruyordu. Belki de bu yüzden o da kısa kesiyordu 

tekrar tekrar yazıp temize çektiği kitaplarını; yoksa yazamayacaktı. 

Kâtibesinin kalemini çalakalem çalıştırıp akşama kıymetli misafirlerini 

ağırlamak üzre yemek salonuna gidemeyecekti. Ama belki de ince 

düşünmenin yanı sıra ruhundaki bir tutukluk, üretimine kuruluk ve 

kısırlık olarak yansıyordu? Belki sorun onun edebiyat yapmayı 

‘öğrenmiş’ oluşundaydı. Jonas’ı kötü yazar, dil açısından özensiz ya 

da sıradan olmakla mı itham edecektik? Edebî becerisi tartışılmaz 

doğrusu, kimi zaman duru ve sade kimi zaman da metaforlarla yüklü 

şiirsel bir anlatımı vardır. Evet, belki şiirli dili edebiyatın klişe 

imgelerine sıklıkla yönelmiş olabilir, ama o alışılageldik imgeleri 

ardarda sıralamakla iktifa etmemişti. Özellikle doğa sahneleri 

kitaplarının dramatik ilerleyişini ve düşünsel bağlantılarını 

oluşturmakla kalmıyorlardı, belki de bu kitapların esasoğlanı doğa idi? 

Esasında bütün kitaplarını tekrar tekrar okumuş biri olarak 

söyleyeyim, ilk bakışta renksiz görünen bu kitaplardan sıkılmazsınız. 

Kurgular çok karmaşık ya da karakterler incelikli olmamakla beraber 

Jonas’ın her parçasının kendine göre bir ‘öykü’sü vardır. Olay örgüsü 

ya da kişiler değil, bir denemecinin işlediği düşünceler kitapları çekip 

götürür. Jonas benliğinde özümsediği tartışmaların gerilimini 

kitaplarına ustaca yedirmek hedefine ulaşmıştır. Zira bunlar asla birer 

deneme, basit birer düzyazı parçası değildirler. 

43

Biraz Daha Yakına Çağırıyorum O Zaman Siz Kavrayışlı 

Felsefe Okurunu 

Evet, bugün sizinle bir gencin hayatını sayfa sayfa açacağız; onunla 

Cezayir’in tozlu sokaklarında koşturup, tuzlu denizine batacak, 

oradan Orta Avrupa karanlıklarına ve Amsterdam’ın liman 

bölgelerine doğru yol alacağız. Şimdi buraya kadar büyük bir gayretle 

yorumsuz aktardığımız [Eh, evet, ama sadece seçimde.. Tamam, 

kurguda yorumumuz.. O kadar abartmayın.. Nihayet.. Ama bakınız..] 

görüşlere daha yakından bakacağız. Bırakınız, bırakınız kendinizi de 

bir gencin düşünce hayatını anatomik kesilerle tel tel, katman katman 

açalım şimdi. Onun doğrusal öyküsünü bırakalım da artık 

düşüncelerimiz bu dağ doruğunda tutuldukları zincirleri kırsınlar, 

aksınlar yazık yeter, çok üzmeyeceğim, belki bir parçacık üzeceğim 

seni ama çok değil, seni ey düşünmeyi sevmeyen okur, zaten yeteri 

kadar üzülüyorsun, gözlerinden yaşlar akıyor (Bozulan gözlerindi 

sebep), çağrışımsal düşünmüyor muyuz, imgeleri yardıma çağırdık bu 

gece, sabahlara kadar imge şelalelerinde dünyanın anlamını çözer gibi 

olacağız, Diego Grand, büyük insancı ve duygusal felsefenin 

yumuşak yastıkları, evet orada kalmıştık, hatta görülecek ki bir dakika 

ayrılamamıştık. Yumuşak yastıklar, evet! Nasıl olur ama o hakikat 

uğruna işte görülmedi mi yalnız bırakıldı? İlk bakışta evet ama hayır! 

Bilakis kucaklandı; Pamuk Yastık almıştı hatırlatıyorum: Pamuk 

Yastık. Buraya döneceğiz sabırsız okuyucu, şimdi bir küçük 

hesabımız var. Hayata Sarılmak idi değil mi? Bu kitaba geri dönmek 

ister misiniz? Bazı noktalara aklınız takılmadı mı? Esasında ben hiç 

dönmeden kaçıp gitmek istiyorum. Ama osilatif varlığım bugün biraz 

acı istiyor, göz kanlanması ve beyin yumuşaması olmasaydı sanki 

kışın hiç nefes almadan ve günde sadece bir zeytin yiyerek yaşayamaz 

mıydım? 

Yaşayamazdım 

Evet, Grand, Hayata Sarılmak’a yazdığı ön notta yüzyılımızda dağınık 

olarak bulunabilecek bir saçma duyarlığı ele alıp onu ama bu sefer bir 

bulgu değil bir çıkış noktası olarak kullandığını, yorumunun geçici bir 

yanı olduğunu bildiriyor. [8 11] Saçma olarak adlandırdığı bu belirsiz 

düşünsel koşuldan kurtulmak isteği içinde olduğunu en baştan 

bildiriyor. Yine aynı notun devamında kitabına hiçbir metafizik, 

hiçbir inanç katılmamış olduğunu iddia edebilmiştir. [8 11] 

İnsan durumunun saçmalığı düşüncesi metafizikten azade olabilir 

miydi? Ya da herhangi bir konuda söz söylemek metafizik hususlarda 

bir kuram oluşturmak anlamına gelmez mi? Gelir mi? Gelmez mi? 

Gelir mi? Gelmez mi? Gelir mi? Gelmez mi? Gelir mi? Gelmez mi? 

Gelir mi? Gelmez mi? Gelir mi? Gelmez mi? Gelir mi? Gelmez mi? 

Herhangi bir konuda söz söylerken üçüncü halin olmazlığını iddia 

etmeden, dolayısıyla inançlarımızı tespit etmeden nereye kadar 

ilerleyebilirdik? Kullandığımız dil ve kelimelerden başlayarak her 

şeyin verili olduğu bir bağlam içinde, öğelerimizin çoktan fona karışıp 

fark edilmez olmuş belirsiz inançlar üstüne inşa edildiğini 

hatırlamamız yeterli. Grand yaşamın saçmalığını ortadan kaldıracak 

türde bir tanrının varolduğu, vahyin hakikate ulaşma adına kendine 

has bir geçerliliği olduğu önermelerine açık kapı bırakıyor olsaydı 

tartışmasını kısa kesmek zorunda kalacaktı. Ama bu olasılıkların reddi 

onun temel kabullerinden biriydi. Grand’ın mantık hususundaki 

yetersizliğine uzun uzun değineceğimiz için şimdilik niyeti tespit 

etmekle yetinelim: Esasında bu pasajı kendisini kitapta bir taraf 

olarak değil sonsuzdaki bir gözlemci olarak konumlandırmak istediği 

yolunda yorumlamalıyız. Grand kendini saçmaya bulaştırmak 

istemez; onu altettiği an dışında. 

Şimdi kitabın şemasını çizelim ve daha yakından incelemeye geçelim. 

Kitabın ilk ana-bölümü, ‘Saçma ve İntihar’ 7 

Grand’ın saçma akıl 

7 

Esas alınan çeviride yer alan ‘uyumsuz’ ve ‘çarpışma’ terimleri sırasıyla ‘saçma’ ve 

‘mücadele’ ile değiştirilmiştir. 

44

yürütmesinin ilk kesimini içerir. ‘Saçma Duvarlar’ alt-bölümünde 

insanın kavrayışının sınırlılığı ve dünyanın usa uymazlığı irdelenir, 

sonra ‘Felsefece İntihar’da da kavramsal bir açımlama yer alacak ve 

‘Saçma Özgürlük’te sonuçlar çıkarılacaktır. Saçma İnsan başlıklı ikinci 

ana-bölümde Grand saçmaya beden vermeye girişir; saçma insanı 

örnekleyen çeşitli modeller geliştirir: Don Juancılık, oyun, fetih. 

Sonraki ana-bölüm Saçma ve Yaratım’da saçmayı yazın dünyasında 

araştırmaya girişir, felsefe ve romanı ele alır. Son ana-bölümde 

mitolojik Sisifos efsanesine göndermelerle kitap dramatik bir sonuca 

bağlanır. Kafka’nın yapıtıyla ilgili bir inceleme de kitaba ek olarak 

iliştirilmiştir. 

Mantığın Çilesi 

İlk iddiamızı hatırlatalım: “Düşüncenin bir sıkıntısının katıksız 

durumda betimlemesi yapılmıştır yalnızca.” [8 11] Ve bu sayede, inanç 

katılmayınca, kesin konuşmak mümkün olmuştur? “Gerçekten 

önemli tek felsefe sorunu intihardır!” [8 15] Allah’tan 

bahsedemediğimize, anlamdan, kozmostan, düzenden, bizi aşan 

anlatılardan söz edemediğimize göre, anlaşılan bu sebepsiz yaşamı 

yaşamaya değip değmeyeceğini hemen öğrenmemiz gerekecektir. 

Gelin de terimlere bir daha bakalım: ‘Gerçekten önemli’ söz öbeği 

burada intihar sorununun sorunlar arasında ayrıcalıklı bir mahiyette 

olduğunu belirtiyor; bu söz öbeğini açık ve anlaşılır varsayalım. Böyle 

ayrıcalıklı bir sorunun varolabileceği ihtimalini inkâr mı edeceğiz? 

Kanıtlayamayız da, çürütemeyiz de. [Asla?] [Bilmiyoruz.] 

[Bilemeyecek miyiz?] [Onu da bilemiyoruz.] [Belki de şimdiden 

bilebiliyoruzdur?] [Kim bilir?] [Peki bu böyle devam ederse bir satır 

ilerleyemeyecek miyiz?] [İlerleyemeyeceğiz.] [Nasıl ilerleyeceğiz?] 

[Basit: İlerleyeceğiz, o kadar. Düşünmek için kesinliklere ihtiyacımız 

yok ki.] [Kesinlik savından daha bu noktada vaz mı geçeceğiz?] [Daha 

öğelerimiz tanımlı değilse onlarla kurduğumuz denklemlerin 

doğruluğundan ya da kesinliğinden nasıl söz edeceğiz?] Bakın Grand 

az aşağıda ne diyor: “Gönlümüzle sezdiğimiz şeyler bunlar;” evet 

gönlümüzle... [Ama hay Allah, şimdi bu ne demek ola ki? Daha 

‘felsefe sorunu’ öbeğine gelemedikti, belki önce felsefeyi açıklarsak, 

‘gönül’ kelimesini de açıklayabiliriz?] [Tamam, ‘felsefe’ için bir tarif 

verebilecek misin?] 

[Bilgelik sevgisi? Psikolojik bir tanım ve bana göre çok uygun. Felsefe 

varolanın anlamı, amacı, yapısı ve insanın hayatıyla ilgili konular 

hakkında daha fazla ve daha doğru bilme arayışı değil mi? Bu tanım 

bilgiye ulaşmayı değil arayışı vurguluyor. Bir istekle yola çıkıyorsun, 

ne aradığından da emin değilsin, sonra bazı inançlara varıyorsun, 

elindeki zihinsel araçlarla hiçbir şeyin şüpheden muaf olmadığını 

görüyorsun, yolda kesin bilgi ve tanrısal hakikat taleplerini geride 

bırakıyorsun ve kendini yazarların ne demek istediklerine ve bunların 

başka nasıl söylenebileceğine, öykülerin güzel kurulup 

kurulmadıklarına bakmaklığınla buluyorsun... Felsefe ‘yapmanın’ 

ötesinde bir ‘felsefe’ bulamayacağım.] [O zaman biz de yaklaşık 

tanımlarla ilerlemeye razı olacağız, olmak durumundayız yoksa daha 

ilk cümleyi aşamıyoruz, yazılmış en mükemmel romanı yazmaya 

çalışırken ilk cümlede takılan Albert gibiyiz.] [Evet geçelim: 

‘Gönlümüzle sezdiğimiz...’ Evet, yani bize hoş görünenler mi?] [Hayır 

canım olur mu: Doğru görünenler, hakiki görünenler, kendiliğinden 

apaçık olanlar!] [Evet, doğru ya, gönlümüze hoş geldiği için bize 

apaçık görünenlerle karışık halde.] [Sen de hep kötümser taraftasın, 

bir an için düşüncenin ve kesinliğin olanağına onay ver.] [Peyki bir an 

için onay veriyorum ve bir ikinci deneme daha:] Gönlümüzle ilk 

cümlemizin doğru olduğunu seziyoruz, değil mi ya henüz tartışılıp 

derinleştirilmiş olmasa da bir parça hak veriyoruz, belki felsefenin 

aynı önemde bulunan başka sorunları olduğunu da düşünüyoruzdur 

ama yine belki yazar o sorunları intihar sorunuyla birleştirmiştir; değil 

mi ki mesela Stoalılar için fizik, ahlak ve mantık ayrılmaz bir üçlüydü; 

belki ontoloji, epistemoloji, mantık ve ahlak da Grand için 

ayrılmazmıştırlar? Esasında Grand sanki bu konuda o kadar derin 

düşünmemiş mi ne? Baksanıza takip eden şu cümleye, sanki demek 

ister ki felsefenin geri kalan sorunları ‘dünyanın üç boyutu’, 

‘düşüncenin kategorileri’ gibi oyunlar imiş, esas olan varoluşsal 

durumumuzu aydınlatmakmış? [E bu da bir yerde yukarıda 

söylediğime gelir.] [Onu ben söyledim yukarıda.] [Aman birimiz 

45

söyledikti işte...] Durumu aydınlatmak üzre Grand şunu müjdeliyor 

neyse ki: Aklımıza da aydınlık gelmeleri için derinleştirilmeleri gerekir 

bunların. [8 15] Şunu mu çıkarsıyoruz peyki: Önce gönlümüzle belirsiz 

önermelerin doğruluğunu seziyoruz, sonra ortak akla da apaçık 

hakikatler olarak görünebilmeleri için onları derinlemesine 

irdeliyoruz? Böylesi bir yöntemi herhangi bir zamanda açıkça 

düşünmüş müdür bilmiyoruz, ama Grand’ın bütün yapıtı boyunca 

süregiden düşünme yolunun bir olası tarifi olduğunu şimdi ben iddia 

etmekten çekinmeyeceğim. [Peyki sen Grand’dan daha kesin 

konuşmak için, Grand’dan daha Grandcı olmak için mucizevî bir 

zihinsel aygıta mı sahipsin?] [Argumentum ad hominem!] [Hiç de 

değil, bi dakka, bi dakka!] [Peyki tamam, soruna yanıt vereceğim: 

Hiçbir iddiam yok, görecenin alanındayız dedik ya, biz burda benlen 

mi ilgileniyoruz, bakalım Grand’ın nasıl iddiaları var, topu her 

zamanki iç-tutarlık çıkışına yuvarlayalım şimdilik.] 

Öncelik Sıralaması 

“Bir sorunun bir başka sorundan daha önce sonuçlandırılması 

gerektiğini neye göre kararlaştırmalı diye sorulursa, gerektirdiği 

eylemlere göre diye yanıt veririm. Hiç kimsenin varlıkbilimsel kanıt 

uğruna öldüğünü görmedim.” [8 15] Grand pratikten başlayıp temel 

önermelere yol alıyor. [Ya peki ne yapacaktı?] Oysa temel önermeler 

varolamaz. Epistemolojik ve ontolojik durum açıklığa kavuşmadıkça 

ya da bunlara yönelik kabul edilmiş bir paradigma bulunmadıkça... 

Materyalist bir bağlam öne sürelim, Grand ‘metafizik katılmamıştır’ 

derken örtük olarak bunu kastediyordu [Belki], ya da biz şöyle 

yorumlayalım: Dünya göründüğü gibi basit (Doğaüstü varlık ve 

süreçler yok), bilimin tarif ettiği gibi incelikli (İlk bakışta 

anlayamadığımız süreçlerle işliyor) ve nihaî olarak anlamsız; ölüm 

yakın, sebepsiz ve mutlak. Yaşıyoruz, kararlar almalıyız, ama her 

seferinde yeni ilkeler yaratmayacağız, kararlar almak için maksimler 

üretip toptan rahatlayacağız. Önce yaşamaya devam edip 

etmeyeceğimizi soruyoruz doğal olarak. Bağlam buysa [Bunun için 

örtük olanı satır aralarına yazmamız gerekti] devam edebiliriz. 

Takdir edilecektir ki eylemlerin zamansal önceliği konusu olumsaldır. 

[Argumentum ad populum.] Bu örnek özelinde de sadece stratejik bir 

sorundur ve pek çok olası durumda farklı sıralamalar yapılabilirdi. 

Mesela söz konusu eylemin önümüzdeki yüz yıl zarfında 

gerçekleştirilmesinin mümkün olmadığı kaydını eklersek intiharı 

araştırmak tam manasiyle gereksizleşir. Gözlemlenmiş verilerden 

kopuk bir gösterim mi oldu? O zaman daha ilginç bir noktaya temas 

edelim: Önermeyi anlamını bozmamaya çalışarak, bir ölçüde 

önermeler mantığının alışılageldik biçimlerini andırır tarzda yeniden 

kuralım: [Bir yalancı hedef yaratıyoruz, hedefi değiştiriyoruz, yapma!] 

Bir seri sorunun çözümü birer eylem gerektiriyorsa ve bu eylemler 

arasında bir öncelik sırası varsa, gerektirdiği eylem zamansal olarak en 

önde gelen sorun diğerlerinden önce açıklığa kavuşturulmalıdır. En 

iyi niyetli [!?] yorumla, terimlerimizin anlamları açık ve değişmez 

varsayılarak, önermemizin en az iki koşulunun bulunduğunu 

görüyoruz. Oysa daha sorunumuzun eylem gerektirip 

gerektirmediğini bilmiyoruz, zaten ileride göreceğiz ki bütün akıl 

yürütmenin hedefi bu, o zaman zaten baştan bunu bir varsayım 

olarak ortaya atıp ilerliyoruz, acaba bir fasit daire [Circulus in 

probando] içinde miyiz? Enteresandır, bu sadece bir önkoşul olduğu 

için eğer sonuçta doğru çıkarsa sadece olumsal olanın hatalı 

olmadığını ortaya koyacak, daha açık bir ifadeyle, zaten zamansal 

sıralamadan, yani bu tartışmanın öne alınıp alınmamasından söz 

ediyoruz, o zaman Grand sanki sırada önümüze geçebilmek için bizle 

pazarlık yapıyor: “Bakın” diyor, “En sonunda belki de haklı 

olduğumu göreceğiz, bir an önce intihar etmemiz gerektiği ortaya 

çıkacak, o yüzden şimdi beni dinleyin,” demek ki sonunu başından 

müjdeliyor. Oysaki en sonunda yolun intihara değil, aksine gittiğini 

bulacağımıza göre, elinde yemek tepsisi yüzü kızararak önümüzden 

geçmesi gerekecek. 

46

Gerek Yokmuş, Tartışılacak Şey Yokmuş 

Esasında biz ‘gerektirdiği’ değil ‘gerektirebileceği eyleme göre’ diye 

önermeyi düzeltmeliyiz. Eğer bu argümanı kabul edersek, eğer bir 

tartışma gerektirebileceği eylemlere göre daha ön sıraya alınmalıysa, 

bu sıralamayı asla yapamayız. Zira verilecek herhangi bir karar, 

aklımıza henüz gelmeyenler dâhil, çok ivedi eylemler gerektiriyor 

olabilir. Üçüncü halin olmazlığını sağlamalıydık. Ama yapamayız. 

[Belki de yapabiliriz.] 

Aslında Grand’ın bu öncelik sıralaması argümanını tartışması hiç 

gerekli değil, zira kitap onun, bizden sıra istemesine gerek yoktu. 

[Peyki biz her noktada böyle kılı kırk yararak bu kitabı nasıl 

bitireceğiz?] [Dur bir dakika devamı var.] İkinci cümleye gelelim, 

demek kimse varlıkbilimsel kanıt uğruna ölmemiş, en başta 

argumentum ad ignorentiam. [Argumentum ad ignorentiam!] Ama ya 

‘ben gördüm’ diyen biri çıkarsa? Dikkat edilecek olursa Grand 

olumsal bir kanıt çağırıyor, üstelik benzer bir örnekte ‘tanrı birdir’ 

diye diye ölenler düşünüldükte. [Yine hedef saptırıyorsun, hedefi 

değiştiriyorsun, sen ne laf anlamaz adamsın, adam ilerde açık kılıyor 

bunları, şimdi kesin bir dil kullanışı anlaşılır bir edebî incelik! Yahu 

biz bu kitapla işimizi nasıl bitireceğiz?] [Bitireceğiz, merak etme, 

dertlerimizi örnekliyoruz, böyle devam etmeyeceğiz, biraz sabret.] 

Aradaki satırlarda Grand mealen [Of!] diyor ki: ‘Mesela Galileo, iyi 

etti de sözünden döndü, o tarz düşünceler için ölmeye değmezdi 

çünkü. Ama yaşamın yaşanmaya değmeyeceği düşüncesiyle ölen nice 

insan tanıyorum.’ Keyfi kabullerin alanındayız [Bunu fark ettiğimiz iyi 

oldu], tikel bir örnekle ve diğer kanıtları saptırarak, bırakın kesinliği, 

ikna edici bir tümevarımsal düşünce bile inşa edilemez; otoriteler de 

bu konuda birleşecektir. [Argumentum ad verecundiam, hem de 

otoriteler uydurma!] Peki ya yaşamın yaşanmaya değmeyeceğini 

düşündüğü halde intihar da etmeyen yığınlar? Ya önemsiz meseleleri 

savunmak uğruna ölüp gidenler? Mesela Ahmet, Celil ve Kerim? 

Onların davası unutulup gitti mi? Hayır: “...yaşamın yaşanmaya 

değmediği düşüncesine vardıkları için ölen nice insanlar görüyorum. 

Çelişkin biçimde, kendileri için bir yaşama nedeni olan (Yaşama 

nedeni denilen şey, aynı zamanda çok güzel bir ölme nedenidir de) 

düşünceler ya da düşler uğruna ölüme giden başka insanlar 

görüyorum. Böylece ivedilikle yanıtlanması gereken sorunun yaşamın 

anlamı olduğu yargısına varıyorum.” [8 15-6] [Hoppala! Bir dakika, bir 

daha okuyalım, eksik bir şeyler mi var?] Biz bir ‘neden’den söz 

ediyorduk, sonra ‘anlam’ kelimesine tosladık. Anlam! Demek ki biz 

bu kelimeyi anlıyoruz, anlıyor olmalıyız zira tanımlanması yolunda 

hiçbir çaba gösterilmedi. Ama aslında anlamıyoruz, anlamaya 

çalışacağız, satırların arasına satırlar yazarak Grand’ın niyetini gayrı 

meşru yollardan tarif etmemiz gerekecek. [Hayır, bunu 

yapmayacağız!] [Biz?] Ama henüz soluklanmadan, aynı paragrafta 

daha da kötüsü geliyor, bütün temel sorunlar üzerine sadece ve 

sadece iki düşünce yöntemi bulunabileceğini öğreniyoruz: Söylenmesi 

gülünç olacak kadar açık gerçekler yöntemi ve yel değirmenlerine 

saldırma yöntemi. Böyle, zira bizim ‘coşkunluk’ ve ‘açıklığa’ aynı anda 

ulaşmamız gerekiyor ve bunu da ‘açıklık’ ile ‘içliliğin’ bir dengesi 

sağlayacaktır. Alışılageldik bilgiç diyalektik yerini sağduyu ile 

sevecenlikten doğan daha alçakgönüllü bir düşünce tutumuna 

bırakmalıdır. [8 16] [Hayırdır inşallah, neredeyiz biz? Bütün bu 

kavramlar: Coşkunluk, açıklık, içlilik, denge... Nereden çıktılar? 

Sırayla gelsinler, anlaşılır olsunlar.] [Tamam, sakin olalım.] Bu sadece 

bir giriş bölümü, şiir bu, burada her şeyi gönlümüzle seziyoruz, ama 

seziyoruz, katılıyoruz ya da katılmıyoruz: normatif. [Evet, oh!] Biraz 

rahat olalım, demek ki henüz heyecanlanmaya gerek yok, zira öyle bir 

rüzgâr hafiften esse de, bu bölümde kesinlik ya da mantıkîlik gibi 

iddialar yok henüz, arada savrulan kesin önermelerin esasında ileride 

açıklığa kavuşacak görece tavırları ifade ettiklerini kavrayabiliyoruz, 

sırası geldiğinde denemenin görece niteliğini öğreneceğiz. [8 17dn] Sığ 

bir yorumculukla burada çelişki ayırt edilebilir ama biz kendimizi 

kavrayışlı addedeceğiz. O zaman kitabın delillerini yer yer kurgulamak 

durumunda kalacağız. 

47

“Birçok nedenlerden dolayı yaşamın buyurduklarını yapar dururuz, 

bu nedenlerin birincisi de alışkanlıktır. İsteyerek ölmek, bu 

alışkanlığın gülünçlüğünün, yaşamak için hiçbir derin neden 

bulunmadığının, her gün yinelenen bu çırpınmanın anlamsızlığının, 

acı çekmenin yararsızlığının içgüdüyle de olsa benimsenmiş olmasını 

gerektirir.” [8 17] Anlaşılıyor ki biz esasında belirli bir intihar eden 

insan tipinden bahsediyoruz; denemenin sınırları en baştan 

belirtilmişti. [8 11] Sadece saçmadan muzdarip bir insandan 

bahsediyoruz, demek ki böyle bir tip var ve diğerlerinden 

bahsetmiyoruz. Ancak ne tuhaftır ki intihar kelimesini bütün 

genelliğinde kullanıyoruz. Bu denemenin konusu gerçekte intihar 

değil, “Saçma ile intihar arasındaki bağıntı,” hatta o da değil, daha 

spesifik olarak “İntiharın saçma için hangi ölçüde çözüm olduğudur.” 

[8 18] [Benim kafam karıştı doğrusu, ama en son açıklamayı kabul 

etmeyi tercih edeceğim.] Demek ki biz herkes için en önemli (Ya da 

açıklamalar kabul edildikte: acil) felsefe sorununun intihar olduğunu 

öne sürmüyoruz, zira deneme onlar açısından bu sorunun geçerli 

olduğunu bile söylemiyor, sadece en başta belirtilen saçma duyarlığa 

yakalanmış insanlar adına konuşacağız. Ya da bu çıkarım bile fazla. 

Fazla ama biz eksikleri gelişine göre tamamlayalım: Yaşamın 

yaşanmaya değer olduğuna inananlar dışarı çıkabilirler, geri kalanıyla 

bir parça akıl yürüteceğiz. 

‘Açıklanabilen dünya bildik bir dünyadır. Tersine birden düşlerden ve 

ışıktan yoksun kalmış dünyada insan kendini yabancı bulur. İnsanla 

yaşamı, oyuncuyla dekoru arasındaki kopma saçmalık duygusunun ta 

kendisidir. Bu duyguyla hiçliği istemek arasında dolaysız bir bağ 

bulunduğu fazla açıklama yapılmadan da benimsenebilir.’ [8 18] René, 

devamla, davranışımı doğru bildiğime göre şekillendirmek kabulünün 

yapılabileceğini belirtiyor: Eğer bir kişi hileye kaçmıyorsa, o kişinin 

inancı, eylemlerini yönlendirmelidir. Sözünü ettiğimiz kişinin 

davranışını var olmanın saçmalığı konusundaki inancı 

yönlendirmelidir. [8 18] “Böyle bir sonuç, anlaşılmaz bir koşulun en 

kısa zamanda bırakılmasını gerektirir mi, gerektirmez mi? Bu soruyu 

yapmacık içlenmelere kapılmadan açıkça sormak haklı bir merakın 

sonucudur.” [8 18] [Evet ‘merak’ hiç haksız olur mu!] Ama işin kötü 

yanı, içlenmeleri bir kenara bırakmak iki paragraf yukarıda açıklanan 

yönteme aykırı olacak gibidir. Ne var ki sorun sadece görünürdedir. 

Anlıyoruz ki iki tür duygulanıma dikkat etmeliyiz: Araştırmamız 

boyunca bizi yönlendirecek olan ‘coşkular’ içeri, ‘yapmacık 

içlenmeler’ dışarı! 

Bu ‘Coşkular’ Mücadeleye Ait Erdemlerdir 

Denemenin üçüncü konusu, ‘ölümcül sıvışma’, Prometeus’un 

armağanı ‘umut’tur. “Hak edilmesi gereken bir başka yaşam umudu 

ya da yaşamın kendisi için değil de onu aşan büyük bir düşünce için, 

en yüce olan için yaşayanların hilesi, ona bir anlam verir ve ona 

ihanet eder.” [8 19-20] [Biraz önce kovmuştum ama özür dilerim, 

yaşama anlam verenlerin devrimci olanları, bir de tanrı aşkıyla tutuşan 

kesimleri geri gelebilir mi?] “Her şey işi karıştırıyor böylece. Buraya 

kadar sözcükler üzerinde oynanılması, yaşama bir anlam vermeyi 

yadsımanın ister istemez yaşamın yaşama çabasına değmediğini 

söylemeye götürdüğüne inanılıyormuş gibi davranılması boşuna değil. 

Gerçekte bu iki yargı arasına zorunlu hiçbir ölçü yok.” [8 20] 

[Aldatıldık ve salaklar gibi tuzağa düştük] “Saçma ölmeyi mi buyurur, 

bütün sorunlardan önce bu sorunu ele almak, bunu yaparken de tüm 

düşünce yöntemlerinin, ereksiz us oyunlarının dışında kalmak gerek. 

‘Nesnel’ düşüncenin ne yapıp yapıp her soruna karıştırdığı tinbilimin, 

ince ayrımların, çelişkilerin bu araştırmada, bu tutkuda yeri yok. 

Yalnızca haksız, yani mantıklı bir düşünce gerek ona (...) Mantıklı 

olmak her zaman kolaydır. Sonuna kadar mantıklı olmaksa neredeyse 

olanaksız bir şey. Kendi ellerinden ölen insanlar böylece duygularının 

eğimini sonuna kadar izlerler. İntihar üzerine düşünmek beni 

ilgilendiren biricik sorunu ortaya atmak olanağını veriyor bana; ölüme 

kadar süren bir mantık var mıdır? Bunu ancak kaynağını belirttiğim 

uslamlamayı, düzensiz tutkuya kapılmadan, yalnız açıklığın ışığında 

sürdürmekle bilebilirim. Bu da benim saçma uslamlama dediğim 

şeydir.” [8 20] [Uh! Başım ağrıyor, bir mola verebilir miyim?] Sizlere tek 

tek anlatmaya çalışacağım bu ardarda gelen cümleler yığınında neler 

48

kastedildiğini. Bir anlarsam, evet bir anlarsam... Dayanılmaz miktarda 

ihmal var, dişlerim zangırdıyor, gözkapaklarım gözlerime sürtünüyor, 

dayanmalısın, dayanmalısın, sadece ben anlatabilirim, evet ben 

anlatacağım, zira biliyorum, nerden biliyorum, bu konuya sonra 

geleceğim ama sağlam kaynaklardan biliyorum, çünkü ben, evet 

benh... çünkü... bu... bu benim, benim meselemhhh... 

Bu Bataklığa Hepimizi Ben Soktum, Ben Çıkartmalıyım 

René yukarıda şunu anlatmaya çalışıyor: [Mümkünse tek tek 

ilerleyelim yetişemiyorum.] İlk olarak, René, mantık kelimesini hangi 

anlamda kullanıyor olabilir? Mantık, önermelerin ve onların 

tartışmalarda kullanımının incelenmesiyle ilgili bir çalışma alanı değil 

mi? Doğru düşünmenin kurallarını, çıkarsamanın ve kanıtlamanın 

tutarlı yollarını, dilin hatta aklın mekanizmasını ortaya seren bir dal, 

ya da bir tarifinde, uygun kullanımla düşünce çizgimizi yanılmaz 

sonuçlara vardırmamızı sağlayan bir araç. René’nin mantık diye bir 

şey aradığını anladık, ama daha kitabın ilk birkaç sayfasında mantık 

dalının yerleşik kabullerinin keserlerinden canımızı zor kurtardık ve 

buraya kadar soluk soluğa kaçtık. René’nin şimdi içine süzüldüğüm 

zihninin bir kenarında bu sayılan tanımların durduğunu ve onun 

şöyle düşündüğünü görüyorum: Sürüp giden ama kaypak arzular 

yüzünden bırakılıp kaçılan bir şey, bir nevi düşünce çizgisi. Ama ne 

demek düşünce çizgisi? Anlaşıldığı kadarıyla, tam manasiyle bir 

matematiksel hesap, mantığın ütopyası söz konusu. Bizi kesin ve 

yanılmaz bir sonuca ulaştıracak keskinlikte, soyutlanmış bir sembolik 

düşünceler hesabı hayal ediliyor, o yüzden de herhalde somut 

içeriğimiz olmayacağından (Eğer olsaydı hesabımız belirsiz terimlerce 

geçersiz kılınırdı), dilim varmıyor ama: Bu hesap a priori öğelerle 

yapılacak. O yüzden de psikolojinin, ya da ince ayrımlar ve çelişkilerin 

burada yeri yok: Biz atomlarla çalışıyoruz; onları da bize küçükken 

dedemiz oynayalım diye vermişti. Fakat bir tek şey kaldı, acaba bunu 

açıklığa kavuşturabilir miyim: Bir araştırmadan mı söz ediyoruz bir 

tutkudan mı? Ütopik kesinliğiyle değişenlerin hayalî dünyasını yarıp 

geçen, a priori öğelerle donanmış canavar bir mantığı mı takip 

edeceğiz, yoksa duygularımızı mı? Ama bunu niye soruyorum ki? 

Yanıt en baştan verilmişti, hem apaçıklık, hem onurlu coşkunluk! Ah 

bir de uzlaşmazların bu tanrısal terkibini güçsüz imgelemimde ben 

oluşturabilsem. Araştırmamız ancak mürşid René takip edilerek 

gerçekleştirilebilecek bir erginlenme yolculuğuna, bir batınî deneyime 

işaret ediyor. 

Bu Akşam Rüyaya Yatacağım 

Şimdi, yazarımız derin duygularımızın bilinçli olarak 

söylediklerimizden daha fazla anlam taşıyacağı düşüncesini ortaya 

atıyor [8 22] ve devamla [Hayır yanlış yapıyorsun, öyle söylemiyor, 

‘derin duygular bilinçli olarak söylediklerinden daha fazla anlam taşır’ 

diyor] [Ama öyle söyledikte ne anlama geliyor bu?] [Bir söz sanatı var 

işte orda.] [Derin duygular beni mi ifade ediyor?] [Hayır, cümlenin 

tamamını okusaydın: “Derin duygular, büyük yapıtlar gibi...” diye 

başlıyor, yani ‘büyük yapıtlar bilinçli olarak söylediklerinden daha 

fazla...’] [Yani büyük yapıtları kişileştirdik, sonuçta bir roman insan 

gibi konuşur sanki ve insanda da yazılanlar kadar yazılmayanlarla da 

ilgili kurgular bırakır gider, kelimelere dökülmemiş olan belirsizlikler 

insanın kafasının etrafına dumanlar gibi yoğunlaşır ve onu etkisine 

alır?] [Evet, René’nin bütün yapıtında böyle özdeyiş kıvamlı fikirler 

kıvranıyor biliyorsun.] [E o zaman derin duyguları büyük yapıtlara 

benzeten bir söz sanatı var burada. Aslında insana benzetmiyor; 

insana benzeyen, büyük yapıtlar... Ama bu iki kademeli metafor ne 

kadar anlamlı? Niye bu kadar uğraşıyoruz bununla?] [Anlamlı değil 

dostum, anlatamıyorum, söz sanatı bu, sanki bir şey söylermiş gibi 

olacaksın ve senin bilinçli olarak söylediğinden daha anlamlı olacak! 

Zaten basit ve anlaşılır şey söyleseydin bunda etkileyici bir yan 

olmayacaktı ki! Şimdi bir kapı açtık. Ama bir şey söylemiş olmadık, 

kendi başına anlamlı duran öğeleri yan yana koyduk; böyle de 

anlamlıymış gibi oldu. Ama aslında derin duygular bir yapıt gibi söz 

söylemez, duygu dilsizdir. Bunu sadece benzetme sayesinde oraya 

yerleştirdik? Ve işte dostum böylece de belirsiz ‘duygu’ kavramına bir 

çağrışım daha ekledik, artık onu konuşan bir şey olarak hayal 

49

edebilirsin. Burada insan, duygu ve yapıt özneler olarak kayarak 

birbirlerine karışmasalardı, tarihin bir noktasında aynı cümlede 

kullanılmasalardı her birine has kabul edilegelen özellikleri 

birbirlerine atfederek düşünebilecek miydik?] [Hmmm?] [İşte senin 

zihnin böyle çalışıyor, zihnimiz böyle belirsiz ve bağdaştırmacı, 

imgeleri birbirine eklemeci çalışıyor. Kelimeler veya kavram atomları 

birbiriyle çarpışmıyorlar, atom yok, her şey duman gibi birbirinin 

içine akıyor, belirsiz ton farklarıyla hamur gibi sarmalanıyor. Bir yere 

kadar her hamuru ayırt ediyoruz, sonra bazıları eriyip gidiyor ve 

başka tonlar oluşuyor, hülasa, şiir yazarak düşünüyoruz. Bu da sana 

akşam kursu olsun!] [Ha sağol da nasıl bitireceğiz bu yazıyı? Sen hiç 

edebiyat dersi görmemişsin, eğitilmemişsin, adı üstünde edebiyat, 

araya böyle kendi fikirlerini sıkıştırırsan ne bütünlük kalır ne edebî 

lezzet, bir planı olur kardeşim her yazının...] 

Duyguları kişinin gönlündeyken kavrayamasak da yol açtıkları 

eylemler, gerektirdikleri düşünce tutumları bir ölçüde o kişi hakkında 

bizi bilgilendirir, [8 23] davranışçı yazarımız devamla: ‘Bu yöntem bir 

bilgi yöntemi değil bir çözümleme yöntemi, her yöntem bir metafizik 

gerektirir’ diyor, [Demek ki metafiziği burda katmakmış nasibimiz] 

‘Burada tanımlanan yöntem her türlü gerçek bilginin olanaksız 

olduğu duygusunu açığa vurur, yalnızca görünüşlerin dökümü 

yapılabilir.’ [8 23] Böylece fenomenolog yazarımız devamla: ‘Öyleyse bu 

kavranmaz saçmalık duygusuna aklın ya da sanatın birbirlerinden 

farklı ama kardeş dünyalarında ulaşabilir miyiz?’ [8 23] diye soruyor. 

[Paralel ifadelerin hepsi aynı şeyi ifade mi edecek? Yoksa kendince 

farklı şey ifade edecek de bunlar birleşince bir tek öykü mü oluşacak? 

Her zamanki gibi belirsizlikler bize, zihnini yormamak René’ye.] [En 

azından böylece yöntemimizi ortaya koyduk?] Demek ki bilginin 

olanaksızlığıyla ilgili bir ‘duygu’ ile hareket ediyoruz. Buna bir kabul 

diyelim. 

Yazarımıza göre önce bir saçmalık iklimi vardır, ardından dünyanın 

saçmalığını iddia eden ve savunan şu ayrıcalıklı düşünce gelir. 

Alışkanlık ani bir kopuşa uğradığında dünya saçma olarak belirir. 

Tanım: “Dünyanın bu yoğunluğu ve yabancılığı, saçma budur işte.” [8 

23-6] Ölüm, serüvenin bu ilkel ve kesin yanı, saçma duygusunun özünü 

oluşturur. Yazgının ölümcül ışığı altında yararsızlık göz önüne serilir. 

[8 26] Ama biz bu güncel edebiyat dökümünden akla geçelim, akılcı 

yazarımızı takip ederek. [Eh dayanamayacağım artık, aklınca alay 

ediyorsun. Senin yaptığına hem argumentum ad hominem, hem 

hedef saptırma denir, ayrıca: ignoratio elenchi!] Bir kere usun 

ölümsüz isteğinin ‘birlik’ olduğu önermesi René için vazgeçilmezdir 

ve çeşitli kitaplarında tekrar tekrar öne sürülmüştür. René bunu içlidışlılık 

(virgül) aydınlık isteği olarak bildirir; bu ikisinin derinden 

ilişkili olduğunu düşündüğünü zannediyorum. [Tabiî başka pek çok 

şeyin de...] ‘Bir’ kelimesinin öyle ya da böyle çağrışımlarla bağlı 

olabileceği her şeyi aynı temel istekte bütünleştirir. Psikanalist 

yazarımıza göre insan, derununda en temel yönlendirici arzu olarak 

yatan ‘birlik özlemi’ne göre tanımlanır ve ondaki başkaldırma 

sapkınlığı da böyle açıklanacaktır. [15] Bu tez pek çok mistik okul ve 

dinin öğretileriyle desteklenebilir, bütünleştirici felsefî ve bilimsel 

kuramlarla örneklenebilirdi, ne var ki René buna asla girişmez. 

Doğrusu bu kanısını Plotinos’tan almış olduğunu ve onu uzun 

uzadıya düşünmeden, kurduğu empati üzerinden yaydığını 

düşünüyorum. Evet, us, ‘birlik’i bulmak isteyen insana bunun 

olanaksızlığından, ya da hedefe ulaşmak yolundaki güçsüzlüğünden 

başka şey sunmuyor. Ne biliyoruz o zaman? ‘İçimdeki bu ruhu! Ve 

onun var olduğu yargısına varıyorum, dokunduğum dünya da vardır 

yargısına varıyorum, bundan ötesi hep kurmaca.’ [8 28] 

René’nin çok bilinen eski bir formülü yeterince düşünmeden 

alıntıladığını görüyoruz. Bahsi geçen şeyleri: ‘İç’ini, ayrıca içindeki 

‘ruh’u ve bunlar için öncül olarak örtük biçimde ‘kendi’sini, daha 

sonra kendinin yalnız başına varolarak dünya diye bir yeri 

kurguladığını, ya da onun yerine, bence daha makul biçimde, bütün 

bu kurguların ‘verili’ olduğunu kabul etmeyecekse bari kullanmakta 

olduğu kelimelerin kapsamlı bir kurguya işaret ettiklerini hatırlasındı! 

Dilin şüpheli varlığını nasıl gündem dışı bıraktığını anlamakta güçlük 

çekiyorum. En başta dil son derece karmaşık bir verili süreçler ağına 

50

gönderme yapıyor, ‘gönderme yapmak’ın kendisi de gönderme 

yapıyor, karmaşık bağlamımız içinde her şey kurgusal, hepsi zihin 

kurgusunun kurguları olarak ifade edilen bir kurgu içinde... Budist 

yahut tasavvufî tecrübeyle benzer bir hedefe yönelmiş fenomenolojik 

indirgeme imkânsız görünüyor, velhasıl en basit tamalgı en karmaşık 

tamalgıyla aynı türden olup ya her şeyi birbirine bağlayarak kısa 

cümleler yerine, yazılabilmeleri için gereken kelimelere bile sahip 

olmadığımız uzun romanlarla konuşma hayalleri kuracağız, ya da 

gerçekliği ifade açısından modellerimize, kurgularımıza sarılmaya 

devam edeceğiz. 

Biz öyküye yeni bir dekor tasarlayalım şimdi. İnsan teki dediğimiz 

zaten bir kurgu, ilk hamledeki bu kurgunun dışında kalanlara da 

dünya demek adettir. İnsanın dünya karşısında hissettiği duygulardan 

bir kısmı saçmalık hissi diye gruplanarak ayrıştırılsın ve bir uygunluk 

tablosuna göre yaşantıların bir kısmı da bu sınıfa yerleştirilecek olsun, 

ayrıca bir düşünce olarak dünyanın saçmalığı kavramlar arasında yer 

etmiş olsun ve her yeni metinde bağlam, zaman ve küçük nüans 

farkları göz ardı edilerek aynı biçimde adlandırılacak olsun. İnsan teki 

dünyayı algılıyor, daha doğrusu zihninde kuruyor, bu kurguda en 

başından diğer insanlar ve hazır bir anlamlar çoklusu var. Karmaşık 

yaşantılar ve mekanizmalar ayrımsanıyor. René’nin tanımladığı 

anlamda saçma ancak bu ileri noktada ortaya çıkabilir. Bütün bir 

kavramlar ailesi olmaksızın, belirsiz anlamlı yaşantılar olmaksızın nasıl 

herhangi bir fenomenden söz ediyoruz? Saçma bizim ilk ve 

indirgenemez deneyimimiz mi imiş, zamansal olarak mı önceymiş, 

yok öyle değilse kavramsal olarak mı öyleymiş, eğer bu eğretilemenin 

anlamı varsa, kavramsal olarak nasıl önce olunur, ilahî planlar 

olmaksızın ya da kendi hesabına varolan bir ussallık düşüncesi 

olmaksızın sözü edilebilir bir kurgu mu ki bu? 

Nerelere Yolaldım, Çıkışı Kaçırdım 

Jean Baptist aklın anlamaktaki yetersizliklerini ifade etmekte epiy 

kifayetsiz kalmakla ya da ihmalkâr davranmakla beraber bir özet 

vermekten geri durmuyor. Önce usun bizi bir gerçeğe götürmediğini, 

kendimizi bilmek sözünün de bir özlem ve bilgisizlik belirtmekten 

öte anlaşılamayacağını, ancak buna yaklaşmanın söz konusu 

olabileceğini, tek bir gerçeğin veya özlerin bulunamayacağını 

belirtiyor. Empirist yazarımız devamla bilimin en sonunda bize ilkel 

imgeler sunuşunun, dönüp dolaşıp şiire varmasının yarattığı hayal 

kırıklığından yakınıyor. Kendi kendimize de, dünyaya da yabancıyız, 

elimizde sadece hiçbir şeyi kesinleyemeyen bir düşünce aygıtı var. 

Dünya saçma değil ama usa uygun da değil. Saçma olan, ‘usa aykırılık’ 

ile çağrısı insanın en derin yerinde çınlayan ‘açıklık isteği’nin karşı 

karşıya gelmesidir. Saçma, arzulayan tinsel varlıkla umut kırıklığına 

uğratan dünya arasındaki kopuştur, ‘birlik özlemi’dir. Bir dakika 

burada hangi ‘birlik özlemi’nden söz ediliyor? Dünyayla bir olmak mı 

yoksa onu anlamak mı? Anlamak ‘bir olmak’ mıdır, anlamak nedir? 

Aynı türden olmak mıdır? Jean Baptist şöyle derdi: Kendini anlayan 

şey kendine yabancılaşmıştır, kendi dışına çıkmıştır, artık tek değildir. 

[Jean Baptist bunu hiç söylememişti, benzer bir şey de söylememişti.] 

Ne diyorduk hatırlayalım: “Saçma kavramının temel olduğu ve 

gerçeklerimin birincisi olarak belirlenebileceği yargısına varıyorum.” 

[Bir dakika bir dakika, en başta ‘saçma’ nerden gelmişti? Onu biz 

kanıtladık mı? Ya da dünyanın anlaşılmaz olduğunu kesinledik mi?] 

[Hayır hayır, biz onu çağımızda bulmuştuk. Verili saymıştık; 

kanıtlamak mümkün olmadığı için şüphesiz. Ama destekleyecek ufak 

tefek bir şeyler de yazdık, usun nasıl arayışımıza destek vermekten 

uzak durabileceğine dair bir iki sayfa yazdık. Doğru, kısa kestik, zaten 

biz bununla ilgilenmiyoruz, biz şimdi baştan biliyoruz, biz çoktan 

hayal kırıklığına uğradık, çağımız orda burda bunu bize söyledi, biz 

post-Dadaist, post-Sürrealist bir dönemiz unuttunuz mu? Çocuksu 

inançlarla ikna olamayacak kadar uyanığız artık. O yüzden de bunu 

bir kabul olarak alalım: “Yaşamla bağlantılarımı düzenleyen bu 

uyumsuzluğu doğru sayarsam, dünyanın görünümleri önünde beni 

saran bu duyguyla bilimsel araştırmaların zorunlu kıldığı bu 

açıkgörüşlülüğü benliğime sindirirsem...” [8 32] ‘Açıkgörüşlülüğü’ 

sorma hiç, söylemiştim ya, bu açıkgörüşlülük işte!] [Hangisi? Hani 

51

ilim bana bir şey sunmuyor beni şiirsel imgelere getiriyordu, 

arayışıma yanıt veremiyordu?] [Yani o zaman belki kesinlik ya da 

varoluşsal cevaplar demek istemişimdir.] [Ama öyle demedin.] [Ama 

orda şiir yazıyordum, acelem vardı. Her şeyi de ben yazamam ki, her 

şeyi benden bekleme, sen de ekle satırların arasına.] [Ya, ben 

okuyorum, senin yazman lazım! Açıkgörüşlülük falan diyorsun ama 

bulandırıp duruyorsun, terimlerin sürekli değişiyor, hiçbiri tanımlı 

değil, yazı boyunca sürekli tanım değiştiriyorlar, onla da kalmıyorsun 

düşünce çizgisi devam ederken hiçbir eşitlik ilişkisi kurmaksızın 

serbestçe terimleri başkalarıyla değiştiriyorsun, üstelik bir sürekliliğe 

işaret edecek şekilde ‘bu’ işaret zamirini kullanıp duruyorsun...] 

[Hayır, bak işte ‘bu uyumsuzluk’ aynı zamanda ‘bu duygudur’, bu ikisi 

aynı şey... Yok, aynı değil de, aynı görüngüye işaret ediyor; o bir iklim, 

hem de bir duygu, ona şimdi bilinci ve açıkgörüşlülüğü ekleyelim, akıl 

da var, bir dakka akıl yok, açıkgörüşlülük var, peyki bilinç nerede 

duruyor?] [Non sequitur non sequitur non sequitur!] [Bak burda 

mantık söz konusu değil, teessüf ediyorum, ‘kör mantık’la işimiz yok! 

Bak burda yazılmış, sayfa 31, ‘her şeyin açık olduğunu öne süren kör 

mantık’, ama esasında açıklık ya da kanıt yok, sayfa 31 işte: ‘Bundan 

sonra bilincimiz düzenlendi, artık bu, kanıtların olmadığını bilen bir 

bilinç.’ Usun sınırlılığını kavrarsak insanın yazgısının usa-aykırılar 

tarafından sonuna kadar çerçevelendiğini de anlıyoruz, dünya insan 

usuna uygun değil, ama insan onu anlamak, tam olarak anlamak 

istiyor, işte orda oluşan şeye de ‘saçma’ diyorum.] [Neye?] [Duyguya!? 

Herhalde duyguya? Ama o insanla dünyayı bağlayan bağdır da. [8 32]] 

[Niye ki?] [Ya bi sus be adam! Aman ya! Sadece onlar var işte, biz her 

şeyi soyutladık, metafizik falan da yok, kapı kolu, masa ve defter yok, 

dünya var, insan var, onun temel birlik arzusu var; şimdilik ona da 

anlamak arzusu diyelim, o yönünü ayrıştırabildik henüz. İşte bu 

arzusu ile insan dünyaya yöneliyor, ama onu anlayamıyor, saçma 

duygusunu hissediyor.] [Yok artık! Nerde? Öyle bir şey yazmıyor? 

Açıkça şu yazılmış: Ayrı bir terim olarak, üçüncü bir terim olarak 

saçma var. O kendi adına bir şey ve dünya ile insan arasındaki bir 

coğrafyada varlık buluyor, insan tekinde değil.] [A nasıl yani? Nerde 

varoluyor? Bir ontoloji sorunu mu var?] [İkisi varolunca aralarında 

oluyor.] [E ama o bir duyguysa insan tekinin onu yaşaması gerekir!?] 

[Bırak bunları düşünce çizgisini kaçırıyorsun. Dahası var: ‘Bu 

kesinlikler uğruna, yani doğru saydığım bu saçmalık ve bilimsel 

araştırmaların zorunlu kıldığı bu açıkgörüşlülüğü benliğime 

sindirirsem, bu kesinlikler uğruna, sürebilmeleri uğruna onlara 

gözümü kırpmadan bakmalıyım, onları bütün sonuçlarında 

izlemeliyim ve davranışlarımı onlara göre ayarlamalıyım, burada 

dürüstlükten söz ediyorum.’ [8 32]] [Ben düştüm bu düşünce 

çizgisinden] [‘Saçmalık onaylandığı andan itibaren bir tutkudur.’] [Oh 

oh!] [Burda kör mantık yok, serbest mantık var, çağrışımsal mantık!!] 

Dilin Gizemli Apaçıklıklarını Attık Sırtımızdan, Benden 

Mutlusu Yok Bu Gece 

[Üstlendiğimiz işi bitirelim] [Neyi bitirelim? Görmüyor musun adam 

imgeleri ardarda koyuyor, irdelenip eleştirilecek, bağlantıları 

çözümlenecek bir yapı sunmuyor; kurgusu imgesel, rüya gibi.] [Bırak 

sen, işine bak, özetle hadi.] [Yok ki buraya kadar özetlenecek bir şey. 

Her ifade tekil ama her nasılsa buraya kadar yazılanlar burdan sonraki 

her kısımda var, kaleydoskopik bir çağrışımlar, yer değiştirmeler ve 

sahte benzerlikler dönergeci, lunaparkta malboroya atılmış aynı fasit 

daire, ama her dönüşte terimler keyfi biçimde değişiyor, tekrar tekrar 

dönen, dönerken renk değiştiren çemberler gibi... Ve asla malboroyu 

tutturamıyor. Çok yorgunum.] [Kendimizi toplamalıyız, 

sorumluluklarımız var.] 

Ana argümanının ilk formülasyonunu böylece verdikten sonra, Jean 

Baptist saçmanın ikliminde yer aldığını, aynı tinsel görünümden yola 

çıktığını varsaydığı bir seri felsefecinin (Heidegger, Jaspers, Husserl, 

Chestov, Kierkegaard, Kamil...) eserini kitapların kenarlarını şöööyle 

bir tırrrt ettirerek bir iki sayfada ele alır ve bu düşüncelerin derin 

akrabalıklarını bulgular; onlar ki umudu dışarıda bırakan ayrıcalıklı bir 

nokta çevresinde toplanmışlardır. Bu noktada kitabımızın koçaklama 

karakteri açıklık kazanmaya başlar. Bu insanların birbirleriyle 

yarışırcasına hiçbir şeyin açık olmadığını, her şeyin kaos olduğunu, 

52

insanın ancak kendisini çevreleyen duvarlar konusunda 

açıkgörüşlülüğü ve kesin bilgisi bulunduğunu öne sürdüklerini 

bildirir. [8 37] Otoritelerden aldığı destekle kanısını yeniden haykırır: 

Dünya gerçekte uçsuz bucaksız bir usa-aykırılıktan başka bir şey 

değil! [8 37] 

Böylece saçma duygusundan saçma kavramına geçilmiştir. Sıra buraya 

kadar dışarıdan sınırlanmış olan saçmanın çözümlenmesine gelmiştir. 

[8 38] Jean Baptist saçmayı anlamak için onu kullanımlarında örnekler: 

Saçmadır demek, “Bu olanaksızdır, çelişkidir” de demektir. Hep bir 

karşılaştırma söz konusudur; saçmalık terimler arasındaki uzaklık 

büyüdükçe artar. Saçma, bir olay ya da bir izlenimin basit 

incelemesinden çıkmaz; bir durumla bir gerçek arasındaki, bir eylemle 

onu aşan dünya arasındaki karşılaştırmadan doğduğu söylenebilir. 

Jean Baptist’in bu tanımı yapmakta güçlük çektiği açıktır. Üç atomik 

öğeyi içeren kavramsal açıklama kolaydır. [Esasında kolaya 

kaçmaktır.] Ama böylesi bir ‘idea’nın somut süreçlerle ilişkisini 

kurmak zordur. Varoluşsal [Keyfî terim değişimi.] süreçlerden yola 

çıkan bir genelleme nasıl yapılacaktır? Farklı tikel görüngülerde, farklı 

biçimlerde ve zamanlarda ortaya çıkan, ama yine de kendine özdeş 

kalan şey nedir? Jean Baptist bilmecemizle uğraşmak yerine hemen 

aynı cümlede üçlemesini hatırlatır: Saçma, karşılaştırılan öğelerin ne 

birinde ne öbüründedir, karşılaştırılmalarından doğar. İnsanda da 

değil dünyada da: Ortak varlıklarında. [Ortak varlıklarında! Ortak 

varlıkları nerede Jean Baptist? Yoksa tarihte mi, tarihte mi yoksa?] 

Bana Lazım O, Buraya Koymuştum Az Önce, Kafacığımı Bir 

Parça Yorduğum Şu Sayfa Kırka Koymuştum, Nasıl 

Kaybettim!? 

Anlaşılan saçma, kavramlar ve varoluşsal süreçler arasındaki 

seyahatlerinde kendine has bir varoluş edinmiş ve özne ile nesnenin, 

fenomen ile numenin arasında yeni bir boyuta yerleşmiş. Jean Baptist 

empirik olanla kavramsal olan arasındaki ilişkiyi daha dikkatli 

kurgulasaydı böyle tozlu kuramlarla vakit kaybetmeyebilirdi. Jean 

Baptist’i burada her fenomene bir de kavramsal genel, ya da keyfe 

göre, bir idea eşleştirirken bulduğumuzu belirtmek zorundayım. 

Dolayısıyla yukarıda ifade ettiğimiz gibi şu eski ontolojik sorunla baş 

etmesi gerekecektir [Gerekiyordu, eğer ne yaptığının farkında 

olsaydı.] Ancak kitap boyunca [Hayatı boyunca?] mantıkla, mantığın 

ideal terimleri ve işlemleriyle empirik verileri, hatta pratiğe yönelik 

olanı üstü başı toz toprak çamur içinde kalana kadar birbirinle 

karıştırmayı sürdürecektir. 

Şimdi şu cümleye tekrar dönelim ve söylediklerimize bir parça daha 

açıklık getirelim: Saçma, karşılaştırılan öğelerin ne birinde ne 

öbüründedir. Burada bir mevki atfedilmesine şahit oluyoruz, 

gösterileni belirsiz bir gösteren bir yere yerleştirilebilirmiş gibi. Saçma 

duygusuna ya da kavramına yer aranıyorsa, o empirist bir bakışla ya 

insan tekinin zihnindedir ya da bir insan tekinin zihninde yeniden 

uyanmak üzere yazı başta olmak üzere kolektif hafıza aygıtlarında 

uykuya daldırılmış, dondurulmuştur. Ya da bazı Platon 

yorumcularının bakışıyla kendine has bir varoluşu vardır ve geleneğe 

göre göklerde, yıldızlar küresinin de ötesinde, muhtemelen tanrının 

dolaylarında yer alır. Yani mutlak olarak tikel olabilir (Ama bu onu 

kendine özdeş bir ‘şey’ olarak toplamaya yetmez), ya da bir genele 

karşılık düşüp sözde varlığını bir genelden alıyor olabilir. [Ve başka 

kuramlar da bulunabilir.] Dikkat edilecek olursa Jean Baptist’in en 

baştan kabul ettiği bağlamdan dolayı (Yani rasyonalizmin geleneksel 

biçimlerini reddettiğimize, usun sınırlı ve görece oluşunu 

kuramımızın çıkış noktası olarak bildirdiğimize göre), bir genel 

‘Saçma’dan söz ediyor olamayız. Jean Baptist’in bahsettiği 

anlaşılmazlık iklimi ve sınırlı us düşünüldükte, Hayata Sarılmak’ı 

ikinci türden kuramlara karşıtlık içinde yazdığını kesin bir dille 

belirtebiliriz. Dünyayı açıklama iddiasında olan kuramları tümüyle 

bırakmış olmasaydı, başka bir düşünce iklimi kabul etmeseydi bu 

kitabı yazması o zaman saçma olacaktı: “Bu denemede izlenen 

uslamlama bilgili yüzyılımızda en yaygın olan tinsel tutumu: Her şeyin 

akla dayandığı ilkesiyle temellenen, dünyanın bir açıklamasını vermek 

amacını güden tutumu tümüyle bir yana bırakıyor. Açık olması 

53

gerektiğini benimsedikten sonra açık bir görüntüsünü vermek doğal 

bir şey. [Ve tersi de geçerlidir.] Öyle ya bu uslamlamanın amacı 

dünyanın anlamsızlığı felsefesinden yola çıkıp da sonunda ona bir 

anlam ve bir derinlik bulan düşüncenin tutumunu aydınlatmak.” [8 50] 

Şimşekler ellinci sayfada beynimizde çakıyor. [Vay anasını bir amaç 

daha varmış ama en esaslısı da bu. Keşke ilk bu sayfayı açsaydım.] 

Fakat bu düşünsel tutumu aydınlatmak için düşüncenin doğası 

hakkında daha fazla kafa yormak, ön-kabuller, bir yöntem ve bir 

metafizik gerekecektir? Jean Baptist bunların hepsini bir pelte halinde 

birbirlerine karıştırırken malzemeden fena halde çalmıştır. 

Hiç olmazsa şunu anlıyoruz ki, Jean Baptist’in genel terimlerle 

konuşmaması icap ediyor, bir tek kendisi bunun ayırdında değil. 

Esasında her zaman onun ne yaptığını bilmediğine dair bir his 

taşımışımdır. Coşkuyla yazarken zihnini nasıl serbest bıraktığını ve 

imgelerle düşünmeyi yeğlediğini biliyoruz. Bu sadece imgelerle 

düşünmek değil, düşünme tutumunda tam bir eklektisizm, 

bağdaştırma çabası olmaksızın her şeyi yan yana tıkıştıran, tutumları 

ve kavramları sanki imgelermiş gibi yan yana, iç içe geçiren bir 

tutumsuzluk! 

Şu cümleye dikkatinizi çekmek istiyorum: “Öyleyse us düzleminde 

uyumsuzun insanda da dünyada da olmadığını, ortak varlıklarında 

bulunduğunu söyleyebilirim. Uyumsuz şimdilik onları birleştiren tek 

bağ.” [8 39-40] Birden tekrar boyut atlıyoruz ve düşüncelerin dünyasına 

yükseliyoruz. ‘Us düzleminde saçma’ ne demektir? ‘Us düzlemi’ ne 

demektir? ‘Us’ ne demektir? Sanki bunlarla ilgili bir konvansiyon 

varmış gibi serbestçe ilerliyoruz. Olası bütün çağrışımları kötü niyetle 

yedeğimize alıyoruz; bakarsınız onlara da ihtiyacımız olur, böyle 

yapıyoruz değil mi Feylesof Patris, bir gün Paris’te bir tavernada 

kadınlara caka satarken de ağzımızdan laflar böyle serbestçe 

çıkıyordu, öyle kur yapıyoruz değil mi? Düşünmeyi sevmeyen ama 

bizim gibi duyguları seven, kılı kırk yarmayan ama içine hoş geleni 

bulmakla ilgilenen okuyucuyu böyle tavlayacağız değil mi Patris? 

[Yeter yeter, sus artık dayanamıyoruz, bunları biliyoruz, o yüzden 

öyle söylemiştik ne demiştik: Felsefeci değil, edebiyatçı; kavramlarla 

değil, imgelerle! Değil mi ya, aynı şey değil mi? İfade edilecek şey 

aynı, hem öyle anlatılır hem böyle; hep yaşantı, başka şey değil!] 

‘Saçma duygusu’ adıyla, ya da mesela ‘aşk’, ‘nefret’, ‘açlık’ gibi genel 

bir başlık altında birleştirilebilecek bir duygulanımlar çoklusu belki 

vardır; ve belki dünya içre insanın, kendi de dünyanın tam parçası 

olan insanın yaşantılarında yer edebilir ve ayrımsanabilir. Ancak bir 

duygunun bir saçma kavramlaştırmasıyla gizli bir göbek bağı, 

sarsılmaz bir karşılık düşmesi olabilir mi? Yeterince açık görünüyor ki 

aynı fikirden her seferinde başka hisler doğabilir, fikre eşlik eden 

duygular belirli bir anda çok çeşitli olabilir. Dünyanın saçmalığına 

ilişkin bulanık bir saçma fikri belki vardır? Ama bu da her zaman 

etkileyici, duygulandırıcı değildir; çoğu zaman öylesine bilinen bir 

şeydir. Hatırlanırsa dünya büsbütün usdışı değildir, insan dünya 

içredir ve her zaman anlamlarla çevrelenmiştir. 

Şimdi argümanın niye böyle terkip edildiğini hatırlayalım: “Saçma, 

insanda da dünyada da değil ortak varlıklarındadır, böylece saçma 

ölümle biter.” [8 40] Şimdi Patris’in üç kesinliği var, 1. arayışıyla tanımlı 

insan, 2. arayışına cevap vermemekle tanımlı dünya ve 3. onları 

birleştiren saçma. [Bir dakka saçma diye bir şey yok ki, sadece ikisi 

var!?] [Hiç mi soyut düşünce gücün yok, on saat yazıyorsun hep 

yerden yere vurmak için, biraz da anlamak için okusana, hepsi insan 

tekinde tabiî, bunu bilmiyor mu felsefecimiz? Ama kavramsal bir 

işlem yapıyoruz şimdi, görece bir genel var elimizde, mutlak bir idea 

değil, anlasan ya! Us düzleminde, us! Kurguluyoruz işte, bilmecenin 

cevabını bilmiyor mu Patris? Ben söyleyeyim de rahatla: Farklı tikel 

görüngülerde, farklı biçimlerde ve zamanlarda ortaya çıkan, ama yine 

de kendine özdeş kalan şey nedir? Bir hayaldir. Bütün düşünce de 

kavramların zamanda özdeş oldukları hayali üstüne kurulmuştur. 

Rahatladın mı? Öyle ya da böyle, kurulmuştur, demek ki görece olan 

ele gelir şeydir!] 

54

Üç şey çıktı karşımıza, üç kavram, demek ki bunlar birbirinden 

ayrıdır, ayrı üç kavram: İnsan, dünya ve varlığı bu ikisine de bağımlı 

olan ara terim, saçma. Şimdi hayal edelim: Kavramsal matematik! Bu 

kavramları eşdeğer üç yumurta gibi düşünün, şüphesiz Patris öyle 

yapıyordu, tokuşturulabilir üç yumurta. Bunlar her zaman üç adettir, 

antik bir teknikle orta terim bunları bağlamalıdır, yoksa terimler 

uzlaşmaz. Niye öyledir? Terimlerin ilki, insan, diğer terimle, dünya ile 

birlik özlemine karşılık alamamıştı, işte ondan dünya ile ikisinin 

bağını ama aynı zamanda engellenemez ayrışmasını vurgulayan saçma 

ortaya çıktı. [Bu matematik değil kozmoloji!] Böylece hâlâ ilişkideler. 

[Soyut düşünmeyi bilirsen Platonik hesapları anlarsın. Daha 

derinleştirmek gereksinimi duymuyoruz, “Ne de olsa arayana tek 

kesinlik yeter. İş bundan tüm sonuçları çıkarmakta.” [8 40] 

[Tabiî ya! Sadece iki öğe koyduğumuza göre onların ikisinin de 

varlığında ortaya çıkan üçüncü bir öğe de tek bağlarıdır. Peyki nasıl 

ettik de sadece iki öğe bırakabildik? Hayal edelim tabiî, zaten başka 

türlü olabilir miydi? Gerçek dünya ve insan süreçleri hesaba gelebilir 

miydi? Demek Patris bizi kavramlaştırmış ve ayrıştırmış. Birer 

kavram olarak insan, dünya ve saçma yalnız başlarına duran üç atom 

olmuşlar. Bir odanın kapısını açtım, karanlıkta beliren üç yumurtaya 

dehşetle baktım, bu yeni yaratıklar dünyayı istila etmeye kalkarlarsa 

biz değişenlerin sonu ne olacaktı? Biz sürekli yok olurken onlar bir 

kere varolduklarında ebediyete erişiyorlardı! Onları hemen 

ezmeliydim. Demek binlerce yıldır aranıp durulan değişmezler us 

düzlemindeymiş.] [Devam ediyor:] İnsan kafasının dışında saçma 

olamaz, saçma ölümle biter böylece. Kavramsal üçlümüzü yıkmak 

istemiyorsak, ilk iki terimin varolmaya devamı gerekir. [Ama onlar 

varolmuyor, onlar kavramsal?] “İşte bu ilkel ölçüye göre, saçma 

kavramının temel olduğu ve gerçeklerimin birincisi olarak 

belirlenebileceği yargısına varıyorum.” [8 40] Şöyle de bir yöntem 

kuralım var: “Bir şeyin gerçek olduğu yargısına varmışsam, onu 

korumam gerekir. Bir soruna çözüm bulmak istiyorum, bu çözüm 

aracılığıyla sorunun terimlerinden birini atmamam gerekir. 

Denklemin terimlerinden birini yadsıyarak saçmayı silmek söz 

konusu olamaz.” [8 40] 

Bir Fasit Daire Nasıl Hazırlanır, Petitio Principii Uygulamalı 

Dersi 

“Araştırmalarımın biricik ve gerçekte tek koşulu beni ezen şeyi 

korumak, sonuç olarak onda temel saydığım şeye saygı göstermek.” [8 

40] “Şimdi onu bir karşılaştırma ve bitmek bilmez bir mücadele olarak 

tanımlamış bulunuyorum.” [8 40] [Yahu onu bir mücadele olarak 

tanımlamadı ki! Karşılaştırma kelimesiyle bir yere kadar uzlaşabilirim, 

insanla dünya arasındaki işleme haydi biraz edebî bir yolla böyle ad 

verelim, ama ‘bitmek bilmez bir mücadele’yi nasıl anlamlandıralım? 

Non sequitur.] Bir takım terimlerle işlem yapıyorduk ama şimdi başka 

terimler ortaya attık, terimlerimizi değiştirdik, yöntem kuralımızı daha 

bir paragraf geçmeden ihlal ettik ama farkında bile değiliz.] [‘Bitmek 

bilmez mücadele’ derken Patris önceki cümlelerde bahsettikleriyle 

aynı şeyden sözettiğini düşünüyor.] [Tabiî ya, aynı kelimeleri yineleyip 

duramaz ya şair!] ‘Bitmek bilmez mücadele’, kurtulmak istediğimiz 

koşulumuzu elde tutarak yürümek gereğine atıfta bulunuyor olabilir. 

Koçaklamamızda Patris, saçmayla sonuna kadar yüzleşme izleğini, 

yani yiğitliği başat erdem olarak kurmuştu. Saçmalık düşüncesini 

kitap boyunca yaşanması zor bir mevki, bir çöl olarak görselleştirir. 

Kendini fikirlerin dehşet verici yanlarıyla yüzleşmeye cesareti 

olmayan korkakların karşısında cesur bir şövalye olarak kurgular. 

Sanki her an mağaradaki ejderi öldürecek, o kadar zor bir yerde ama 

geri gitmeme cesaretini gösterir. Bu görselleştirme belki tanıdık 

gelecektir, onun dinle ilişkisinin fonudur bu. Dine karşı reddiye onu 

için cesaretini sınamak anlamını taşır, bir meydan okumadır. 

[Argumentum ad superbium.] 

“Bu saçma mantığı sonuna kadar götürerek bu mücadelenin tam bir 

umut yokluğunu (Bunun umutsuzlukla hiçbir ilgisi yok), sürekli 

yadsımayı (Bunu vazgeçişle karıştırmamalı) ve bilinçli yetinmezliği 

(Gençlik kayısına benzetilemez bu) gerektirdiğini onaylamak 

55

zorundayım. Bu gereklilikleri yıkan, ortadan kaldıran ya da yücelten 

her şey (Hepsinden önce de kopmayı yıkan boyun eğiş) saçmayı 

yıkar, o zaman önerilebilecek tutumu değerden düşürür. Saçma ancak 

kendisine boyun eğilmediği ölçüde bir anlam taşır.” [8 40-1] 

“Uslamlamam kendisini uyandıran açıklığa bağlı kalmak ister. Bu 

açıklık saçmadır. Arzulayan tinsel varlıkla umut kırıklığına uğratan 

dünya arasındaki kopuştur, birlik özlemimdir, bu dağınık evrenle 

onları birbirine bağlayan çelişkidir.” [8 56] 

Uslamlamamın şehveti bize ne yapacağımızı söylüyor: Biz asla 

dünyayı anlamamalıyız, anladığımızı varsaymamalıyız, yani gökten 

hakikat gelse reddetmek durumundayız. Saçmayı akıl yürütmenin 

başına biz koyduk, biz oradan yola çıktık ama her nasılsa onu sonra 

bir de bulguladık, onu ilk gerçeğimiz olarak tekrar kabul ettik, yani bir 

el çabukluğuyla baştaki kabulümüz gelip bulguladığımız vazgeçilmez 

ilk ilke oldu, bir kabul olmaktan çıktı. Şimdi de onu bırakamıyoruz, 

gerekçesi de ilginç, onu bırakırsak hile yapmış oluyormuşuz! 

Tutarsızlık yok burda, mantık konusunda bir parça cehalet var. 

Mantıkta totoloji hatalı kabul edilmez, sadece bize yeni bilgi 

kazandırmaz, bu yüzden kısırdır, kabullerimizi yinelemeye varır. [Ya 

başka türlü geçerli akıl yürütme var mıdır?] Ama Patris’in zihnindeki 

imgeyi anlayabiliyoruz. Patris’in düşüncesinin temelinde bir resim 

yatıyor: İki ayrık nesne, aralarında bir açıklık var, sanki bir uçurumun 

iki yakası, aralarına bir asma köprü gibi saçma bağlı, iki tarafı 

birbirine bağlıyor. Birlik özlemi, uygunsuzluk, kopuş vd. hep bu 

imgede yaralıyor. Ama acaba insanın dünyayla ilişkisi açısından doğru 

bir tasvir mi oldu bu? 

“Apaçığı maskelemek, denklemin terimlerinden birini yadsıyarak 

saçmayı silmek söz konusu olamaz. Bununla yaşanabilir mi, yoksa 

mantık bundan dolayı ölmeyi mi buyurur, bunu bilmek gerekir.” [8 

56] Sorunun cevabı açık görünüyor, bununla yaşanabilir. Ama durun, 

Patris’in varmak istediği yerin daha ötelerde olduğunu göreceğiz, hele 

bir varoluşçularımıza yeniden dönelim ve niyetlerini deşifre edelim 

de. 

Varlıkçı Felsefelerin Hepsinin Ne Yaptığını Keşfettiğim O Gün 

Bokumda Altın Bulmuş Gibi Sevindim 

‘Hepsi bana kaçışı salık veriyorlardı. Kendilerini ezeni tanrılaştırıyor, 

ellerini boş bırakan şeyde bir umut nedeni buluyorlardı, bu zorlama 

umut ise hepsinde dinseldi.’ [8 41] Yazarımız bu sonuca ulaştığına göre 

varoluşçu addedilenlerden Jaspers, Chestov ve Kierkegaard’ı kısaca 

incelemekle yetinebilir. [Hakkını yemeyelim, o dönemde varoluşçuluk 

büyük ölçüde tanrıtanır bir akım olarak ortaya çıkıyordu, ‘Varlık ve 

Hiçlik’ bile yayınlanmamıştı.] Jaspers karikatürü saçmayı tanrıya 

havale eder, oysa “Mantık açısından böyle bir akıl yürütmeyi getiren 

hiçbir şey yoktur.” [8 42] Bu bir sıçramadır. Alçalmış düşüncenin, yani 

varoluşun gizlerini düşüncenin açık kılamayacağının savunucusu, 

varlığı bütün derinliğinde yeniden canlandıracak şeyi bu alçalışın son 

noktasında bulur. [8 42] [O zaman Patris de geri kalamaz] “Saçma, 

umudun karşıtı olarak benimsenirse, Chestov için varlıksal 

düşüncenin saçmayı varsaydığı ama onu yalnız dağıtmak için 

tanıtladığı görülür. Düşüncenin bu inceliği acıklı bir hokkabaz 

oyunudur.” [8 44] [Ben de yaparım!] Kierkegaard’ın dünyanın gizemine 

yönelik kavrayış yerine tanrıya ve İbrahimî imana verdiği önem 

burada sıçrama olarak adlandırılır; zihnin yetersizlikleri sonucu inanç 

yoluyla tanrı düşüncesine gelinmiştir. Patris Varoluşçularda 

saçmalıktan varılan bir tanrı, bir ölümsüzlük arayışı görür, onları 

örtük olarak mistiklere benzetir; anlaşılmaz olanda, berrak zihnin 

yetersizliğinde tanrı inancı için yer açılır. Onlarla aynı başlangıç 

inancını paylaştığını bildirir, ama bunu inanç olarak adlandırmaz, bu 

bir iklimdir. Patris bir yana sınırsız usdışılıktan tanrıya varmacılığı 

(Varoluşçular), öbür yana sınırsız ussallıktan başka tür özlere 

yönelmeciliği (Husserl), ortaya da saçmayı koymak niyetindedir. [Hoş 

bir tasarım oldu ama gerçeği yansıttığı şüpheli. Varmak istediğimiz 

yere varmak için kalıplarımıza adamcağızların yapıtlarını dökmüş 

gibiyiz.] Tartışmanın bu noktasında önyargıdan kaynaklanan ciddi bir 

boşluk var ve bütün metnin totolojik niteliğini de açıkça göz önüne 

seriyor. Varoluşçu felsefecileri çözümlemesinde vurgulamak istediği 

56

onlara yönelik genel bir eleştiri değil, temel ilke haline getirmek 

istediği bilinemezciliktir. Tarafsız, yöntemsel şüphe değil, 

anlaşılmazlığa yönelik tutkulu bir inanç. Ortadan kaldırmak istediğim 

sorun dünyanın anlaşılmazlığı ise yeterince açık ki tanrı inancı bu 

sorunu ortadan kaldırabilir ve ne insanı, ne de dünyayı yerinden 

etmez. Üstelik de akla karşı güvensizlik de yerinde durabilir. Patris’in 

inanç meselesini incelemeyişi onun temel sorunu olabilir. Akıl 

düzleminde kalmak ne demektir? Akıl nedir? Patris bu konuya da 

açıklık getirmekle uğraşmıyor, inanç ve akıl ilişkisini çözümlemiyor. 

Şu husus da ihmal edilmiş: Saçma zorunlu olarak tanrıya götürmez 

ama tanrıyı reddetmeyi de sağlamaz, yani onu zorunlu olarak 

yalanlamaz. Dünyanın anlamıyla ilgili hiçbir teorinin kanıtlanamıyor 

oluşu, aklın zorunlu, kesin bilgiyle ilgili yetersizliğini ortaya koyar, 

geriye ise inanç kalır ve hiç bir inanç çürütülemez! 

Size basit bir önerme: Aklın yetersizliği bile kanıtlanamaz, zira onu da 

aynı akılla kanıtlamak gerekecekti. Ama aklın yetersizliğinin 

kanıtlanamayacağı da kanıtlanamaz ki buradan sonsuza gittiğimiz 

görülüyor. Ama asıl ilginci, biri çıkıp da bunu da inkâr etseydi ne 

olacaktı? Zincirin bir noktada kırılacağı ve zemine varılacağı yolunda 

bir önermeyi savunmak mümkün görünüyor! Kesin önermeler 

kurmasak daha iyi olacak, buna tedbirden kaynaklanan yöntemsel 

şüphecilik diyebiliriz. Peyki ama Patris’in ilk ve ‘kesin’ gerçeğini, 

dünyanın çağrımı yanıtsız bıraktığı düşüncesini, yani saçmayı ne 

yapacağız bu durumda? [İnanç olarak yaftalayıp çöpe atacağız, çöpten 

çıkaracağız, Patris’in burnuna tutacağız.] Patris şüpheci bir konumda 

durmuyor, elimizdeki açıklamaların hiçbirinin doğru olamayacağını 

kesinlemiş oluyor. Aslında dünyanın saçma olduğunu, sorumun 

yanıtsız kalmaya mahkûm olduğunu bildirirken, Patris gençlik 

inancını ustaca buralarda bir yerlerde, bilinemezciliğin arkasında 

saklıyor; bu da yine dine karşı meydan okuma isteğinden kaynaklanır: 

Bir erkeklik sorunu olarak ateizm. 

‘Boyun eğmemek’ ve ‘mücadele’ gibi kavramlar ilk ilkemizden, ilk 

kabulümüzden çıkarsanıyorlarmış, orada en baştan yer alıyorlarmış 

gibi sırayla boy gösteriyorlar. Esasında Patris’in ilk ilkesi ‘dünyanın 

saçmalığı’ olarak değil, ‘ne olursa olsun dünya hakkında açıklama 

kabul etmemek’ olarak ifade edilmeliydi. O zaman ‘boyun eğmemek’ 

ve ‘açıklık’, açıklama kabul etmemenin kod adları olarak ortaya çıkar. 

O zaman ‘mücadele’ gibi gibi bir kavrama nasıl geldiğimizi 

anlayabiliriz. Demek ki birey dünyanın sunduğu açıklamaların 

hepsini, aklın bunları şu ana kadar kanıtlayamamış oluşu 

[Argumentum ad ignoratio] yüzünden reddederse saçma ortaya 

çıkabilir. Ve birey herhangi bir açıklamayı kabul etmediği sürece de 

devam edebilir. Açıklamaları kabul etmeme kararlılığındaki insan 

saçma insandır. Saçma, insanın kendine kabul ettiği iklim olabilir 

ancak. Saçma kabulü yapıldıktan sonra ise bütün akıl yürütme 

totolojiden ibarettir. Demek ki varoluşçuların iman gibi bir kurguya 

geçişleri kabul görmeyecektir, göremez, çünkü bu, kabule aykırıdır; 

kabul edilmeyeceği için kabul edilmeyecektir. [Circulus in probando] 

Boyun eğmeyen bir insan imgesinin kitapta geç kalmış biçimde ortaya 

çıkması ise sadece kafa karıştırıcıdır. Boyun eğmeyen insan zaten en 

baştaki tanımda yer almalıdır. Tanımın eksik oluşu ve sanki açımlama 

sonrasında, analiz sonrasında tamamlanmış oluşu, başlangıç 

önermemizin, ‘ilk gerçeğimizin’ yeterince sarih yazılmadığı anlamına 

geliyor. 

Tramplenleri Kurduk Bu Pazar Tanrısal Surlardan Aşıcız 

İnşanna 

Patris, ‘yalnız yaşanmışın bir betimi olmak isteyen’ [8 50] 

görüngübilimin, ilk kesinlemesinde gerçek değil gerçekler bulunduğu 

konusunda saçma düşünceyle birleştiğini ama sonra her bilgi 

konusunun özü olduğunu ileri sürerek, hatta zamandışı özlerden söz 

ederek Platon’a yaklaştığını belirtiyor. [8 52] Gerçek olan kendi 

kendisinin tıpkısı ise us yengiye ermiştir. Patris burada da bir sıçrama 

bulur, tinsel varlık bulunmasa bile doğa yasaları gibi değişmez yasalar 

olacaktır, Husserl ruhbilimsel bir gerçeği ussal bir kural yapmaya 

kalkmıştır, [8 53] dolambaçlı yoldan Us’a atlar. [8 54] Burada somutu bile 

57

genelleştirecek kadar dizginlerini koparmış bir idealizm vardır; 

göklerden görünüşlerin arasına indirilmiş biçimler. [8 54] 

Husserl’in soyut tanrısıyla Kierkegaard’ın gözler kamaştıran tanrısı 

arasındaki uzaklık o kadar da fazla değildir, usla usdışı bu örneklerde 

aynı öğretiye götürür: “Çünkü yolun pek önemi yok gerçekte, varma 

istemi her şeye yetiyor.” [8 54] “Burada özlem bilimden daha güçlü,” [8 

55] “[Us] düşüncenin bir aracıdır, düşüncenin kendisi değil. Bir insanın 

düşüncesi her şeyden önce özlemidir.” [8 55] Arzumuz ‘saçma 

dediğimiz şeyin kendi sınırlarını saptayan açıkgörüşlülük olması 

yönündedir.’ [8 56] Sınırlar usun hırslarını dizginlemek için 

korunacaklardır burada. Şimdi gelin de Patris’e hak vermeyin! Yalnız, 

az yukarı dönüp onun Husserl ve Varoluşçulara karşı her söylediğini 

kendi kitabına karşı koyup yeniden okuyun. Patris anlaşılan eleştiri 

kılığında bir özeleştiri vermeye soyunmuş! Doğrusu ondan daha iyi 

ifade edeceğimden emin olmadığım için yinelemeyeceğim bunları. 

Ne talihsizlik, kıta insanı Patris yüzyıla sinmiş empirisizmi es geçmiş, 

onun yerine görüngübilimi almış. Empirisistler Patris ile birlikte 

dünyanın akıl yoluyla sadece sınırlı biçimde kavranacağını, kesin 

açıklamaların olanaksız olacağını, bir inancın söz konusu olması 

gerekeceğini belirteceklerdi. O zaman belki felsefecimizin kafası bu 

kadar karışmayacaktı? Rasyonalizm karşıtı bir rasyonalist, sınırlar 

yanlısı bir mutlakçı, mantık karşıtı bir mantıkçı olmayacaktı? Bununla 

beraber ‘dünyanın nihaî anlamsızlığını ve akılla tüketici biçimde 

kavranmazlığını ilan eden düşünce’ gibi bir tanım Patris’in saçması 

için eksik görünüyor. Bu tanım aklın dışında başka kavrama yetileri 

olabileceği yönündeki kuramları yalanlamıyor. Kitabın genelinde ise 

aklın sınırlı ve yetersiz de olsa tek kavrama yetisi olarak kabul 

edileceğini bildiren önermeler serpiştirilmiş. Şimdi ben tekrar 

soruyorum: Akıl ne? Patris bize, iyi niyetli okura haksızlık ediyor, 

usçuluk olarak adlandırdığı şeyi de usdışı olarak adlandırdığı şeyi de 

açıklamadı, böyle bir malzeme eksikliğinde, böylesine yetersiz 

kurulmuş bir argümanı esasında tartışmamak gerekiyor, olmayan şey 

üstüne kafa yoruyorum 197 sayfadır. [E o zaman niye tartışıyorsun?] 

[Evet, ben, ben niye ince eleyip sık dokuyorum? Belki en az bir kere, 

küçümseyip atlamak yerine, gerçekten eleştirimi açıkça yazıp kendimi 

sınamak için? Psikolojik edebiyat ve edebî hayat bilgeliğine yanıtı 

felsefî kasıntı ile vereceğim, yoksa kesinlikle değmez, şurda onlarca 

sayfadır yürüttüğüm iş benim için utanç verici bir yük...] [Eh be 

yazma o zaman, ayıp ya, insanı mezarında 197 kere dönendirirsiniz, 

yazmayınız, bırakınız.] [O, demek siz de burdasınız!?] [Hep böyle 

yapıyorsunuz ama.] [Ya sen niye açık açık konuşmuyorsun da öyle 

yalan yanlış kaçamaklara sapıyorsunuz? Niye bir denemeyi doğru 

bütün yazamıyorsun? Kendin açımlayacaksınız Mösyö Patris bunu 

bir türlü yanmış yıkılmış yalnız terkedilmiş bir yüreğe anlatamayıştır 

başkaldırışım.] 

Saçma Özgürlük, Kesinlik Üstüne ve Üçüncü Halin Olmazlığı 

Şimdi kitabın en önemli bölümünde mantığa uygun bir şeyler 

arayalım ya da mantığa uygunluk talebi, ya da mantık buyruğu diye bir 

şey olabilmesi için mantık disiplini açısından kılı kırk yarmadan da 

olsa temel adımları nasıl attığını irdeleyerek ilerleyelim. Sonra kitabın 

geri kalanına bir daha bakalım ve onu sonsuza dek elimizden 

bırakmadan önce Ahlaklı Asi’nin giriş bölümünde Patris’in 

fikirlerinin hangi noktaya geldiğini anlamaya çalışalım. 

Ayrılamayacağım birkaç gerçek var elimde: A) Benliğimin belirsiz 

özlemlerle yaşayan bölümü: 1. Birlik özlemi, 2. saltıklık isteği, 3. 

çözme isteği, 4. aydınlık ve 5. uygunluk gereksinimi. B) Dünyanın usa 

ve mantığa uygun bir ilkeye indirgenmezliği: 1. Dünyada kaostan ve 

rastlantısallıktan başka her şey çürütülebilir, [Bu ikisinin çürütülmeleri 

imkânsız mı, yasaklanmış mı, bu net değil] 2. dünyanın kendisini aşan 

anlamı var mı bilmiyorum, 3. var ise ben onu bilmiyorum, 4. bu 

anlamı öğrenmek ‘şimdilik’ benim için olanaksız. [8 58] [‘Şimdilik’ 

kelimesi paragrafta ilerledikçe anlaşılıyor ki, ‘elimdeki insanî bilme 

yetileriyle’ anlamında bir not. Bu takip eden akıl yürütme için girdi 

oluşturacaksa her adımda hatırlanması gereken bir koşul, dikkat 

ediniz.] 

58

Akıl yürütmemize girdi oluşturacak ilk önermelerimiz son derece 

belirsiz, hepsi de şüpheye açık. Mantıkî bir işlemde yer almaları özel 

ihtimam isteyecek. Mantığın ve dilin sorgulanmasını, tanımlanmasını 

vd. hepten bırakmıştık zaten. Benlik, ben, dünya gibi tanımlanmamış 

ve ilerde çok-anlamlılıklar yaratabilecek kelimeleri de tanımlı sayarak 

bir yana bırakalım. Ama şu kurgularda duralım: ‘Benliğin belirsiz 

özlemleri’!? Pek anlaşılmaz. Bilemediğimiz, anlayamadığımız şeyin 

özlemi içinde olduğumuzu söylemiş oluyoruz. ‘Dünyanın usa uygun 

bir ilkeye indirgenmesi’nden ne anlaşılabilir o da belirsiz ama tanrıyla 

ilgili kuramlar, ya da rasyonalist kuramlar kastediliyor herhalde. Bu 

kuramların hepsinin çürütülebileceği, en azından hiçbirinin 

kanıtlanamayacağı kastediliyor olmalı. Peyki ‘mantığa uygun’ ne 

demektir? Kısacası ilk iki temel önermemiz iyi tanımlanmamış birer 

kabul olarak ortaya çıkıyor; üçüncü halin olmazlığını 

sağlayamadığımız, son derece belirsiz bir veri alanı içinde olduğumuz 

için. Hesaba katamadığımız ayrıntılar hesabımızı boşa çıkartır, ‘henüz 

ortaya çıkmamış olan’ hak iddia eder, bütün olası senaryolar meşru 

biçimde birbirlerinin altını oyarlar... Aslında bu durumda bir adım 

bile ilerlenemez. Hesaba katamadıklarımız konusunda güvenceye 

ihtiyacımız var. 

Patris bunu deneseydi sonuçla yüzleşecekti ama bu işi halledilmiş 

sayıyor ve çağının dindar yahut ateist agnostiklerinden miras olarak 

bir inanç devralıyor, üstelik bunu hakikat olarak kabul ediyor. [8 59] 

İnanmış kişinin ağzından inançları yer yer ‘gerçek’ başlığı altında 

duymak şaşırtıcı değil, ancak bir mantıkî işlem yürütülecekse inancın 

‘kabul’ olarak adlandırılması yerinde olacaktı. Takdir edilecektir ki 

işlem, koşullu bir akıl yürütme olacaktır; ‘eğer’ kelimesiyle başlar. 

İşlemin sonunda hakikat değil öncüllerin doğruluğuna bağlı bir veri 

elde edeceğimizi gösterir. Öncüllerin bu şekilde altının oyulması 

mantığın araçsallığına işaret eder. Ne var ki Patris’in inançlarını 

korumak hususunda kendine has bir gerekçesi var: “Öylesine 

önemsiz olan bu us, işte beni tüm evrenin karşıtı yapan bu. Bir 

kalemde yadsıyamam onu. Öyleyse doğru olduğuna inandığımı 

bırakmamalıyım. Bana karşı bile olsa alabildiğine açık bulduğumu 

alıkoymalıyım.” [8 59] Öncülden sonuca giden yolu gösterebilir 

misiniz? Patris kişiyi bütün evrenin karşısına ‘anlayan öteki’ olarak 

çıkaran usu elde tutmaklığın gerektiğini bildiriyor. Gerekçesi ise vefa 

borcu!? O zaman bize sunulmuş usun alanında [Benim de şu an yazı 

yazarken yapmakta olduğum gibi] kalmak, ordan hareket etmek, bu 

saçmalığın her şeyi mubah kılıcılığında, hiçbir şey hakkında yargıda 

bulunamayacak oluşumuzda, bulunsak da bu yargıların kıymet-i 

harbiyesi olamayacağı inancında aklanan [Aklama gerekmediği için] 

ama asla bir dayanak sağlamayacak olan [Çünkü dayanak olanaksız] 

bir eylemdir. 

“Bu uzlaşmazlığın, dünya ile düşüncem arasındaki bu kırılmanın 

temeli, bu konudaki bilinçliliğim değil de nedir?” [8 59] Önceki 

cümleye bağlanmak istiyorsak usun koşulu olarak bilincin öne 

sürüldüğünü hayal edebiliriz. “Demek onu [Uzlaşmazlığı] sürdürmek 

istiyorsam, her zaman yenilenen, her zaman gergin ve kesintisiz bir 

bilinçle sürdürebilirim.” [8 59] Ve bu hamlede Patris saçmayı insan 

kılığında bedenlendirip soyut düşünceden [!] somut dünyaya geçiş 

yapıyor. Tariflenmeye başlanan bu somut kişi, yalnızca bildiğiyle 

yaşamak, araya kesin olmayan hiçbir şey sokmamak istiyor. “Hiçbir 

şeyin böyle olmadığı söylenir ona. Ama hiç değilse bu bir kesinliktir. 

İşi onladır, hiçbir şeye sarılmadan yaşanıp yaşanamayacağını bilmek 

ister.” [8 60] 

Şimdi biz de duralım, hatırlayalım ve usanmadan soralım: Tek 

kesinlik hiçbir şeyin kesin olmadığı mıdır? Yoksa bu bile kesin değil 

midir? Belki bu kesindir!? Ne söyleyebiliriz bu noktada? Her şeyi 

söyleyebiliriz. Herkes her şeyi söyleyebilir. Biz de üçüncü hali 

bedenlendirsek ve Cebrail kılığında saçma kahramanımıza göndersek 

taşıdığı vahiyle onu yolundan döndürecektir muhtemelen. 

Saçma bir uslamlama!? Belki burada çok derinlikli bir durum var? 

Saçma ilkesi kabul edildiği anda akıl da mantık da kaidelerinden 

sarsılacakları için ve hiçbir yetke ve inanç da olmayacağı için 

59

düşünmenin kendisi saçmalaşıyor? Biz Patris’in tanımını değiştirelim, 

saçma: Tarif edilemez nokta, bir kara delik, ondan söz etmek bile 

saçma, bir sınır durum... Sonsuz gibi. Patris saçmanın hakkının susuş 

olduğunu, saçmanın ülküsünün sessizlik olduğunu belirtmişti, bu salt 

imgeseldir, aslında ne boş konuşma, ne sessizlik: Hepsi, her şey. 

Bütün oluş ve biçimleriyle insanın böyle bir dünyada, bir dünyada 

varoluyor olması da saçmalığın daniskası (olumsallık). Diyelim ki 

saçma insan da bunu kabul eden, buna inanan, bu saçmalığı duyan ve 

bu inancı bırakmamaya yemin etmiş olan mümindir. Öyleyse 

kahramanımız kendiliğinden açık bir kesinlik bulmuyor, bu anda 

amentüsünü okuyor. Saçma dini: Saçmaya inanıyorum, yalnız saçma 

vardır, bu benim biricik gerçeğimdir, o yüzden varolmalıdır. Saçmalık 

isyandır, bu saçmayı üreten isyanın kutsal ateşi asla sönmemelidir. 

Hiç şüphesiz ki kesinlik birdir ve Feylesof Patris onun peygamberidir. 

Hiçbir şeye sarılmadan yaşanıp yaşanamayacağı sorusuna da hemen 

cevap verelim: Non sequitur. Burada hiçbir mantıkî bağlantı 

kurulmamış. Bu noktaya mantıkî bir işlemle gelmek için başka 

öncüllere ihtiyacımız var. Ama biz mantıktan falan bahsetmiyoruz, 

bir ruhbilimden bahsediyoruz, kitapta en baştan reddedilen bir 

disiplin! 

İman Gücüyle Aşacağız Amansız Engelleri 

Şimdi kitabın en can alıcı noktasına geliyoruz. [Tanım 1, büyük 

öncül:] “Bir deneyimi, bir yazgıyı yaşamak onu bütünüyle 

benimsemektir.” [Tanım 2, örtük küçük öncül: Saçma da bir 

deneyimdir.] [Vargı:] “Öyleyse bilinçle günışığına çıkardığımız bu 

saçmayı, saçma olduğunu bile bile, göz önünden uzaklaştırmamak 

için elimizden gelen her şeyi yapmazsak, bu yazgıyı yaşayamayacağız 

demektir.” Sorun mucizevî biçimde tersine çevrilmiştir: “[Yaşam] 

anlamdan ne kadar yoksun olursa o kadar iyi yaşanacağı çıkıyor 

ortaya.” [8 60] [‘İyi’ kelimesine dikkat çekiyorum.] “Onu yaşatan 

karşıtlığın öğelerinden birini yadsımak ondan sıyrılmaktır.” [8 60] 

Buradan hareketle, insan bu öğelerden biri olduğuna göre, insanın 

kendi varlığını elinden geldiği kadar sürdürmesi, asla intihara 

kalkışmaması gerekir. 

Dikkat edilecek olursa argümanın yeni bir varyantıyla karşı karşıyayız, 

‘yazgı üstünden argüman’ diyeceğiz buna. Gizli önermemiz ise, 

kendimizi içinde kurguladığımız ve kesinlediğimiz durumu yazgı 

olarak ne alakası var ya, yeter çileden çıktım yahu artık! Bir bağlantı 

kurmaya çalışıyorum ama zihnim zayıf kalıyor, nerden nereye geldik 

ne ilgisi var bunca sayfa anlatılanlarla yazgının? Biz bir deneyimi ya da 

yazgıyı yaşamaktan bahsetmiyorduk ki. Şimdi bir yazgıyı yaşamamız 

gerektiğini benimsedik, onu yaşamak da ona iyicene sarılmakmış, yani 

amor fati! Buraya kadar anlattıklarımız arasındaki örtük eşitliklerimizi 

sıralamaya çalışalım: Yazgıyı yaşamak = onu bütünüyle benimsemek, 

yazgıyı yaşamak = yaşamı yaşamak, benimsemek = göz önünden 

uzaklaştırmamak için elimizden gelen her şeyi yapmak. Yaşamın 

anlamdan yoksunluğunun niceliği ise bu akıl yürütmeyle ilgisiz, zira 

saçma bir nicelik belirtmiyordu, tabiî şu ana kadar! Benimsemek de 

bir hamlede yapılan bir şey gibi duruyor ama eğer yazgıyı 

benimsemek için ne kadar büyük çaba harcanırsa o ölçüde iyi 

yaşanacağı bir tanım ise o zaman, saçmanın boyutunun artmasının 

benimsemeyi güçleştirdiği yolunda gereksiz bir önermeyle birlikte 

zinciri tamamlayabiliyoruz iyi kötü. 

Şimdi en son cümleye gelelim, ‘sıyrılma’nın kötücül çağrışımlarını 

yardıma çağıran normatif bir argüman bu [Argumentum ad 

consequentiam]. ‘Terimlerden birini yadsımak’ ne demek? Belki 

başlangıç önermelerimizden biri yanlışlanmıştır, demek ki 

argümanımız hatalıdır? Ama önermelerden değil ‘terimler’den 

bahsediyoruz! Yoksa Hegel’le birlikte doğru-yanlış mantığını ortadan 

mı kaldırdık? Yoksa matematiksel bir eşitliği tarihe mi yerleştirdik? 

Yoksa tarihsel terimleri mantıkî bir işlemde mi kurguladık? Acaba biz 

tarihin aklın farklı bir kipi, ya da görünümü olduğunu mu 

savunuyoruz? Tarihte işlemlerini yürütenin ‘akıl’ ya da ‘mutlak’ 

olduğunu mu iddia edeceğiz? Eğer öyleyse bile çelişkiler önceki 

terimlerin ortadan kalkışı yani yadsınmaları yoluyla farklı bir tezin 

60

ortaya çıkışında çözülürler! Ama bu düz anlamında mantık değil 

elbette, daha ziyade tarihsel bir öyküleme. Öğelerin bir karşıtlığı 

yaşatması ancak zamansal bir süreç olabilir, fakat zamansal süreçler 

için mantık geçerli değildir!? Sürekli değiştikleri için, asla 

sabitlenmedikleri için onlardan söz edemiyoruz, onları 

adlandıramıyoruz bile!? Zamansal olanlar kullanılarak zorunlu aklî 

işlemler düşünülemiyor. Kitabın karşı çıktığı Platonik kuramlar 

olmaksızın zamansal süreçler hakkında mantık işlemlerini işe 

koşamayız. Kitabımız mantık kelimesinin insanlık belleğindeki bütün 

kullanımlarını bu yüzden birbirine karıştırıyor işte, hem zamandışı 

argümanlar mantığının kesinlik talebini elde tutmak, hem de onu 

varolanlara, sanki onlar birer argümanmış gibi uygulayacak bir 

matematik kurgulamak istiyor. Saçmayı, dünyayı ve insanı zamansız 

ve homojen genel terimlermiş gibi kurgulamamızın sebebi de böylesi 

bir sahtekârlık, Feylesof Patris’in en başta kendi kendini kandırdığı 

bir sahtekârlık. Önce reddettiğimiz kuramlara dayanarak gayrı meşru 

biçimde varoluşsal süreçlerden zamansız terimler yarattık, ama bu 

kuramlara karşı çıkmak kitabın başat amaçları arasındaydı, sonra bu 

terimleri zamandışı bir matematiğe soktuk, ama bu matematiğin de 

kafasını gözünü iyicene yardık ve en sonunda o da yetmedi ve biz bir 

metafor olarak mantığın kullanımına adım attık. Artık biz hem 

zamandışı ‘Varlık’lardan söz ediyoruz hem de aynı anda onların 

zamansal varoluşundan söz ediyoruz. Artık burda kafa karışıklığının 

temelleri atıldı, artık biz düz anlamında mantığı biçimsel bir metafor 

olarak düşünülebilecek Hegelci mantıkla harmanlayabilecek gibiyiz. 

‘Yadsımak’ kelimesi birden ‘yanlış olduğunu ilan etmek’ anlamından 

çıkıp varoluşsal bir anlam kazanabilir: Varlığına son vermek! 

Şiir Yazıyoruz, Unuttunuz mu! 

Patris’in zihnini tutulmaya uğratan ve birden hakikati görür gibi 

olduğunu zannetmesine sebep olan bir kafa ve kavram kargaşasından 

başka bir şey yok bu kitapta. Esasında mantık başka yerde duruyor, 

olgusal süreçler başka, üzgünüz, olgusal süreçler ütopik bir mantıkla 

ilgisizler, bu da mantığın çilesi; o sadece zamansız matematik 

olabiliyor, ya da görece ve sınırlı kalıyor. Patris bütün kalbiyle bu son 

cümleyi onaylardı; müteaddit defalar savunmuştu bunu, ancak ne 

demek olduğunu yeterince anlamadığını görüyoruz. Olgusal süreçler 

ise Patris’in içinde bulunduğunu fark etmediği empirist gelenek 

dâhilinde ahlakî kurallarla, dolayısıyla eylem yönergeleriyle, 

talimatnamelerle, ahlakla ilgisizdirler. Onlara ‘mantık’ yoluyla bir 

ahlak dayatılamaz. 

Yukarıdakilere ek olarak ikinci eleştirimi de berraklaştırmak için şu 

hususu tekrarlıyorum: Eğer bir saçma yaşantısı varsa ve ben onu 

korumak istiyorsam ki öncülümüz bu, argümanım bir fasit daire ile 

saçmayı korumama varıyor; ben de bu saçma teriminin önkoşulu 

olarak kurgulandığıma göre oradan da kendimi korumaya ki bu da 

fasit daire... Sorun şu ki, aynı matematikte olduğu gibi, kesin doğru 

olan işlem her zaman totolojik olmalıdır. ‘Elimdeki üç kilo patatesi 

elimde tutmak’ ilkesini ortaya attıysam, elimi korumalıyım. Demek ki 

saçmayı korumam gereği ortaya çıkmadı, saçmayı önce sorun, sonra 

tek kesinliğim olarak tanımladım. Bu kesinlik, bütün süreçlerden 

soyutlandığım ve matematiksel bir terime dönüştüğüm anda benim 

yazgımın tek boyutu idi, sadece basit bir terim olarak ben, basit terim 

olarak dünya ve basit terim olarak saçma yaşantısı/yazgısı (Dünyanın 

benim için nihaî anlamdan yoksunluğu) var idi. Saçma 

yaşantısı/yazgısı iki terimin ikisine birden bağımlı idi. Yazgımı 

yaşamak saçmayı yaşamaktan başka şey değildi. Yazgımı en iyi 

yaşamam için onu en çok benimsemem gerektiğini önerdim. Böylece 

iki adet fasit daire kurdum. Önce ‘tek kesinliğimi korumam gerektiği’ 

ilkesini, sonra ‘yazgımı en iyi şekilde yaşamam gerektiği’ ilkesini öne 

sürdüm [Terimler biraz karışıyor ama aldırmayalım], bu ikisi aynı 

sonuca varıyordu: Tek kesinliğim ve biricik yazgım/yaşantım olan 

saçmayı korumalıyım. Bu şekilde argümanı ütopik coğrafyada 

yeniden kurduğumuzda iki paragraf önce yazılan itirazları atlatmış 

olduk mu? En azından kafa karışıklığını giderdik. O zaman 

önkoşulların ikisinin de geçerli kalması gerekecektir. Yazalım: 

B=Ben, D=Dünya, S=Saçma iken; ancak ve ancak, eğer B ve D ise 

61

S; Bu durumda: S, öyleyse B ve D. Böyle yazınca tutarsızlık yok. 

İşlem doğru. 

[İlerlemeden önce şunu belirtmek iyi olacak: Terimlerin birbirinin 

önkoşulu olması fenomenal varoluşla değil, doğrulukla, geçerlilikle; 

nesnelerle değil, dille, önermelerle ilgilidir. ‘Sürmek’, ‘devam etmek’, 

‘varolmak’ yüklemleri tek başlarına bir öncülden çıkarım yapılmasına 

yol açmadıklarına göre Patris bir postülat daha eklemeli ve ekliyor 

ama farkında olmadığı için bunu çıkarım sonucuymuş gibi ele alıyor. 

Kesin gerçeklerimize sürekli yeni postülatlar ekleyeceğiz anlaşılan, 

üstelik de bunlarla dahi ilgisi olmayan çıkarımlarla daha da başkalarını 

ekleyeceğiz. Evet, böyle olacak, adım adım yeni terimler buluyoruz, 

bunlar arasında mantıkî olmaktan başka her tür ilişki var tabiî.] 

Üç Değil, İki Değil, Bir Değil, Sadece, Evet Sadece Yarım Kilo! 

(Yanlış Duymadınız) 

Ancak yukarıdaki harika argümanı yarım kilo patates için de aynıyla 

kurabileceğimizi atlamayalım. Harflerin yerine istediğimiz herhangi 

bir terimler üçlüsünü yerleştirebiliriz. İlk patatesli fasit dairemizi 

yukarıda kurmuştuk, şimdi kitaptaki diğer düşünce çizgisine 

uyarlayalım [Kelimeleri tek anlamlı varsayıyoruz]: Elimde üç kilo 

patates var ve bu kesindir, [Ama dünyanın saçmalığı kesin değildir] 

isterse patates zihnimin dışında gerçek olmasın, elimde üç kilo 

patates tutmak yaşantısı benim şu anda hakikatimdir, zihin ve dış 

dünya kurgularına önseldir, kendilik hissim kadar gerçektir, bu bir 

yaşantıdır. Bu yaşantıyı iyi yaşamam için onu benimsemem 

gerektiğine göre [Bu önermeyi Patris’ten devraldık, bilmem iyi mi 

yaptık!] elimdeki patatesi asla bırakmazsam iyi yaşamış olurum, 

elimde patates olmaklık durumunu bırakırsam iyi yaşamamış 

olacağım. Daha önceki argümana göre de zaten gerçek olduğuna 

inandıklarımı bırakmamalıydım. Ama bunun için de önce benim 

yaşamam gerekir. Demek ki elimdeki patates fikrinden yola çıkarak 

intihar etmem değil bilakis yaşamaya devam edebildiğim kadar 

etmem gerekir. 

Gelin biz öyküyü tekrar ve daha yakışıklıca kuralım. Niye üç 

terimimiz olsun ki? Esasında dünya içinde bir insan var ve bütün 

varoluş da insan için tek akış. Bu akışın içindeki insan tekinde 

nesneleri ve fikirleri bir noktaya kadar kalıcı bütünler olarak 

kurgulamaya yönelik bir yeti var, yani bir öyküleme kabiliyeti öne 

sürüyorum. Öykünün keyfe göre kabul edilmesi yahut edilmemesi 

söz konusu, terimler yok, kurgular var; kesinlikler yok, inançlar var. 

Patates öyküsü esasında basitçe bir parodi olmanın ötesinde yazgımın 

saçma düşüncesine indirgenebilmek için ne ölçüde basitleştirilip 

soyutlandığını anlamamızı sağlıyor. İnsanın soyutlanmazlığını nasıl 

atlamış olabiliriz? İnsanın basit bir terim, dünyanın basit bir terim 

olarak bu kurgulanışları hiçbir metafizik katılmamış kuramımızı 

bütün metafiziklerden daha iddialı birkaç teoriyle beslemiş oluyor. 

Dahası biz saçmanın ne olduğunu anladık mı? Ya da anlaşılır şeyden 

mi söz ediyoruz? Bu bulanık saçma kavramını harflerimizin yerine 

geçirince semantik içerikten uzaklaşıyoruz. 

Hesabımız Sonucunda Bir İrrasyonel Sayı mı Bulduk Acaba? 

Patris’in aynı temanın varyantları olarak türettiği başka argümanlar da 

var. Mesela ‘sorun argümanı’nda başka bir düzleme taşınıyoruz: 

İnsanın anlama arayışı ve dünyanın sessizliği yüzünden bir sorun 

ortaya çıktığını duyuyoruz. Bu anlamda saçma artık bir kesinlik değil 

bir sorundur. “Onu yaşatan karşıtlığın terimlerinden birini yadsımak 

ondan sıyrılmaktır. Bilinçli başkaldırıyı yok etmek, sorunu ortadan 

kaldırmaktır.” [8 60] “Böylece, tutarlı olan ender felsefe durumlarından 

biri başkaldırı olarak belirir.” [8 61] Bir de başkaldırı çıktı karşımıza! 

Burada ayrıca hile suçlamasıyla da korkutuluyoruz [Argumentum ad 

consequentiam]. Geç gelen başkaldırının bir de tanımı var: İnsanla 

kendi karanlığının sürekli biçimde karşılaştırılmasıdır. Olanaksız bir 

saydamlık gereksinimidir. Her saniyesinde dünyayı yeniden tartışma 

konusu eder (...) İnsanın kendi kendisi için sürekli biçimde var oluşu, 

hazır oluşudur. İsteme değildir, umutsuzdur.” [8 61] Demek ki 

başkaldırı saçmayı sürdürme tutumu, bir ahlak. Tek kesinliğim olarak 

62

anlaşılmazlığı aldığım halde, yani araştırmayı bıraktığım halde 

umutsuz biçimde anlam aradığım anlamına geliyor. Arayışımızın, 

sorumuzun, anlama isteğimizin sonsuza kadar sürdürülmesi 

gerektiğini buluyoruz. Böylece de tutarlı olan ender felsefe 

tutumlarından biri ilan ediliyor, şaşırtıcı. Biz hâlâ arayış içindeyken 

dünya hakkındaki hiç bir öykünün kesinlenemeyeceğinden nasıl bir 

kesinlik olarak söz edebiliriz? Biz arayışımızla, sorumuzla, anlama 

isteğimizle bundan kuşku duyduğumuzu, bunun ötesine geçmek 

istediğimizi bildirmiş olmuyor muyuz? Aranan şeyin 

bulunamayacağını böylece kesinlemek, arayışımızı en azından 

saçmalaştırır. İşte bu saçmalığın rumuzu da başkaldırıdır. Patris’in 

kaleminden asla terk etmediği bananeci çocuğun sesini işitiyoruz: 

Varsın saçma olsun, dönmem yolumdan! 

Aslında bir sorunu çözmek için nedenlerine eğilmek gerektiğini 

düşünürüz, nedenleri ortadan kaldırırsak sorun ortadan kalkar. 

Demek ki dünya için bir öykü bulur ve ona inanırsak, ya da 

sorumuzdan vazgeçersek sorun ortadan kalkmış olacak ve biz de 

gönül rahatlığıyla intihar edebileceğiz. Ne var ki eğer sorunu çözmek 

istemezsek nedenlerine eğilmeyiz. Bu noktada düşünce çizgimiz 

önceki fasit daireye yeniden bağlanıyor. Sorunumuzu çözmemek 

kararlılığına sahip isek sorunumuzu devam ettirebiliriz vd. 

İntihara da burada geri dönüyoruz. İlk önerme geçerli görünüyor: 

İntihar başkaldırının mantıksal sonucu değildir, zira takip etmiyor 

[Non sequitur]. Hemen takip eden ikinci argüman ise şu: “İçerdiği 

razı oluş dolayısıyla onun tam tersidir.” [8 61] Burda intihar ölümlü 

kaderi kabullenme anlamında bir razı oluş olarak tersine çevrilir; 

kaderini erkene almadır, bu anlamda razı oluştur. Oysa başkaldırı 

insan yaşamına değerini verir zira “İnsan gururunun gösterişi 

erişilmez bir şey.” [8 61] “Uzlaşmamış olarak ölmek söz konusudur.” [8 

62] Saçma insanın tüm yapabileceği kendi kendini her şeyle birlikte 

tüketmektir. “Bu bilinçte ve bu günü gününe başkaldırıda biricik 

gerçeğini ortaya koyduğunu bilir. Bu gerçek de meydan okumadır.” [8 

62] Böylece yine mahalle ahlakını ve bir de ölmenin sıfatlarını 

buluyoruz. Ama yitip gitmenin sıfatı mı olur? Ölen kişi için daha 

hafif, daha şişman, daha salt, daha şehvetli, daha karabiberli, daha 

onursuz, daha içi elma dolgulu, daha karamelli, daha çıtır nugalı ve 

pirinç patlaklı, daha zeytinli ve daha ucuz, daha akıllıca ya da daha 

uzun metrajlı ölüm alternatifleri mi var? Ölüm bir hamlelik ve o 

kadar? 

Uzlaşmamış Olarak Ölmek Ne Demek Peki? 

“Ortaya çıkarılmış bir kavramdan, bu kavramın getirdiği tüm 

sonuçları (ve yalnız onları) çıkarmaktan başka bir şey olmayan bu 

elverişli durumu bırakmazsam, ikinci bir çelişkiyle karşı karşıya 

gelirim.” [8 62] Başkaldırıyı ve meydan okumayı bulgulamayı 

başarmıştık, geriye yerine konmaklığı gereken bir özgürlük kalıyor 

demek ki. Tartışmasının bu noktasında Patris özgürlük sorununa el 

atıyor böylece. Tanrı karşısındaki özgürlük düşüncesini kendi 

tartışmasıyla ilgisiz buluyor, onun bildiği tek özgürlük düşünce ve 

eylem özgürlüğüdür. [8 63] “Öyleyse saçma benim bütün ölümsüz 

özgürlük şanslarımı sıfıra indirirken, bana eylem özgürlüğümü verir, 

onun etkinliğini artırır. Bu umut ve gelecek yoksunluğu, insanın her 

şeye açık oluşunda bir artış anlamına gelir.” [8 63] İnsanın sınırları, 

başta ölüm olmak üzere, evreni tarafından belirlenir. Ölüme mahkûm 

olduğum için varolma özgürlüğüne sahip olmasam da, [8 64] en 

azından artık yaşamımın bir anlamı olduğunu düşünmediğim için 

özgürlüğümü toplumsal yaşama bağlı olarak kısıtlamaktan vazgeçerek 

bütün olasılıklarıma ahlaksızca atılma gücü kazanmış durumdayım. [8 

64] “Yaşamın anlamına inanmak, bir değerler basamağını varsayar, 

seçmeler ve yeğlemeler varsayar. Saçmaya inanç tanımlarımıza göre 

bunun karşıtını öğretir.” [8 66] “Saçma insan böylece olası, yıkıcı ve 

donmuş, saydam ve sınırlı bir evren görür, bu evrende hiçbir olasılık 

yoktur ama her şey verilmiştir, bu evren aşıldı mı yıkılış ve hiçlik 

başlar.” [8 66] 

“Hiçbir şeye sığınmadan yaşanabilir mi, yaşanamaz mı?” [8 66] Bakındı, 

polisiye bir oyun oynayalım sizinle şimdi isterseniz, Patris sorusuna 

63

nasıl bir yanıt vermiştir acaba? Kendine sorarsanız çok da iyi 

yaşanacağını bulmuştur ve hepimizi intihar belasından kurtarmıştır. 

Ne var ki bizim kitaptan okuyup anladığımıza göre Patris bir saçma 

dini kurgulamaya girişmiş. Husserl’i rasyonalizme geri dönmekle 

suçladıktan sonra nasıl kafası karışarak rasyonalizmi işe koştuğunu 

görmüştük, şimdi ise Varoluşçuları tanrıya sıçramakla suçlayan 

yazarımızın ebedî düşünsel varlıklar arasına yerleştirdiği bir saçmanın 

iman şartlarını ve farzlarını yaymaya çalıştığını ibretle okuyoruz. 

Saçmaya inanç sayesinde, dünyada kalmaya devam edişimiz mantığın 

sağlam burçlarına yaslanabilmiştir! 

Saçmaya inanç deneyimlerin niteliğinin yerini niceliğe vermek 

anlamına gelir. Çünkü değerler ortadan kalkmıştır, tek hakikat 

dünyada kalmaya devam etmek gereğidir. “Önemli olanın en iyi 

yaşama değil, en fazla yaşama olduğunu söylemem gerekir.” [8 67] [E 

hani o kadar iyi yaşamış olacaktık?] [Böyle itirazlara da gönül indirdin 

ya... Açık ki iki cümlede ‘iyi’ farklı anlamlarda kullanılıyor.] “Sürekli 

olarak bilinçli kalan bir ruhun önünde şimdiki zaman ve şimdiki 

zamanların birbirlerini kovalaması, saçma insanın ülküsü budur işte.” 

[8 69] Olabildiği kadar uzun, bilinçli bir yaşam sürmek ve o kadar. 

Böylece ölümden [Ölüm mü? Ölüm değildi yahu, anlam arayışıydı?] 

[Bu kadar bile bağlantı kuramayacak kadar esneklikten yoksun 

odunsu bir kafan var senin.] üç sonuç çıkarıyorum [Bir susun da 

konuşalım]: “Başkaldırım, özgürlüğüm ve tutkum!” [8 70] 

Kitleleri İkna Etmeye Çalışan Bir Hatip 

Ama beni bunca sayfa ve bunca yıl felsefî ihmalleriyle uğraştırmış bir 

şarlatan olduğu için onu affetmem mümkün değil. Joseph Patris bir 

meydanda kendini karşısına almış, kürsüde tüm hünerlerini 

kullanarak en başta kendini kandırmaya çalışıyor! Zikredilen üç 

kelime de ruhsal çağrışımlarıyla tümüyle tartışma dışından ithal 

edildiler. Tartışma boyunca kullanılan kelimelerin yerine yersizce 

kuruldular. Hatırlanacak olursa ‘başkaldırı’ saçmaya olan tutarsız 

imanın kod adıydı. Özgürlük kendi kendine süzülerek hava yoluyla 

geldi: ‘Saydam ve sınırlı bir evrenle ve ölümle sınırlanmış ölüm 

mahkûmunun yaşamın duru alevi dışında kalan her şeye ilgisiz ölüm 

hazırlığı anlamında bir özgürlük.’ [8 66] Onun mutlak bir özgürlük 

olmasa da ahlaktan özgürleşme olduğu tartışıldı, sadece kuralların 

bağlayıcılığı hususu ele alındı ancak özgürlüğün nasıl bir şey olduğu, 

mümkün olup olmadığı yolundaki determinizm tartışmaları sadece 

tanrıyla ilgili oldukları ileri sürülerek es geçildiler. Tutku kelimesi ise 

ilk defa bu cümlede geçiyor. [8 122] [Çok heyecan verici.] Mümkün 

olan en büyük deneyimler çokluğuna ermek kararlılığına tutku 

diyoruz herhalde. Kararlılığı ifade etmek için ‘kararlılık’ kelimesine 

sahibiz esasında ama salt niceliksel bir hedefe yönelmiş saçma insan 

için yeterince duygulu değil! Patris’in seçtiği üç kelimenin coşkulu yan 

anlamlarına baktığımız zaman niceliksel bir ahlaka sığamayıp kendi 

vardığı sonuçlardan taştığını hayretle izliyoruz. Hayatın parıltılarına 

gerçek değer atfeder gibi yazıyor. 

Patris’in ütopyasının kapsamı bu olmazlıklardan, uymazlıklardan, 

çelişkilerden, çatışkılardan ibaret değil. Saçmanın sürdürülebilmesinin 

insanî koşullarına göz attığımızda esaslı bir sorunla karşılaşıyoruz zira 

tutkulu yaşantı bolluğu arayışımı ancak “her zaman yenilenen, her 

zaman gergin ve kesintisiz [!!] bir bilinçle sürdürebilirim.” [8 59] 

Öyleyse insan özdeşliği ile ilgili varsayımlar geçerlidir. Daha da ileri 

giderek ekleyebiliriz ki saçmaya inanç insanı uykudan ve ölümden 

kurtarır! Tabiî ki Patris buradaki sorunları fark edecek kadar ince 

düşünemezdi, ya da belki onun kuramına göre uyku, unutma, 

dalgınlık ihmal edilebilir istisnalardı. Tutku hususuyla ilgili acıklı bir 

noktaya ben işaret edeyim. Burada empirisist bir bakış açısından her 

akıl yürütmenin ön koşulu olan gizli bir koşul var. Mantıksal işlemin 

gerçekleşmesi için bunun bir insan zihninde gerçekleşmesi gerekiyor. 

Düşüncenin imgesi ile düşüncenin yaşantısı arasındaki farkı kavramak 

gerekir. Fikir ancak bir kereliğine yaşanır. Ama benzerlerinin her bir 

insan zihninde varlığa yeniden getirilebileceği düşünülür. Mantıkî 

işlemin zihne gelişi varoluşsaldır. Varoluşsal olan, olumsaldır. 

Mantıksal işlem yaşantısı belli bir başarıyla kendine özdeşmişçesine 

yeniden üretilebilse de hayal edildiği haliyle her mantıkî işlem 

64

varolana dışsaldır ve ‘kurulmuştur’, bu sayede totolojiktir. Saçmalık 

salt düşünsel değil, ruhsal-düşünsel bir süreç olarak düşünülmeli. 

Saçmanın kutsal bir ateş gibi yanar halde tutulması yaşamın tek 

ereğidir. Bu durumda en doğrusu kişinin sabahtan akşama 

anlayamama anını zihninde yeniden varlığa getirmesi olacaktı. [Daha 

uykuya bile direnemiyorken her an zihnimde aynı düşünceyi nasıl 

yaşatacağım?] [Ben böyle basit ayrıntıların adamı değilim. İstisnaların 

kaideleri bozmadığı uzak kürelerde düşünüyorum, beni takip 

edebiliyor musunuz? El sallayan benim, evet yukarı kaldırın kafanızı.] 

Patris’in öne sürdüğü, insana değil belki tanrısal varlıklara 

yüklenebilecek mutlak bir görev. [O kürelerden kandil geceleri siz 

insanların yanına cömertçe geleceğim ve orada dinleyeceğim 

dertlerinizi.] 

Saçma argümanı geçerli ise saçma kişi yabancı olmalı, ilgisiz 

kalmalıdır; zira saçma herhangi bir etkinliği meşrulaştırmaz da 

yasaklamaz da. “Saçma, söz konusu edimlerin sonuçlarına 

eşdeğerliliklerini verir yalnız.” [8 76] Saçma insanın doğrulanacak ya da 

yanlışlanacak hiçbir şeyi yoktur, o korkunç biçimde suçsuzdur. [8 76] 

“Bu usa uymaz düzenden hangi kural çıkarılabilir ki? Ona öğretici 

görünebilecek biricik gerçek bile kesin değildir. Öyleyse saçma 

insanın uslamlama sonunda anlayabileceği şeyler ahlak kuralları değil 

örneklemelerdir.” [8 76] Zaten “ahlak üzerinde mantık yürütmek söz 

konusu olamaz.” [8 75] Yanlış okumuyorsunuz, ben de yanlış 

yazmadım. Yirmi otuz sayfa zarfında aynı konuda birbirine zıt, 

basitçe uyumsuz değil, mantıksal olarak zıt önermeler ortaya atıldı. 

Başkaldırının terk edilemezliği ve yaşantıların miktarını artırma 

ilkelerine ne oldu? Bunlar amentümüzden doğan maksimlerimiz değil 

miydi? Ya da daha küçük ilkelerimiz, mesela doğru bildiğimi elde 

tutmak, hile yapmamak gereğine ne oldu? Bunlar ahlakî ilke değil de 

neydi? Üstelik ahlak üzerinde mantık yürütülemeyeceğinin de 

farkındaymış, anlaşılan intihar hususunda bir eylem kuralı arayışının 

bir ahlak araştırması olduğunun farkında değil. Ayrıca imanı mimanı 

da bir kenara bırakıyor ve biricik gerçeğimizin de kesin olmadığını 

teslim ediyor. Pes doğrusu! Grand her zamanki gibi okurunu boş yere 

uğraştırdıktan sonra kendi kendini yalanlıyor. Daha doğrusu o kadar 

girift, o kadar eksantrik, o kadar oyuncu [Şuursuz şuursuz, hatta 

kafasız!] ki hem tezini hem antitezini, hem kuramını hem eleştirisini 

aynı metne yerleştiriyor. Zihin açıcı! 

“[Şimdi] durmak kötü, bir tek görüş açısıyla yetinmek, tüm tinsel 

güçlerin belki de en etkilisi olan çelişkiden yoksun kalmak güçtür. 

Yukarıda söylenenler bir düşünce biçimini tanımlıyor yalnız. Şimdi 

yaşamak sözkonusu.” [8 71] dendiğinde bu kez yapıt bir polemik 

niteliği kazanıvermesin mi? Grand kuramının hemen tümünü 

yalanlama işini hallettiğine göre, ‘görüş açısının’ kesin bir akıl yürütme 

değil sadece bir görüş olduğunu takdir ettiğine göre sıra yaşama çeşitli 

bakış açılarından göz atmaya gelmiştir. Grand saçma tartışmasından 

yola çıkabilecek pratiklerin farklı olasılıklarını ve yönlerini edebiyat 

dünyasından alıp yeniden kurguladığı tiplemeler üzerinden 

araştırmaya koyulur. Özellikle sonuçsuz, faydasız, kısır eylemlere 

anlamsız bir tutku ve kararlılıkla bağlanarak kendilerini tüketmeye 

yöneldiklerini sezdiği örnekleri seçmiştir. Don Juancılık, oyun 

[Ölümle Flört’teki bezelyeci yatalak astım hastası], fatih [Nina 

mesela]. Saçma dünyada bir yaşamın değeri kısırlığıyla ölçülür, 

bilmediniz mi? 

Eh, Ama Bütün Bunları Niye Yazıyorsun Be Adam? 

Felsefe ve roman bölümünde yazarımız felsefenin edebiyatla iç içe 

girmesine yüzeysel olarak dokunur, ancak us ve sanata ayrı görevler 

verir, sanat yapıtı usun ortaya koyduğunu bedenlendirecektir 

anlaşılan. [8 105] Grand, örneklerini kurgusal edebiyattan almayı tercih 

etmiştir. Yapıtta deneyim ve gözlem yer almaz. Saçma ile ilgili soyut 

akıl yürütmesini çoktan kurgulanmış olanı yeniden kurgulayarak 

bedenlendirecektir, mevcut gerçeklikle değil, hayalle işi vardır. Ama 

edebiyatta saçma meselesini incelemenin, kitabın sonuna bir de 

Kafka bölümü eklemenin mesela, kitabı gereksiz yere 

kalınlaştırmaktan başka amacı nedir? Edebiyat camiasının bir parçası 

olmaktan gelen bir vazife midir? Gerçeklikten, fenomenal deneyim 

65

alanımızdan nasibini almayan bir inceleme de, mesela Gılgameş’in 

sorununu göz ardı edecektir elbette. 

Peyki o zaman neydi hem bu kitabı yazmakta, hem de bu şekilde 

yazmaktaki amacı? Grand’ın aklında olanı Nietzsche’den yaptığı alıntı 

gösteriyor: “Açıkça görülüyor ki gökte ve yeryüzünde başlıca işimiz 

uzun zaman ve aynı yönde boyun eğmektir; bunun sonunda örneğin 

erdem gibi, sanat, müzik, dans, us, düşünce gibi, uğrunda yaşam 

çabasına değen bir şey, değiştiren bir şey, incelmiş, çılgın ya da 

tanrısal bir şey çıkar.” [8 70] Grand yaratıcı adamın çalışma ahlakını 

büyük bir ahlakın yolu olarak gördüğünü bildirir. [8 70] Hayata 

Sarılmak’ın derin arzusu burada ortaya çıkar. Yazar, uzun yaşamını 

odasına kapanıp yaratarak geçirirken hayal ettiği kendini yapısının 

hücrelerine yerleştirmiştir. Yaşamına devam edip edemeyeceği 

sorusunu yanıtlamaktan ziyade, nihilist inançlarına rağmen kendini 

yazarlık mesleğine adayabileceğini görmek istemiştir. 

O, tanrılı masallarda değil, yararsız günlük öykülerde oyalanacaktır, 

onun yolu fatihinkiyle akrabadır. Bu kıssadan kendine bir edebiyat 

ödevi de çıkarmayı becerir: Saçmayı sürekli somut örneklerle 

bedenlendirmek. Ancak onun yapıtı ne bir sav romanı olacak ne de 

örneklemeden ibaret kalacaktır. Yazarlık etkinliğine bilincini açık 

tutma görevini yükler. Hayata Sarılmak her şeyden önce, kendini çileli 

yazın uğraşına vermeyi uman Grand’ın hayatta kendine biçtiği rol, 

kendi için kurguladığı epik öykü, kendine anlam vermesini sağlayan 

devaynasıdır. Mitolojik Sisifos karakteri ise onun rol modelidir. 

Öyküyü böylesi bir kahramanlık öyküsü olarak oluşturmalıdır çünkü 

yazabilmek için hayatın keyifli ve rahvan akışından ayrılıp halvete 

çekilmek her zaman şiddetli bir işkencedir. Kısırlık ve başarısızlık 

korkusu daha ağır basmasaydı [34 8] hiçbir nihaî anlamını ve gereğini 

bulamadığı işkencesini sahiplenebilmek için bu kahramanlık 

öyküsünü icat etmesi de gerekmeyecekti. Kitabın son bölümünde 

kayasını her gün yeniden dağın doruğuna yuvarlayan Sisifos’un 

dramıyla niye özdeşleştiğimiz artık anlaşılmıştır: Meselesi olmak 

yalandan bir iştir, yazgımıza tutkuyla bağlanabilmek için önce 

kendimize bir yazgı uydurmamız gerekecektir. Tabiî bu yazgıyı da 

olabildiği kadar basitleştirmek, sadece ana çizgilerini görünür kılmak 

esastır. Başka türlü biz, gerçek insanlar, kurnaz Sisifos’a nasıl 

benzeyebiliriz? Öykümüz, tanrılarımız ve kayamız yok. Dünya onunla 

ilgili kurgularımızla alay edercesine karmaşık. 

Şimdi artık görüyoruz ki ıssız uzak uç bölgeler, açık, sert ve ölümcül 

düşünceler hep yalan dolan. Grand bu coğrafyada kalmak değil hayat 

tarzını meşrulaştırmak istiyor sadece; sanki böyle bir işlem 

anlamlıymış gibi. Ve biz, onun hayatını inceleyenler, biliyoruz ki 

kendisi adım attığı çölün sıcak kumlarında ayacıklarını fazla 

yakmadan hızla geri koşacaktır zaten; artık dönebileceğine kendini 

inandırdıktan sonra tabiî. Ya da bu çöle hiç ayak basmamıştır belki? 

Gördüğümüz gibi kitabını nihilist olduğu halde yaşamasının gerekli 

olduğunu iddia etmek için yazmış, bu yeterli gelmediği ve onu kariyer 

planında desteklemediği için de koçaklama üslubunu işe sokmuştur. 

Böylece kavuşacağı yer ise aslında baba evidir. Ne güzel söylemişsiniz 

Grand: “Saçma kavramı ölümsüzlük tramplenine dönüştükten sonra 

saçma, insan açıkgörüşlülüğüne bağlı olmaktan çıkar. Saçma, insanın 

boyun eğmeden görüp tanıdığı açık gerçek değildir artık. Çarpışma 

bir yana bırakılmıştır.” [8 44] Bir yapıt çelişkilerle böylesine yüklüyse 

kendine kendi karşı çıkacaktır; kendin yalanlayacaksınız elbet, kendin! 

Evet, İncelememiz Ölesiye Karışık, Ölesiye İçine Girilmez, 

Ölesiye Sıkıcı Oldu 

Doğru, bende de hata var ama görevim bu benim, bir vefa borcu 

diyelim buna biz. Ah Patrice, iki lafı arka arkaya getirirken biraz daha 

düşünemez miydiniz? Doğru olmasını arzu ettiğiniz fikirlerin 

avukatlığını tumturaklı cümlelerle üstlenmek miydi büyük isteğiniz? 

[Tumturaklı deme adama, tumturaklı sensin, senin yazdıklarını 

eşekler yazmaz!] Hiç mi nasip almamışsınız yoksa derinlemesine 

düşünmek hasletinden? Size böylesi iyi niyetli [İyi niyetli!?] yaklaşan 

bizleri, okurunuzu biraz daha düşünemez miydiniz? Seni benim gibi 

seven bulabilir misin Patrice? Kaç kişi uğraşmıştır kitaplarınla benim 

66

kadar? İşler buraya vardı, çok üzgünüm, bu kadar zamanı nasıl 

harcadım, ah ben! 

Mantık nedir, felsefe ya da edebiyat arasında ne tür bir ilişki olabilir, 

inanç, gerçek, bilgi, kanı nedir? Düşünülmemiş! Ama şahane bir 

şüpheci, hatta bir kusursuz agnostik olunabilmiş. Ah Patriceciğim, 

düşünce güçlüklerinden nefret ediyorsunuz, o raddede ki hiçbir şey 

anlamamakla suçlanmaktan daha başından kendinizi kurtarmak üzere 

alelacele yeryüzünde anlaşılacak hiçbir şey bulunmadığını söyleyerek 

kestirip atıyorsunuz. [25 93] Bir düşünce çizgisinde yalpalamadan 

yürümeyi başaramıyorsunuz, felsefenin sarhoşusunuz siz. Yürürken 

aslında hep aynı noktaya bakıyorsunuz, hep aynı basitleştirilmiş 

kurama inanıyorsunuz, ama düşüncenizi geliştirmek konusunda nasıl 

bu kadar beceriksiz olabilirsiniz? Gençliğinizde de böyleydiniz. 

“Önemli olan insan olmak, yalın olmaktır” diyecektiniz az kalsın ama 

hayır, önemli olan “doğru olmak”tı ve bunun içinde hepsi vardı, 

“insanlık da yalınlık da.” Ve “dünya olduğunuz zaman” değilse ne 

zaman “daha gerçek ve daha saydam” olurdunuz? [1 18] Doğru olmak, 

yalın olmak, insan olmak, sonra saydam olmak ve gerçek olmak! 

Hangisiydi acaba, herhalde hepsi birdendi, yoksa hepsi bir mi idi? 

Önemli olan doğru olmaktı ve bu yalın olmayı içeriyordu, yalın ve 

doğru! Şaşırtıcı, çok şaşırtıcı... Doğru ya, karmaşık kuramlar 

karmaşıktı. Ama bedeniniz size hayatın basit olduğu tüyosunu 

vermişti. Bu dünyada mutluydunuz, çünkü bu dünya sizin 

krallığınızdı. Geçip giden bulut ve solan an, kendi ölümünüz 

kendinizde. Mesele insan olmak! Bilmek değil, anlamak değil, insan 

olmak, büyük hırsınız. 

Eserin bütün savunusu boyunca insanı rahatsız edecek derecede bir 

terim açıklaması ya da tanımlaması yoksunluğu göze çarpıyor. [29 94] 

Patrice kendisinin bir filozof değil bir ahlakçı, [29 75] bir ahlaka sahip 

adam [32] olduğunu teslim etse de, saçma dünyanın kesin bir biçimde 

çözümlenemeyeceğini, imgelemin ürünü olduğunu, [2 72] bir saçma 

felsefesini değil saçma duygusunu tartışmak istediğini özellikle 

açıklasa da, mantıksal düşünmekten değil, mantıksal olmaktan söz 

ettiğini iddia etse de [29 75] herhalde bunları uykulu anlarında 

sayıklamıştı, ya da bu tip ifadeler sadece savunma amaçlı 

alçakgönüllülük gösterileriydi? Yine kendini yalanlamaktan başka şey 

yapmıyor zira. Kitabında felsefe dünyasında kısa bir gezintiye 

çıkmıştı, saçma duygusundan saçma kavramına geçmişti ve yanılmaz 

bir mantıkî düşünce inşa etmeye koyulmuştu! [Ne yaptığının farkında 

değil görmüyor musun, daha fazla gitme üstüne.] [Geri kalan tek 

savunma bu mu yani: Bunamış, aklî melekeleri yetersiz, cezaî ehliyeti 

yok] 1951’e gelindiğinde hâlâ Hayata Sarılmak’ta kurduğu ‘mantık’ 

çizgisinin sonuçlarını işe koşabileceğini düşünecek kadar uzaktı, hem 

kaleminden çıkanların anlamını hem de kitabının ihmallerini 

kavramaktan. 

Zamanımızın Bir Ahlakçısı 

Ahlaklı Asi’nin giriş bölümlerinde Rieux saçmadan eylem kuralı 

çıkmayacağına tekrar işaret etmiştir. Böylece saçmalık duygusu 

cinayeti de önemsiz kılar. Hiçbir değere evet diyemiyorsak her şey 

olanaklıdır. Ama Rieux saçma çözümlemenin öldürme eylemini 

önemsiz kıldıktan sonra vardığı sonuçların en önemlisinde onu 

kötülediğini iddia eder; uslamlaması sonucu intiharın seçenek 

olmaktan çıkarıldığını hatırlatır ve buradan yaşamanın biricik zorunlu 

değer olarak benimsendiği çıkarımını yapar, üstelik bir kez böyle 

kabul edildikten sonra bütün insanlarındır bu değer! Çünkü rahatlık 

duygusuna ödün vermiş değilse insan böyle bir uslamlamanın 

kazancını yalnız kendine saklayamaz!! [15 2-6] Dahası var: Karşılaştırma 

açısından öldürme ile intihar aynı şeydir; biri benimseniyorsa ötekinin 

de benimsenmesi, biri yadsınıyorsa ötekinin de yadsınması gerekir. 

Böylece öldürmenin hem olanaklı hem olanaksız olduğunu kanıtlarız. 

[15 2-6] ‘Rahatlık duygusu üzerinden argümanımızı’ uzun uzadıya 

tartışamayacağım, çünkü niye eylem kuralımı bütün insanlara yaymam 

gerektiğiyle ilgili hiçbir fikrim yok, ne kastedildiğini anlayabilmiş 

değilim. [Tartışacaksın tartışacaksın, sen yok musun!] Ama öldürme 

ile intiharı bütün ayrımlarından sıyırıp eşdeğer iki öğe haline getirdiği 

sadeleştirme hesabına pes diyeceğim, pes! 

67

Yazarımıza göre saçma, yaşamı sürdürmek isterken değer yargılarını 

bir yana attığına göre özünde bir çelişkidir, çünkü yaşamak kendi 

başına bir değer yargısıdır. Yalnızca bu açıdan bile saçma tutum, 

eylem alanında tasarlanması olanaksız bir şeydir. Anlatımı da 

mümkün değildir. Ülküsü sessizliktir. O sadece tutarsızlığa az da olsa 

bir tutarlılık verir; düzensiz, bağıntısız olduğunu belirttiği şeye 

geçerlilik kazandırır. [15 6] Ama şunu bir anlamamız gerek, saçma akıl 

yürütme geçerli midir, değil midir? Eğer geçerliyse, hatırlanacağı gibi 

artık tek düşüncemiz uzun bir yaşamı sürdürmek olmalı, gerisi ise 

önemsiz. Demek ki artık öldürme ya da hangi konu sözkonusu olursa 

olsun önemsizdir. Bunu Rieux kendisi defalarca yazdı, biz de 

alıntılamaktan bıkmadık. Ancak gün gelip öldürmeyi de yasaklamak 

isteğine kapıldığımızda demek ki akıl yürütmemizin bu can sıkıcı 

kısmını ortadan kaldırmanın bir yolunu bulmak durumunda 

kalıyoruz; üstelik öyle ki akıl yürütme de hâlâ geçerli kalacak! Bir gün 

intihar etmeyi yasaklamanın bir yolunu aradık ve kendimizi kaş göz 

yara yara onu bulduğumuza ikna ettik, artık bunu elde tutmak 

zorundayız yoksa intihar edivereceğiz maazallah. Ama başka bir gün 

de bu sefer öldürmeyi yasaklamak istedik. Ne var ki elde tuttuğumuz 

ilk akıl yürütmemiz bu sorunu ele almamızı gereksizleştirmekle 

kalmıyor, epistemolojik öncüllerimiz de istediğimiz kanıtı 

geliştirmemizi imkânsız kılıyor. Ne yapacağız şimdi? Yalandan bir 

koşul yazacağız ve onu doğrulayacağız. Mesela, ‘yaşama devam etme 

ilkesini diğer insanlara yaymak’ ilkesiyle ilişkilendirdiğimiz koşulumuz 

şu olsun: ‘Rahatlık duygusuna kapılmadığı her durumda.’ Şimdi bu 

koşulu kural haline getirelim: ‘Rahatlık duygusuna kapılmak seçeneği 

sözkonusu değildir.’ Eh o zaman öldüremeyeceğimizi de kanıtlamış 

olduk. Saçma akıl yürütmemiz de geçerli olduğuna göre, öldürmenin 

hem önemsiz hem de olanaksız olduğunu bulduk. Saçma dünyada 

ikinci bir kesinlik bulduğumuzu görüyorum, yaşasın! Durun bir 

dakika, ikinci bir kesinlik varsa saçma akıl yürütme yıkılır! Aman sen 

de, bizim derdimiz orası değil ki, bak biz en azından başkalarının 

hayatına son verme ya da vermeme hususunda mantık yoluyla 

kesinliğe ulaşmayı başardığımız halde bunun olanaksızlığını da 

gösterdik, bu da amacımız açısından başarıdır doğrusu. Ne demişler, 

ikna edemiyorsanız, kafalarını karıştırın! 

Şairin Descartes Olarak Otoportresi 

Ama bu noktaya işaret edişimizin tek sebebi Rieux’nün aradan geçen 

on yılda bir zerre zihinsel özen kazanmadığını kanıtlama isteği değil. 

Rieux saçma akıl yürütmesinin hâlâ geçerli olduğunu düşündüğünü 

böylece gösterdikten sonra saçmanın gerçek niteliğini ifşa etmeye 

girişiyor; onu yaşanmış bir geçit, bir çıkış noktası olarak tanımlamaya 

geçiyor. Sorumuzu tekrar kınından çıkartıyoruz: Ne demek istiyor 

olabilir? Bu saçmaya da bravo, kendisi hem çelişik bir hal ve 

dillendirilemiyor, hatta tasavvur bile edilemiyor, hem ama bize bir 

kesinlik sunuyor ve bu kesinlik her durumda başvurabileceğim bir 

temel taşı! “Bir kez bu dünyanın genel çizgileri çekilince, konulan ilk 

taşla (Zaten yalnızca bir taş vardır) felsefe yapmak mümkün olur, ya 

da daha doğrusu, eğer iyi anlaşılmışsa gerekli olur. Çözümleme ve 

kesinlik gereklidir ve katılmalıdır.” [2 73] [Geçiş noktası, evet, tuhaf bir 

kâbus gördüm, saçmayı sonunda kadar ve aralıksız yaşatacağım, nasıl 

yapacağım bilmiyorum ama yapmalıyım, zira yaşayabilmemin biricik 

koşulu bu. Ondan sonra onu bırakacağım ve başka yaşantılara 

yönelebileceğim. Ama onu bırakırsam öleceğim, nasıl bırakır da 

ilerlerim? Kan ter içindeyim, bir o yana bir bu yana dönüyorum, yahu 

bir yardım eden yok mu, bu işin içinden nasıl çıkacağım, bakan yok, 

kâbus!] 

Bir taş, sırtında bütün bir matematik binasını taşıyan o tanımsız 

noktacık gibi, üstünde durulacak ilk kuru zemin. Şimdi kitabın 

komplosu iyicene ortaya çıkıyor. Kendini ilk ilkesini keşfetmesinin 

ardından bütün felsefesini inşa etmek üzere yapı iskelesini hidrolik 

krikolarla santim santim yukarlara tırmandıran bir Descartes gibi 

gören genç Fransız, der ki: “Hayata Sarılmak’ta saçma duygusunu 

incelediğim zaman bir metot arıyordum, bir doktrin değil, yöntemli 

şüphe kullanıyordum. Yapıcı çalışmalardan önce gelen temizliği 

yapmaya çalışıyordum.” [29 128] 

68

Yazar, bir hayali olan adam! Aynı zamanda bir kış günü sobasının 

başında bütün öğeleri ayrıştırıp indirgemeyi başaran, onları kapalı bir 

kapta atmosferden yalıtabilen bir simya ustası ve aralarından üçünü 

seçerek sadece onlarla bir hamurlar hesabı yapmayı düşleyen bir 

matematikçi. Saçma diye, kendine has bir varoluşa haiz, katışıksız bir 

nesneyi vücûde getiren, onu gâh kişi, gâh ilişki, gâh duygulanım 

donuna girdiği merhalelerinde soluk soluğa takip eden, kimi zaman 

açıkgörüşlü, kimi zaman tutkulu adam. Çözümleme ve kesinlik 

gerekli olsa da o, evimizin kâğıttan Descartes’ı, yazık ki düşünceleri 

gerektiği gibi ince ince kıyıp ayrıştırmakla ilgilenemez. O, düşünce 

nebulalarını kültürel ortamdan çeker ve bir kelimeye yükleyip 

kafamıza fırlatır. O, şair, sorgulamaz, bitiştirir. Diego şiir yazıyor, alıp 

cümle yapıyor, kelimeler diziyor ve felsefe oluyor. Ama felsefecinin 

talep ettiği türde, mantığın kurallarına sığışmaya çalışarak yapılan bir 

düşünme değil de edebî bir anlam çoğaltma ortaya çıkıyor, ondan 

sonra Diegocuğumuz uğraşsın dursun bunları arka arkaya dizilen bir 

zincir gibi ifade etmeye. 

1941 kışının savaşla kızıla boyanmış Fransa’sında, taşradaki yalnız bir 

kulübeciğin içindeki eski sobada cılız bir ateş yanıyordu. 

Düşüncelerin mengenesinde inileyen yazarımız odanın bir 

köşesindeki yatağa serilmiş yünlü yorganın altında solucan gibi 

kıvranmaktaydı. Geceden beridir düşüncesinin aynı noktasında 

kalakaldığı ve yataktan kalkamadığı için yanları ağrıyordu. Sobanın 

üstündeki kestaneler ara sıra şöyle bir çıtırdayıp kıpırdıyor, soba 

kapağından küçük bir bulut tütüyor, ateş usul usul yanmaya devam 

ediyordu. Sonuçsuz çabasının bunalımındaki yalnız ve çirkin yazar, 

açlıktan midesi guruldadığı halde gündelikçi kadının sobanın üstüne 

bırakıp gittiği kestanelere uzanamayacak kadar mecalsiz olan Rieux, 

hayatına bir yön yol bulmak durumundaydı artık. En geç bu kış 

sonunda, karlar erir ve çayırlar yeşillenirken, bütün hayvanlar gibi 

üretmek için ininden çıkıp çıkmayacağına karar verecekti: İntihar mı 

etmeli, yoksa yaşamına devam edip büyük ihtirasına, yazar olup 

insanlar tarafından takdir edilmeye mi yönelmeliydi? Düşüncesi karşı 

çıkılamayacak, apaçık ve kesin bir sonuca varmalıydı: “Benim bir 

hayalim var! Ben şu ihtilafı tükenmez düşünceler dünyasına karşı 

çıkılmaz bir felsefe sunacağım; sobanın üstünde çıtırdayan kestaneler 

gibi sert, amansız bir yumruk gibi kaskatı ve sarsıcı, sabah serinliğinde 

yüze çarpılan soğuk su gibi yeni ve berrak!” Bahçedeki yalakta 

tavuklar oyalanıyor, bacadan ince bir duman yükseliyordu, yalak 

çamurlu, su bulanıktı... “Hiç mi kesin gerçek yok? Eğer ‘dünya 

ezelden beri vardı, kendi başına bu hale geldi’ dersem köyün papazı 

hemen karşıma dikilir, cemaat beni tefe koyar, yok eğer ‘tanrı levh-i 

mahfuzdaki ideaya göre her şeyi yaratıyor’ dersem, kahvede Piyer 

beni evire çevire rezil eder, diyalektik uzmanı mübarek, cenabet 

dinsiz herif! Hem papazı hem Piyer’i ikna edecek açık ve kesin bir 

fikir yok mudur Yarabbi?” 

Yatağından kestanelere doğru umutsuzca devrilmiş başı uğulduyordu. 

Ruhunu ısıtacak güneyli kadınların yokluğunda, zorla disiplin altına 

alınmaya çalışılan arzu dolu bir zihni işletmeye çalışmak... Kalkıp 

kestaneleri yemeden önce son bir düşünce oturumuna kendini ikna 

etmeye çalıştı: “Öyle bir düşünce çizgisi bulunmalı ki parlaklığından 

bütün zihinler kamaşsın, yana kaçırılan gözler dikkatle tekrar 

kendisine döndürüldüğünde sınırları kusursuz bir elmas gibi düzgün 

kesilmiş bir kesin gerçek belirsin.” Oda soğuktu, yakacak diye 

sobanın kenarında birkaç ıslak çalı çırpı parçası bırakılmıştı. Hava 

neredeyse kararmak üzereydi. Güney denizlerinin sıcak hayalleri 

düşünürümüzün zihnine sızıyordu, yorganın altında gözleri uykuyla 

bulanıyordu, “Uyuma! Uyumamalıyım, çok işim var daha... 

Uyumanın zamanı değil...” Yazarımız hayallerinin peşinden yavaşça 

tatlı rüyalara gömülmek üzereydi... 

Kesinliği keşfettik, artık rahatız, bundan sonra gönül rahatlığıyla 

felsefe yapabiliriz. Fakat bir şey unuttuk, bize de bir tanrı gerekiyor; 

[Varım ya işte] Descartes’ın akıl yürütmesindeki tanrı gibi demek 

istiyorum, yani beni aldatmayarak bana sağın bilgi sağlayacak olan, 

Descartes’ın yoluna devam edip kesin bir geometri inşa etmesini 

sağlayan şu tanrı. O tanrıyı kanıtlayana kadar rahatlamadık ki Mösyö 

69

Rieux, [Bir dakika canım şimdi bir mektupla haddinizi bildireceğim, 

çok hırslandım] diyelim ki ilk ilkemiz kesin, ancak tanrıya gelene 

kadar daha sağlamda değiliz, bunu bilmediniz mi? Yoksa Descartes’ı 

hiç kendi kaleminden okumadınız mı? [Ben en iyisi biraz düşüneyim 

sonra bunla ilgili bir kitap yazarım.] 

Ve Sıçramanın Kutsal Taşını Yerleştirdikten Sonra 

Hümanizmin Sıcacık Yüreğine Miraç Gerçekleşebilir Artık 

İnsan yapımı fikir ve sistemlerin mutlaklaştırılıp her türlü cinai eylemi 

meşrulaştırmakta kullanılmasına karşı bir polemik yürütme isteği 

Rieux’ye Ahlaklı Asi’yi yazdırmıştır. Fikirlerin şeyleşmesinin, hakikat 

kılığında bütün mevcut değerleri geçersiz kılan nihilist eylem 

kurallarına dönüşmelerinin karşısında hem diğer insanlara karşı 

sorumluluk anlamında hem de tanrısal olanla ilgili talepleri bir yana 

bırakma anlamında ölçü ve sınırlılık pratiğini savunur. [Gördün mü 

bak, benim talebim tanrılık değil tam tersi.] Ahlaklı Asi 

başkaldırmanın erdemlerini önemsemekle başlayıp ılımlılık ve yavaş 

bir siyasal reform savunusuyla son bulur, bunun nedeni Rieux’nün 

başkaldırmanın ne olduğu üzerinde de açık bir fikre sahip olmayışıdır. 

[29 160] Ele alınan fenomenin karmaşıklığına uygun bir 

kavramlaştırmayla karşılık verilmeyince kitabın başından sonuna 

kadar başkaldırının anlamını an be an değiştirmek gerekmiştir. Peyki 

kılıktan kılığa girmesine, dönemden döneme taşınmasına, farklı 

rollere, işlevlere ve özelliklere yol almasına rağmen özdeşliğini 

koruyan nedir? [Hayaldir canım, hayaldir.] [E sen çok oldun ama iki 

lafın arasına girmekler, böyle densiz densiz konuşmaklar falan, her 

tarafı yalan yanlış yazdıklarının hepsi hatalı, baştan sona kadar yalan 

yanlış, adamı santrafor bile yaptın, ailesini Avustralya’ya taşıdın, rakı 

içirdin, adam hukuk fakültesini aklının ucundan geçirmemişti, ulan 

adam santrafor değil kaleciydi bir kere, insaf! Yazındaki hatalar 

saymakla bitmez, sesimi çıkartmadan durdum şu satıra kadar ama 

ukalalığın sınır tanımıyor, dur durak yok, terbiyesiz!] [Eh kaleci 

olduğunu biliyorsunuz, hukukla ilgisinin olmadığını biliyorsunuz, 

Allah bilir Abram Vulecik diye bir ahbabının olmadığını da 

biliyorsunuz, maşallah, zahmet olmazsa gelin de siz yazın bari... Biz 

de biliyoruz, biz de biliyoruz. Bir şey anlatmaya çalışıyoruz şurda. 

Sizin okuduğunuz bütün kitaplar bizim de kaynaklarımız arasında var 

ama onu bizden iyi kimse tanıyamaz, tanıyamaz, bunu anlatmak 

istiyoruz biz, değil mi ki biz onun ta kendisiyiz. İşte o yüzden bu 

kadar iddialıyız, ondan da gerçeklerden de daha iddialıyım, bu öyküyü 

ben yazarım. Kendime de çuvaldızı batırırım yerin dibine batırırım 

hem. Büyük insanmışız!? Yalan dolan, her şeyimiz yalan dolan, değil 

mi ki biz oyuz, yazıyoruz, gerçekler yalnız bizden öğrenilir, evet 

öğrendiniz işte... Diego Rieux ölmedi. Rieux’nün ölmeden önce son 

yazdığı yazıyız biz. Biz onun son evladıyız. O güvenle hakaret 

edeceğiz, daha da beterlerini yazacağız.] Hayata Sarılmak’taki 

düşünsel ihmalkârlık ikinci denemede de aynen devam etmiştir. İlk 

kitapta ‘saçma’, çağrışımlarına en çok yayılan ve Rieux’nün dünya 

görüşü ve inançları hilafına genelleşen terim idiyse, bu kitapta, 

‘başkaldırı’ genel terime dönüşme eğilimindedir. Rieux’nün başka 

yapıtlarında da ‘günışığı’ ve ‘karanlık’ imgeleri türünden sürekli 

karşıtlıklar tartışmayı kuşkulu yollara götüren aşırı maniheist 

genelleştirmenin kaynağını teşkil ediyordu. [Terbiyesiz.] Hayata 

Sarılmak’taki ‘başkaldırı’ kelimesine şimdi iki yüz yıldır geçmiş bütün 

isyan hareketlerini ve isyankâr düşünceleri, bu kelimeyle çağrışımsal 

olarak bağlantılandırılabilen her şeyi anlatma işlevi yüklenmiştir. Bu 

bize bir kaynak ve bir [Yalancı.] [Bi Sus be sen de!] sınama tahtası 

verecektir. [Susmuyorum. Sustum.] Bu sayede Rieux hâlâ mantıktan 

söz edebilir, Hayata Sarılmak’taki düşüncesini devam ettirebilir, bu 

sadece kitabın başında değil, ilerleyişinde ve sonucunda da rol 

oynayacaktır, çünkü oradaki tartışmadan hareketle ‘saçmaya ermiş 

düşüncenin’ ‘öldüremeyeceğini’ de bulgular. ‘Saçma insan’ ile 

‘başkaldıran’ aynı kişi ise, başkaldırı ilkesizlik olarak anlaşılan 

nihilizmi bırakmalıdır, zira ‘başkaldırı’nın arayışı birliktir. 

Rieux saçma insanı asla nihilist olarak düşünmemiş, saçma polemiğini 

nihilizmin aşılması olarak tasarlamıştır. Saçma bize eylem kuralı 

sunmadığına göre, sadece yaşamamız gerektiğini bildirdiğine göre, 

onu nasıl yaşayacağımız da bize kalmıştır değil mi? Ama Rieux bu 

70

elirsizlikten, bu her şeyi meşrulaştıran ilkesizlikten kurtulmak ister; 

en azından ve asıl olarak öldürme konusunda nihilizmden yola 

çıkılarak cevaz verilemeyeceğini iddia edebilmeyi arzular. Öldürme ne 

önemsiz olmalıdır ne de toplumu değiştirme isteğiyle 

meşrulaştırılabilmelidir; Rieux, tanrının yerine geçip öldürmeyi 

insanlığa haram kılmayı istemiş görünür [Bi dakka ya arkamızı 

dönmeye gelmiyor!]: Bir kere saçma düşünceye erildi mi, yani 

agnostisist inancımızı edindik mi, bu gnosis bizi aydınlatacak ve bize 

ölemeyeceğimizi ve öldüremeyeceğimizi gösterecektir! 

Eğer Rieux öyküyü ayrıştırmak yerine karıştırmasaydı, iki ilgisiz izleği 

iç içe bükmekte olduğunu, bunlan dokuyacağı kumaşın kafa 

karışıklığı olacağını öngörebilirdi. İzleklerden ilki tanrı, ölümsüzlük 

arayışı ve anlamlı öykü isteği, öteki, anlamlı öykünün yerini 

tutabileceği umulan dünyevî büyük öyküdür. Bu ikisi Rieux’de 

insanın anlam arayışı başlığında aynı sınıfa yerleşirler, belki de bunda 

bir haklılık payı vardır? Belki ikisi arasında psikolojik bir eşdeğerlik, 

benzer bir avuntu bulunabilir? Ama dünyadaki adaletsizlik ve 

mutsuzlukla ilgili iyileştirmeler ölüme çare olamaz. Dolayısıyla 

dünyevî başkaldırı metafizik arayışın ikamesi oldurulamaz, üstelik pek 

çok zaman metafizik arayışla ilgisiz olarak ortaya çıkar. Rieux sıklıkla 

bu noktayı unutmuş gibi konuşur (Mesela Ölümle Flört’ün 

kahramanları ölümle mücadele etmişlerdir!). Rieux bireysel anlam 

arayışının sınırlarından taşarak tanrıyla olan meseleyi bir başkaldırı 

olarak, toplumsal olayları da tanrıyla ilişkinin terimlerinde yorumlama 

eğilimine girer. Öyküsünün hiç bir yerinde tanrı ferahça bir kenara 

bırakılamamıştır; dünyadaki devrimci girişimlerin gerçekliğiyle yüz 

yüze gelince onları bir acele kendi kişisel tanrı takınağına göre 

yorumladığı simgesel tutumlar biçimine dönüştürmesi gerekmiş 

gibidir: [25 136] Sefil insanlara sonsuz yaşamı bırakınız ya da onlara 

devrimi veriniz. [2 15] 

Başkaldırıyı Genel Bir Terim Olarak Kurgulamanın Sonu 

Budur İşte! 

Ancak görülecektir ki Rieux’nün asıl yaptığı başkaldırı tarihini ele 

almak, toplumsal çalkantıları incelemek değil, entelektüellerin 

zihnindeki başkaldırı fikrinin öyküsünü yazmaktır. Başkaldırının değil 

başkaldırıya ilişkin düşüncelerin sorgusudur bu. Tarihte değil zihinde 

gerçekleştiği için de metafizik olanla da ilişkili olarak kurgulanabilir. 

Bir tek özne olarak birleştirilen aydın güruhunun, ‘başkaldırı’ adı 

altında bütünleştirilen kavramlarla tek bir süreç olarak kurgulanan 

macerasıdır bu. Kitapta bütün bu yeni yaratıkların, en başta da 

başkaldırının öznelik ve içkinlik tarzı aydınlatılmamışsa da açıktır ki, 

Rieux’nün başkaldırısı gerçekte varolmaz, hayaldir o. Ama bizim için 

asıl önemli olan şu: Öyle görünüyor ki Rieux rakiplerine kendi 

silahlarıyla karşılık vermek istemiştir. Tepetaklak edilmiş diyalektiği 

yeni sahiplerine karşı bir kez daha döndürürken o, tarihe içkin olan 

akıldan geriye kalan boşluğu başkaldırıyla dolduracaktır; onun 

öyküsünün devindirici ilkesi başkaldırıdır. Bu sebeple işte, Ahlaklı 

Asi’nin giriş bölümünde kısa bir mantıkî [!] giriş yaptıktan sonra 

araştırmasının tarihsel bir öyküleme olacağını açıklar. Ama o, tarihin 

Marksistlerdeki gibi tanrılaşmasını, diyalektiğin gelecekle ilgili kesin 

bilginin kaynağı olarak gösterilmesini, burdan elde edilen bilginin 

insanların kütlesel ölümüne ve zulme yol açmasını eleştirmek için 

yapacaktır bunu. Acaba diyalektiği sahiplerine karşı çevirmek yazının 

kendisini saçma bir konuma getirir mi? Rieux bir ‘reductio ad 

absurdum’ peşinde değil gibiyse de Marksistleri eleştirdiği bölümlerde 

diyalektiğin bir kesin bilgi edinme yöntemi olarak geçersizliğini ortaya 

koyar. Öykünün doğru versiyonunu yazmak isterken ortaklık 

kurduğu, Hegel’in yöntemi değil üslubudur. Rieux’ye göre, “Mantık 

öğüt vermez, vermeye kalkınca mantık olmaktan çıkar. Bunun için 

tarihsel mantık, bazı bazı saplantılı bir kişinin dizgeleştirmesi bazı 

bazı da gizemci bir kesinlenme, mantık dışı ve romantik bir 

mantıktır.” [15 204] Kitaptaki akıl yürütmeyi izlemek bekleneceği gibi 

zor olsa da bir adımın diğerini nedensel olarak gerektirir gibi olduğu 

71

ir diyalektik ilerleme sezmek mümkündür, ancak adımlar arasında 

kurulan ilişkiler daha ziyade ruhbilimsel çözümlemeler gibidir. 

Ahlakın Yeni Temelleri: Konsensüs 

Kitapta iç içe yığılan öykülerden biri uzun olmasına rağmen esasında 

fazlaca basittir: Kaybedilmiş saflık öyküsü. Devrimlerin asıl yola çıkış 

ilkesi tanrıyı reddedip dünyaya dönmek ve yine de birlik ve anlam 

arayışını bırakmamaktan ibarettir, oysa bugün varılan yer yanlıştır, 

başkaldırı aslından uzaklaşmıştır, kendini yeniden bulmalıdır. 

Başkaldırının köklerini Hayata Sarılmak’tan çıkarsadıktan sonra 

bugünkü başkaldırının kökenine ihanet ettiğini ama oraya dönmesi 

gerektiğini iddia etmeye geçer. 

Rieux, birliği insanın derin isteği olarak görüyordu demiştik, şimdi 

bunu biraz açalım. Eski çağlardan beri çok farklı kültürlerde 

fenomenal dünyanın değişenlerden ibaret dünyasının karşısına 

kendiyle özdeş kalan şeyin hayali dikilmişse belki de Rieux’nün haklı 

olduğu bir yan vardır. Düşüncenin bu derin sorunu, yani özdeşlik ve 

değişim çelişkisi, insanları değişenlerin düşük varlığının ötesinde 

duran, değişmez ve kendiyle özdeş ‘Bir’i ya da düşünsel varlıkları 

kurgulamaya yöneltmiştir. [Tarih bu!] Yeni Platonculuğun ‘birlik’ 

kavramı mistikler için her çağda bir tür sonsuzluğa ulaşmanın 

anlaşılmaz olsa da mümkün olduğu hissini yaratan formüldü. Ama 

acaba her türlü saltık, ya da tanrı arayışı, ya da kendiyle özdeş kalma 

yahut özdeşliğini yitirmeme yani ölümsüzlük arzusu tek kelimede, 

birlik kelimesinde özetlenebilir miydi? İşte Rieux bütün bu tarihi bize 

‘birlik’ kelimesiyle tek seferde çağrıştırmaya, kapsamlı bir birleşik 

kuramın tektaş çarpıcılığını parmağımıza takmaya, bu yolla bizi 

tavlamaya çalışıyor. Özetle, bu çok farklı temaları birleştirdikten 

sonra insanın temel metafizik arayışının birlik olduğuna 

hükmetmiştir. Başkaldırıyı da bu anlamda birlik arayışıyla bağlar, yani 

biz dünyayı anlamaya çalışırken aradığımız anlam birlik türünden 

olmalıdır, bu şekilde ikinci kitabımız ilk kitaba bağlanacaktır. 

Temel kaygı birlik gereksinimiyse, saçmanın gelişimi şöyle olmuştur: 

“Yetmeyen dünya ile sahip olmadığı tanrı arasında kalan saçma 

düşüncesi tutkuyla dünyayı seçer; görece ve mutlak arasında 

bölünmüş, hırsla göreceye sarılır.” [2 52] Dünya [Ya da tanrı] bu 

gereksinimi tatmin edemeyebilir. Gâh dünyaya sırt çevirerek, gâh 

dünyanın içinde kalarak bir birlik oluşturmak insana düşer. Böylece 

insanlar, yeniden bir ahlak ve bir çile oluştururlar, geriye bunların 

kesinleştirilmesi kalır. [2 56-7] Ancak kendi özvarlığını ele geçirmek ve 

onu tanrıya karşı savunmaktan başka bir şey istemeyen başkaldırı yarı 

yolda şaşırır ve tanrının yerine insan türünü tanrılaştırmaya yönelir. [25 

14-5] 

Saflığın yitirilmesine yol açan iki temel ihanet öyküsü iç içedir. İlki, 

tanrı yerinden edildikten sonra tanrısız kalmamız gerektiği halde 

insan yapımı süreçlerin tanrılaştırılmasıdır. [Aslında insan yapımı 

tanrının yerine daha dünyevî görünen düşünce sistemlerinin 

tanrılaştırılması olarak yazmalıymışım, Allah Allah!?] Rieux büyük 

anlatılardaki, özellikle Marksist anlatılardaki saltçı öyküleri insanın 

tanrının arkasından ahlanıp onun doldurduğu işlevi kendi kendine, 

insanlığa vererek saltçılığı ayakta tutma çabası olarak görüyor. Tanrı 

varolmadığına göre onu yaratmak bizim işimizdir. Rieux’ye göre 

tanrıyı yalnızca tek bir tarzda, ona dönüşerek yaratabiliriz. [Ama eski 

tanrı niye bırakılmıştır? İnsan tanrıyı reddettiği, ona karşı 

başkaldırdığı için... Yeni tanrılar niye üretilir? Temel bir gereksinim 

olan birlik arayışı yüzünden. Ama o zaman insan niye elindeki birliği 

bıraksın da tanrıyı öldürsün?] [Bilemiyoruz.] [İnsanın derin arzusu 

evindeyse niye evini bırakıp da yola çıkmıştır?] [Çıkmıştır işte, 

Hegel’in mutlağı da çıkmamış mıydı? Plotinos’un ‘Bir’i kendinden 

zihni, zihin de varolagelenleri çıkarmamış mıydı? Ayrıca burada deus 

ex machina tabirini kullanmayacaksın!] [Lütfen?] [Herhalde insanlık 

da benzer bir yola çıkmıştır! İnsan kurbağa ile öküzün masalını 

anımsıyor.] Velhasıl böylece kaybedilmiştir işte birlik, yeniden yerine 

konmak üzere; devrimci ideolojilerle, kısaca Marksizm’le! 

Kitaptaki başka bir öykü de Rieux’nün nihilizmi geçersiz kılmak, 

daha doğrusu tanrının yokluğunda bir ahlak bulmak arzusundan 

72

doğuyor. Öyle bir ahlak ki insanın insanı öldürmesini yasaklasın. 

Rieux’nün dertlerinin biri nihilizm adına öldüren, ilkesizlikte güce 

tapan Nazilerle kendini ayrıştırmak olsa da, [Bu yüzden de 

argumentum ad consequentiam] esas meselesi devrim adına ilkeleri 

askıya alan Marksist-Leninistlerin mutlakçılığına karşı çıkmak, 

düşünceler uğruna cana kıymaları mahkûm etmekti. Sadece ilkesizliği 

değil başka ilkeler uğruna eski ahlakın yerine gelmiş kuramların, eski 

ahlakı reddetme anlamında ölümü meşrulaştırmakta nihilizmden 

destek alan yeni ahlakların cana kıyıcılığını da alt etmek istiyordu: 

“Cinayetin mantıklı nedenleri varsa çağımız da biz de tutarlılık 

içindeyiz (...) yoksa çılgınlık içindeyiz demektir.” [15 2] Cinayet büyük 

bir günahtı, değilse bile olmalıydı, tanrı bulunmalı ve günahları tesis 

etmek üzere göreve çağırılmalıydı. 

Bu Ne Rezalet?! Nerde Bu Tanrı?! 

Bir öncekine bağlanan bir diğer izlek genel fikirlerle ilgilidir. Rieux 

Marksizmin genelleştirici metodolojisine epey yüklense de bu öyküde 

esas amacı genel fikirlerin olamayacağını göstermek değildir, neye yol 

açtıklarını göstermektir, onları durdurmak gereğini ortaya 

koyabilmektir, epistemoloji değil, ahlak: Bir ‘argumentum ad 

consequentiam’ daha. 

Rieux bir zaman bütün felsefeyi ölme mevzuuna indirgediği gibi 

ahlak meselesini de öldürme ediminde düğümler. Başkaldırması, 

itirazı, önerisi her zaman erken ölmeye yöneltilmiştir. Ele aldığı her 

konunun can alıcı noktası ölmenin ertelenmesinin sağlanmasıdır. 

Gerçekte anlamlı bir anlatı kurabilmek için eninde sonunda 

ölüneceğini zikretmekten genelde kaçınması gerekmiştir, önerilerinin 

kabulü ölümü topyekûn engelleyecekmiş gibi konuşmayı adet 

edinmişse de Prometeus’un ölüme karşı sadece kör umudu getirmiş 

olduğunu da hatırlatmıştır. [Ama başka yerde!] Rieux hiç 

ölünmeyecekmiş gibi yazar ama ölüneceğini bildirdikten sonra. Sınır 

söylemi ne kadar vurgulu ele alınmış olursa olsun, pratik olanla ilgili 

konuşmaktan dikkatle ayrılmış, başka yere konmuştur. Böylece işte, 

şair-demagog, kuşkucu topluma karşı söylevinde ele gelir bir şeyler 

vaat edebilmiştir. Ölüme karşı savaşmanın sınırlarını da akıllı 

okuyucu çıkarsayacaktır. 

Tanrının yokluğunda bir ahlak nasıl kurulacaktır? Rieux Ahlaklı 

Asi’de, diğerlerine karşı sorumluluk üzerinden, ‘öteki’ aracılığıyla, 

ahlakı yeniden oluşturmak istemiştir. [2 84] Bakışlarını ilk olarak 

öldürme edimine çevirir. İntihara karşı ileri sürülen gerekçenin 

mantık sözcüğünün çok çeşitli anlamlarda kullanılmasının sonucu 

olduğunu, bundan ötürü isteğe göre yapılmış bir seçmeyi aklî bir 

yorum görünüşü altında gizlediğini daha önce görmüştük. Rieux daha 

önce gördüğümüz gibi bu doyumsuz benzetişten büsbütün temelsiz 

bir sonuç da çıkarmıştır: İntihar mantık dışı ise o halde cinayet 

mantıkdışı olmalıdır. Burada da ahlaksal bir tutarsızlık kabulü ile 

mantıksal zorunluluğu yeniden birbirine karıştırır. [29 132] Öldürme 

sorununu en azından karara bağlanamaz bir durum haline getirdikten 

sonra ahlakın diğer alanları için genel bir ilke olarak alçakgönüllü bir 

sınır arayışını savunur. Bu düşünce de Hayata Sarılmak’tan 

devralınmıştır. [Mutlak fikirlere karşıyız değil mi?] 

Ancak Tarrou ve arkadaşlarının tavrıyla kurduğu duygudaşlık 

meseleyi yeniden karıştırır: “Tarrou tarzındaki teröristin büyük arılığı, 

bu, ona göre intiharla çakışan cinayet demektir (...) Bir yaşam bir 

yaşamla ödenmiştir. Düşünce yanlış, ama saygıdeğerdir (Mutlu bir 

yaşam, bağışlanmış bir yaşam değerinde değildir). Bugün cinayet 

vekâleten. Kimse ödemiyor.” [2 171] Ne ilginçtir ki düşüncenin yanlış 

olması Rieux’ye göre kefelerdeki ağırlıkların farklı tartmasındandır 

ama her bir can özdeştir, ağırlıkların farklı tartması yaşamın mutluluk 

derecesiyle ilgilidir, yoksa bu ödeme fikrini, bu kısas düşüncesini 

tutmuştur! O zaman öldürmek meşru olmasa da bedeli ödenmiş olur. 

[Üstelik de iki kere ölüyor daha fazlasını ödüyorlarmış! Herif delirmiş. 

“Aşk özrüne sığınan bu umarsız çocuklar” yani Rus nihilistleri, 

kendileri de ölerek skoru 1-1’e getiriyorlar, aynı Hitler ve üst düzey 

Naziler gibi!] [Argumentum ad odium.] Rieux burda başka yerde 

lanetlemekten zevk aldığı ideal adalet şemalarını işletir: Kısasa kısas, 

73

edel, suç-ceza! Her cinayet bir cinayet atomu olarak bir diğeriyle 

özdeş kılınır. Ölümün bir sınır durum olması, öldürmenin atomik bir 

olay olarak ele alınmasını kolaylaştırıyor. Oysa genelinde ‘Cinayet’in 

yokluğunun kabulü, her olagelen gibi ölüm ve öldürmenin de bağlam 

içinde ve tikel bir olay olarak ortaya çıkışının kabulü hesabımızı 

geçersiz kılmaya yeter. Rieux, eşitlik adına hareket edildiğini 

hatırlayarak bir eşitlik matematiği kurar, birden tekrar toplumsal 

eşitlik talebi başkaldırının köküne yerleşir, o zaman Rieux’ye göre bu 

eşitlik matematiğini ihlal eden oyunbozandır ve kendini toplumun 

dışına bırakmalıdır, Tarrou cezanın ve ahlakî ilkelerin bugün de 

geçerli olduğunu, geleceğe ertelenmediğini gösteren örnek olacaktır. 

Böylece insanlık kendine kabahat ve sınır tanımlayacak, sınırları 

içinde bir ahlaka yönelecektir. [Bu da Hayata Sarılmak’taki 

tartışmanın geliştirilmesinden gelir, demek ki mantık ve kesinlik 

gereklidir, demek ki dinlediklerimiz feci şekilde yalandır.] 

Tarrou kendini mi doğrulamalı, yoksa mutlaktan elçekip görece olanı 

kabullenmekten ve ‘Öldürmeyeceksin!’ emrinden ibaret olan dünyevî 

değerleri mi? Rieux onun değeri doğrulayarak nihilizmi aşmasını över 

göründüğüne göre değeri. Ama insanın ölmeye ve öldürmeye atılması 

da baştaki çözümlemeye aykırı olduğuna göre böyle düşünmeyeceğiz 

herhalde, peki nasıl düşüneceğiz? Baştaki kabullerimiz ortada, şimdi 

yüzümüz kızarmadan nasıl savunacız değerleri? Burada konsensüs 

kisvesi altında genelleştirilmiş bir adalet(çilik), ahlak(çılık) buluyoruz. 

Nihilist-materyalist devrimci, inançları hilafına nihilizmin 

dizginlenmesini önermek için bir kitap yazabildiğine göre dünya için 

hâlâ umut var demek! Önünde kendine keyfî bir devrimcilik hedefini 

sınır koyan bir nihilizm ve hedefe giden her yolu mubah kılan uygun 

söylem var. Şimdi Rieux: ‘Kuralları genişletelim, eskilerden kalma 

şeyler vardı, devrim düşüncesinin bir içeriği, bir sebebi vardı, onlara 

dönelim, nihilizm soğuk, duvarlar kanlı’ diyor. Öyle ya nihilizm ve 

devrimcilik ne tuhaf ikili! 

Hesap Hatalı 

Kitaptan takip edeceğimiz son öykümüz sanatla ilgili. Rieux’ye göre 

sanatın sunduğu hayal bize birliği, özdeşliği, dağınıklığın karşıtını, 

kısaca biçimi verir. Bizim arayışımız kökende yer alıp sanatı da 

başkaldırıyı da üreten aynı istek olduğuna göre, devrim de sanat gibi 

yaratıcı olmaya dönmelidir, değil mi? Rieux öyküsünde emekçinin 

yaratıcılığı yeniden yakalayacağı bir sonu hedef gösterir. Ancak bu 

yaratım bizim en temel arayışımıza tam manasiyle ilaç olacak mıdır 

acaba? Bir şeyi hatırlamalıyız, biz arayışımıza karşılık bulamadığımız 

ölçüde yaşayabiliyorduysak ilacımızı asla bulamamalıyız; biz mutlağı 

reddettiysek, bir daha bir tanrı ya da tanrısallaştırılmış fikirler 

bulmayacaksak, sınırlı olanın alanında kalmalıyız ama sonsuza kadar 

onun ötesine geçmeyi arayarak! Saçma bu değil miydi? Devrimcilik 

bize herhalde, sanatın sunduğu gibi, ütopyacı diyalog üzerinden asla 

tam anlamıyla peçenin ardından çıkmayan, asla dünyaya bedenini 

bütünüyle yaymayan bir hayal sunacaktır? [Oysaki Rieux’yü okurken 

geleceğe ertelenmeyeceğimize inanmaya başlamıştık artık!?] 

Rieux Şiddetin ve ahlaksızlığın karşısına göreceye dayanan yeni bir 

konvansiyonel ahlak koymayı önermek ve bu anda öyküsünü 

kavuşturmak istemiştir, ama öykü kavuşmaz, bulanır; suyun dibinde 

tanıdık bir manzara belirir: Dev ve bitimsiz bir pazarlık alanı! 

“Görevimiz, evrenselliği ya da en azından evrensel değerleri 

yaratmak, insana ortak değerlerini fethettirmektir.” [2 134] Rieux 

pazarlık alanında durur, iyi-kötü, doğru-yanlış, suç-ceza bir Yunan 

kentindeki gibi tartışmayla değişecek şeyler, haklılık ispatlanacak 

şeydir. Pozitif ahlak her an yapılagelmektedir. “Evrensel düzlem 

yukarıdan, yani bir düşünce tarafından oluşturulamaz, ama aşağıdan, 

yani ortak temelden oluşturulabilir.” [2 160] Bu uzlaşma alanının içine 

bir nihilist olarak yerleşmek ve ahlakın sözcülüğünü üstlenmek olsa 

olsa bir oyundur!? 

74

Ahlaklı Asi’nin ringinde mavi köşeye ilkeci asiler ve onların karşısına 

tek ilkeleri insanlıkdışılığa varan soyut bir eşitlikçilik olan nihilist 

devrimciler yerleştirilmiştir. Rieux, insan eylemlerinde bir sınır ilkesi, 

her bir insana eşit dağılan bir yaşama hakkı getirmek ister, ama bunu 

yapamayacaktır, çünkü mutlak olanın zamansız kubbesini 

kavuşturacak miktarda taş varolamaz. Ancak ilkesizliği, arzu ettiği 

durumun karşıtını ortaya sermeye çalışabilir, o da bunu bütün devrim 

tarihinin akışında görselleştirmiştir bu yüzden. Arka taraftan yani 

ortadaki sahnenin dehşetinden ve ideolojinin saçmalığından 

dolanarak iddiasına yandaş bulmaya yönelmiştir. Savunduğu şüphesiz 

göksel bir ahlak değil, yeryüzüne ait ehven-i şer adalet kavramıdır. 

Ama bunun retorikle, reklâmcılıkla, halkla ilişkiler faaliyetiyle ilgili 

olacağını anlamak gerekir. Gemisini yürüten kaptandır. Uzlaşmaya 

bağlı bir ahlakın vardığı yer burasıdır, başka yer değil, durduğumuz 

yer. [Ahlaklı Asi isyanın tüketici bir çalışılması olma iddiasında değil, 

sadece kendi tecrübemin izini sürmek istedim. Bazı açılardan bu kitap 

bir itirafname, en azından benim becerebildiğim türlüsü. Ben felsefeci 

değilim ve hiçbir zaman da olduğumu iddia etmedim. [34 141]] 

[Kaçmak, kıvırtmak da ne kolaymış.] 

Bütün Tribün Ayağa 

Denebilir ki, Cormery’nin yapıtı bir bütün olarak ele alınırsa birbiriyle 

bağdaşmaz durumlar açığa çıkar, sanki bazı noktalardan diğer 

bazılarına gitmek imkânsız. Farklı adamlar olarak farklı gecelerde 

yazmak gerek bu kitapları, hatta kitapların farklı bölümlerini. 

Gençliğinin tanrısız haytalık yıllarında yazarımız için en önemli başlık 

olan mutluluğun en büyük engeli eylemlerinden pişman olmak, suçlu 

hissetmektir. Ahlak vaazının karşısına çocuklara, dâhilere ve sonra 

antikiteye yerleştirdiği unutma, suçsuzluk ve masumiyeti kor. Ancak 

daha sonra bünyesini sarsan kanlı savaş sebebiyle suçluluk yazgısına 

bulaşarak taban tabana zıt bir noktaya gelmiş görünüyor (Liberal, 

ılımlı ve Müslüman aydınımız sahneye çıkar). Suç vardır artık, 

masumiyet alçakça bir yalandır. Cormery’nin gençliği ve olgunluğu 

arasına savaş boylu boyunca yatmış gibi. Sanki savaş öncesi ve 

sonrasında iki farklı kişi idi? Ama burda gerçekten bir farklılık, farklı 

iki kişi, bir dönüşüm var mı? Yoksa bu sadece kendine altta yatan 

isteğini, en kolay en dolaysızca doğru olmasını arzu ettiğini tam 

olarak kabul ettirme, ifade ettirme süreci midir? 

Burada iddia etme cüretini göstereceğiz ki Cormery’nin saçmanın 

felsefecisi olarak ünlenmesine sebep olan üçlüsündeki (Evrenle 

Çekişme, Yabani, Hayata Sarılmak ) temel yönelimleri birçok zaman 

doğru okunamamıştır. Yakından bakıldıkta amaçlarla ilgili bir 

belirsizlik, ya da farklı okuma olanakları hemen ortaya çıkar. Kendisi 

de bu tarz okumaları desteklemiştir, gördüğümüz gibi saçmanın 

peygamberliği görevine hep karşı çıkmıştır. Yabani’yi yazmadan önce 

orduya başvurduğunu hatırlayalım, gazetecilik faaliyetinin toplumcu 

mahiyetini de... [29 14] Cormery Hayata Sarılmak’ta varır göründüğü 

yerden ötelerde buluyordu kendini; kitabın sonunda bir nicelik 

ahlakına göre hareket edeceğini ima ettiği halde hemen ertesi yıl 

direnişe katılması bundandı. Bu kitap sayesinde sevimli, insan canlısı 

bir birey olarak toplumdaki yerini zihninde sağlamlaştırmıştı. Artık 

akıl ve hissiyat, plan ve davranış bir olabilirdi, ruhundaki yarık, nihilist 

ve hümanist arasındaki aşılmaz yarık, saçma adlı uydurma ikinci bir 

yarık vasıtasıyla uzlaştırılmıştı. 

Bir yanının Hıristiyan Avrupa’da olduğunu ilan ettiğinde bunun 

sadece ölüm mevzusuyla ilgili olmadığını düşünmek için, konuyu 

suç/günah meselesine genişletmek için sebebimiz var. Aslında 

gençliğinden beri bir türlü her şeyin mubah olduğu konusunda 

kendini ikna edemeyen bir Cormery sözkonusudur. Cormery en 

baştan beri suçlu idi, gizli bir inanandı o. Gençliğinin masumiyet 

vurgusu bir türlü suçsuzluğuna inanamamaktan kaynaklanıyordu. 

Yaşamaya devam etmek konusunda bir kategorik imperatif bulmak 

üzere Hayata Sarılmak’ı ve eylemlerine bir sınır koymak için Ahlaklı 

Asi’yi yazan, Yabani’de kurguladığı tek masum insanı nihilist olarak 

göstermek yerine Stoacı bir doğalcı ahlakla donatan adamdır o. O 

şunu söyleyen adamdır: “Eğer ebedî değerler yoksa Komünizm 

haklıdır ve hiçbir şey mubah değildir, insan toplumunu ne pahasına 

75

olursa olsun inşa etmeliyiz. Eğer hatalıysa İncil’i ve Hıristiyanlığı 

takip etmeliyiz. Benim gibi olanaksız bir sentezi hayal eden adamlar, 

şiddeti ve yalanları bunların zıddını zorunlu biçimde 

meşrulaştırmaksızın reddedenler ve hâlâ daha haykırmayı 

bırakamayanlar, biz bir çılgınlık hali içindeyiz.” [34 112-3] Olgunluk 

dönemindeki yersiz meşrulaştırma arayışı, bir tüm-suçluluk ahlakına 

onu yöneltmiştir en sonunda. Sorumlu çıkmaya çalışır zira 20. yy’ın 

cürümleri karşısında dehşete düşmüş bir hümanisttir o. Yaşlandıkça 

doğruyu daha az önemsemeye, insanlığına daha çok taviz vermeye 

başlamıştır. Sadece yargılanmak değil yargılayabilmek de ister ve 

bunun için tarihe yerleştirdiği özlere [Başkaldırının özü!] başvuracak 

kadar alçalır. Berrak düşünceye en baştan sırt çevirmiştir ve en berrak 

göründüğü yerde ondan kaçar. Futbol sahası ve fukara dayanışması 

duyarlıkları yanına gitmek için suları bulandırır, berrak Akdeniz 

göğünü gözlerini kamaştırmak için kullanır, kafasını güneşe çevirir, 

kuru havada parlayan ışıktan gözleri sulandıkça sulanır. 

Savaş esnasında yazdığı yazılar ve Aile İçinde Küçük Bir Kavga’daki 

belirgin sakınım ahlakı, Cormery’nin içinde zaten hazır bulunan 

ahlakçılığının açık biçimde ifade buluşudur yalnızca. Belki de 

sorgulamalar karar bulmuştur. Evren içinde insanın durumuyla ilgili 

temel inançları bir yanda durmakta olsa da onları reddetmek isteği 

galip gelmiştir. Onun asıl değer verdikleri kendi inançlarıyla çelişen 

iyicil değerlerdir. Eğer evrende insanın rolünün kendini topyekûn yok 

etmek olduğu kesin biçimde ortaya çıksaydı bile Cormery karşı 

dururdu; işte Cormery’nin büyük engizitörü! Böylece Ahlaklı Asi’de 

"Gerçekten ciddi tek ahlak sorunu cinayettir. Geriye kalan sonra 

gelir. Ama, karşımdaki birini öldürüp öldüremeyeceğimi, ya da onun 

öldürülmesine razı olup olamayacağımı bilmek, öldürüp 

öldüremeyeceğimi bilmeden önce hiçbir şey bilmediğimi bilmek, işte 

öğrenilmesi gereken budur." [2 148] diyebilmiştir. Sorunun yanıtını 

bilmiyor muyuz?! Bildiğimiz halde bilmemeliydik, bulmalıydık; 

bulmamız gereken şey de, öldüremeyeceğimiz. 

Hangi Akdeniz Hangi Antikite? 

“Dünya paganizme doğru gidiyor, ama hâlâ pagan değerlerini 

reddeder. Paganizmin değerlerini yenilemek, insanı paganlaştırmak, 

İsa’yı Yunanlaştırmak gerek, o zaman denge geri gelir.” [3 218] 

Uhrevî olanın, ‘insanın derin arzusu’nun boşa çıkmışlığında 

Yunanlıların, ya da Hıristiyanlık öncesi kurtuluşsuz Akdeniz 

halklarının şaşırtıcı dünyevî rahatlığı Cormery’yi esinlendiren önemli 

temalardandı. Özellikle antik Yunan kültürü sadece bir seri temel 

fikrini devşirdiği bir kültür iklimi değil ayrıca günümüzün zor 

sorunlarına çıkış aradığı zamanlarda dönüp dönüp çözümler aradığı 

bir politik ve ahlakî ortamdı da. Bir dünyevî ahlak, kişinin olanakları 

dâhilinde, imkânsızı istemeden, bu dünyada, bu dünyadaki varlığını 

ve bu dünyanın kurallarını ciddiye alarak ve sürekli yeniden üreterek 

yaşamak fikri içindeki telleri titretiyor, yatmadan önce onu 

rahatlatıyordu. 

Yazarımız, Ahlaklı Asi’nin sonunda da toplumsal hayatı iyileştirecek 

bir çözüm için gözlerini Akdeniz dünyasına çevirir. Akdenizlinin 

hayatla ilgili tavrını, sonrasız rahatlığını ve kent devletinin toplumsal 

düzenini belirsiz biçimde amaç kılar. Ancak imkânsız isteğin boşa 

çıkacak olması mütevazı ve sınırlarını bilen düşüncenin boşa 

çıkmayacağını göstermiyor. Yolumuzun her anında ölümün bulunuşu 

geleceğimizi buhar haline getirmiştir, yaşamımız yarınsızdır, bir 

şimdiki zamanlar dizisidir bu yaşam [24 107] ama ‘ben’ de bu arada 

uçup gider, ‘şimdi’ anlamsızlaşır. [Bize soracak olursanız gerçekte 

yaşam sadece bir trajedidir ve ana teması sadece kahır olabilir.] 

[Kendi adına konuş, beni karıştırma.] [Tavsiye bitmiştir. Konuşmak 

gereksizdir, mevzuyu yumuşatmak, hafifletmek, aşmak sözkonusu 

değildir, gerçek bir çıkış da yoktur. Kabul edilmez gelen kabul 

edilecektir. Gerisi kendini kandırmadır. İşte Cormery’ye ilk ve esas 

itirazım.] [Laf sokmak gibi oldu bu, laf arasında, tartışmaksızın.] 

76

Biliyoruz işte, tekrarlıyoruz: Cormery nesnel bir filozoftan çok 

sorumlu bir birey gibi konuşuyor. [Evet, ne var?] Kişisel yaşantısı 

açısından önemli görünen temaları ortaya atıyor ve bunu profesyonel 

bir metafizikçi gibi değil de yaşayan bir hayvan gibi yapıyor. Sonuç 

olarak özel bir coşku ile mantıksal düşüncenin birbirinden ayırt 

edilemediğini görüyoruz. [29 72] Oysaki “Doğru olanı aramak, isteneni 

aramak değildir. O bunaltılı ‘yaşam ne olurdu’ sorusundan kurtulmak 

için, eşek gibi düşsel güllerle beslenmek gerekse, saçma düşünce, 

yalana boyun eğmektense, Kierkegaard’ın yanıtını göz kırpmadan 

benimsemeyi yeğ görür: ‘umutsuzluk’.” [8 49] [Ah evet, doğru olanı 

aramak isteneni aramak değildir. O bunaltılı ‘yaşam ne olurdu’ 

sorusundan kurtulmak için, eşek gibi düşsel güllerle beslenmek 

gerekse, dürüst düşünce, yalana boyun eğmektense, şu yanıtı göz 

kırpmadan benimsemeyi yeğ görür: Hiç!] Cormery’ye, kuşkusuz bir 

kesinlikle öne sürebilecek hiçbir şeyi olmayan Cormery’ye gelince, 

kimi zaman şu görmüş geçirmiş dünyada, gerek doğuda gerekse 

batıda, gerek öğretilerde gerekse tarihte, yaşaması gerekenle ölmesi 

gereken şeyi fark ediyormuş gibi oluyordu o. O zaman biricik 

görevimizin bu küçücük şansı korumak olduğuna kesinlikle 

inanıyordu. Eserinin biricik anlamı buydu. [25 69] “Sanatçının sonunda 

şu dünyanın düzensizliğinin, ölçüsüzlüğünün karşısına üslubunu 

çıkarıvermiş olmasından korkulur.” [25 8] 

İnsanlık Onuru Hakikati Yenecek 

Gördük işte, onun düşünceleri uzun uzadıya düşünmekten gelmiyor, 

ne de düşünce ile sınandılar, mantık buralardan acı çekerek, içi 

bulanarak geçebildi. Kendini öngörüyle bir direğe bağlatmasaydı suya 

atlayacak, karaya kadar yüzecek ve Mösyö Cormery’nin ağzını 

burnunu kıracaktı. O yüzden Cormery’nin düşünce çizgisini irdeleyip 

eleştirmek yerine gerilere, gençliğine doğru yol almalı ve onları bir 

tarih içinde deşifre etmeliydik. 

Evet onu okuyanlar için tanıdık bir sahne canlanıyor, açık Cezayir 

semalarının ifrada kaçan ışığı altında kararmış ilkel ve basit bir halk 

sakin ve düşünmeksiz bir saltanatı sürüyor. ‘Bu Kuzey Afrikalılar için 

günah, erdem ve pişmanlık gibi sözcüklerin salt bir anlamı yoktur’, 

diyor Cormery ama öte yandan sokak kuralları dediği belirli bir 

günlük ahlak da uygulanır buralarda. Basit tadları çoğunlukla toplu 

halde ve umuma açık yerlerde alırlar ve ahlakları böyle bir toplumsal 

hayatın ilkel kurallarına dayanır: ‘Gebe kadınlara saygı göstereceksin’, 

‘arkadaşlarının sevgilisini elinden almayacaksın’ gibi. ‘Dinselden çok 

sosyal yaptırım gücünün desteklediği bu ilkel ahlak dışında’, diyor 

Cormery, ‘bu halk kendini olduğu gibi anın yaşantısına bırakmıştır. 

Masalsız, avuntusuz yaşar. Burada dosdoğru ve sağlam bir hayat 

davranışı var; bu davranış bilinçsizce olsa da bir kültür yaratabilir ve 

insanlığın şerefi bu kültürde yeterince bir anlatım bulabilir’. Burada 

mutlu yaban masalına yaklaşan bir öyküyle karşılaşıyoruz. Masallara 

ihtiyacı olmayan bu halkın Cormery’ye bir masal ve sembol sağladığı 

anlaşılıyor. [29 62] Basit olana öykünürken, Cormery, basitliğin 

bilinçsizlikle dolaysız ilişkisini, yani kendinle ya da etrafındakinle ilgili 

köpeksi tefekkür eksikliğini ihmal etmiş görünüyor. Akdeniz güneşi 

her şeyi tavsatıyor, herkesi rahatlatıyor onu biliyoruz ama Cormery 

aslında sadece karışık olanın terimlerini azaltarak sorunları yok 

varsayma eğilimine girdiğini fark etmiyor. Cormery’nin genel taktiği 

işte bu: Sadeleştirme; sorunun karmaşıklığını gözlerden saklamak 

üzere bir kaç kapsayıcı kelimeden perdeler asmak. Cormery’nin 

eserleri hakkındaki ifadelerinin kısalığına karşın denemelerindeki 

düşünceler tarif edilmezce bulanıktır hep. Bunların felsefe değil de 

Feylesof Patrice’in içki masası sohbeti olmalarının sebebi de belki 

betimlemelerin bütün uzunluğuna rağmen düşünce çizgilerinin 

gerçekte kısalığı, yeterince işlenmemişliğidir? Fikirlerle ilgili baştan 

sona Lakonik bir üslup sözkonusu. Yalnız çok zaman künt sözler 

açık görünüm ardında karmaşıklığı gizliyor; basit sözler böylesi 

karmaşık bir gerçeklik karşısında doğru olabilirler mi, doğruyu tam 

olarak ifade edebilirler mi? 

Cormery bütün düşüncelerini bu sahneden almakla kalmadı, sonraki 

çözüm önerileri için de bu, İsa’nın bölündükçe artan ekmeği gibi 

yavan ama tükenmez kaynağa döndü. Dinsizlik, bütün düşüncelerinin 

77

tetikleyicisi olan bu inanç, bu bırakılmayacak kabul, o toprakta 

yeşerdi ve toplumsal etkinlik ağacına dolandı. Cormery’nin dinsizliği 

kaynağını uzun uzadıya düşünüp tartmaktan almıyordu. Akdenizli bir 

halkın dinden uzaklığı, aile çevresinin ilahî olana ilgisizliğinin getirdiği 

doğal bir yetişme süreci gibi anlatıyordu Cormery kendi öyküsünü. 

Tanrı ve mutlak karşısında dünyevî ve mutedil olanı yeğleyişini de 

hep bu çevre ile anlamlandırmaya çalışmıştır. Ölüm korkusuna boyun 

eğmemek, dolayısıyla tanrıtanımazlık, aynı zamanda en zorlu 

düşmana karşı savaşma hissini yaşatan bir meydan okumadır genç 

Cormery için. Tanrıya karşı, ölüme karşı ve varoluşsal adaletsizliğe 

karşı başkaldırı hep gençlik isyankârlığından ve kahramanlık 

öykülerinden gelirler (“Gülümseyen umutsuzluk, çıkışı olmayan, 

saçma olduğu bilindiği halde sürekli denenen bir egemenlik. Temel 

olan: Kendini yitirmemek.” [1 31] “İrade sorunu: anlamsızlığı sonuna 

dek zorlamak: yapabilirim.” [1 32] “Ölüme boyun eğmeyeceğim, tüm 

sessizliğimle sonuna kadar karşı çıkacağım, başkaldırımda haklıyım. 

Yararsız olanın başkaldırıma ne katacağını biliyorum.” [1 56]). 

Hatırlayacaksınız, onun savunduğu değerler hep beğeniye yöneliktir; 

trajik, heroik ve isyankâr olanın yanını tutmuştur hep [31 121] (“Esas: 

Kahramanlığa özgü değerler.” [1 19]). Tüm eserine sinen normatif 

terim bolluğuna bir bakınız: Erkekçe, büyüklük, arılık, birlik, gurur, 

isyan... Delikanlı raconudur bunlar. Demek oluyor ki bu felsefe 

baştan sona bir ‘argumentum ad superbium’ hatasıdır. Cormery’nin 

gençliğinde okuduğu Eskülos’un Prometeus’unu inceleyenler 

Cormery’nin düşünsel dünyasının kökensel basitliğine tanık 

olabilirler. [bkz. 47] Ölümle Flört döneminde diğergamlık öğesi ön plana 

geçtiği için artık kahraman, ejderhanın başını kesen şövalye olmaktan 

çıkıp mütevazı eleştirmen, mağarasındaki boyun eğmeyen keşiş, 

direngen saçma azize dönüşecektir. Cormery’nin hikâyesinde Kudüs 

değil umutsuzluk fethedilecektir. Cormery kadehin varolmadığını 

gözyaşları içinde durmadan kesinleyen bir kadeh arayıcısıdır. 

Peki Bu ‘Saçma’ Kavramı Nereden Geliyor? 

Merso saçma üzerindeki ilk düşüncelerini tanrısızlık durumu üzerine 

tefekkürden çok duygusal bir deney olarak işler (bkz. Tersi ve 

Yüzü’ndeki yoğun ve acı lirizm [29 9]). Bu deneyim yaşamsal güçlerini 

keşfeden genç Merso’nun aynı anda yaşlılığı, düşkünlüğü ve çürüyüp 

yok olmayı keşfedişinin yarattığı sarsıntıdır. Tanrı bu dönemde onun 

için önemli bir başlık haline gelmiş, ama işte böylesi bir korku 

sonucunda tanrıya sığınmayı içi istemediği için dine karşı basit 

kayıtsızlıktan yola çıkıp asi bir tanrıtanımazcılığı vurgulamaya ve 

dünyanın saçmalığı karşısında saçma bir isyanı sürdürmeye 

yönelmiştir. Daha Carter’ın Çamurlu Taş’ını tanıttığı gazete yazısında 

Hayata Sarılmak’taki en önemli halkayı, şüpheli biçimde hızlı geçilen 

halkayı buluruz: “Dekorun çöktüğü bir an vardır, çürüyecek olan bu 

bacaklar üstünde hayat için bu uğraş, hararet niyedir? Çoğu kişi bu 

sorudan hemen uzaklaşabilir, fakat fikirlerin üstüne gitmeyi seven 

adam bu fikrin hayatını imkânsızlaştırdığını fark eder. Hayatın 

amaçsız olduğunu bilmek acıya yol açar ve akıntıya karşı yaşarsanız 

tüm varlığınız tiksinti ve isyana kapılır.” [35] Çamurlu Taş eleştirisi 

Hayata Sarılmak’ın çoktan kemikleştiğini, sadece yazılmayı 

beklediğini gösterir. 

‘Ölümle kanıtlama’ daha ilk kitaplarının temasıdır, belki düşünmeye 

ve yazmaya atılmasındaki itkilerden biridir. Tarroular’ın draması 

olmaktan çok önce bile: “Ölüm oyuna ve kahramanlığa gerçek 

anlamını” vermektedir. [1 24] ‘İnsanlarla birlikte paylaşılan saltanat’, 

Cezayir plajlarındaki gençlerden ve sokaklardaki ferah akşamüstü 

kalabalığından edinilmiş bir hissiyattan gelmiyor mu? Fransa’ya gittiği 

savaş yıllarında kısa süre yalnız bir figür olarak görünse de Yabani ve 

Hayata Sarılmak yayınlandıktan hemen sonra direnişe katılış, Aile 

İçinde Küçük Bir Kavga ve Ölümle Flört gelecektir. Ahlaklı Asi’de 

‘varız!’ı getiren argüman çoktan Yitik Değerler İçin Özlü Sözler’e 

aynıyla yerleştirilmiştir: ‘Nasıl kendine saklar insan?’ İlk iki deneme 

kitabıyla (Yazılmamış Şiirler Antolojisi ve Yitik Değerler İçin Özlü 

78

Sözler) ilgili kısa inceleme daha sonraki düşüncesi için belirleyici 

kavramları en baştan bulmuş olduğunu vurguluyor zaten. Sonraki 

bütün kitaplarının temel düşünce ve temaları kısaca-uzunca-tohum 

halinde vd. bu iki kitapta (Özellikle Yitik Değerler İçin Özlü 

Sözler’de) bulunabilir. Antoloji’de hayatın güzelliği ve ölümün 

kasvetinin ayrılmazlığı karşısındaki ikilem anlatılmışsa, Özlü Sözler’de 

ölüm düşüncesine karşın öte-dünya umudunu iten isyankâr kâfir, 

bedensel varlığını ve doğayla mürüvvetini kucaklar. Ölüme karşı 

bilinçli isyan vurgusu, aynı anda evet de diyen isyan, ölüm 

gerçeğinden çıkarsanan yaşamak kararlılığı, insan ruhunun derununda 

yatan birlik arayışına dair düşünce, antik Akdeniz dünyasına 

konumlandırılan ölçü ve bunların türlü varyasyonları... Düşüncesinin 

önemli bileşenlerini bulmuş ve yaşantılarının esinlediği arka fonun 

önünde ardarda koymuş halde buluruz onu. Meselesi hazırdır ve 

büyük ölçüde aynı kalacaktır. 

Kitaplarındaki duygu şelaleleri, serin denizler, kavurucu ve hayat 

verici aydınlık güneş, işte yıkıntılar, işte dağda bağlanan Prometeus’un 

isyanı ve Tepeüstü’ndeki ahlak kuralları... Hep oradaydılar, onun 

düşünceleri hep hazırdı. Basit düşünceler, hep duygusal, hep 

coşkulardan, hep ilk gençliğindeki deneyimlerinden geliyor. [Ya sanki 

başka türlü olurmuş gibi atıp tutma burda.] [Ona da geleceğiz 

felsefenin sorunlarına geleceğiz beklee.] [Bekliyorum bakalım, sen 

kendin felsefeci misin ki böyle iddialısın? Felsefenin temellerini 

sarsacak sanki!] 

Merso Hep Bir Çocuk! 

Merso ikinci sınıf bir zihin gibi görünmüyor ama niye en önemli 

denemeleri bir düşünce çizgisini takip edebilmekten uzak polemik 

parçalarıdırlar? Bütün kanıları hep en saf, en ilkel isteklerinden, 

insanlığa ait temiz ve güzel hissiyatın filtresinden eğilip bükülüp 

geliyor. O, felsefeyi, felsefeye yönelik eleştirileri bir iyi özümsediği 

için değil, varmak istediği yeri bildiği, düşünce incelikleri ile 

dertlenmek yerine hemen orayı tasvir etmek istediği için, çoktan 

bildiği imgeyi düzeltilmiş bir kurguda yeniden birleştirmekten başka 

şey düşünemediği için belki bırakmıştı? O haklı olmak değil, haklı 

çıkmak istediği için felsefeyi ucundan tutmuş, onun otoritesini yanına 

almayı düşünmüş, yığınların kamaşmış gözünde bunu başarmış ama 

gerçekte istediği yerde durmak için ‘imgelerle düşünmek’ gibi bir 

kurguya yandaş olmuştu? Böylece düşüncelerini sonuna kadar 

kovalayacağını haykırarak atına atlayan yiğidin düşüncelerini sonuna 

kadar kovalamamak için verdiği mücadeleyi seyrediyoruz. İsyan ettiği 

dini geride bırakan Merso bıraktığı dinin yerine insancıl duyguların 

bir dinini koymuştu diyorum, bir evden kaçarken başka sığınak 

bulmuştu, o bir hakikat değil önyargı ve zayıflık savaşçısıydı. 

Merso’nun futbol sahasında edindiği mücadele ahlakı gibi baştan 

seçtikleri, sonra savunulacak hiç bir yanları bulunmasaydı bile tarif 

edilip iyicil bir kulptan tutulmaya çalışılacaktır. Taraf tutmak için 

haklılık gerekmez, bir kere bir yanda yer alındıktan sonra bütün 

yollardan haklı çıkılmaya çalışılır. Biz onun kolay tarafı tutarken 

aksini yaptığını iddia ettiğini söylüyoruz. Onun evet deyip durduğunu 

biliyoruz, aslında tercihinin ölümü görmezden gelerek hayatı 

kucaklamak olduğunu biliyoruz, [Seni kuyruğundan yakaladık.] niye 

sürekli “Evet!” deyip durduğunu ve bu konuda ruhunda bir tartışma 

varmış gibi yaptığını ise bilmiyoruz. Zihninde aykırı bir düşünce 

vardıysa da oluşan sorunun cevabını baştan vermekle kalmadı, o, 

bedensel cevabını zihnine egemen kılaraktan zihnini manipüle etti. 

[Ya yeter artık sen sanki bir yerde hakikati görmüşsün de uzun boylu 

sarı saçlıydı diye tarif ediyorsun!] [Bütün görüşlerini henüz 

gençliğinde böyle duyguların üzerinden bulmuştun, sonra bunları aklî 

bir çizgiye yerleştirmeye de çalıştın, [32 20] yazılarının bu düşünsel 

incelemesiyle işte kısaca bunu görüyoruz. Biz senin karakterini her 

yönüyle öykülemiyoruz, edebî bir profilini de çizmiyoruz, 

düşüncelerini inceliyoruz, sana diğer yönlerinden ayrıştırılmış 

düşünsel bir karakter yaratıyoruz. İşte önce temalarını ve kanılarını 

çoktan bulmuş olduğunu gösterdik, basitçe kitaplarının ana fikrine ve 

mesajlarına baktık. Önceliğimiz şurada idi: Mesajların en reddedilmez 

bulduğun ‘ölümün nihaîliği’ ve ‘tanrısızlık’ inançların karşısında 

79

mümkün mertebe önce kendi ruhunu rahatlatan sonra da insanların 

ruhuna hoş gelecek olanlar arasından seçilişine dikkat çekmek. 

Çıkardığın bütün sonuçlar kendi ifadenle ‘ruhunun istediği yönde’.] 

[Evet, ben de onu diyorum, yapıtımda saçma değil de ‘esrar’ vardır, 

siz ona bakın diyorum.] [Senin düşünceler ağacın pek de heybetli bir 

ağaç değil. Defterlerine bakılırsa dallarda asılı beylik aforizmaları daha 

çok sevmişsin gibi görünüyor. Tanrısızlığına rağmen bütün hayatına 

bir ahlak ilkesi arayışının eşlik edişini nasıl yorumlamalı? Seni gidi 

tanrısız yobaz! Biz senin nasıl hep nihilizmi yenmek istediğini, nasıl 

ürkütücü olanlar yerine hep sıcak fikirlerin çıtır ucunu ısırdığını 

yeterince gösterdik. Bunu yaparken edebî bir çalım ile tersten kat 

ettiğin için saçmanın peygamberi ilan edilmen basitçe dikkatsizlikti. 

Biz senin dönüp dönüp aynı yerde dolandığını, varoluşla ilgili önemli 

hususları en zorlu uçlarına kadar tartışır göründüğün halde aslında en 

baştan, ilk gençliğinde bulduğu basit inançlarını savunmayı 

hedefleyen polemikler yazdığını, isteklerinle uyuşmayan bulgularını 

görmezden geldiğini, düşünceyi istediğin yerlere doğru zorla iğip 

bükerken en hakikatperest insanın kisvesini takındığını, bütün ömrün 

boyunca tezgâhında yığınları paralize etmek üzre kocaa bir kafa 

karışıklığı kumaşı dokuduğunu göstermek istedik. Sen hiç bir fikri 

düşünerek, inceleyerek, açımlayarak, araştırarak bulmamıştın, hiç bir 

düşünceyi geliştirip inceltmemiş, dünyayı anlamak üzre yetilerini 

geliştirmemiştin. Sen Hayata Sarılmak’ın ‘dünyayı inatla anlamamak’ 

kuralına sıkı sıkıya bağlı kalmıştın.] [Senin düşünceler ağacın da 

benimkini aratmıyor anlaşılan, bunca sayfa bahsettiğin kavramlardan 

senin haberin var mı bakalım? Düşünce nedir yazar bey? Hakikat 

nedir? Felsefe nedir, felsefecilik nasıl bir uğraştır? Ya da ‘doğru’yu 

kim kaybetmiş sen nerede buldun? Sen şimdi biraz dinlen, epiy 

yoruldun bu alçakçasına sıkıcı yazıyı yazarken, biraz da ben sana bir 

şeyler anlatayım:] 

Ve Şimdi de: Esrar 

Evet, bir şey açık, ben asla tarafsız bir adam olamadım. Nazilere karşı 

direndim, totalitaryanizme her yerde karşı durdum, insanların 

diğerlerini öldürmelerine seyirci kalamadım, şimdi bana bir suç gibi 

isnat edilen inançlarıma, yani insanlığın büyük değerlerine 

adanmıştım. Evet öyle, çünkü dünyada olmanın insan olmaktan, 

bildiğiniz insan gibi, ya da bir türlü bilemediğiniz insan gibi, ya da iyi 

kötü tanıdığınız düşünen hayvan gibi yaşamaktan ayrı nasıl 

düşünülebileceğini bilmiyorum. Dünyada olmak, insan olarak 

dünyaya gelmektir, başka türlü oluyorsa bu bilmediğim 

bilemeyeceğim, belki üstünde oyun kabilinden akıl yürütebileceğim 

şeydir. Ama evet ben insan olduğum andan başka ne zaman herhangi 

bir konuya anlamak için yaklaşabilirim? İnsan olmadığım bir an 

olabilir mi? Ve insan olmak diğer insanlarla olmaktır, basit! Hatta 

çocukça belki, ama içinde bulunduğumuz, felsefe yaparken de 

içinden çıkamadığımız varoluş halimizi tarif ediyorum sadece. 

Dünyayı aydınlatan ve onu katlanılır kılan, dünya ile ilişki kurmamızı 

sağlayan ve özellikle bizi insanlarla bütünleştiren, o bildik duygudur. 

İnsanlarla ilişki içinde olmak her zaman yola devam etmemize 

yardımcı olur, çünkü ilişkiler hep gelişimleri, bir geleceği varsayarlar – 

ve ayrıca sanki tek görevimiz insanlarla ilişki kurarak yaşamaktır. Ama 

bunun bizim tek görevimiz olmadığının bilincine varıldığında, 

özellikle de yalnızca irademizin bu insanları bize bağladığı 

anlaşıldığında –yazmayı ya da konuşmayı kesiniz, bir kenara çekiliniz, 

insanların çevrenizde eridiğini göreceksiniz- zaten aslında çoğu sırt 

çevirmiştir (Kötülükten değil ama kayıtsızlıktan) ve geriye kalanlar da 

her zaman başka bir şeyle ilgilenme umudunu besler, aşk ya da 

dostluk denen şeye önemsiz öğelerin, gereksiz ayrıntıların girdiği 

düşünüldüğünde, dünya yine karanlığa bürünür ve biz de şefkatin bizi 

bir an kurtardığı o korkunç soğuğa geri döneriz. [2 156] Beni 

ilgilendiren şeyin, en doğru şekilde düşünmek, en iyi düşünür olmak 

değil, kabul edilmiş olmak olduğuna kuşku yok. [2 68-9] Yaşamdaki 

önemli sorun, insanların arasına nasıl sızılacağını bilmektir. [2 178] 

Kimse hayata hakikati aramak için gelmez, insan olmak için gelir. Ve 

bu insanlık etmek zanaatinde hayatına düşünce etkinlikleri eşlik 

ederse ona ne mutlu. Kimse kanılarını bebekliğinden itibaren 

80

tohumundan yetiştirir gibi geliştirmez. Ben de onları etraftan buldum 

ve düşüncelerden daha kuvvetli olan güdülerimin yönetiminde 

bazılarına inandım. İnsan doğruyu sadece hakikat hatrına arıyor 

olabilir miydi ki? Böyle olsaydı zaten eline hiçbir şey geçmeyecekti. 

Düşünce kişinin hayatının geri kalanından ve ruh halinden ideal 

biçimde ayrılabilirmiş gibi bir ‘hakikatperestlik’ mi tavsiye 

ediyordunuz bana? Bu, varoluşumuzun karmaşık yanıdır işte. 

Hayvanî hissiyat, aklî işlevler, muhakeme, mantık, hesap zihinde felç 

edercesine karışmış... 

Evet, insanlık zanaatinde, küçük hesaplarım ve duygusal isteklerim 

uğruna, istenmeme korkusu yüzünden, inandıklarımı iyicil olanlardan 

seçmem gerekince bana hiç bir şey kazandırmayan bazı inançlarımı 

perdeledim işte, böyle yapmayan bir tek kişi olabilir mi? Yine de 

kamuoyuna hiçbir zaman boyun eğmedim. Bu bakımdan, 

özgürlüğümün tam olduğuna inanıyorum. Özgür, öyleyse iyi dilekli. [3 

28] Durmaksızın başkalarıyla ortak değerlerde birleşmek, kendi 

dengemi sağlamak için harcadığım çaba büsbütün boşuna değildi. 

Söylediğim ya da bulduğum şey, başkalarına hizmet edebilir, 

etmelidir. [3 212] [Nasıl bir eşitlik ki bu? Özgürlüğü iyi niyetle 

eşleştirmek için çoğunluğa çoktan boyun eğmiş olmak gerek Mösyö 

Merso!? Bakın hele bir ahlâkçımıza, pek uslu akıllı. İnsan kardeşlerini 

sever, her şeyi sever, kilisede dinsel öğüt vermemesinden başka hiçbir 

şey ayırmaz onu Hıristiyanlıktan, her gece yakaran dinsiz bir romancı! 

İnsanlığı, genel anlamda sevmiyordun. Ama kendini onla dayanışma 

içinde hissediyordun, [3 67] sürekli onlara yardım etmeyi, onlara 

vermeyi de görev edinmiştin. Şöyle mi diyelim: Eğer bütün eylemler 

eşdeğer ise sorumluluk bir diğeri kadar meşrudur, bir kişi bir kuruntu 

üstüne de erdemli olabilir. Nihaî bir hakikatin ya da onu teminat 

altına alacak bir tanrının yokluğunun kabulü suçu ortadan kaldırdığı 

anda suçluluğu, ahlaksızlığı getirdiği anda ahlaklılığı da sebepsizce de 

olsa eşdeğer kılacaktı. Ahlakçı olmak için bir kanıt gerekmiyor ki, yap 

gitsin işte. Sen de öyle yaptın. Bütün ömründe ahlaklılığı savundun 

ama ahlak yoktu, birkaç ilke buldun sadece, tek kelimelik, içeriksiz. 

Böylesi basit.] Ben ilkeler ve kavramlarla değil duygusal anahtar 

kelimelerle düşünüyordum. Öyle oldukta masumiyeti psikolojik bir 

tema olarak ele almamda şaşırtıcı olan ne? Metafiziği baştan 

dışladığım için aşkın bir söylem aramıyordum, onun sınırlarını ihlal 

ettiğim olsa da esasında böyle bir tartışma yürütmedim. Dünyevî 

anlamlılığın bulanıklığındaki edebî hayat görüşü araştırmama daha 

şefkatli davranabilirsin demek istiyorum. Burada gerçekten önemli 

olana dair pek bir şey bulamayacaksın, onu dışladık ve zaten ötesi 

hakkında susmalıdır, hem belki berisi hakkında da susmalıdır? Ama 

kendime bu işi verdim, bilmem neden!? Ve berisi hakkında 

konuşmayı seçtim. Benden açık bir irdeleme beklemeyin. Bu sadece 

benim yeteneksizliğimden değil, böylesi bir irdeleme olanaksız olduğu 

için aynı zamanda. Belki düşünme işinde kavramların, dolayısıyla da 

düşüncenin bulanıklığını kabul etmek gerekecek, o zaman berrak 

düşünmek elimizden kayıyor; yerine bir boş geveleme kalıyor. 

Mantığın anlamını ve önemini daha açık biçimde görüyorum şimdi: 

Mantık bize açık düşünmenin sınırlarını yani empirik olana dair 

mantıkî uygulamanın olanaksızlığını bildiriyor; yaşantının bize 

sunduğu deneysel gerçekliği kavramlar dünyasına hiçbir zaman birer 

matematik kavram basitliği içinde aktaramayacak, onları 

sabitleyemeyecek, kavrayamayacak veya belirleyemeyecek olduğumuz 

için! En yüksek ispat şekli olarak burhan, yalnızca zihinde bulunan 

küllîlere dayanmak zorundadır. Ne var ki bütün varlıklar cüz’i 

olduklarından burhanın genel olarak müspet bir bilgi vermesi 

mümkün değildir. [48 362] Kurgusal öğeler ve kurallar belirlemeden açık 

ve kesin düşünmek mümkün değil. O durumda bile kesin mi belli 

değil! Zorlayıcı argümanlar bir hayal. Kendine özdeş öğeleri önce 

tanımlama gereği mantığı araçsallığa mahkûm kılıyor elbet, ona ne 

tanımlarsak bize onu veriyordu, gündelik hayatta çok işimize yarasa 

da hakikate ulaşmamızı sağlayamıyordu. O yüzden de sadece 

inançlardan söz edebiliyoruz. Evet, yazımda bazen üslup gereği böyle 

özdeş birimler ya da zorlayıcı akıl yürütmeler varmış gibi 

konuştuğum, ince anlam tonlamalarını bağlam gereği ihmal ettiğim 

olmuştur. Böylesi kurgularımı duyusal çokluyu temsil etmeye, 

muhafaza ve müdafaa etmeye, var etmeye, sınırlamaya, çepeçevre 

sarıp biraz olsun zapt etmeye yarayan bir dil mekanizmasının 

81

imkânsız kemalinin acıklı anıtları olarak alınız. [Orada biraz duralım 

bakalım Mösyö! Acaba siz şimdi hiçbir şeyin kesin olmayışının kesin 

olduğunu düşünerek mi böyle güvenle konuşuyorsunuz?] Bunun 

benim inancım olduğunu siz bıktırana kadar vurgulamamış mıydınız? 

Bu inancımı bir kesinlik olarak kabul edip ona göre hesap yaparken 

bunu diğer insanlara bir kesinlik olarak dayatabileceğimi 

düşündüğümü zannetmiyorsunuz herhalde? [Ama dayatabilirsiniz 

Mösyö! Siz buna muktedirsiniz! Haklı da olabilirsiniz, en azından 

haksızlığınızın gösterilemeyeceğini bilecek kadar kurnazsınız! Mantık 

da bir polemik alanından ibaret mi oldu sizin gibiler yüzünden? 

Apaçık görüneni bile kabul etmemek anlamında üçüncü halin 

olasılığını kural haline getirdiniz. İnsanda akıldan başka bir anlama 

yetisi (Gnostikleri, tasavvufu ve bütün batınî pratiklerle mistikleri 

hatırlatırım), ya da aklın yeterliliğinin ortaya çıkması (Şüphe 

duyduğumuz kuramlarıyla rasyonalistler haklı çıkabilirler), ya da 

tanrısal bir yardım ile aydınlanma (Vahiy, mucize) olasılıklarını 

çürütmek mümkün değil, değil mi?] Mümkün olsaydı da burdan 

eylem kuralı çıkmaz, bunu belirtmiştim. Buradan ne çıkacağı 

mantıksal olan her şeyin sadece bir kuralsızlık içinde diğer her şey 

kadar bölük pörçük, her şey kadar basit ve dünyevî, sınırsız ve 

gerçek, elde toplanamaz ve bir yerde bütünleştirilemez olarak kısacası 

bir büyük evrensel polemik olarak içerildiği anlamsız, ereksiz, salt 

rastlantısal, gevşek belirlenimli bir tarihin o andaki geldiği noktada 

belli olabilir. Şunu da söyleyeceğim şimdi: Kendi çalışma alanına 

sahip ayrı bir disiplin olarak felsefe, hayat ve dünya hakkında 

edebiyattan daha büyük bir doğruluk, daha büyük bir açığa çıkarma, 

daha fazla geçerli bilgi üretme iddiası ile ortaya çıkamaz ki! Felsefe ile 

edebiyatın iyicene karışmasında da karşı çıkacak bir şey bulamıyorum 

[Maalesef bu büyük önermenizin kestirme olduğunu, önümüzdeki 

fenomenin bir kesimini ihmal ettiğini belirtmek durumunda 

olacağım. Her ne kadar dilin ve kullanılan kavramların büyük kısmı 

imgesel bir kökene sahip olsa da sadece imgelerle düşünülmez. 

imgelen(e)meyenlerle de düşünülür, bkz. imgelemimizi yarı yolda 

bırakan aşırı-aşkın, matematiksel, ahlakî ve mistik düşünceler. 

Bunların bazılarını kavramsal düzeyde tartışabiliyoruz. Araçlarımız 

imgesel olduğunda bile imgelenemez şeyle ilgili düşünce 

üretebildiğimiz inkâr edilmez. Dilin belli bir kısmının imgelerle ilgisi 

yok. Ayrıca bu önerme aslında ‘dili bir akademik felsefeci gibi 

kullanmak bize daha fazla hakikat sağlamaz’ anlamına geliyorsa, 

hiçbir şeyin bize hakikati sağlayamayacağını teslim etmek olarak da 

anlaşılabilir. Ama siz tutup kesinlik kovalayan iki deneme yazmaya 

giriştiniz! Esasında akıl konusunda kafanız iyicene karışıktı, nasıl 

karışmasın, akıl ile akıldışının ikisinin de kabul edilişi başka nereye 

varacaktı?] Aslında aklım bu dünyaya uymuyor mu yani? Aklın 

sınırlarına çekiştirilmiş düşünsel kurgulara gelindiğinde, zihnin bir 

bütün olması, yekpare ve özdeş olması başta –ki bu da aklımızın 

parçacıllığında dünyanın süreklilik ve süreksizliklerini özdeş nesneler 

olarak belirginleştirerek işlemesinin kendi üstüne dönmüşlüğü- onu 

bir ölçüde oluşturan dilin atomlarla çalışması talebi, onun bütün 

kaypaklığı ve totolojik yapısını aşan, ilahî bir bilgilenme olanağı, kesin 

bilgi sunması gibi bir olanaksız talep, bu bilgilenmenin insan varlığını 

daha büyük bir düzene, anlama, geleceğe, amaca bağlaması talebi, 

hayata anlam bulmak gibi teleolojik ütopyalar öne sürülünce, o anda 

aklın ne kadar güdük olduğunun keşfedilmesinin kahrı işin içine 

giriyor. Yoksa akıl parçacıllığında dünyanın parçacıllığının, tarihsel 

süreçte birlikte yoğrulmuş bir negatifi gibi görünmüyor mu? 

Burda aklın bir yetersizliğinden ziyade insanın taleplerinin 

büyüklüğünden söz etmek gerek! Ama insanın talepleri de haklı 

olarak böyle büyük! İşte trajedi! İçinde bulunduğumuz durum o 

yüzden saçma! Hiç bir şeye kesin bir sebep ve anlam veremiyoruz, 

karşımızda sınırsız görünen bir evren ve ölüm var. Sorularımız 

yanıtsız. Ama benim bütün mesajım şuydu ki, bütün bu sorular ancak 

dünya bizim için böyle sınırlı biçimde renkli, anlamlı ve canlı iken 

sorulabilir. Bunları sormak için önce insan teki olmak gerek, bir 

mantık makinesi için bu sorular son derece gereksiz olacaktı. Biz 

insan teki olarak ortaya çıktığımızda her şey bir ölçüde anlamlı değil 

mi? Anlamlandıramadığımız tuhaf biçimler ve düşünceleri de yığın, 

toprak, kaya, saçma, başkaldırı, tanrı ve ruh gibi bütünleştirilmiş 

şeyler halinde algılıyoruz, başka bir şeye benzetiyoruz, zamanla 

82

öğreniyoruz, anlamlı kılıyoruz, ya da zihnimize sokmuyoruz. Saçma 

da aynı aklın işlevi. Genelleşmiş ölüm cezasına isyan! İnsan olmakla 

ilgili; içinden anlamı çekilen insan yaşamı. O yüzden mantık değil 

ruhbilimden bahsetmek gerek. Hayata anlam verilmeli ki, daha büyük 

bir düzene bağlanmak arzu edilmeli ki bunlar elden yittiğinde hayal 

kırıklığı yaşansın. O yüzden nihilizm meselesinin gerçek bir sorun 

olabilmesi için, insan olmak gerek, bir noktadan sonra mesele ancak 

edebî bir ifade bulabilir. Buna da mı karşı çıkacaksınız? 

[Çıkmayacağım, artık yoruldum, kabul edeceğim, edip geçeceğim, 

şimdi onun bir felsefeci olduğunu, felsefenin de böyle yapılacağını 

iddia edersem şaşırır mısınız? Şuraya kadar dikkatle okumaya 

çalıştıysanız şaşırmazsınız. Ama bu sayfaların bir çıktısını alıp 

yakarsınız artık belki. Öyle işte! Evet, ben bir felsefeciyim, imgelerle 

düşünüyorum, çünkü imgelerle ve çağrışımlarla düşünülür, çünkü 

terimlerimizi mantığa vurmak işin kolay yanıdır, çünkü o terimleri 

kurgulamak işidir felsefe. İşte bu her zaman edebî iştir, şiir yazmaktır. 

En az bir şairinki kadar sorgulanmaktan uzak, o kadar yaratıcı, o 

kadar imgeler üzerinden çalışan, sorumsuz sanatçı zihnin ürettiği bir 

öyküler bütünü...] 

Karanlık Bir Kendini Beğenmişlik ve Bir Noksanlık Öteden 

Beri Doğruları Bütünüyle Söylemenize Engel Olmuştur 

Demek ki Merso gayet haklı olarak hakikati kabul etmeyebilirdi... Biz 

onun felsefî açıdan ciddiye alınamayacak bir sefalette olduğunu 

göstermeye çalıştık; ama felsefeye getirdiğimiz tanım incelememizi 

daha baştan hem anlamlı hem hatalı kılmıştı. Üstelik o zaten sadece 

fikirlerle ilgilenen eleştirmenlerin içindeki karanlık, kör ve içgüdüsel 

yanı ihmal ettiklerinden yakınıyordu. [34 118] Vurgulamaktan alçakça 

kaçındığımız husustan daha fazla uzak kalamayacağımız bir yere 

geldik işte. Gördüğümüz gibi onun ‘felsefeci değil edebiyatçı’ olma 

kararı da gençliğinde çoktan şekillenmişti: “Yalnızca imgelerle 

düşünülür. Filozof olmak istiyorsan, romanlar yaz.” [1 19] Bunun 

anlamı şudur: Düşünceleri mantıksal ilişkiler içine yerleştirmeye 

çalışmak yerine imgeleri çağrışımsal bağlarla eklemlemek. O, yüreğin 

belirsizlikleriyle ilgili romanlar yazmak istiyordu. [30 12] O, 

betimlemelerin adamıydı. Hayır, o bir felsefeci değildi ve olduğunu da 

hiç iddia etmedi. Sorun şurada ki o belirsizce sezilenleri hakikat 

olarak kabul etme ve savunma arzusunun da adamıydı. Bir ahlak 

sahibi adam olmak seçimini [30 10] yapmakla kalamamanın adamı? 

[Onu da biliyoruz, sadede gel.] Ama zaten hakikat gökyüzündeki 

olmayan-yerinde durmaya devam edecek ve esasında insanın bilgiyle 

ilişkisi daha ziyade insanlarla ilişkisinin bir dolayımı olmakla 

anlamlanıyor. Kaçamayacağımız bir hapislik olarak insan 

olmaklığımız boyunca, bir hayvanın sapkınlığı olarak kendini 

bilmenin bir türüyle ortaya çıkışımızdan itibaren, gittikçe bilişin daha 

tam olması yönünde gelişen arzuya uyarak bilmenin sadece pragmatik 

olarak işe yarayan bir araç olarak evrimleştiğini ve daha öte bilmek 

yetisi diye bir şey bulunup bulunmadığının bilinemediğini unutmayı 

istiyoruz. Bilmenin ne olduğunu bir öyküyle kurgulayabiliriz ancak. 

Bizim de bütün yaptığımız bu: Modeller oluşturmak, bunun için bile 

bir model oluşturduk ve model metaforuna başvurduk, model 

metaforunu aslında başka alanlardan apardık, ama onlar da 

mimarlıktan alarak yaygın bir metafor haline getirmişlerdi ve zaten 

dilin içeriği aynı metaforik yolla zenginleşmeye devam ediyor. Sürekli 

eğretilemeler, benzetmeler, söz sanatları ve imgeleri işe koşmamızı 

sağlayan diğer mekanizmalar üzerinden konuşuyoruz. ‘İmgelerle’ 

‘bağlantısı’ ‘iyicene’ ‘okunaksızlaşmış’ ‘olan’ ‘bazı’ ‘kavramların’ ‘da’ 

‘kökeninde’ ‘algıya’ ‘dayanan’ ‘bir’ ‘benzeştirme’ ‘yatıyor’ (‘Bu’ 

‘cümledeki’ ‘örneklerin’ ‘her’ ‘biri’ ‘vurgulanabilir’!). Düşünce 

kaynağını algının çoklusundan ve insanın hayvanî süreçlerinden aldığı 

için kısıtlı olabilir ama gün gelir de bu gelişme bize farklı kavrayış 

yollarının kapılarını açar diye umutvar olabiliriz belki? Şimdi 

bildiğimiz nedir? Bir sürü cümle kurup bunları da yan yana 

getirdiğimiz, son derece serbest şiirler yazdığımız ve konuşurken 

resimler yapıp durduğumuz... ‘Dil’ ‘bir’ ‘nevi’ ‘resim’. Şimdi genel bir 

çerçeve çizmek için yine imgelere başvurdum. Bir bütünü 

kurgulamak için kullanılan ‘imgeseller’! Bütün bilgi bir ‘kurgu’ resmi 

ile anlaşılacaksa, bütün dil ve anlama olayı çizilen resimlerin yan yana 

konuluşuyla açıklanacaksa –ki bu da bir model- böylesi mütevazı bir 

83

anlamanın sınırları çizilebilir mi? Bir yandan sınırsız spekülasyona 

kapı açılırken doğruluk ideali de, doğruya yaklaşma ideali de ortadan 

kalkıyor. ‘Sağın’ bir düşünme yöntemimiz olmadığı gibi, diğerlerinden 

daha hakikî olan bir bilmek türü de yok. Bütün bunlara geleneksel 

şüpheciliğin argümanlarını yeniden formüle ederek eklemlemek 

durumun vahametini ortaya koyardı. Hakikat adına yerden yere 

vurduğumuz büyük kahramanımızın elinden tutup onu toz toprak 

üzerinde yeniden ayağa kaldıralım. 

Kendisi Sağdan Girer ve Selam Verir 

Şimdi artık benimle uğraşmak üzere sahneye getirdiğin ‘makinadan 

hakikat’ de köşesine çekilebilir. Bizim öykümüz, Diego Mersolar’ın 

öyküsü, trajik bir kurgu. Tanrıyı tanımaktan vazgeçen, tanrının 

varolmadığına inanan herkes artık saçmalığa batmıştır. O zaman bu 

polemikler alanında dünyadaki asıl yönelimime dönmemde ne 

sakınca var? Üstünde düşündüğüm, karara varmak istediğim şey 

yaşamdaki yönüm ve duygularım. İnanmak istediklerim konusunda 

kendimi ve diğerlerini kandırmakta ne sakınca var? Hakikat yoksa, en 

azından ulaşılmazsa oyuncul ve bulanık bir yazma etkinliğinden başka 

çıkar yol olmadığını itiraf etmeyecek miydim? Bir ara her nasılsa bu 

düşüncelerden uzaklaşmış olmalısın ki benim eserimde ve hayatımda 

sıkı sıkıya irdelenecek ‘düşünce çizgisi’ adını verdiğin ama ne 

olduğunu bilmediğin bir şeyler arayıp duruyordun. Aslında tuhaflık 

sende, sen geometrik bir açımlama ve her düşüncenin bir önceki 

düşünce üstüne yerleştiği sağlamca ayakta duran bir bina arıyormuş 

gibiydin. [Ama iyi ihtimalle şunu bulabilirdim: yazılmış birer öykü 

olarak kavramlar! Ama sen onu da sunmaya çalışmadın.] Hayır, bence 

o kadarını sunuyordum. Kavramların imgesel içeriğini soyutlamamı 

mı bekliyordun benden? İyi, kötü, suç gibi kavramlar duygusal 

içeriklerinden ayrılarak anlamlı olabilirler miydi? Hınç ya da korku 

hissi olmadan ceza anlaşılabilir miydi? Ölüme karşı durmak her 

hayvanda bulunan hemcinsini öldürmemeye yönelik bir histen ayrı 

anlamlı mıydı? Aşktan, ekmekten ve açık gökyüzünden ayırıp da 

düşüneceklerimin ne anlamı olacaktı? Anlam diyorum, anlam neydi 

başka? Yaşantıdan tümüyle ayrılır şey miydi? İşte bu yazdıklarımı 

kurdum, imgeleri imgelere bir de ben bağladım, yeni fikirler inşa 

etmiş olmadım mı? Düşüncenin kendine has varlığını ama bu varlığın 

duyusal olandan bir tamam ayrılamayacağını daha güzel nasıl 

anlatırdım? Belki yaşamayı bırakıp düşüncenin biçimsel öğelerle, 

metaforlarla, ünlemlerle yani duyusal göndermelerle mantıksal, 

matematiksel ve yapısal kurallar arasından anlamı nasıl üretip ilettiği 

hususuna gömülmeliyim seni biraz olsun tatmin etmek için? Belki 

bunu sen yaparsın, elimdeki aracın belirsizliği beni düşünmek 

konusunda isteksizleştirdiğine göre bu aracı kendi üstüne 

yöneltmekle vaktini sen tüketirsin? [Ama şöyle demiştin sen: “Yalan, 

aynı yanılsama gibi, uyutur ya da düşlere salar. Doğru, canlı, 

tükenmeyen tek güçtür. Yalnızca doğruyla ve doğru için 

yaşayabilseydik içimizde genç ve ölümsüz bir enerji olurdu. 

Doğrudan yana olan insan yaşlanmaz. Biraz daha gayret etse, ölmez 

de.” [3 231]] Evet demiştim, fena mı demişim? Ama doğrunun mutlak 

ve erişilebilir şey olduğunu söylememişim ki. Ben aslında şöyle 

diyecektim: ‘Solitaire’ ya da ‘solidaire’, insan olmak bir yana, hakikat 

arzusu bir yana. An gelir insan beşeriyet içindeki bireyden bir anda 

bir Fransız’a dönüşür. Bendeniz Henri Cormery, Cezayir’de fakir bir 

ailenin çocuğu olarak büyüdüm, solculuk, futbolculuk, gastecilik, 

tiyatroculuk ettim, kitaplar yazdım, yayınladım, Fransa’ya gittim, 

tanrıtanımazdım, kendime yaşamı anlamlı kılacak anlam ve değerler 

ürettim, fakat bunların zorunluluğunu kanıtlayamazdım, sağlık olsun, 

aslında nihilist olmak istemedimdi, hayata devam etmek, isteklerimi 

kovalamak için intihar etmemem gerektiğini bulmam gerekti, 

buldum. Sonra savaşta direnişe katıldım, zaten hiç bırakmadığım 

insanî değerler içimde bir kat daha büyüdü. Başkalarının da 

öldürülmemesi gerektiğini bulmuştum, bunu da ikna edici biçimde 

ifade etmem gerekti, onu da işte becermeye çalıştım. Sonra da 

dünyevî işler işte... Pamuk yastık aldım. Bir kazaya kurban giderek 

ölmeden önce dertlerden sıkıntılardan ve polemiklerden kurtulmak 

için tiyatroya sardırmıştım yeniden. Patrice Cormery, bendeniz 

Patrice Cormery, nam-ı diğer Feylesof Patris... Nasıl bilirdiniz? Nasıl 

buldunuz? Ne beklediniz? Nası alırdınıız? Adım Henri, soyadım 

84

Cormery. Hayır hayır, nasıl olur!? Siz beni birine benzettiniz 

sanıyorum, ben Patris’in yakın bir arkadaşıyım kendisini fazla 

tanımam. Ben onunla aynı okulda okumuştum, uzaktan görmüştüm. 

Ama şaşırdınız, beni de şaşırtıyorsunuz, ben Patris Kasüs!? Çekilin 

önümden arkadaşlar, lütfen görevinizi yaptınız, şimdi lütfen çekilin 

biz de yolumuza gidelim. [Hayır! Bu kadar saçmacılık ve 

şüphecilikten gelip gelip en basit, en bayağı hissiyatın da en basit ve 

işlenmemiş bir ifadesine, üç-beş tane kelimeye, bir meydan 

demagojisine, her biri birbiriyle çelişen perakende görüşlerin bir 

sinkretizmine gelinebildiyse, ne felsefecilik ne romancılık ama 

politikacılık, gönül alma ve aidiyetin, beğenilmenin, sevilmenin, kabul 

edilmenin sanatı söz konusu olmuşsa paçayı bu kadar kolay 

kurtaramazsınız Patris efendi! İddianameyi dinleyeceksiniz: Saçmaya 

dair inançlarınıza rağmen dolaysızca bulduğunuzu, yani iyicil ve cana 

yakın olanı tercih edebilmek için kıvrandınız, normatif önermelere, 

niteliksel ahlaka geçmek için duygusal bir savunu yaptınız, 

inançlarınız aleyhine ruhunuzun istediğini kabul ettiniz ama inancıyla 

boğuşan günahkâr bir Müslüman gibi rol yapıyorsunuz. Hakikat 

insanın istediğine inanması mı olacak şimdi? Demek ki olur da 

hakikat gökyüzündeki dairesel yurdundan gelip yeryüzünü 

onurlandırırsa, o gün siz aceleyle yetişip onun karşısına dikilecek ve 

onu derhal yaldızlı yörüngesine geri yollayacakmışsınız, insanlık için, 

evet insanların iyiliği için. Ve çağdaşlarınızdan iyi yaptığınız 

konusunda destek almak için etrafınıza bakınacaktınız. Ölmeseydiniz 

son yazacağınız eser buydu işte: Retro-engizitör!] Kuzum bırakın, 

rahat bırakın, dört döndürmeyin. [Hayır! Daha bitmedi, daha yeni 

başlıyoruz. Şunları da siz söylemiştiniz: “Doğruyla ve doğru için 

yaşanacak. Önce, ne olunduğu gerçeği. İnsanlarla anlaşma içinde 

olmaktan vazgeçmeli. Olanın gerçekliği. Gerçeği aldatmaya 

kalkmamalı.” [3 231] “Varlıkların ve olguların gerçekliğine yakın 

durulacak (...) Gerçek istenen şey olmasa bile, onu kabullenmekten 

vazgeçilmeyecek (...) Doğru bütün acılara değer. Bu çabayı 

taçlandıran sevinci yalnız doğru oluşturur.” [3 219]] Beni rahat bırakın 

ben bütün bunları zaten itiraf etmiştim, şunu söylemiştim Ölümle 

Flört’ü yazdığım zamanlarda: “Kesinlik felsefesiyle tercih felsefesi 

arasındaki gerekli ayrımı, düşünce olgularının içine yerleştirmeye 

karar vermek gerekir. Bir başka deyişle, akla ve yüreğe tiksinti veren, 

ama kendini kabul ettiren bir felsefeye ulaşılabilir. Bu durumda, 

benim kesinlik felsefem, saçma düşüncesidir. Ama bu beni bir tercih 

felsefesi benimsemekten (Ya da daha doğrusu onu tanımaktan) 

alıkoymaz. Örneğin: Düşünce ve dünya arasında doğru bir denge, 

uyum, bütünlük, vs... Mutlu düşünür, eğilimini izleyen düşünürdür – 

ve köşesine çekilen düşünür eğiliminden kaçan düşünürdür. Aslında, 

istemeden de olsa, kararlıdır. Düşünür ve onun düşünce sistemi 

arasındaki bu ayrılık olabildiğince ileriye götürülebilir mi? Sonuç 

olarak bu, dolaylı bir gerçekçiliğe dönüş değil midir: İnsanın dış 

gerçeği –zorlayıcı.” [2 74] Sonra Ahlaklı Asi’yi yazdığım sıralarda da 

şöyle düşündüm: “Çelişki içinde olmanın benim için bir önemi 

olmadığına inanıyorum, bir felsefe dehası olma isteğini duymuyorum. 

Zaten insan olmak için bile zorlandığımdan, deha olma isteğini 

kesinlikle duymuyorum. Bir uzlaşım bulmak istiyorum ve kendimi 

öldüremeyeceğimi bilerek, başkasını öldürüp öldüremeyecegimi ya da 

buna rıza gösterip gösteremeyeceğimi bilmek ve bunu bilerek, çelişki 

içinde kalmak zorunda olsam bile bundan tüm vargıları edinmek 

istiyorum.” [2 148] 

Dava 

Evet, bunlar da tutanaklara geçtiğine göre devam edebiliriz. Bugün 

burada toplanan sayın okuyucularımız, görüldüğü gibi Bay 

Cormery’nin eseri şaşırtıcı bir düşünsel süreklilik barındırıyor. 

Kendisi hayatı boyunca, güzelliklere hayranlığı erdem bilmiş, en 

alçakgönüllü urbası giydirilmiş bir Akdenizliliğin ve dünyada güzelce 

yaşayıp gitmenin savunuculuğunu yapmış ılımlı bir hazcı. Aynı 

zamanda insanlarla kardeşlik hissini hep taşımış bir toplumsal 

dayanışmacı. Olgunluk döneminde ‘yeğlediği on sözcük’ hakkındaki 

soruya verdiği yanıt da bu sürekliliğin en güzel kanıtı değil mi: 

"Dünya, acı, toprak, anne, insanlar, çöl, onur, yoksulluk, yaz, deniz." 

[3 13] Bu kelimeleri bütün güzelliğiyle işlediği satırlarına ise burada 

yeteri kadar yer veremeyeceğiz. Peyki felsefeci olmadığını üstüne 

85

asarak vurgulayan bu adamcağızın eserlerini niye fikriyatı açısından 

ele aldık, niye edebiyatının bir yönü olarak değil de felsefî bir eserin 

üstlenmesi gereken özelliklere göre değerlendirmeye çalıştık? Belki 

felsefe aşkıyla? [Sönn!? Felsefe aşkıyla!? Yok artık! Sen meslekten 

felsefeciliğe gönül indiremeyecek kadar kendini beğenmiş bir 

zirzoptan başka bir şey değilsin!] Mösyö Cormery, oldukça farklı bir 

dahi türü, yani adalet dâhisi de vardır ve ben bu türü diğer tüm 

felsefî, siyasal ya da sanatsal dahi türlerinden daha alt bir mertebeye 

koymakta zorlanıyorum. Onun tarzı şeylerin değerlendirilmesini 

dikkatsizleştiren, muğlaklaştıran her şeyi içten bir kızgınlıkla 

önlemektir, bu tür, sonuç itibariyle inançların muhalifidir, çünkü ister 

yaşasın ister ölü olsun, ister gerçek, ister kurgusal olsun her şeyin 

hakkını vermek ister –ve bu amaç için şeyleri açıklıkla algılamak 

zorundadır. Böylelikle şeylere en iyi ışığı tutar ve dikkatli bir gözle 

inceler. En sonunda kendi muhalifine, körce ya da dar görüşlü inanca 

bile inancın hak ettiği şeyi verir, gerçeğin hatrı için. İşte Cormery, 

mahkememiz bu türden bir adalet adına kuruldu. 

Bir kere Patris Efendi, sizden çok sıkıldım, niye sıkıldığımı 

yazamayacak kadar sıkıldım, siz de okumaktan sıkıldınız. [O zaman 

nefesim tıkanacak gibi olarak sordum: Peki neden? Neydi bunca 

sayfadır bütün hayatımı, yapıtımı, düşüncemi didik didik edişiniz? 

Yani sadece bir tür adalet arayışı mıydı?] Siz beni anlamaya çalışsanız 

nasıl düşünürdünüz? Niye tanrının yokluğunun Zülfikar’ına belirgin 

bir art niyetle böyle saldırmaktayım? Asıl derdimiz varolmadığına tüm 

kalbimizle inandığımız hakikat adına adaleti sağlamak mıdır? Tabiî ki 

hayır! [Asıl derdimiz bu değilse, nedir?] Tabiî ki aidiyet Mösyö 

Cormery, insan olmak, kabul görmek elbette! Cemaat, insanlarla 

yaşamak, beğenilmek Cormery!? İyicil olanın kolaylığı ve bu yüzden 

de tahakkümü efendim, iyicil olana hakikat payesi vermekteki 

doğallık ve şehvet tabiî ki! Şimdi itiraf etmem gerek, siz bana o kadar 

yakınsınız ki neredeyse hiç ara vermeden sizinle savaşıyorum. [2 208] 

Güzel bir bahar günü ben de kendini hücreye kapatmış yazmaya 

çalışan Cormery’ye benziyorum, daha doğrusu ben oyum. Çok daha 

coşkulu ifade etmek isterdim. Ama bu kadar basit işte, Hayır ben o 

değilim, Ama onu yazmasam öleceğim, Cormery gibi öleceğim, 

kendimi kanıtlamasam utanacağım ve bütün bu gibi şeyler... Peki 

şimdi anladınız mı niye yazdığımızı? Ben anlamadım ama belki siz 

anlarsınız, siz çakalsınızdır. 

Dünyanın Umudu 

Bir sanatçı tabiî ki ama her şeyden önce hem kendi döneminde, hem 

de tüm öteki dönemlerde yaşayan sonsuzu dile getirebilen ve 

günbegün tarihte yer alan tüm bir insan. [28 28] İnsanlık değerlerini 

niye yücelteceğini bilemeden de olsa yücelten, ölüm cezasına karşı 

köşe yazısının gündelik polemik sığlığıyla yazabilmiş gazeteci, güzel 

ruhlar cumhuriyeti başsavcısı, [25 81] her şey herkesin anladığı gibiymiş 

gibi yapmanın, yani münafıklığın has örneği, hakikatin sevgilisi, 

doğruyu kulağına en tatlı sevgi sözlerini fısıldayarak kandırıp kullanan 

sonra da kenara fırlatıveren yarım felsefeci, arayıştan ziyade bulma 

azminin, korkunç ve karanlık suların derininden ellerinde insanların 

istedikleriyle yüzeye çıkmak üzre yılmayan arzu ve çalışmanın adamı. 

Hep iyi ve güzel şeyleri vermeliydiniz, onların içini ferahlatmalıydınız. 

Ondan sonra da insanlığın acılı yazgısını saygınlığıyla birleştirip 

hepsine bir methiye düzmeliydiniz. Ilımlılık ya da insan-sınırlılık 

teziniz de aynı yere varmaz mı zaten? Bulma arzunuz 

baskılayamadığınız insanlığınızdan gelir. En vasat ‘kabul edilmek’ 

güdülerile kendi kendinizle bir oyuna girdiniz, belki bu noktada 

özdeşleşmemiz tükendiği için saldırıyorum size? Bu benim için kişisel 

bir mesele, kimse karışmasın, benle onun arasında. Ne bakıyorsunuz, 

birden insan olduğumu itiraf etmiş mi oldum? İnkâr etmedim ki! 

Beni, yığına ait olanla paylaştığı temel insanî aldanmalara yığına 

yaranmak için inanmış gibi yapması, cemaatin görüşlerile çekingen 

ilişkisi ve hâlâ hakikatperest geçinebilmesi bozuyor! ‘Şöyle olsaydı 

daha iyi olurdu’ diye düşünülenler adına kendinizi içinde gereği kadar 

da kargaşalık bulunan belirsiz bir hümanizmanın, dünyanın en kolay 

yola devam metodu olan insanseverliğin, insancanlılığın, kaypak, 

kararsız ve ahmak yığının ve kendini kandırışın kucağına 

bırakıverdiğinizi mi düşünmek gerekir? [25 7] Artık bu karmaşada 

86

kaybetmeniz mümkün değildi, nasılsa iyilerin yanında olmak kolaydır, 

değil mi? Ah, evet dünyanın en kolay, en içaçıcı ve kabul görür 

mesleği insanseverlikti ama öldü gitti işte insanlık. Fakat elbet siz 

göründüğünüz gibi yalnız değildiniz, çalışma masalarının başındaki 

kılı kırk yarar felsefeci gözlüklerinden yansıdığınız her seferinde 

yığınların sinesinde sıcak bir karşılanma sizi bekliyordu. Hakikat 

yalan, yalnızlığı göze almak yalan, zorlu sorgulamalar yalan... Sadece 

en basit düşünsel konformizm, işte o kadar! Sonuçta adama Pamuk 

Yastık verirler. En sempatik halinizle hatıra pullarına düşersiniz. 

İnsana Niye Pamuk Yastık Verilir? 

Bir kere politik sebepler vardır bunu kim inkâr eder, Cormery doğu 

bloğunda büyük bir kitle tarafından takip ediliyordu, [34 1] hatta belki 

gözünü Avrupa’ya dikmiş bütün kenar ülkelerden düşünce 

dünyasındaki en yeni gelişmelerin bayraktarı gibi görülüyordu. Soldan 

biri olarak sol düşünce yoğun saldırı altındayken Sovyetlere karşı 

geliştirdiği eleştiri kimileri için onun Pamuk Yastık alması için yeter 

sebepti. Ama adama sadece bundan vermezler Pamuk Yastık’ı. 

Tarihsel ve biyografik betimlemeleri için olduğu kadar ulu insan 

değerlerini savunurkenki göz alıcı hitabeti için verirler mesela. İnsan 

hayatının dramasına nüfuz etmesini sağlayan derin ruhsal kavrayış ve 

sanatsal yoğunluk için, ya da insan sorunları ve koşullarını hakikate 

karşı korkusuz bir aşkla ve keskin ruhbilimsel anlayışla kapsamlı ve 

sanatsal açıdan kayda değer biçimde sunduğu yazıları için verirler. 

Keskin bir dürüstlükle insan vicdanının zamanımızdaki sorunlarını 

aydınlattığı önemli yazınsal üretimi için, zamanımızın koşullarını 

öngörülü bir yolda yansıtan şiirinin ilham ettiği ulûhiyet için, bir 

hakikat arayışı ve özgürlük ruhu ile dolu, fikirler yönünden zengin 

çalışması için, zamanımıza uzun erimli etkisi sebebiyle, sıra dışı lirik 

ve dramatik yazısı sebebiyle, ülkeler ve sanatlarda uzağı gören, 

özgürlüğün hizmetindeki yazınsal sanatı için, çiğ damlasını yakalayan 

ve ayrıksı yoksulluğu içindeki kozmosu büyük sanatsal duyarlıkla 

yansıtan ve insanlık değerlerini hayata aldanmasız bir bakış ile 

yorumlayan, insanın kozmostaki ve günümüz toplumundaki 

koşulunu aydınlatan şiirsel yazıları için, çağdaş kültürün insanî bir 

kavranışı için, evrensel insan koşulunu canlandıran ateşli anlatı sanatı 

için, Yunan geleneğinden mürekkep bir zemin önünde tensel güç ve 

entelektüel açıkgörüşlülükle modern insanın özgürlük ve yaratıcılık 

için savaşımını resmeden şiiri için bu ödülü muhakkak Cormery 

alacaktı. Ödün vermez açıkgörüşlülükle insanın haşin çatışmaların 

dünyasındaki durumunu açığa serdiği, realist anlatı sanatının vazıhlığı 

ile mitin çeşitlilik ve evrenselliğini kullanarak günümüz dünyasındaki 

insan koşulunu aydınlatan romanı için, tazelikle, duyarlık ve zengin 

buluşçulukla donanmış şiiri ile insanın yılmaz ruhunun ve çok 

yönlülüğünün imgesini sunduğu için, romanında şair ve ressamın 

yaratıcılığını insanın koşulunun ve varoluşun dramasının tasvirinde 

zamanın derinleştirilmiş bir farkındalığı ile birleştirdiği için, 

dizginlenmiş bir şefkat ile insanın hassaslığının meydan okuyucu, 

zengin ve yoğun bir vizyonunu oluşturan düzyazısı, insanın kötü 

halinin endişe verici resmini şiirsel güçle sunuşu, bireyin kırılgan 

deneyimini tarihin barbarca keyfiliğine karşı savunuşu, oyunları ve 

romanlarında toplumun basmakalıplarını ve boyun eğdirici güçlerini 

açığa seren ses ve karşı seslerin müzikal akışı, idealistik esinle ve 

plastik netlikle anayurdundaki hayatı, insanın genel sorunlarıyla büyük 

bir sempatiyle ilgilenerek aktaran yazısı için, ya da estetik karşılığını 

sanatının klasisizminde bulan ahlakî düzen yolundaki süssüz arayışı 

için verirler, değil mi ki o büyük saflık, yoğun konsantrasyon ve 

rasyonelliğin stilistiydi! İnsana yastığı politik eylemi ahlakî ilkelere katı 

bağlılıkla birleştirme arzusu için, tam bir ahlakî yansızlık çağrıştıran 

felsefî saçmacılıktan ne karakteri ne de deneyimleri böylesi bir 

tarafsızlıkla yetinmesine elvermediği için görüşlerini ahlakî 

sorumluluk yönünde geliştirişi için, tarihselcilik ve şiddet yerine doğa 

ve ılımlılık üzerinden Akdeniz hümanizmini savunuşu, ölüme karşı 

yine de insan itibarını ve dayanma gücünü çıkardığı için verirler. 

Eğer en zorlu sorgulamayı karşınıza alır görünürseniz, işte o zaman 

çağınızın, ulusunuzun, ya da insanlık koşulunun dürüst ifşa edicisi 

olarak, hakikatin tutuk müfettişi olarak Pamuk Yastık bile almak 

87

durumunda kalırsınız. Bu kadar düşmelisiniz işte. Şöyle 

yazmalılarmış: Marksist olmayan bir solcu olduğu, ahlakçı bir nihilist 

olduğu, bir agnostik akılcı, realist bir şüpheci olduğu için, bulunmaz 

bir müttefik, bir nevi dönme, içeriden bir ses olduğu için! Böylesi 

adamı ağırlarlar zira kötücülün irdelemesini ancak bir ön-şartla 

üstlenir: İnsanın vahim varoluşsal koşulunu kabullenir görünürken 

esasında onun inkârına varacak olmak kararlılığı. 

Evet, Pamuk Yastık Ödülü toplumda yerleşik ve egemen olan, 

tiksindirici ve yumuşak olan, ortayolcu ve korkak olan her kurum 

tarafından kabul edilmek demektir, dolayısıyla bu toplumsal bir kabul 

görmedir. Nasıl Cormery? “Ün size vasat insanlar tarafından 

verilmiştir ve siz onu vasat insanlarla ya da ciğeri beş para etmezlerle 

paylaşırsınız.” [2 111] Yığınlar ya da akademiler... Yalan olanın 

bekçiliğini üstlenmiş kraliyet kurumları tarafından kabul edilmek de 

böyledir değil mi? Ün, kabul edilmek, bağra basılmaktır. Sayın 

Cormery açıkça yanıtlamanızı istiyorum, 1957 yılı aralık ayında bir 

gece gidip eski ve iğrenç dünyamızın saygın konukları karşısında 

Pamuk Yastık’ı alırken gururlandınız mı? [Bunları konuşmuştuk 

ama...] Gururlandınız mı diye sordum, evet ya da hayır!? [Evet, evet 

gururlanmıştım, bağımsız akademiden bu ayrıcalığı alırken 

minnettarlığım sonsuzdu. Ben de herkes gibi takdir edilmek 

istiyordum. Sanatçı diğerlerinden ayrılamaz, yoldaşlarına adanmalı; 

hiçbir şeyi küçük göremez, anlamalı onları.] Mösyö Cormery şu 

sözler size mi ait: Sanatçı taraf tutacaksa bugün tarihi yapanlardan 

değil ondan acı çekenlerden yana durmalı, yoksa yalnız ve sanatından 

yoksun kalır. [Evet, ben söylemiştim] Kimlerin karşısında? 

[Bağımsız... bağımsız akademinin...] Devam edin lütfen, aralık ayının 

10’unda Stockholm’de başka neler söylemiştiniz? [...Görevi en fazla 

sayıda insanı birleştirmek olduğuna göre, sanatçı yalan söylemeyecek 

ve baskıya direnecektir. Yazmak bir adanmaktır, paylaştığımız sefalet 

ve umuda adanmak... Çoğumuz, o umutsuzluk aşırılığına rağmen 

onursuzluğa ve dönemin nihilizmine sığınmayı reddettik ve bir 

meşruiyet arayışına bağlandık. Yüksek ahlakı savunabilir mi artık bir 

yazar? Ben erdem öğretenlerden değilim...] Ve ödülü bütün insanlar 

adına almıştınız! [Ama bakın, ben sanatım olmadan yaşayamam, yine 

de onu her şeyin üstüne yerleştiremezdim, çünkü ona zaten 

yoldaşlarımdan ayrılamayacağım için ihtiyaç duyuyordum.. Ve bu 

sayede olduğum kişi olarak, onlarla aynı düzlemde yaşayabiliyordum. 

Bu, sanatçıyı ayrı kalmamaya zorluyor, onu en mütevazı ve en 

evrensel hakikate tabi kılıyor! Bu yüzden gerçek sanatçı hiçbir şeyi 

küçük göremez...] Görebilir Cormery, her zamanki gibi yaşantınızı, 

zayıflıklarınızı kural haline getirmeye çalışıyorsunuz. [Hayır, bu 

meşruiyeti sanatçı yaşayan bir topluluktan alacaktır, kalplerini 

kazandığında, bunun için o aynı anda hakikatin ve özgürlülüğün 

hizmetkârı olmayı kabul etmelidir..] Yine utanmadan yazdığınız her 

şeyle çelişiyorsunuz, sizi karnıyarık gibi katman katman açıp 

görebilmekte olan konseyimize karşı biraz dürüst olabilirsiniz, biz 

edebiyat akademisi değiliz Cormery! [Hayır şöyle söylemek istiyorum: 

Görevi olası en büyük sayıda insanı birleştirmek olduğu için sanatı 

yalanlarla uzlaşmamalıdır.] Ve kullukla! [Ve kulluk, evet, demek 

istediğim: Bizim sanatımızın soyluluğu iki zor adanmadan kaynağını 

alır: Kişinin bildiği hakkında yalan söylemeyi reddetmesi ve baskıya 

karşı direniş.] İlginç, Jonas, sizin hayatınız bu ikisinin öyküsü olarak 

yaşandı, ama sizin düşündüğünüz gibi değil. Sol kesim tarafından 

yalnız bırakılışınız belki sizi öyle sarsmış ki daha eski zamanları 

hatırlayamıyorsunuz, bütün hayatınızı tiranlığa karşı bir mücadele 

olarak hatırlıyorsunuz, ne İsa’ya ne Musa’ya yaranabilirken, bütün 

emeliniz biraradalık, bütün çabanız diğerleri tarafından kabul 

edilmekken bir de çevreniz tarafından terkedilmişken, Jonas, Pamuk 

Yastık aldınız ve delirdiniz. Yaşlılık duygusallığı da sizi böyle 

konuşturuyor. Belki haklısınız. Ciddi bir yalnız kalma ve başarısızlık 

korkusu klostrofobiye eklenmişken meşruiyet diğerlerinden alınmaya 

başlanmıştı. Nerede Yabani’nin kendini yargılatmayışı? Yıllar 

boyunca herkesin ahlakına göre yaşamayı istediniz. Kendinizi herkes 

gibi yaşamaya, herkese benzemeye zorladınız. Kendinizi ayrı düşmüş 

hissettiğiniz zaman bile, bütünleşmek için öyle davranmak gerektiğini 

söylediniz. Ama bütün bunların sonunda felaket geldi. Şimdi 

kalıntılar arsında dolaşıyoruz, kuralsızız, tereddütler içindeyiz, yalnızız 

ve bunu kabullenerek, tek oluşumuza ve kusurlarımıza boyun 

88

eğeceğiz. [3 262] [Evet, bir dakika, hayır, inandığım, yaşadığım şeyi 

bizzat ben eleştiriyorum. Aynı düşünceyi paylaşanlar hedef 

olduklarını sanıyor ve bana çok güceniyorlar, ama hayır, ben 

kendimle savaşıyorum, kendimi yok edeceğim ya da yeniden 

doğacağım, hepsi bu. [3 263]] 

Yaşamınızın sonuna geldiğinizde öleceğinizi hissetmiş gibi istemeden 

kırdıklarınızla barışmak dileği miydi bu? Hatta çağın nihilizmine 

koşuşturanları bile anlayıp affedecek kadar yüce gönüllüydünüz. 

Endişelenecek bir şey yoktu, artık diğerleriyle öyle bir uzlaşmıştınız ki 

esas kaldıraç noktasını olabilecek en büyük kalabalığa 

yerleştirmiştiniz. Şöyle demek istiyordunuz: Hizmetlerine adandığı 

sürece kişi illa ki bir insan topluluğu bulur onu haklı çıkartacak; 

demagojinin demagojik temeli!? Ve özrünüz de hazır, kesin sonuçlar 

ve yüksek ahlakî idealler! Evet, sanatçı buna adanmıştır, ideali 

yılmadan kovalar, kovalamalıdır, varamayacaksa bile, ama kimse de 

erdemin vaizi olamayacaktır, kabullendiğiniz harika çözüm de bu. 

Cemiyet adamı olmak ile bulunamayacak ‘hakikat’i dillendirmek 

istemek arasında kalanın çelişik hali idi anlatmak istediğiniz. İnsan 

olarak kendini beğendirmek ve muteber kalmak durumundaki kişi 

hakikatin bütün koşullardan bağımsız ve hatta gerekirse bunlara 

karşıt tatsızlığından kaynaklanabilecek sorunlardan muzdarip olacaktı, 

şövalye yine işbaşında! Ama sizin mücadeleniz iyicil olanın tarafını 

tutmaktı, rüzgâr sizin yanınızdaydı bu durumda. Nehrin aktığı yöne 

doğru sandalyesini yerleştirenlerden biri de siz değil miydiniz? Ödül 

nedir? Cemiyettir, itibar, gurur, ego, kabul, yığın ve vasattır. Her şeye 

karşın insanlığın karmaşık değerler ve değerlendirmeler, ilkeler ve 

pazarlıklar, kaleydoskopik izlenimler yurdunda yer bulmaktır. Hiçbir 

hakikî değerden söz edemeyen insanlığa nasıl değer atfettiniz? Gücü 

olanın ve sesi çıkanın hakikati yazdığı, gerçeğin sürekli değiştiği halde 

muteber olduğu, hep bir pazarlık ve aradalığın hüküm sürdüğü 

insanlık âleminin yoluna devam edişine ancak düşünseller gerçekten 

bulunsalar layık olacakları bir anlam yükleyişiniz, ahlaklı kimselerin 

ilkel savaş ahlakları, tüccar, papaz ya da çiftçi, savaşçı ya da avcı 

kavimlerin değerlerine göre oluşmuş mevcut değerlerin ordan oraya 

savrula savrula yer değiştirmelerine rağmen değerin anlamını 

tanıyışınız... İşte bunlardan dolayı sanık sandalyesine oturttuk sizi. 

İnsanlıkla ilgili son tahlilde hiç bir sorun yok. Yine de insanlık 

ailesinin sözde-saygıdeğerliğini yıkıp yerle bir etmeliyiz, bu yalana 

saldırmaktan kendimizi alamayız. İşte Bay Jonas da kendini bir şey 

sandığı ama bütün kurgularının kendi kendilerini eriten bir aradalıklar 

çamuru olduğunu görmeyi reddettiği için hem sempatiyle 

gülümsediğimiz hem tiksindiğimiz insan hayvanının temsilcisidir. Her 

şeyden önce çoktan bulmuşsanız, bulmanız gerekeni bir an bile 

kaybetmemişseniz, cemaatle birlikte düşünmeyi sağlayan şu ilkel 

özelliği korumuşsanız, insanların hoşuna gidecek bir tek umut ışığını 

taşımayı becermişseniz, en sonunda o ışığı narteksin kovuğundan 

çıkarıp ateşi tutuşturuveriyorsanız, bu zorlu konuşmanın ardından kol 

kola girip meyhaneye gideceksek ve yani söylediklerimiz bütün 

çetinliğine rağmen hayatın akışını ilgilendirmemeyi başaracaksa, 

incelikli bir mizah duygusuna sahip kişiyseniz, en acılı sözleriniz 

toplumda, yakın çevrenizde, dostluklarınızda konumunuzu 

sarsmayacak bir şaka gibiyse, sıcak bir korku ve yumuşak bir 

noksanlık öteden beri doğruları bütünüyle söylemenize engel 

olmuşsa, o zaman evet, o zaman dürüstlüğü bir kenara bırakıyorum, 

yastığımı sırtıma yerleştiriyorum. 

Patrice Cormery Maciavelli 

89

1 Cormery, Patrice; Kuruntular; çev: Patriskormeriyi 

18 Cormery, Jean; Gözlerim Semalarda; çev: Hepimiz Kalalım, 

Benöldürdüm, Amapatriskormerilerölmez, 2003 

Şamataoluyor Yayınları, 2002 

2 Cormery, Patrice; Zaaflarım 1; çev: Partice Cormery Ölmeli, 

19 Cormery, Henri; Dönülmez Akşam; çev: Bütün Kormeriler, 

Veölecek, 2003 

Birleşsin Yayınları, 1999 

3 Cormery, Patrice; Zaaflarım 2; çev: Partice Cormery Ölmeli, 

20 Rieux, Diego; Kanlı Umut; ‘Yemezler, 24 Ağustos 1944’ içinde; 

Öldükizaten, 2003 

http://kormeriler.güzelakdeniz.net, 2006 

4 Merso, Patrice; Yazılmamış Şiirler Antolojisi; çev: Nasıl 

21 Rieux, Diego; Hakikatin Gecesi; ‘Yemezler, 25 Ağustos 1944’ 

Öldü, Canlı Yayınları, 1997 

içinde; http://kormerilerbütündür.ayrılamaz.net, 2006 

5 Merso, Diego; Yitik Değerler İçin Özlü Sözler ve Aile 

22 Cormery, Patrice; Sıcak Sine; (Patris Kormeri’nin Pamuk 

İçinde Küçük Bir Kavga; çev: Ben Öldürdüm, Ölü Yayınları, 

Yastık kürsüsündeki konuşması, Aralık 10, 1957; Cotton Pillow 

1997 

Lectures, Literature 1901-1967, Editör: Benbenim Sensensin, 

6 Merso, Jean; Sevdiğim Kahır Şarkıları; çev: Canımı 

Wearedifferent Publishing Company, Amsterdam, 1969), 

Sıkmayın, Akşam Akşam Yayınları, 1999 

http://cottonpillow.org/literature/laureates/1957/cormery- 

7 Mörso, Sisife; Yabani; çev: Hepiniz Evinize Gidin, Ulan Artık 

speech-e.html, 2006 

Yayınları, 1960 23 Rambert, Diego; Yağlı İlmek; Rambert, Cormery içinde; çev: 

8 Mörso, Sisife; Hayata Sarılmak; çev: Zaten Durumumuz İyi, 

Benimbaşka Derdim, Var Yayıncılık, 1986 

Değil Yayınları, 1998 24 Carter, J.b.; Yabani’nin Kısırlaştırılması; çev: Benden 

9 Rieux, Sisife; Aile Faciası; çev: Dünyadaki Demek, İstiyorum 

Bukadar, Eyvallah Yayınevi, 1965 

Kitabevi, 1960 25 Carter, Jeanson, Cormery; Kafamın İçinde Var 23 Kişi 

10 Rieux, Diego; Aile İçinde Küçük Bir Kavga; çev: Bidepatris 

Karıyştırıp Duruyollar; çev: Çok Sıkıldım, Ölesiye Yayınları 

Kormeri, Çıktı Yayınevi, 1966 26 Buyazıyı, Yazarken; Bende 29 Kişi Var, Hep Biribirinlen 

11 Merso, Jean; Evrenle Çekişme; çev: Patris Kormeri, Ölmeli 

Hınç İlişkisi; çev: Bahara Karışmak; Jean Baptist Carter’la 

Okadar, 1993 

Söyleşiler; çev: İstiyorum Ayrıca, Aşıkgibiyim Yayınları, 1983 

12 Rieux, Diego; Ölümle Flört; çev: Bizesoran Yokmu, Canlı 

27 Sıkıldım, Çok; 23 x 23 Kere Çelişki Bilhassa Tutarsızlık; 

Yayınları, 2003 

(Presentation Speech by Permanent Secretary of the Cotton 

13 Rambert, Jean; Neşeli Günler; çev: Sizgidin Diyorum, 

Pillow Academy), From Cotton Pillow Lectures, Literature 1901- 

Bendegeleceğim, 1971 

1967, Editor: Deniz Görmek, Desire Publishing Company, 

14 Kalyalev, Jean; Kibar Terörist; çev: Bizhep Beraberiz, 

Amsterdam, 1969, 

Ayrılamayız Yayınları, 2003 

http://cottonpillow.org/literature/1957/press.html, 2006 

15 D’arrast, Patrice; Ahlaklı Asi; çev: Bizayrılacağız 

28 Sıkıcı, Dabiryazıoldu; Cormery; çev: Ciddiye Almak, 

Sizdenkurtulacağız, Biz Yayınları, 1985 

Yasaklansın Yayıncılık, 1984 

16 Cormery, Jean; Aymaz; çev: Sizbizi Bırakıpnereye, Gitmek 

29 Ama, Bitti; Olmayanları Olduran Yüz Büyük İnsan; çev: 

Yayınları, 2002 

Olan oldu, Üzülme Yayınevi, 1965 

17 Cormery, Patrice; Zamanımızın Bir Kahramanı; çev: 

30 Bitmedi, Olmadı; Olur Gibi Olduklarım, Olur Gibi 

Birkısmımız Kalalım, Gerisi Fazla Kitabevi, 1961 

Olanlar, Olursular; 

90

Bitti Bitti, 1964 

31 Ama, Benim; Kendime Eziyetimin Büyük Anıtı; 

Mükemmeliyetçi Olmamak, 1974 

32 Halim, Kalmadı Artık; Kendine Eziyetinin Yalan Anıtı; 

Ruhiçin & Faydalı, 1966 

33 Patrice, Cormery; Allahınız Var mı Lan; çev: Şimdi 

Yastıklar, Avludabirçay, 1970 

34 Ve, Ben; Gülün Diye Yazmıyorum; Derinbirnefes 

Veferahlık, 1985 

35 İki, Zırtapoz, ed. and trans.; Ama Arkadaşlar İyidir; 

Vesabahlarakadar Yeniyazılar, 1984 

36 Buakşam, Ringin; Yedi Cenahı ve Mini Zaviyeleriyle 

Bastırrıbasyon; Baharda Fıttırıyoruz Yayınları, İstanbul 1989 

37 Tozunu, Attırarak L.; ‘Eziyet’ maddesi; Lüzumsuz İşler 

Ansiklopedisi, 2001 

38 Giriştik, Birbirimize R.; ‘Eziyetin Tarihi’ maddesi; 

Hakkaten Lüzumsuz İşler Ansiklopedisi, 2001 

39 İşolsun, Diye; Kahır Sözlüğü; Pes Ediyorum Yayınları, 1997 

40 Tatlı, Tatlı; ‘Applied torment’ maddesi; Hakkaten 

Lüzumsuz İşler Ansiklopedisi, Genişletilmiş Yayım, 2001 

41 www.nizkor.org/features/fallacies, 2006 

42 www.fallacyfiles.org, 2006 

43 www.logicalfallacies.info, 2006 

44 Rambert, Diego; Neither Remorse nor Pride, Torment, 1946 

içinde 

45 www.cottonpillow.org, 2006 

46 Birdeniz, Kenarında; ‘History of Torment’, maddesinde: 

‘Period of Defeat’; Lüzumlu Yahut Lüzumsuz Yaptık İşte 

Ansiklopedisi, 2001 

47 Yayılmak; Patris Galip, Ben Kaçıyorum, 

http://etext.library.adelaide.edu.au/mirror/classics.mit.edu/ya 

yılmak/patrisgalip.pl.txt, 2006 

48 Sonsöz; Bu Yazıyla Vakit Harcamayın; çev: Akıllı Olun; 

Şato, İstanbul, bahar 2003 

91

anu güven ben aşık oldum 

evet duydun beni banu hiç olmayacak bir daha sanmıştın değil mi 

orda nasıl da rakipsiz ve rahat ama nerdeydin ben seni bekledim bir 

türlü gelmedin hep seni mi bekleyecektim geldi işte ya da ben ona 

gittim orda bir yerde o duruyormuş her zaman oradaymış sadece 

onun açılmasına olabilen en edilgin kılığımda yardımcı olup onun 

hakikatini ele geçirmem gerekiyormuş bu hakikati ele geçirinceyse 

onun hakikatinin başka bir yerde yattığını anlayacaktım mesele 

karmaşıktı. bir kıpı içinde ne çok ayırdedilecek katman vardı evet işte 

bir ruh canı yanaraktan ve burnu sürtülerekten inim inim inlediği 

yeterli bir sürenin ardından çile hücresinin kapısında beliriyor böylece 

insan böylece bir ruh inceliyormuş banu sense tuzu kuru değil miydin 

o yüzden sana hiç aşık olmadım ya hem bu bir duygudaşlıkla da 

ilgilidir işte bak birden benim nasıl aklım başıma geldi ama sanma ki 

aklım başımdan bir ara gitmişti zira ben hemen de unuttum banu.. 

evet sen nasıl da gözlerin dolu dolu bakıyorsun ağlamakla ağlamamak 

arasında önündeki kağıtları iş olsun diye tutaraktan ama artık bir aptal 

aşık gibi kanmıyorum sana belki de yaşlanınca iyicene gözlerin 

bozuldu ve o yüzden önünden durmadan geçen ilahi bildirileri 

okumaya çalışırken sulanıyorlar ey aydınlıklar prensesi karanlıkta akan 

berrak bir suyun hermetik prensesi oysa o orda durmuş sabahtan 

başladığı bir gösteriyi sergiliyordu akşama ve geceye ve sonrasına 

kadar gözleri birden görünmediği yerden görünmeye geçiyordu 

parlıyordu birden içinde bir yerde ışık haznesi vardı teori uyarınca 

ordan çıkan ışınlarla benim gözümden çıkan ışınların kesiştiği anda 

görme oluşuyordu böylece benim zihnimin dışında bu varlığın 

bulunduğu da sağlama alınmış olmuyor muydu gözleri parladıktan 

sonra kafasını tekrar havaya doğru kaldırıyordu ve gülüyordu. özenle 

yaşanmış bir gülümsemeydi bu dudaklarının kenarı kıvrılana kadar 

bana ağır gelen zira ben ağır ağır sanki izliyordum her anını devam 

ediyordu ve en sonunda o dünyanın en güzel asla inanamazdım 

bunların o diş etleri görünüyordu ve onlar nasıl güzel görünüyorlardı 

bu nasıl olabilirdi bu bir insan değil miydi kim inanırdı buna ona 

insan deseydim ben bir meleğe aşık oldum. ama eskiyip durmuş bir 

melek nasıl olabilirdi hep pırıl pırıl ışıması gerekiyordu durduğu uzak 

mekansızlığında böylece gelmiştik yine felsefenin özlü sorunlarından 

birine daha dayanmıştık o hem vardı hem ama varoluyordu bu 

çelişkiyi nasıl uzlaştıracaktım bu çelişkiyi uzlaştırmak için ipucu olarak 

seni mi kullanmalıydım ama ben bu anıtsal çabaya girişebilecek 

miydim kendimde bu gücü bulabilecek miydim yoksa içimde bütün 

kötücül cürüm işleme duyguları yine dalga dalga kabarıyor muydu 

içimde yükselen bu hıyanetin tohumlarını evimdeki mantarlardan mı 

o sırada küfleniyorduk ya hani işte içime işlemiş beni ayakta tutan 

taşıyıcımı için için yiyen mantarlar bende bir de emanet mi 

bırakmışlardı bu kötücüllük ağrıyan bir ruh ruhum çok ağrıyordu. 

herşey şöyle oldu ben senin yokluğunda seyahatlere çıktım. ardarda 

bıçak derbeleriyle o günahsızların mutluluklarına kastettim sanki 

çünkü çok ağrıyordu dayanamıyordum ruhumu ellerimin arasına 

aldım sıktım sıktım ağrıyordu gözlerim kararıyordu hadiseler yakındı 

bunu çağırıyordum biliyordum kan ve bağırsak akacaktı yine ama ben 

asıl onların mutluluğunu sağlama aldığım bir vahiy aldığım artık 

peygamber olduğum çekilen çileler ve inziva sonucunda olgunlaşıp 

bir mertebeye geldiğim için dokunduğumu günahsız mutluluğuna geri 

iade edeceğim için bunun sakıncası olmayacaktı onlara indirdim 

ardarda bıçak darbelerimi vurdum onlara sonra da unuttum. unuttum 

işte o asla zihnimden çıkmayacak şekilde bastırarak hafızama 

kaydettiğimi sandığım meleği ki o benim hep zihnimdeydi diye sanki 

o doğuştan oradaydı ve bir sokratik ebelik anında işte hatırlamıştım 

bir daha unutmamak için de saatlerce onu seyretmiştim ama nafile 

birden onu unuttuğumu farkettim tabi bu işleri sen iyi bilirsin banu 

insan bir o yana bir bu yana zikzaklar çizerekten alanın dışına 

savruluverir bu aslında uzun sürer.. ama işte kısa sürdü.. vicdanımı 

kirlettiğim kanla böylece temizledim. misler gibi kokuyorum şimdi... 

bir gün kırıp döktüğüm herşeyi temizleyebilecek miyim? banu? 

Patrice Cormery İpononi 

92

KYNIK (istendiği gibi çoğaltılır) kynik_kynik@yahoo.com 

93

Zuhur ediyor bende hakikat gezi yazısı, yazı dizisi 18şubatsalı2003

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?