bor mınerallerı

T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI 

YAYIN NO:DPT : 2414 – ÖİK: 474 

MADENCİLİK ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU 

ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER ALT KOMİSYONU 

KİMYA SANAYİİ HAMMADDELERİ 

ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 

BOR MİNERALLERİ 

TRONA 

SODYUM SÜLFAT 

STRONSİYUM MİNERALLERİ 

TUZ 

EYLÜL 1995

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Madencilik ÖİK Endüstriyel Hammaddeler AK Kimya Sanayii Hammaddeleri ÇG Raporu 

ISBN 975 – 19 – 1187-7 (basılı nüsha) 

Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına 

aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini 

gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu ekitap, 

http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. 

Bu yayın 1000 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir 

http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/sanayiha/oik474.pdf

0 


Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Madencilik ÖİK Endüstriyel Hammaddeler AK: Kimya Sanayii Hammaddeleri ÇG Raporu 

0 



İÇİNDEKİLER 

Sayfa no 

BOR MİNERALLERİ …………………………………………………………………. 1 

TRONA …………………………………………………………………………………. 77 

SODYUM SÜLFAT ……………………………………………………………………. 137 

STRONSİYUM MİNERALLERİ ……………………………………………………… 167 

TUZ ……………………………………………………………………………………… 191 



0 



MADENCİLİK ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU 

Başkan : Dr. M. Ziya GÖZLER - MTA GEN. MÜD. 

Başkan Yrd .: Fuat KARAYAZICI - ENTES 

İsmet KASAPOĞLU - TÜRKİYE MADEN. DER. 

Raportör : A. Kemal IŞIKER - MTA GEN. MÜD. 

Raportör Yrd.: Gönül ÇETİNEL - MTA GEN. MÜD. 

Koordinatör : Ergün YİĞİT - DPT 

ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER ALT KOMİSYONU 

Başkan : Prof. Dr. Işık ÖZPEKER - İTÜ 

Başkan Yrd. : A. Taner İRKEÇ - MTA GEN. MÜD. 

Raportör : Dr. İsmail SEYHAN - MTA GEN. MÜD. 

: Ali İŞCAN - MTA GEN. MÜD. 

KİMYA SANAYİİ HAMMADDELERİ ÇALIŞMA GRUBU 

Başkan : Dr.Hasan KAZANOĞLU - HACETTEPE ÜNİ. 

Başkan Yrd. : Nevzat TANRICI - YURT MADENCİLİK 

GELİŞTİRME VAKFI 

Raportör : Bilgin ÜNVER - ETİBANK GEN. MÜD. 

KONU RAPORTÖRLERİ 

BOR 

MİNERALLERİ: Doç.Dr.Kenan POST - ETİBANK GEN. MÜD. 

Hasan ÇEBİ - ETİBANK GEN. MÜD. 

Erkan YERSEL - ETİBANK GEN. MÜD. 

TRONA Mehmet AYDEMİR - ETİBANK GEN. MÜD. 

SODYUM 

SÜLFAT Kıvanç TÜRKEL - ALKİM A.Ş. 

STRONSİYUM 

MİNERALLERİ: Yavuz ÇUBUK - MTA GEN. MÜD. 

TUZ : Ahmet AKYOL - TEKEL GEN. MÜD. 

İbrahim ERTEM - TEKEL GEN. MÜD. 

İbrahim İNCE - TEKEL GEN. MÜD. 





BOR MİNERALLERİ 





1.GİRİŞ 

1.1. Sektöre giren malların tanımı, sınıflandırılması, bulunuş şekli, uluslararası 

piyasalarda spesifikasyonlar 

1.1.1. Bor Elementi 

Periyodik sistemin üçüncü grubunun başında bulunan bor elementi, kütle numaraları 10 ve 11 

olan iki kararlı izotopundan oluşur. Bor elementi yer kabuğunda % 0.001 oranında, deniz 

suyunda ise 3-5 ppm düzeyinde bulunur. 

Bor, biri amorf ve altısı kristalin polimorf olmak üzere, çeşitli allotropik formlarda bulunur. Alfa 

ve beta rombohedral formlar en çok çalışılmış olan kristalin polimorflarıdır. Alfa rombohedral 

strüktür 1200 °C'nin üzerinde bozulur ve 1500 °C'de beta rombohedral form oluşur. Amorf form 

yaklaşık 1000 °C'nin üzerinde beta rombohedrale dönüşür ve her türlü saf bor ergime 

noktasının üzerinde ısıtılıp tekrar kristalleştirildiğinde beta rombohedral forma dönüşür. 

Bor elementinin kimyasal özellikleri morfolojisine ve tane büyüklüğüne bağlıdır. Mikron 

ebadındaki amorf bor kolaylıkla ve bazen şiddetli olarak reaksiyona girerken kristalin bor kolay 

reaksiyon vermez. Bor yüksek sıcaklıkta su ile reaksiyona girerek borik asit ve bazı diğer 

ürünler oluşturur. Mineral asitleri ile reaksiyonu, konsantrasyona ve sıcaklığa bağlı olarak yavaş 

veya patlayıcı olabilir ve ana ürün olarak borik asit oluşur. 

TABLO 1. Bor elementinin fiziksel özellikleri 

Özellik Değeri 

Atom ağırlığı 10.811+0.003 

Ergime noktası 2190+20 °C 

Kaynama noktası 3660 °C 

Isıl genleşme katsayısı 5x106-7x106 

(25-1050 °C arası, 1 °C için) 

Knoop sertliği 2100-2580 HK 

Mohs sertliği (elmas-15) 11 

Vickers sertliği 5000 HV 

3 



1.1.2. Bor Mineralleri 

1.1.2.1. Kristal Suyu İçeren Boratlar 

Kernit (razorit) :Na2B407 .4H2O Tinkalkonit :Na2B407 .5H2O Boraks (Tinkal) :Na2B407 .10H2O Sborgit :NaB508 .5H2O Eakwrit :Na4B10017 .7H2O Probertit :NaCaB509 .5H2O Üleksit :NaCaB509 .H2O Nobleit :CaB6O10 .4H2O Gowerit :CaB6O10 .5H2O Florovit :CaB2O4 .4H2O Kolemanit :Ca2B6O11 .5H2O Meyerhofferit :Ca2B6O11 .7H2O İnyoit :Ca2B6O11 . 13H2O Preseit(pandermit) :Ca4B10O19 .7H2O Tercit :Ca4B10O19 .2H2O Ginorit :Ca2B14O23 .8H2O Pinnoit :MgB2O4 .3H2O Kaliborit :HKMg2B12O21 .9H2O Kurnakavit :Mg2B6O11 .15H2O İnderit :Mg2B6O11 .15H2O Predorazhenskit :Mg3B10O18 .4 1/2H2O Hidroborasit :CaMgB6O11 .6H2O İnderborit :CaMgB6O11 .11H2O Larderellit :(NH4 ) 2B10O16 .4H2O 

Ammonioborit :(NH4 ) 3B15O20 .(OH)8.4H2O Veatçit :SrB6O10 .2H2O 

p-Veatçit :(Sr, Ca) B6O10 .2H2O 

4 



1.1.2.2. Bileşik Boratlar (Hidroksil ve/veya Diğer Tuzlar ile) 

Teepleit :Na2B. (OH) 4Cl 

Bandilit :CuB. (OH) 4Cl 

Hilgardit :Ca2BO8 .(OH) 4Cl 

Borasit :Mg3B7O13Cl Fluoborit :Mg3 (BO3 ) 

Hambergit :Be2 (OH, F) BO3 Suseksit :MnBO3H Szaybelit :(Mg, Mn)BO3H Roveit :Ca2Mn22 +((OH)4 (B4O7 (OH) 2 ) 

Seamanit :Mn32 +(OH) (B (OH) 4 (PO4 ) 

Viserit :Mn4B2O5 (OH, Cl) 4 

Lüneburgit :Mg3 (PO4 ) 2B2O3 .8H2O Kahnit :Ca2BAs Sulfoborit :Mg3SO4B2O4 (OH) 2 .4H2O 1.1.2.3.Borik Asit 

Sassolit (doğal borik asit) :B(OH) 3 

1.1.2.4. Susuz Boratlar 

Jenemejevit :Al6BO15 .(OH) 3 

Kotoit :Mg3B2O8 Nordenskiöldine :CaSnB2O6 Rodozoit :CsB12Be4Al4O28 Varvikit :(Mg, Fe) 3TiB2O8 Ludvigit :(Mg, Fe2 +) 2Fe2 +BO5 Paygeit :(Fe2 +, Mg) 2Fe3 +BO5 Pinakiolit :Mg3Mn2 +Mn23 +B2O10 Hulsit :(Fe2 +Mg2 +, Fe3 +, Sn4 +) 3BO3O2 1.1.2.5. Borofluoritler 

Avagadrit :(K, Cs) BF4 Ferruksit :NaBF4 5 



1.1.2.6. Borosilikat Mineralleri 

Akzinit grubu :(Ca, Mn, Fe, Mg) 3Al2BSi4O15 (OH) 

Bakerit :Ca4B4 (BO4 ) (SiO4 ) 3 (OH) 3H2O 

Kapelenit :(Ba, Ca, Ce, Na) 3 (V, Ce, La) 6 (BO3 ) 6 Si3O9 Karyoserit :Melanoseritin toryumca zengin türüdür. 

Danburit :CaB2Si2O8 Datolit :CaBSiO4OH Dumortiyerit :Al 7O3 (BO3 ) (SiO4 ) 3 

Grandidiyerit :(Mg, Fe) Al3 BSiO9 Homilit :(Ca, Fe) 3B2Si2O10 Hovlit :Ca2B5SiO9 (OH) 5 

Hyalotekit :(Pb, Ca, Ba) 4 BSi6O17 (OH, F) 

Kornerupin :Mg3Al6 (Sr, Al, B) 5O21 (OH) 

Manondonit :LiAl4 (AlBSi2O10 ) (OH) 8 

Melanoserit :Ce4CaBSiO12 (OH) 

Safirin :Mg3 , 5Al9Si, 5O2 Searlesit :NaBSi2O6H2O Serendibit :Ca4 (Mg, Fe,Al) 6 (Al, Fe) 9 (Si,Al) 6 3O4 Turmalin grubu mineraller 

Tritom :(Ce, La, YTh5 (Si, B) 3 (O, OH, F) 13 

İdokreyz (Vezüvyanit) :Ca10Mg2Al4 (Si4 ) 5 (Si2O7 ) 2 (OH) 4 

TABLO 2. Ticari önemi olan bor mineralleri 

Mineral Formülü % B2O3 Bulunduğu yer 

Boraks 

(Tinkal) 

Na2B4O7 .10H2O 36.6 Kırka,Emet,Bigadiç, 

A.B.D 

Kernit 

(Razorit) 

Na2B4O7 .+H2O 51.0 Kırka, A.B.D., Arjantin 

Üleksit NaCaB5O9 .8H2O 43.0 Bigadiç, Kırka, Emet, 

Arjantin 

Propertit 

Kolemanit 

NaCaB5O9 .5H2O Ca2B6O11 .5H2O 49.6 

50.8 

Kestelek, Emet, A.B.D 

Emet, Bigadiç, 

Küçükler, A.B.D 

Pandermit(Priseit) 

Borasit 

Szaybelit 

Hidroborasit 

Ca4B10O19 .7H2O Mg3B7O13Cl MgBO2 (OH) 

CaMgBO11 .6H2O 49.8 

62.2 

41.4 

50.5 

Sultançayır, Bigadiç 

Almanya 

B.D.T. (Eski S.S.C.B.) 

Emet 

6 



Boraks (Tinkal) (Na 2 B 4 O 7 .10H 2 O) 

Tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulunur. Ancak içindeki bazı maddeler nedeniyle 

pembe, sarımsı, gri renklerde de bulunabilir. Sertliği 2- 2.5, özgül ağırlığı 1.7 gr/cm3 B2O3 içeriği % 36.5'dir. Tinkal suyunu kaybederek kolaylıkla tinkalkonite dönüşebilir. Kille arakatkılı 

tinkalkonit ve üleksit ile birlikte bulunur. Ülkemizde Eskişehir-Kırka yataklarından üretilmektedir. 

Kernit (Razorit) (Na 2 B 4 O 7 .4H 2 O) 

Tabiatta renksiz, saydam uzunlamasına iğne şeklinde küme kristaller halinde bulunur. Sertliği 3, 

özgül ağırlığı 1.95 gr/cm3 ve B2O3 içeriği %51'dir. Soğuk suda az çözünür. Kırka'da Na-borat 

kütlesinin alt kısımlarındadır. Dünya'da ise Arjantin ve A.B.D.'de bulunur. 

Üleksit (NaCaB 5 O 9 .8H 2 O) 

Tabiatta masif, karnıbahar şeklinde, lifsi ve sütun şeklinde bulunur. Saf olanı, beyaz rengin 

tonlarındadır. İpek parlaklığında olanları da vardır. Genelde kolemanit, hidroboraksit ve 

probertit ile birlikte teşekkül etmiştir. B2O3 ,çeriği % 43'tür. Ülkemizde Kırka, Bigadiç ve Emet 

yörelerinde, dünyada ise Arjantin'de bulunmaktadır. 

Probertit (NaCaB 5 0 9 .5H 2 O) 

Kirli beyaz, açık sarımsı renklerde olup ışınsal ve lifsi şekilli kristaller şeklinde bulunur. Kristal 

boyutları 5 mm ile 5 cm arasında değişir. B2O3 içeriği % 49.6'dır. Kestelek yataklarında üleksit 

ikincil mineral olarak gözlenir. Ancak Emet'te tekdüze tabakalı birincil olarak ve Doğanlar, 

İğdeköy bölgesinde kalın tabakalı olarak oluşmuştur. 

Kolemanit (Ca 2 B 6 O 11 .5H 2 O) 

Monoklinik sistemde kristallenir. Sertliği 4-4.5, özgül ağırlığı 2.42'dir. B2O3 içeriği % 50.8'dir. 

Suda yavaş, HCl asitte hızla çözünür. Bor bileşikleri içinde en yaygın olanıdır. Türkiye'de Emet, 

Bigadiç ve Kestelek yataklarında, dünyada A.B.D.'de bulunur. 

7 



Pandermit (Priseit) (Ca 4 B 10 O 19 .7H 2 O) 

Beyaz renkte ve yekpare olarak teşekkül etmiş olup kireçtaşına benzer. Ülkemizde Sultançayırı 

ve Bigadiç yataklarında gözlenmektedir. B2O3 içeriği % 49.8'dir. 

Hidroborasit (CaMgB 6 O 11 .6H 2 O) 

Bir merkezden ışınsal ve iğne şeklindeki kristallerin rasgele yönlenmiş ve birbirini kesen 

kümeler halinde bulunur. Lifsi bir dokuya sahiptir. B2O3 içeriği % 50.5'tir. Beyaz renkte, bazen 

içerisindeki impüritelere bağlı olarak sarı ve kırmızımsı renklerde (arsenik içeriğine göre) 

kolemanit, üleksit, probertit, tunalit ile birlikte bulunur. Ülkemizde en çok Emet, Doğanlar, 

İğdeköy yörelerinde ve Kestelek'te oluşmuştur. 

1.2. Sektörde Faaliyet Gösteren Uluslararası Organizasyonlar 

1987 yılında A.B.D., Türkiye'den 70.000 ton üleksit, 54.000 ton kolemanit, 12.000 ton Etibor-46 

ve 1.000 ton borik asit ithal etmiştir. 

U.S. Bureau of Mines 1987'deki ülke içi tüketiminin tahminen 1986'daki tüketimden % 4 daha 

aşağı olarak 295.000 ton B2O3 olduğunu rapor etmektedir. Toplam üretim ve satışlardaki artış 

özellikle Çin'e yapılan ihracatta kaydedilen önemli artıştan kaynaklanmaktadır. 

A.B.D.'nin tüm üretimi Güney Kaliforniya'daki iki şirket tarafından gerçekleştirilmektedir. 

İngiltere kökenli RTZ şirketler grubundan olan U.S. Borax and Chemical Corp., dünyanın en 

büyük boraks üreticisidir. Söz konusu şirket Los Angeles'in yaklaşık 160 km. kuzeydoğusunda 

Majave Desert'de geniş bor minerali yataklarına sahiptir. Cevher yapısı itibari ile tinkal ve kernit 

içermektedir. Her iki cevher için açık işletme madenciliği uygulanmaktadır. Maden ocaklarının 

yanında kurulan tesiste tinkal cevherinden rafine boraks dekahidrat-pentahidrat ve susuz 

boraks üretilmektedir. Bu tesisin literatürdeki kapasitesi, B2O3 eş değeri 650.000 ton/yıl'ın 

üzerindedir. 

Ayrıca aynı tesislerde şirket tarafından geliştirilen bir proses ile kernit cevherinden borik asit 

üretilmektedir. Tesis kapasitesi 180.000 ton/yıl'dır. 

8 



Los Angeles Wilmington'daki bir tesisten şirketin ürünlerinin büyük bir kısmı Rotterdam 

yakınlarındaki Botlek'e demiryolu ile Avrupa'ya dağıtılmak üzere sevk edilmektedir. Borakstan 

elde edilen sabun ve özel boraks da Wilmington'daki tesiste üretilmektedir. 

U.S. Borax dünyanın en büyük bor bileşikleri üreticisi olması yanısıra Ottowa Silica Corp. ve 

Pennsylvania Glass Sand Corp. şirketlerini bünyesine almasından bu yana A.B.D.'nin en büyük 

cam kumu üreticisi durumuna gelmiştir. 

Kerr Mc Gee Corp. zengin Searles Lake borlu sularından değişik ürünler üretmektedir. Trona'da 

bulunan bir fabrika, prosesin yüksek enerji ihtiyacından ve fabrikanın eskiliğinden dolayı 1982 

de kapasitesini düşürmüştür. Boratlar; pentahidrat, susuz boraks ve borik asit için üretim 

kapasitesi 50.000 ton B2O3 kadardır. Buharlaştırma prosesi ile potasyum bileşiklerinin yanı sıra 

soda külleri ve sodyum sülfat da üretilir. 

Westend'deki ikinci tesis, Searles Lake borlu sularını karbonizasyon prosesi ile işleyerek boraks 

dekahidrat, pentahidrat ve bir miktar susuz boraks üretmektedir. Kapasite B2O3 içeriği bazında 

yaklaşık 20.000 tondur. Yan ürün olarak soda külü, sodyum sülfat ve kireç üretilmektedir. 

Owens Corning Fiberglass Corp.'un bir yan şirketi olan American Borate Co. Death Valley 

National Monument'de bulunan Billie yeraltı işletmesi faaliyetlerini durdurmuştur. 

Bor suları ve açık işletme madenciliği ile karşılaştırılan yeraltı madenciliğinin ekonomik 

olmadığı söylenebilir. Söz konusu maden ocağında kolemanit ve üleksit cevherleri mevcuttur. 

Mountain States Mineral Enterprises, Kaliforniya Barstow yakınlarında Mojave Desert'deki 

Kolemanit rezervlerini 1985 yılında Duval Co. 'dan devir almıştır. Rezervler tahminen ortalama 

% 12 kolemanit içerikli yaklaşık 130.000.000 ton cevherden oluşmaktadır. Çözelti madenciliği 

prosesi ile borik asit üretimi düşünülmektedir. Kalsiyum klorür ve borik asit eriyiği oluşturacak 

biçimde hidroklorik asit cevher rezervine enjekte edilir. 

Bağımsız Devletler Topluluğu (Eski S.S.C.B.) 

Hazar Denizi kuzeyinde İnder bölgesinde geniş yataklar mevcuttur. en önemli mineral 

Szaybelit'tir. Bir kalsiyum magnezyum borat olan hidroborasit de mevcuttur. İnder 

9 



bölgesinde borlu sulardan da az miktarda bor elde edilmektedir. Maden üretim yöntemleri ve 

ürün prosesleri ile ilgili fazla bilgi elde edilmemişse de, U.S Bureau of Mines son birkaç yıldır 

yaklaşık 200.000 ton/yıl cevher (% 20 B2O3 içerikli) üretildiğini tahmin etmektedir. 

Arjantin 

Boroquimica S.A., Londra'daki RTZ Borax şirketinin yan kuruluşu olup, Güney Amerika'nın en 

önemli bor üreticisidir. Şirketin, Salar del Hombre Muerto'nun kuzey merkezi kısmındaki 

Tincaluya yataklarında maden ocakları vardır. Rezervler başlıca tinkal ve az miktarda kernit, 

kalsiyum ve magnezyum borat içerir. yıllık üretim 130.000 ton dolaylarındadır. Şirketin, maden 

ocağından 400 km uzağında Campo-Uijano'da rafineri tesisleri vardır. 

Şili 

Şili eski yüzyıllardan beri fazla miktarda üleksit üretmekte ve ihraç etmekte iken, Kaliforniya'daki 

rezerv gelişmelerinden sonra Şili'deki üretim düşmüştür. Kuzey Şili- Salar de Atacama'da 

değişik tuzlu su ve tuz damarları ihtiva eden mineral yatakları bulunmaktadır. Devlet şirketi 

Corfo 1980'li yılların başlarında ilk fizibilite çalışmalarını yapmış ve borik asit ve potasyum 

tuzlarının üretimine geçilmesini teklif etmiştir. Bu projeyi daha ileriye götürmek için Ocak 

1986'da yeni bir şirket oluşturulmuştur. Bu kurulan şirkette AMAX Exploration % 63.75, 

Molybdenos Metales % 11.25 ve Corfo % 25'lik hisseye sahiptir. Buharlaştırma için iki açık hava 

havuzunun inşaatı devam etmektedir. Üretim, muhtemelen planlanandan % 15 daha düşük 

olacak ve 500.000 ton potasyum klorür, yaklaşık 25.000 ton borik asit ve az miktarda lityumdan 

oluşacaktır. 1992 yılında Quiborax Şirketi üleksit konsantresi, yapay kolemanit konsantresi ve 

borik asit üreticisi olarak faaliyete geçmiştir. Quiborax Şirketi'nin 1992 yılı tüvenan üleksit 

cevheri üretimi 1.000.000 ton'dur. Üleksit cevheri konsantratörde yıkanarak tenörü % 30-40 

B2O3'e çıkarılmaktadır. Üleksit konsantresine kalsiyum hidroksit ilave edilerek kalsiyum borat 

(yapay kolemanit) üretilmektedir. 1993 yılı tahmini kolemanit üretimi 20.000 tondur. 20.000 ton 

da borik asit üretilmektedir. 

Çin 

1987 yılında yaklaşık 6.000 ton B2O3 içerikli magnezyum borat üretildiği tahmin 

edilmektedir. Liaoning bölgesinde 90.000 t/yıl borat kapasiteli yeni bir maden ocağının 

10 



geliştirildiği bir kaç yıl önce rapor edilmiştir. Çin, Türkiye ve A.B.D. 'den geniş miktarda 

pentahidrat ve boraks dekahidrat ithal etmesinden bu yana bu ürünlerle ilgili herhangi bir belge 

elde edilememiştir. 1987'de tahminen 50.000 ton B2O3 içerikli bor ithal edilmiştir. 

Meksika 

Vitro Corp. ve U.S. Borax Meksika'nın Sonara bölgesinin Magdalena yakınlarındaki bor 

rezervleri değerlendirme çalışmalarını sürdürmektedir. 

2. DÜNYADA MEVCUT DURUM 

2.1.Rezervler 

Dünya bor mineralleri rezervleri hakkında güvenilir kesin bir rakam vermek güç olmakla birlikte, 

dünya rezervinin 1 milyar ton olduğu tahmin edilmektedir. Bilinen dünya rezervlerinin yaklaşık % 

80'i Türkiye ve A.B.D.'de bulunmaktadır. Önem sırasına göre diğer rezervler ise B.D.T. (Eski 

S.S.C.B.), Çin Halk Cumhuriyeti, Arjantin, Bolivya, Şili ve Peru'da toplanmıştır. Tablo.3'de 

dünya bor rezervleri verilmiştir. 

TABLO 3. Dünya bor rezervleri (B 2 O 3 bazında) 

Ülke Rezerv(1000 ton) % Oranı 

Türkiye 803.000 63.0 

A.B.D 209.000 16.4 

B.D.T.* 136.000 10.7 

Çin Halk Cumhuriyeti 36.000 2.8 

Arjantin 9.000 0.7 

Bolivya 19.000 1.5 

Şili 41.000 3.2 

Peru 22.000 1.7 

Toplam 1.275.000 100.0 

*Eski S.S.C.B. 

11 



Ülkemizden sonra dünyanın bilinen en önemli bor yatakları A.B.D.'nin Kaliforniya eyaletindeki 

Mojave Gölü'ndedir. Bu bölgedeki Kramer yatağı % 75 boraks ve % 25 B2O3 içeren cevher 

rezervinin 100 milyon tondan fazla olduğu rapor edilmektedir. 

Yine aynı bölgedeki Searles Gölü sodyum borat rezervlerinin 50 milyon ton olduğu tahmin 

edilmektedir. Ancak ne kadarının çıkarılabilir olduğu konusunda bilgi yoktur. San Bernardino 

şehrinin (Kaliforniya) batısında düşük tenörlü iki kolemanit yatağı daha bulunmaktadır. Bu iki 

yatağın % 5-17 arası B2O3 içeren 94 milyon ton cevher rezervi olduğu sanılmaktadır. 

A.B.D.'nin diğer bor yatakları Death Valley bölgesinde İnyo ilindeki düşük tenörlü bir kolemanit 

yatağıdır. Ayrıca, Utah'taki Büyük Tuz Gölü sularında 20-35 ppm bor bulunmaktadır. 

Eski Sovyetler Birliğinin (B.D.T) magnezyum borat yatakları Hazar Denizi'nin kuzeyinde İnder 

yöresinde ve Baykal gölü yakınlarında bulunmaktadır. 

Çin'deki bor yatakları hakkında geniş bir bilgi yoktur. En önemli yatak Tainghai yöresindedir. 

Kuzeybatı Arjantin'deki borat mineralizasyonu küçük ve dağınık yataklar halindedir. En önemli 

yataklar Salar del Hombre Muerto havzasındaki Tincalayu'dadır. Şili, Antofagasta eyaletinin 

Salar de Ascaten yöresinde üleksit yataklarına sahiptir. 

2.2. Tüketim 

2.2.1. Bor Ürünlerinin Başlıca Kullanım Alanları 

Çok geniş ve çeşitli alanlarda ticari olarak kullanılan bor mineralleri ve ürünlerinin kullanım 

alanları giderek artmaktadır. Üretilen bor minerallerinin % 10'a yakın bir bölümü doğrudan 

mineral olarak tüketilirken geriye kalan kısmı bor ürünleri elde etmek için kullanılmaktadır. 

Tablo 4'de bor mineral ve bileşiklerinin kullanım alanları verilmiştir. 

Bor mineralleri ve ürünlerinin kullanıldığı sanayi dallarını aşağıdaki gruplarda toplamak 

mümkündür. 

-Cam sanayii 

-Seramik sanayii 

-Temizleme ve beyazlatma sanayii 

12 



13 



-Yanmayı önleyici (geciktirici) maddeler 

-Tarım 

-Metalurji 

-Nükleer uygulamalar 

-Diğer kullanım alanları 

A.B.D., Batı Avrupa ve Japonya'da bor mineralleri ve ürünlerinin kullanım oranları farklıdır. 

A.B.D.'de en çok tüketim fiberglas izolasyon sanayiinde olmaktadır. Batı Avrupa'da ise sabun ve 

deterjan sanayii bor tüketiminde öndedir. Japonya'da en büyük bor tüketimi tekstil ve fiberglas 

sanayiinde gerçekleşmektedir. 

Borun cam sanayi ve diğer endüstrilerdeki kullanımına ilişkin bazı bilgiler aşağıda özetlenmiştir. 

Cam Sanayii 

Bor, pencere camı, şişe camı v.b. sanayilerde ender hallerde kullanılmaktadır. Özel camlarda 

ise borik asit vazgeçilemeyen bir unsur olup, rafine sulu/susuz boraks, borik asit veya 

kolemanit/boraks gibi doğal haliyle kullanılmaktadır. Çok özel durumlarda potasyum pentaborat 

ve bor oksitler kullanılmaktadır. Bor, ergimiş haldeki cam ara mamulüne katıldığında onun 

viskozitesini arttırıp, yüzey sertliğini ve dayanıklılığını yükselttiğinden ısıya karşı izolasyonunun 

gerekli görüldüğü cam mamüllerine katılmaktadır. A.B.D.'de kullanılan bor oksitin % +9'u, 

B.Avrupa'da % 31'i cam v.b. sanayilerde gerçekleşmektedir. 

-Cam Elyafı : Kullanılan bor oksidin A.B.D.'de %24'ü, B.Avrupa'da % 14'ü yalıtıcı cam elyafına 

harcanmaktadır. Ergimiş cama % 7 borik oksit verecek şekilde boraks pentahidrat veya üleksitprobertit 

katılmaktadır. Maliyetine bağlı olarak sulu veya susuz tipleri kullanılmakta, bazı 

hallerde de borik asitten yararlanılmaktadır. Arzulanan yalıtıcılık derecesine göre çeşitli 

spesifikasyonlar tanımlanır: R-1, R-7 v.b. gibi. Roll, loft veya sünger halinde imal edilmektedir. 

Binalarda asbestin yerine kullanılmaya başlanmıştır. Başlıca imalatçılar aşağıda sıralanmıştır. 

-Owens-Corning Fiberglass :(A.B.D.) 

-Johns-Manville :(A.B.D.) 

-Certain Teed :(A.B.D.) 

-PPG Industries :(A.B.D.) 

14 



Hafifliği, fiyatının düşüklüğü, gerilmeye olan direnci ve kimyasal etkilere dayanıklılığı nedeniyle 

plastiklerde, sinai elyaf v.b. de, lastik ve kağıtta yer edinmiş olan cam elyaf, kullanıldığı 

malzemelere sertlik ve dayanıklılık kazandırmaktadır. Böylece sertleşmiş plastikler otomotiv, 

uçak sanayilerinde, çelik ve diğer metalleri ikame etmeye başlamıştır. Ayrıca spor 

malzemelerinde de (kayaklar, tenis raketleri v.b. ) kullanılmaktadır. Yapılmakta olan 

araştırmalar yeni kullanım alanlarının da olacağını göstermektedir. Trafik işaretleri, karayolu 

onarımı birer örnek olarak verilebilir. Bu gibi mamullerde E camı kullanıldığından, rafine 

kolemanit tercih edilmektedir. İngiltere'de oto başına 75 kg. cam yünü tüketilmektedir. 

Fransa'da Renault firması, üzerine poliyester paneller monte edilen metal şasi imalatına 

girişmiştir. B2O3'e olan toplam talebin A.B.D.'de % 13'ü, B.Avrupa'da % 7'si bu tür elyaftan 

kaynaklanmaktadır. 

Başlıca imalatçılar aşağıda belirtilmiştir. 

-Owens-Corning (A.B.D. ve Hollanda) 

-PPG Ind. (A.B.D.) 

-Johns-Manville (A.B.D.) 

-Nicofibres (A.B.D.) 

-Twiga-Fiberglass Ltd. (Hindistan) 

Optik cam elyafı, ışık fotonlarının etkin biçimde transferini sağlamaktadır. İngiliz Felecon'un 

ürettiği yeni bir elyaf saniyede 140 milyon baytı 27 km. uzağa taşıyabilmektedir. Bu lifler % 6 

borik asit ihtiva etmektedir. Phillips'in Hollanda'daki fabrikasında bu lifler üretilmektedir. 

-Borosilikat camlar: Camın ısıya dayanmasını, cam imalatı sırasında çabuk ergimesini ve 

devitrifikasyonun önlenmesini sağlayan bor; yansıtma, kırma, parlama gibi özelliklerini de 

arttırmaktadır. Bor, camı asite ve çizilmeye karşı korur. Cam eriğinin % 0.5 ile % 0.23'ü bor 

oksitten oluşmaktadır. Örneğin Pyrex'de % 13.5 B2O3 vardır. Genellikle cama boraks, 

kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilmektedir. Otolar, fırınlar, çamaşır 

makinaları, çanak/çömlek v.b. de bu tür camlar tercih edilmektedir. A.B.D.'de bu tür cam üreten 

100'e yakın firma vardır. Biri de Corning Glass Works'dur. General Electric, Andron Hocking 

önemliler arasında yer almaktadır. 

Seramik Sanayii 

Emayelerin vizkozitesini ve doygunlaşma ısısını azaltan borik oksit % 20'ye kadar 

kullanılabilmektedir. Özellikle emayeye katılan hammaddelerin % 17-32'si borik oksit 

15 



olup, sulu boraks tercih edilir. Bazı hallerde borik oksit veya susuz boraks da kullanılır. Metalle 

kaplanan emaye onun paslanmasını önler ve görünüşüne güzellik katar. Çelik, aluminyum, 

bakır, altın ve gümüş emaye ile kaplanabilir. Emaye asite karşı dayanıklılığı arttırır. Mutfak 

aletlerinin çoğu emaye kaplamalıdır. Banyolar, kimya sanayi teçhizatı, su tankları, silahlar v.b. 

de kaplanır. 1981 yılında İngiltere'nin seramik sır endüstrisinin yıllık borat tüketimi 4.000 ton 

civarındaydı. seramiği çizilmeye karşı dayanıklı kılan bor % 3-24 miktarında kolemanit halinde 

sırlara katılır. 

Temizleme ve Beyazlatma Sanayii 

Sabun ve deterjanlara mikrop öldürücü (jermisit) ve su yumuşatıcı etkisi nedeniyle % 10 boraks 

dekahidrat ve beyazlatıcı etkisini artırmak için toz deterjanlara % 10-20 oranında sodyum 

perborat katılmaktadır. 

Çamaşır yıkamada kullanılan deterjanlara katılan sodyum perborat (NaBO2H2O2 .3H2O) aktif 

bir oksijen kaynağı olduğundan etkili bir ağartıcıdır. Perboratların çamaşır yıkamada klorlu 

temizleyicilerin yerini alması sıcak veya soğuk su kullanımına bağlıdır. Çünkü perboratlar ancak 

55 °C'nin üstünde aktif hale geçerler. 

Yanmayı Önleyici (Geciktirici) Maddeler 

Borik asit ve boratlar selülozik maddelere, ateşe karşı dayanıklılık sağlarlar. Tutuşma 

sıcaklığına gelmeden selülozdaki su moleküllerini uzaklaştırırlar ve oluşan kömürün yüzeyini 

kaplayarak daha ileri bir yanmayı engellerler. 

Ateşe dayanıklı madde olarak selülozik yalıtım maddelerinin kullanımı borik asit artmasına yol 

açmıştır. Avustralya ve A.B.D.'de bu daldaki tüketim oldukça hızlı bir artış göstermiştir. Ancak 

son zamanlarda borik asit tüketiminde bir azalma olduğu gözlenmektedir (Roskill/1993). 

Bor bileşikleri plastiklerde yanmayı önleyici olarak giderek artan oranlarda kullanılmaktadır. Bu 

amaç için kullanılan bor bileşiklerinin başında çinko borat, baryum metaborat, borfosfatlar ve 

amonyum fluoborat gelir. 

16 



Tarım 

Bor mineralleri bitki örtüsünün gelişmesini artırmak veya önlemek maksadıyla kullanılmaktadır. 

Bor, değişken ölçülerde, birçok bitkinin temel besin maddesidir. Bor eksikliği görülen bitkiler 

arasında yumru köklü bitkiler (özellikle şeker pancarı) kaba yoncalar, alfaalfalar, meyva 

ağaçları, üzüm, zeytin, kahve, tütün ve pamuk sayılmaktadır. Bu gibi hallerde susuz boraks ve 

boraks pentahidrat içeren karışık bir gübre kullanılmaktadır. Bu da, suda çok eriyebilen sodyum 

pentaborat (NaB5O8 .5H2O) veya disodyum oktaboratın (Na2B8O13 ) mahsulün üzerine 

püskürtülmesi suretiyle uygulanmaktadır. 

Bor, sodyum klorat ve bromosol gibi bileşiklerle birlikte otların temizlenmesi veya toprağın 

sterilleştirilmesi gereken durumlarda da kullanılmaktadır. 

Metalurji 

Boratlar yüksek sıcaklıklarda düzgün, yapışkan, koruyucu ve temiz, çapaksız bir sıvı oluşturma 

özelliği nedeniyle demir dışı metal sanayiinde koruyucu bir cüruf oluşturucu ve ergitmeyi 

hızlandırıcı madde olarak kullanılmaktadır. 

Bor bileşikleri, elektrolit kaplama sanayiinde, elektrolit elde edilmesinde sarf edilmektedir. Borik 

asit nikel kaplamada, fluoboratlar ve fluoborik asitler ise; kalay kurşun, bakır, nikel gibi demir 

dışı metaller için elektrolit olarak kullanılmaktadır. 

Alaşımlarda, özellikle çeliğin sertliğini artırıcı olarak kullanılmaktadır. Bu konuda ferrobor 

oldukça önem kazanmıştır. Çelik üretiminde 50 ppm bor ilavesi çeliğin sertleştirilebilme niteliğini 

geliştirmektedir. 

A.B.D. Flinkote Company'nin aldığı bir patentte BOF yöntemi ile çelik üretiminde kireç 

ergimesinin çabuklaştırılması ve cüruf kontrolünde flor yerine bor kullanılmasının daha avantajlı 

olacağı tescil edilmiştir. 

Kanada, Batı Almanya, Japonya ve ülkemizde çelik üretiminde florit yerine kolemanit 

kullanılmaktadır. 

17 



Nükleer Uygulamalar 

Atom reaktörlerinde borlu çelikler, bor karbürler ve titanbor alaşımları kullanılır. Paslanmaz 

borlu çelik, nötron absorbanı olarak tercih edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atomu bir nötron 

absorbe etmektedir. 

Atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm ile 

kapatılmasında (B10 ) bor kullanılır. 

Diğer Kullanım Alanları 

Ahşap, malzeme prezervasyonu için sodyum oktaborat kullanılır. % 30'luk sodyum oktaborat 

çözeltisi ile muamele görmüş tahta malzeme yavaş yavaş kurutulursa bozunmadan ve 

küllenmeden uzun süre kullanılabilir. 

Silisyum üretiminde bor triklorür, polimer sanayiinde, esterleme ve alkilleme işlemlerinde ve etil 

benzen üretiminde bor trifluorür katalizör olarak kullanılmaktadır. 

Bor karbür ve bor nitrür; döküm çeperlerinde yüksek sıcaklığa dayanıklı (refrakter) malzeme 

püskürtme memelerinde de aşınmaya dayanıklı (abrasif) malzeme olarak kullanılan önemli 

bileşiklerdir. 

Araçların soğutma sistemlerinde korozyonu önlemek üzere boraks, antifiriz karışımına katkı 

maddesi olarak da kullanılır. 

Tekstil sanayiinde, nişastalı yapıştırıcıların viskozitlerinin ayarlanmasında, kazeinli 

yapıştırıcıların çözücülerinde, proteinlerin ayrıştırlımasında yardımcı madde boru ve tel 

çekmede akılcılığı sağlayıcı madde, dericilikte kireç çöktürücü madde olarak boraks 


Borun önümüzdeki yıllarda önemli miktarda kullanılabileceği bir üretim dalı da çimento 

sanayiidir. 

2.2.2.Tüketim Miktarları 

1978-1982 yılları arasında dünya bor üretimi % 13.8, A.B.D. bor talebi ise % 36 düşüş 

göstermiştir. 

18 



1970'li yılların sonu ile 1980'li yılların başında dünya bor üretimindeki büyük kapasite artışları, 

dünya ekonomik krizi nedeniyle düşen talepten doğan zayıf pazara fazla mal arz edilmesine 

sebep olmuştur. 

Ancak bor üreticilerinin fazla stokları, tüketimde artan taleple birlikte 1984-1985 yıllarında 

eritilmiştir. 

Dünya bor tüketiminde talep, 1980-1982 yılları arasında düşüş, 1983-1984 yıllarında ise batılı 

ülkelerin düzelen ekonomileriyle birlikte % 10'luk bir artış göstererek 1984'de 2.46 milyon tona 

ulaşılmıştır. 

Ancak beklentilerin aksine 1985 dünya bor tüketimi % 5'lik bir düşüş ile 2.34 milyon ton 

(958.000 ton B203 ), 1986'da ise 1985'e göre % 1 artarak 2.36 milyon ton (972.000 ton B203 ) 

olarak gerçekleşmiştir. 

A.B.D.'nin B203 olarak toplam bor üretimi 550-670 bin ton, tüketimi ise 300-350 bin tondur. 

Tüketim fazlası 250-320 bin ton B203 ise ihraç edilmektedir. 

A.B.D. Bor Tüketimi 

A.B.D 1984 B203 üretimi 605 bin ton B203 , 1985'de 577 bin ton B203, , 1986'da ise 571 bin ton 

B203'tür. Kullanım alanları ve sanayi sektörlerine göre bor tüketimi 1980-1992 yılları arasında farklılıklar 

göstermiş olup A.B.D. bor tüketiminde bazı kullanım alanlarının toplam tüketimdeki payları 

artarken bazılarının da azalmıştır (Tablo 5 ve 6). 

A.B.D.'deki bor tüketimi en çok izolasyon ve cam elyafı takviyeli plastiklerde olmaktadır. 

TABLO 5. A.B.D.'de Bor Mineral ve Bileşiklerinin Kullanım Alanlarına Göre Tüketiminin 

Dağılımı (ton B 2 0 3 ) 

Tüketim alanları 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1991 1992 

Cam elyafı izolasyon 81.104 52.436 106.552 107.197 103.355 95.059 82.395 124.950 

Ateşe dayanıklı tecrit 

malzemesi 

46.720 29.938 28.034 17.540 11.808 13.142 13.431 10.845 

Tekstil cinsi tam elyafı 45.723 28.668 63.386 45.026 45.420 55.698 45.067 60.173 

Borosilikat camlar 40.643 27.760 29.410 27.906 34.136 27.905 29.504 29.288 

Sabun ve deterjanlar 24.132 24.494 26.041 22.224 26.446 24.230 22.848 38.460 

19 



Kaplama sırlama 

(emaye ve frit) 

Tablo 5'in devamı 

12.066 10.342 10.135 10.664 9.923 7.882 5.878 8.230 

Tarım 14.243 9.798 13.611 13.446 14.362 5.787 5.712 9.186 

Metalurji 5.988 3.084 3.748 2.802 5.175 2.554 3.518 2.624 

Nükleer uygulamalar 454 635 1.004 979 679 546 546 455 

Diğer kullanım alanları 43.818 19.868 18.702 25.040 28.824 14.586 16.693 23.130 

Bilinmeyen 33.476 34.473 39.215 33.810 75.352 71.670 36.264 37.575 

Toplam 348.367 241.496 339.838 306.634 355.480 319.059 261.856 344.916 

Kaynak:Roskill (1993) ve U.S. Bureau of Mines (1992) 

TABLO 6. A.B.D.'de borik asitin kullanım alanlarına göre tüketiminin yıllık dağılımı (ton 

B 2 0 3 ) 

Tüketim alanları 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1991 1992 

Cam elyafı izolasyon - 45 468 122 702 1.682 1.935 2.758 

Ateşe dayanıklı tecrit 

malzemesi 

24.027 11.800 7.523 3.887 2.410 3.048 3.285 2.855 

Tekstil cinsi tam 

elyafı 

16.103 6.694 15.788 22.899 23.082 19.482 19.473 18.625 

Borosilikat camlar 5.194 5.979 5.198 7.769 5.019 4.920 4.776 2.704 

Sabun ve deterjanlar 105 191 549 489 183 50 127 79 

Kaplama sırlama 

(emaye ve frit) 

720 1.024 372 1.088 1.519 1.013 641 2.477 

Tarım 103 141 129 228 209 108 61 497 

Metalurji 901 631 638 125 366 393 594 154 

Nükleer uygulamalar 416 464 840 814 510 544 544 454 

Diğer kullanım 

alanları 

13.139 12.205 10.885 9.439 8.596 8.948 8.805 12.760 

Bilinmeyen 13.420 9.356 14.392 14.840 27.271 24.204 13.753 13.133 

Toplam 74.127 48.532 56.7810 61.699 69.867 64.392 53.994 56.496 

Kaynak: Roskilll (1993) ve U.S. Bureau of Mines (1992) 

A.B.D. inşaat endüstrisinin canlanması ile, ısı yalıtımında kullanılan bor katkılı cam elyaflı 

izolasyon maddelerine olan talep, artmıştır. Bu nedenle A.B.D. üleksit ve boraks hidrat talebi % 

30'a yükselmiştir. 

İzolasyon amaçlı cam elyafı imalatında kullanılan bor tüketiminde, inşaat sanayiinin büyümesine 

paralel olarak yıllık % 3-5'lik bir artış beklenmektedir. Bu endüstri dalında 10 yıl önceye kadar 

kullanılan susuz boraksın üretim maliyetinin artması, bu sanayilerde tüketimini düşürmüş, 

yerine boraks pentahidrat kullanılmaya başlanmıştır. 

A.B.D.'de borların en çok tüketildiği ikinci alan tekstil amaçlı cam elyafı üretimidir. Bu endüstride 

kullanılan bor ürünleri, A.B.D. ve ülkemizde üretilen kolemanitler, borik asit, üleksit ve boraks 

pentahidrattır. Tekstil cinsi cam elyafı; otomobil, uçak, spor eşyaları sanayiinde 

kullanılmaktadır. Yeni inşa edilen deniz motorları ve yatların % 90'ı cam elyafı takviyeli plastik 

malzemeden yapılmaktadır. Bu sektörde de yıllık ortalama % 3-7 civarında bir büyüme 

beklenmektedir. 

20 



Avrupa'da Bor Tüketimi 

Avrupa'da en büyük bor tüketicisi durumunda olan ülkeler sırası ile B.Almanya, Fransa, 

İngiltere, Belçika, İtalya ve Hollanda'dır. 

Avrupa'nın yıllık bor tüketimi yaklaşık 440-500 bin ton B203'tür. Ayrıca bor madeni üretimi 

olmamasına rağmen, tüketimi ve rafine bor üretimi için hammadde ihtiyacını ithal eden Avrupa, 

büyük bir rafine bor üreticisidir. B.Avrupa'nın en önemli rafine bor üretimi sırası ile sodyum 

perporat, boraks (dekahidrat, pentahidrat v.b.) ve borik asittir. Dolayısı ile Avrupa'da bor 

tüketimi maden ve rafine ürün olarak direkt nihai ürün imalatında girdi olarak kullanıldığı gibi 

büyük bir kısmı da ara ürün-rafine bor bileºikleri ve türevleri üretiminde tüketilmektedir (Tablo 

7). 

Japonya'da Bor Tüketimi 

Japonya'da kullanım alanlarına göre tüketim şekli A.B.D.'dekine benzemektedir. Japonya'da 

yıllık % 1'lik tüketim artışının olduğu sanılmaktadır. Japonya bor cevheri ve bileşiği ihtiyacının 

tamamına yakınını ithalatla karşılamaktadır. Japonya'nın 1980'de bor bileşikleri ve türevlerinden 

temin edilen toplam 36.000 ton B203 tüketiminin % 46'sını susuz borlar oluşturmaktadır (Tablo 

8). 

Sonuç olarak : 

Yakın gelecekte bor kullanımını artıracak yeni bir kullanım alanının bulunması 

beklenmemektedir. En fazla amorf metallerde ve bileşimlerinin imalatında bor kullanımı ve 

tüketimi (% 3) gelecek vaat etmekle beraber, bu sahada bor kullanımı yeni yeni gelişmektedir. 

Dünya bor cevherlerinin ve rafine bor bileşiklerinin tüketimlerinin artışı ve devamlılığı bu 

ürünlerin tüketiminin en fazla olduğu sanayileşmiş ülkelerdeki; 

-borların imalatta girdi olarak kullanıldığı yeni tüketim alanlarının bulunması, 

-borların halen girdi olarak kullanıldığı mevcut nihai ürünlerin ve endüstrilerin tüketim 

taleplerine. 

-batılı sanayileşmiş ülkelerdeki ekonomik duruma bağlıdır. 

21 



Tablo 9'da 2000 yılında A.B.D., B.Avrupa ve dünyada bor cevherleri ve bileşiklerinin tüketimi ve 

1985'den itibaren yıllık artış nispetleri; Tablo 10'da ise A.B.D. ve B.Avrupa'da borların kullanım 

alanlarına göre tüketim projeksiyonu verilmiştir. 

TABLO 7. B.Avrupa'da bor cevherleri ve bileşiklerinin kullanım alanlarına göre 

tüketiminin yıllık dağılımı (1000 ton B 2 0 3 ) 

Tüketim alanı/sanayi Mineral Bor bileşiği Bor türevi Toplam 

-Kaplama, sırlama, emaye - 70 - 70 

-Cam elyafı izolasyon 13 57 - 70 

-Borosilikat camlar - 40 - 40 

-Tekstil fiberglass 30 - - 30 

Toplamı (Cam ve seramik) 43 167 - 210 

-Sabun ve deterjanlar (S.Perborat) - - 160 160 

-Diğer kullanım alanları - 33 12 45 

Toplam tüketim 43 200 172 415 

İhracat 5 16 5 26 

Genel Toplam 48 216 177 441 

Kaynak: Minerals Facts and Problems (Boron) 

TABLO 8. Japonya'da bor cevherleri ve bileşiklerinin kullanım alanlarına göre tüketiminin 

yıllık dağılımı (1000 ton B 2 0 3 ) 

Tüketim alanı/sanayi Mineral Bor bileşiği Bor türevi Toplam 

-Cam elyafı izolasyon - 4 - 4 

-Borosilikat camlar - 6 - 6 

-Tekstil cam elyafı 25 0.5 - 25.5 

-Porselen ve seramik - 10 - 10 

Toplam (cam ve seramik) 25 20.5 - 45.5 

-Sabun ve deterjanlar - - 1 1 

-Tarım 1 - - 1 

Metalurji - 2 - 2 

Diğer kullanım alanları - 9 4 13 

Genel Toplam 26 31.5 5 62.5 

Kaynak: Minerals Facts and Problems (Boron) 

TABLO 9. 2000 yılında A.B.D., B.Avrupa ve dünyada bor cevherleri ve bileşiklerinin 

tüketimi ve 1985'den itibaren yıllık artış nispetleri (1000 ton B 2 0 3 ) 

Tüketim alanı/sanayi A.B.D B.Avrupa Dünya 

-Cam elyafı izolasyon 130-180 % 2-5 - % 2-3 

-Borosilikat camlar 55 - 35-45 % 2-3 

-Tekstil cam elyafı 135 % 5 - 300 

Cam ve seramik sanayi toplamı 354 - - % 2-3 

-Ateşe dayanıklı malzeme 2.5 - 1.5 

-Temizlik malzemeleri 27 % 1 220 % 2-4 

-Emaye, frit, kaplama, sır 9-4.5 - 32 

-Tarım 18-27 - 18-75 

-Metalurji 9 - 3 

Kaynak: Roskill (1993) 

22 



TABLO 10. A.B.D. ve Batı Avrupa'da borların kullanım alanlarına göre tüketim 

projeksiyonu (1000 ton B 2 0 3 ) 

Tüketim alanı/Sanayi A.B.D 

1985 - 2000 

23 

B.Avrupa 

1985 - 2000 

-Cam 190 354 170 300 

-Ateşe dayanıklı malzeme 24 21 1 2 

-Temizlik malzemeleri 22 27 170 220 

-Emaye, frit, kaplama, sır 11 9 20 30 

-Tarım 14 18 14 18 

-Metalurji 4 9 3 6 

-Diğer 21 29 30 44 

-Bilinmeyen 40 59 - - 

Toplam 326 526 408 620 

Kaynak: Roskill (1993) 

2.3.Üretim 

2.3.1.Boraks Üreten Firmaların Teknolojisi 

United States Borax & Chemical Corporation (U.S. Borax) 

İngiliz R.T.Z. (Rio Tinto Zinc) adlı çok uluslu şirketin bir kolu olup dünyanın en büyük bor 

üreticisidir. Boraks üretimi, Kaliforniya'daki yataklardan üretilen tinkalden çözme, koyulaştırma 

(tikinerleme) ve yıkama işlemlerinden sonra vakum kristalizatörlerde soğutulma işlemi ile 

gerçekleştirilmektedir. Kristallendirilen bor türevlerinin kısmen veya tamamen kristal suyu 

uçurularak nihai ürün elde edilmektedir. U.S. Borax'ın uyguladığı bu metodun detaylı bir 

açıklaması literatürde anlatılmış olup akım şeması Şekil 1'de verilmiştir. 

U.S. Borax'ın rezervlerinde bulunan kernit (razorit) minerali önceleri kalsine edilip, öğütüldükten 

sonra sınıflandırılarak % 65 ve % 46 B203 içeren ürünler olarak yeni bir proses ile borik asit 

olarak değerlendirilmektedir. Yıllık kapasitesi 200.000 ton borik asit olan bu tesis Boron 

bölgesinde işletmeye alındıktan sonra Wilmington'daki borik asit tesisleri kapatılmış, sadece 

özel ürünler ve yüksek saflıktaki ürünler Wilmington'da üretilmeye devam edilmişlerdir. Fakat 

elde edilen bu ürünlerin üretim metodu, akım şemaları ve üretim miktarları hakkında bilgi 

edinilememiştir. 



Kerr-Mc Gee Chemical Corporation 

Kerr-Mc Gee firması Kaliforniya'daki Searles Lake göl sularından üç ayrı üretim yöntemi ile 

boraks üretmektedir. Trona'da bulunan ve tesiste gölün alt ve üst kısımları ayrı ayrı işleme tabi 

tutulmasına rağmen temel işlem ürünlerin sırasıyla fraksiyonel kristalizasyon yöntemi ile 

ayrıştırılması metoduna dayanır. Potas, boraks pentahidrat ve borik asit gölün üst kısımlarından 

buharlaştırma (evaporasyon) yöntemi ile elde edilir. Gölün alt kısımlarından ise karbonasyon 

yöntemi ile boraks elde edilir. Zayıf göl sularından ise çözeltme (solvent ekstraksiyon) 

yöntemiyle de borik asit ve potasyum sülfatlar elde edilmektedir. Sodyum klorür ve diğer artıklar 

göle geri gönderilir. Göl sularından boraks üretimi ile ilgili ayrıntılı bilgi literatürde mevcut olup 

akım şeması Şekil 2'de verilmiştir. 

American Borate Company (A.B.C.) 

Owens Corning Fiberglas firmasının bir kuruluş olan A.B.C., 1993 yılında kolemanit üretmek 

amacı ile Death Valley'de Billie madenini yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çalıştırmaya başlamış 

ve çıkarılan % 18-20 B203 tenörle kolemaniti Amargosa'daki flotasyon ve kalsinasyon tesisinde 

% 38-42 B203 tenörüne kadar zenginleştirmeye başlamıştır. Madende ayrıca üleksit ve 

probertit çıkarılmakta olup basit bir eleme işleminden sonra satışı yapılmaktadır. 

Maden Türkiye'den ithal edilen üleksitin daha ucuza gelmesi nedeniyle tekrar açılabilecekmiş 

gibi korumaya alınarak 1986 yılı sonlarına doğru üretimi durdurmuştur. Tenörün düşüklüğü, 

üretim maliyeti, zenginleştirme maliyeti ve ürünün A.B.D.'nin doğu kıyılarına nakil maliyeti bu 

kararda önemli rol oynamıştır. 

24 



http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/sanayiha/oik474.pdf 

25



26


2.3.2.Üretim Miktarları 

TABLO 11. Dünya'da bor ara ürünleri üreten kuruluşlar (kaynaklar: 1-Etibank, AET ile 

Entegrasyon Etüdü, 2- Aytekin, Y.; Polat, M.; Etibank Bülteni No: 96-97 s.20-38, 1987) 

Şirket Bölge Kapasite 

(bin ton/yıl) ürün 

ABD 

Boron 

750 BDH* 

U.S.Borax 

Calif 

200 BA** 

Chem.Corp 

35 SP*** 

Kerr Mc Gee Chem. Searles Lake, 25 SB**** 

Corp. 

Trona 

25 BPH***** 

36 BA** 

AVUSTURYA 

Borax Rehak 

GMBH 

Treibacher 

Chem.Werke 

AG 

BELÇİKA 

DeGussa 

Antwerpen NV. 

Interox SA 

FRANSA 

L'Air Liquide 

SA 

Borax Français. 

SA 

Interox Chem. 

SA 

Produits 

Chimiques 

Ugine Kuhmann 

SA 

West End 

Stadlau 

Treibach 

Antwerpen 

Chalons Sur 

Saone 

Tavaux 

Benite 

27 

20 SB**** 

15 BDH* 

8 BPH***** 

1.5 BA** 

15 SP*** 

80 SP*** 

30 SP*** 

28 SP*** 

50 BA** 

25 SP*** 

24 BA** 

28 SP*** 

(*) BDH (Boraks dekahidrat); (**) BA (Borik asit); 

(***) SP (Sodyum perborat); (****) SB (Susuz boraks); 

(*****) BPH (Boraks pentahidrat); 

Boron Tinkal 

cevheri 


Searles Lake 

tuzlu suları 


Türk Kolemaniti, 

Türk Tinkali, 

Kaliforniya 

Boratı. 

Kaliforniya 

boratı 

" 

Kaliforniya 


Türk kolema., 

Kalif. boratı 




(Tablo 11'in devamı) 



FEDERAL ALMANYA 

Degussa 

Peroxide 

Chem.GMBH 

İTALYA 

Caffaro SpA 

Intreax Chemical 

SpA 

Montesidon SpA 

Societa Chemical 

Larderollo SpA 

PORTEKİZ 

Interox Portuguessa 

Produtas 

Gumicas Ltd. 

İSPANYA 

Foret SA 

Interox Olimica 

SA 

La Productura de 

Borax (1) Ariculas 

Ias Guimicos SA 

PERU 

Borax inc. 

ÇİN 

Çin milli metal 

ve mineralleri 

İSVEÇ 

Aminkemi AB 

Elektrokemiska 

AB 

İSVİÇRE 

Henkel-Cie AG 

Perbor 

Rheinfelden 

Bad Hanningen 

Brescia 

Rosignano 

Bussi-Sol-Trino 

Larderollo 

Larderollo 

Prove- 

de- 

Santaria 

Barselona 

Tarre 

Levaga 

Badalona 

Arequipa 

Guinghal 

ve Liassoning 

Kumla 

Surte 

Pratteim 

Meis 

28 

120 SP*** 

55 SP*** 

20 SP*** 

40 SP*** 

40 SP*** 

40 BA** 

40 BA** 

3 SP*** 

25 SP*** 

25 SP*** 

12 BA** 

30 

115 

(2) Kalsiyum borat 

8 SP*** 

10 SP*** 

10 SP*** 

Hammadde 


Kalif. ve Türk 



Türk tinkali 


Türk kolemaniti 


Türk tinkali 


Türk tinkali 


Yerli borat. 

Yerli borat. 

Kalif. boratı. 


Kalif boratı. 



(*****) BPH (Boraks pentahidrat); (1) Bir miktarda BDH ve BPH üretilmektedir.; (2) Veri 

bulunamamıştır. 



(Tablo 11'in devamı) 



İNGİLTERE 

Borax Consolidated 

Imperial 

Chemical 

Industry Ltd. 

Interox Chem. 

Ltd. 

YUGOSLAVYA 

Belinka 

JAPONYA 

Mitsubishi 

Gas Chem.Co. 

San Tokuchemical 

Ind. Co. 

ARJANTİN 

Boroquimica 

Samicaf 

BREZİLYA 

Oduquimica 

ŞİLİ 

Productas Gumicos 

HİNDİSTAN 

Borax Morarji 

Ltd. Bombay 

Southern borax 

Madras 

Belwedere 

Runcorn 

Warrington 

Lubjana 

Yokkalchil 

Migogi Cho 

Tincaluyu 

Sao Paulo 

Proquipal 

29 

9 BA** 

30 Sp*** 

40 SP*** 

30 SP*** 

6 SP*** 

1 SP*** 

145 BA** 

(2) Boraks, BA** 

(2) BA** 

16 Boraks 

3 BA** 

16 Boraks 

Hammadde 


Kalif boratı 



Türk boratı 

Türk boratı 

Yerli boratlar 



(2) ABD borat 




(*****) BPH (Boraks pentahidrat); (1) Bir miktarda BDH ve BPH üretilmektedir.; (2) Veri 

bulunamamıştır. Toplam: (Boraks, borik asit, susuz boraks, Sodyum perborat vs.) 

(2) 



2.3.3.Dünya Borat Üreticileri ve Üretim Kapasiteleri 

TABLO 12. Dünya borat üreticileri ve üretim kapasiteleri 

Ülke/İşletme Madenin yeri Kapasite (ton/yıl) 

A.B.D. 

American Borate 

Kerr Mc Gee 

U.S.Borax 

B.D.T. (Eski S.S.C.B.) 

Devlet İşletmesi 

ÇİN 

China National Metals 

and Mineral 

ARJANTİN 

Boroquimica Samicaf 

ŞİLİ 

Corfo 

PERU 

Borax Inc 

Billie 

Searles Gölü 

Trona 

Westend 

Boron 

İnder yöresi 

Quinphal 

Liaoning 

Tincaluyu 

Salar de Atmaca 

Arequipa Eyaleti 

(*) : K (Konsantre); 

(**) : BA (Borik asit); 

(***) : BPH (Boraks pentahidrat); 

(****) : SB (Susuz boraks); 

(*****) : BDH (Boraks dekahidrat); 

30 

125.000 K* 

- 

36.000 BA** 

25.000 BPH*** 

25.000 SB**** 

15.000 BDH***** 

8.000 BPH*** 

20.000 SB**** 

725.000 (tahmini) 

250.000 (tahmini) 

115.000 

145.000 

30.000 

30.000 



2.3.4.Maliyetler 

Zengin ve büyük bor rezervlerine sahip olan Türkiye'nin bor cevherleri ve konsantrelerinin 

üretim maliyetleri, bu ürünlerin cevher ve konsantre olarak arzedilebilme ekonomikliğine 

sahiptir. A.B.D. menşeli bor cevherleri direkt cevher veya konsantre olarak arza müsait 

ekonomik değere sahip olmadıklarından, ürettikleri cevherleri işleyerek yarı mamul olarak 

pazara arz etmektedirler. 

Dünyanın başlıca iki büyük bor cevheri üreticisi olan Türkiye ve A.B.D.'nın bor cevheri üretim 

maliyetleri birbirlerinden çok farklı olup bu fark kullanılan üretim tekniklerinden ve cevherlerin 

özelliklerinden kaynaklanmaktadır. 

Bor bileşikleri üretiminde üretim maliyetini etkileyen en büyük unsur, üretimde girdi olarak 

kullanılan bor cevherinin veya konsantresinin üreticiye maliyetidir. Kullanılan cevher veya 

konsantrenin tenörü ile nakliye masrafları bor bileşikleri üretiminde kullanılan cevher ve 

konsantrenin birim maliyetini etkileyen en önemli unsurlarıdır. Bor türevleri üreticisi Batı 

Avrupa ve Japonya hammadde ihtiyaçlarını A.B.D. ve ülkemizden karşılamaktadırlar. 

Diğer taraftan A.B.D. bor bileşiği üreticilerinin tükettikleri cevher ve konsantre kalitesi 

Türkiye'de Etbank'ın ürettiği cevher kalitesi kadar yüksek olmadığından bor bileşiği üretiminde 

tüketilen cevher ve konsantreler, bor bileşikleri üreticileri veya cevher üreticileri tarafından 

enerji tüketen ekstra bir takım işlemlere sokulduğundan cevher veya konsantrenin bor bileşiği 

imalatında girdi olarak tüketime hazır hale getirilmesi üretim maliyetlerini artırmaktadır. 

Bor bileşikleri üretiminde enerji maliyetlerinin en fazla olduğu bor bileşiği cinsi susuz boraks 

üretimidir. 

A.B.D.'de rafine sodyumlu bor imalatında enerji maliyetlerinin ve diğer ekonomik faktörlerin bu 

ürünlerin üretim maliyetlerini ve satış fiyatlarını etkilediği bilinmektedir. Susuz boraks ve 

kalsine bor üretimindeki yüksek enerji kullanımı ve maliyetleri A.B.D. susuz boraks ve kalsine 

bor üreticilerini ve tüketicilerini daha düşük enerji kullanımı ve masrafı gerektiren ve daha 

düşük fiyatlı hidratlı rafine borların ve kalsine edilmemiş bor konsantrelerinin üretim ve 

tüketimine yöneltmiştir. 

31 



Borların üretimi ve nihai tüketimde maliyetleri etkileyen önemli faktörler: 

- Rafine bor üretiminde veya nihai tüketimde girdi olarak kullanılan bor cevherinin tenörü, 

- Üretim metodu, 

- Cevher maliyeti, 

- Üretim teknolojisi. 

Ürünün nihai tüketiciye ulaşmasında satış maliyetlerini artırıcı faktörlerdir. 

Ürünün satış maliyetlerini etkileyen en önemli faktörler ise dağıtım ile ilgili masraflar; miktar, 

teslim şekli, araç cinsi, malın dökme veya torbalı olarak değişik şekillerde ve müşteri siparişine 

göre markalanıp damgalanması, kağıt, polietilen veya poliproplen 50 kg.'lık 25 kg.'lık veya 1 

ton'luk torbalarda ambalajlanması ile ilgili maliyetlerdir. 

Bor cevherleri ve rafine bor bileşiklerinin üretim maliyetlerinin artışı ve ürünlerin satış fiyatlarını 

dolayısı ile nihai üretimde girdi olarak kullanılan borların maliyetleri de tüketicinin nihai ürünün 

imalatındaki üretim maliyetlerini arttıracaktır. Bundan dolayı borların nihai ürünlerin imalatında 

girdi olarak kullanıldığı sanayilerde tüketilen bor miktarını minimuma indirgemek veya hiç 

kullanmamak için teknolojilerin geliştirimesine veya borların yerini ikame edebilecek diğer düşük 

maliyetli girdilerin kullanılmasına, borlar arasında alternatif diğer düşük maliyetli bor 

cevherlerinin veya rafine bor bileşiklerinin kullanılmasına sebep olabilir. Sonuç olarak bor 

piyasalarında istikrarsız ve düzensiz bir arz ve talep durumu ortaya çıkabilir. Bu da borların 

uzun vadede de tüketiminin düşmesine sebep olabilir. 

2.3.5.Fiyatlar 

Dünya bor üretiminde ilk sırada yer alan A.B.D. tarafından üretilen cevherlerin önemli bir 

bölümü bor bileşikleri imalatında tüketilmektedir. Dolayısıyla bu ülkedeki bor bileşikleri 

fiyatlarındaki dalgalanmaların dünya bor fiyatları üzerindeki etkisi büyüktür. 

A.B.D.'de boraks pentahidrat fiyatları ilk olarak 1983'de bir dengeye kavuşmuştur. 1972-1983 

yıllarında artan enerji fiyatları ve enflasyon A.B.D. boraks pentahidrat fiyatlarının % 168 

artmasına sebep olmuştur. 1978-1983 yılları arasında ise A.B.D. boraks pentahidrat fiyatları % 

9'luk bir artış göstermiştir. 1984-1985 yılları arasında genelde A.B.D. bor fiyatları % 3'lük bir 

artış göstermiştir. 

32 



A.B.D. hidratlı bor bileşiklerinin fiyatları susuz boraksda olduğu gibi fazla bir artış 

göstermemekle beraber 1982-1987 yılları arasında hemen hemen iki katı artmıştır. Ancak 1982 

yılından sonra hidratlı bor bileşiklerinin fiyatları dengeli bir durum almıştır. A.B.D. sodyum 

kökenli bor bileşiklerinin fiyat artışlarının daha yumuşak ve düzenli olmasına sebep bu ürünlerin 

üretiminin ihracata yönelik olmasından kaynaklanmaktadır. 

A.B.D.'de özellikle cam elyafı ve borosilikat camları imalatında kullanılan borik asitin fiyatları 

1978-1982 döneminde iki kat artış göstermiş olup selüloz izolasyon endüstrisinin borik asit 

tüketim talebindeki ani düşüşten dolayı 1982-1985 arasında fiyat sadece bir defa artmış olup 

685 dolar/tondan 697 dolar/tona ulaşmıştır. 

A.B.D. 

Türkiye bor cevherleri ve bileşiklerinin üretim kapasitelerinin arttırılması A.B.D. pazarındaki 

Türk borlarının rekabeti A.B.D.'nin bor ürünlerindeki fiyat artışlarını frenlemektedir. 

Avrupa 

Avrupa pazarında bor cevherleri ve bileşiklerinin fiyatları ithal edildikleri üretici ülkelerin fiyat 

dalgalanmalarını yansıtmaktadır. Avrupa bor bileşikleri fiyatlarına ise İngiltere fiyatları baz 

alınmaktadır. 1985'e kadar fazla değişiklik göstermeyen susuz boraks ve boraks fiyatları 

1986'da 1985'e göre doların sterlin ve diğer Avrupa para birimlerine karşı değer kaybından 

dolayı % 20-25 artış göstermiştir. 1986-1987'de bu fiyat artışı yavaşlama eğilimi göstermiş olup; 

önümüzdeki yıllarda doların Avrupa para birimleri karşısında değer kaybı veya kazancına bağlı 

olarak fiyat dalgalanmaları olacaktır. 

Bor Cevherleri Fiyatları ve Bor Bileşikleri Fiyat İlişkisi 

Dünya bor cevherleri pazarında ürünün kalitesi ve uygun satış fiyatı nedeni ile tüketiciler 

tarafından tercih edilen ülkemiz bor cevherlerinin üretim ve pazarlaması Etibank tarafından 

yürütülmektedir. Bor cevherleri pazarında ülkemizin payını ve talebini arttırmak amacı ile satış 

fiyatlarının düşürülmesi durumunda kısa vadede bor cevherlerimize olan talep artacaktır. Ancak 

rafine bor üretiminde girdi oalrak kullanılan bor cevherlerinin düşen fiyatları, rafine borların 

üretim maliyetlerini ve satış fiyatını da düşürecektir. dolayısı ile rafine borların düşen fiyatları 

nihai ürün imalatına girdi olarak kullanılan bor cevheri yerine rafine bor ürünlerinin kullanımına 

olan talebide arttırabilir. 

33 



Diğer taraftan bor cevheri satış fiyatlarının ani artışı kısa dönemde talebi düşürmeyebilir. Ancak 

kısa ve orta vadede rafine borların da satış ve üretim maliyetlerini arttıracağı için uzun vadede 

nihai ürünlerin imalatında borun girdi olarak kullanıldığı sanayilerin teknolojilerini geliştirecek 

borun kullanımını azaltacak veya tamamen ortadan kaldıracak yeni maddelerin araştırılmasına 

veya bulunmasına sebep olabilir. 

2.4.Ticaret 

2.4.1.Ticarette Etkili Uluslararası Kuruluşlar 

Dünya bor cevherleri ticareti 1983 ve 1984'de 900.000 ve 1 milyon ton arasında iken 1985'de 

544.000 tona düşmüştür. Dünya bor cevherleri ithalatı 1983'deki 990.000 ton seviyesinden 

1984'de 993.000 tona yükselirken 1980'deki 1.26 milyon tonun altında bir seviyede kalmıştır. 

1985 Batı Avrupa bor cevherleri ticareti 550.000 tona düşerken Avrupa'da rafine bor 

bileşiklerine uygulanan gümrük duvarlarının kalkması ile 1983'de 360.000 ton olan rafine bor 

bileşikleri ticareti 1 milyon tonun üzerine çıkmıştır. 

Gerçekte geçmiş yıllarda dünya ticareti istatistiklerinde ham bor olarak yer alan A.B.D. ticareti, 

ham bor olmayıp yarı mamul boraks pentahidrattır. A.B.D. bu ürününü Avrupa pazarlarında 

rafine bor bileşiklerine uygulaanan gümrük tarife ve vergilerinden kuratarabilmek için ham bor 

ürünleri klasifikasyonuna sokmuştur. 

Dünya bor pazarında en önemli husus ürünlerin tüketiciye en etken ve en ekonomik olarak 

dağıtımıdır. 

Bor pazarında muhatap nihai veya ferdi tüketici olmayıp endüstriyel tüketicilerdir. 

Endüstriyel tüketici için öncelikler ve ihtiyaçlar fardi tüketicilerinkinden daha farklı özelliktedirler. 

Endüstriyel tüketici üretiminde girdi olarak kullandığı bir ürünün kendisi için ekonomik talep 

ederken, girdi olarak kullandığı ürünün verimliliği, kalitesi ve özellikleri konusunda daha bilinçli 

olup üretiminin sürekliliği için kaynağın devamlılığına, güvenirliliğine, istikrarlılığına ve süratli 

şekilde zamanında ulaşılmasına ve ödeme şartlarına önem verir. 

Tüketicinin ihtiyaçlarına zamanında cevap verebilmek ve pazara yakın olabilmek için en önemli 

faktör pazardaki dağıtım ağının etkenliği ve organizasyonudur. 

34 



A.B.D.'nin en büyük bor üreticisi olan U.S. Borax firması Avrupa'ya ihraç ettiği bor ürünlerinin 

Avrupa ülkelerine dağıtımının büyük bir kısmını Rotterdam Botlek'deki depolama stoklama 

dağıtımın merkezinden gerçekleştirmektedir. R.T.Z.Borax Ltd., U.S. Borax'ın Avrupa'daki 

pazarlama faaliyetlerinden sorumludur. 

Dünya bor pazarlarında Türkiye'nin en büyük rakiplerinden olan A.B.D. ve Avrupa orijinli firmalar 

içinde U.S. Borax üyesi olduğu çok uluslu şirketler grubu R.T.Z.'nin dünyanın çeşitli ülkelerinde 

ve bölgelerindeki dağıtım ağından faydalanmaktadır. 

The Rio Tinto-Zinc Corporation PLC (R.T.Z. Grubu), Şirkete bağlı 49 firmayla 20 kadar ülkede 

faaliyet gösteren bir İngiliz şirketidir. R.T.Z. Borax Ltd. (Tablo.13.). (Örneğin; Boraks Morarji) 

U.S. Borax Avrupa pazarı için Hollanda'ya sevk ettiği ürününü bu ülkede depolayıp müşteri 

talebine göre hazırlayarak çeşitli Avrupa ülkelerine yine o ülkelerde kurduğu pazarlama 

teşkilatları ile demiryolu, karayolu veya denizyolu ile sevk etmektedir. 

Bu amaçla U.S. Borax Avrupa'da ve dünyanın bir çok yerinde dağıtım merkezleri kurmuştur. 

Çeşitli yerlerde ortak olduğu pazarlama firmaları veya pazar potansiyeli olan ülkelerde açtığı 

büroları veya kendi pazarlama ve dağıtım organizasyonları ile pazara yakın olmakta o pazardaki 

tüketicilerin talep ve ihtiyaçlarını en iyi şekilde saptayıp tüketicilere en etken ve verimli bir 

şekilde mal ve hizmet verebilmektedir. Ayrıca U.S. Borax potansiyel bir pazar olarak gördüğü 

bölgelerde kendi ürününü girdi olarak kullanılabileceği üretim yatırımlarını ve faaliyetlerini teşvik 

etmekte, kredi yardımı sağlamakta, ortak olmakta, know-how ve üretim teknolojisini 

kullandırmaktadır. Müşterilerine çeşitli vadeli ödeme şekilleri gibi opsiyonlarla mali kolaylıklar 

sağlamaktadır. Firma sürekli teknik araştırma ve geliştirme programları ile ürünlerini 

çeşitlendirip geliştirmekte borların yeni kullanım alanlarının bulunmasına ve tüketiminin 

arttırılmasına çaba göstermektedir. 

Tablo 14'de A.B.D.'nin yıllara göre bor ticareti verilmiştir. 

35 



İNGİLTERE 

1. Borax Holding Limited 

2. Borax Consolidated Limited 

3. Borax Research Limited 

4. Borax Consolidated (Borides) Limited 

5. R.T.Z. Chemicals limited 

6. ISC Chemicals limited 

7. Manchem Limited 

8. Manox limited 

9. Matfield Manufacturing Company 

10. Sterling Coated Materials Limited 

11. Sterling Colour Company limited 

12. Sterling Moulding Materials limited 

A.B.D. 

TABLO 13. R.T.Z. Borax Ltd.'e bağlı şirketler 

13. United States Borax and Chemical Corporation 

14. U.S. Borax research Corporation 

15. Pacific Coast Mines 

ARJANTİN 

16. Borcaumica Samicaf 

AVUSTURYA 

17. Borax Chemikalienhandel Gesellschaft GmbH 

BELÇİKA 

18. Compagnie Produstrice des Borates 

FRANSA 

19. Borax Français SA 

ALMANYA 

20. Deutsche Borax GmbH 

36 



HOLLANDA 

21. Borax NV 

İSPANYA 

22. La Productora de Borax y Articulos Quimicos SA 

TABLO 14. A.B.D.'nin yıllara göre ticareti (1000 ton) (milyon dolar) 

Satılan veya Tüketilen: 

(B 2 O 3 ton) 

Miktar (Cevher) 

Tutar 

İhracat: 

Borik asit Miktar 

Tutar 

R.Sodyum Boratlar Miktar 

İthalat 

Boraks 

Borik asit (B 2 O 3 ton) 

Kolemanit (B 2 O 3 ton) 

Üleksit (B 2 O 3 ton) 

Tüketim (B 2 O 3 ton) 

Dünya üretimi 

Tutar 

Miktar 

Tutar 

Tutar 

Tutar 

Tutar 

Kaynak: U.S. Bureau of Mines (1992) 

1988 1989 1990 1991 1992 

578 

1.149 

429.667 

56 

35.301 

546 

240.800 

8 

2.304 

3 

2.020 

17 

7.790 

31 

7.480 

37 

562 

1.114 

429.806 

42 

32.613 

646 

361.000 

7 

2.114 

3 

2.197 

15 

4.202 

27 

5.940 

608 

1.094 

436.175 

39 

31.679 

585 

208.433 

5 

1.570 

6 

3.921 

12 

3.310 

29 

7.360 

626 

1.240 

442.532 

47 

35.457 

554 

205.722 

10 

3.260 

554 

1.009 

338.700 


5 

3.784 

18 

4.389 

16 

4.060 

80 

53.652 

489 

159.492 

16 

5.328 

6 

4.337 

30 

8.408 

42 

10.306 

356 315 319 262 345 

2.994 2.988 3.018 2.965 2.600


2.4.2.Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler 

Gümrük Tarifeleri 

-Borik asit % 1.5 Ad. Val. % 1.5 Ad. Val. % 8.5 Ad. Val. 

-Ham Kalsiyum Borat Serbest Serbest Serbest 

-Üleksit Serbest Serbest Serbest 

İngiltere gibi A.T. üyesi olan Avrupa ülkelerinde, ham madde olarak bor madeni ithalatı gümrük 

vergisinden muaftır. 

Boraks dekahidrat ve boraks pentahidrat gibi sodyumlu rafine bor ürünleri için İngiltere'de ithal 

vergisi % 6.3; borik asit ve susuz boraks için % 4.1; perporatlar için % 8.8'dir. Ancak A.T., 

E.F.T.A. ülkeleri ve Türkiye gibi ülkeler ithal vergilerinden muaftır. Diğer taraftan A.B.D. ve 

Doğu Bloku ülkeleri gibi A.T.'na üye olmayan ülkeler ise söz konusu ithal vergilerini ödemek 

zorundadır. 1985'den itibaren rafine borakslarda A.T.'nun gümrük vergisi kaldırılmıştır. 

2.4.3.İhracat 

Yukarıda da açıklandığı gibi A.B.D.'nin ham boraks pentahidratı bir bor cevheri olmayıp bir 

rafine bor bileşiğidir. Dolayısı ile dünyanın en büyük bor cevherleri ihracatçısı Türkiye'dir. 

Roskill 1987 bor raporunda belirtilen 1983 dünya bor cevherleri ticareti tablosundaki dünya 

ticaret miktarı 906 bin tondan 377 bin ton A.B.D. ticareti düşüldüğünde gerçek bor cevherleri 

ticareti 529 bin ton olup, bunun % 92'si Türkiye tarafından ihraç edilmiştir. 1984'de toplam 

dünya bor cevherleri ticareti 927 bin tondan A.B.D. pentası razorit 46 ticareti 392 bin ton 

düşüldüğünde gerçek dünya Bor cevheri ticaret miktarı 535 bin tonda Türkiye'nin bor cevherleri 

ihracatının payı % 93, 1985 yılı 544 bin ton toplam dünya bor cevherleri ticaret rakamından 47 

bin ton A.B.D. pentahidratı düşüldüğünde 497 bin ton bor cevherleri ticaretinde Türkiye'nin 

ihracatının payı % 93 olmuştur. 1985'den itibaren A.B.D. Avrupa'ya ihraç ettiği ve ham boraks 

pentahidrat diye adlandırdığı bor bileşiğinin özelliklerini bir miktar değiştirerek Avrupa'daki 

rafine bor bileşiklerine uygulanan gümrük vergilerinin kalkmasıyla neobor adlı yeni boraks 

pentahidratını rafine bor bileşikleri klasifikasyonu altında ihraç etmeye başlamıştır. 

38 



Dünya bor üretiminde ve ticaretinde en fazla paya sahip olan A.B.D. dünya bor pazarında 

Türkiye'nin en büyük rakibidir. A.B.D. kendi iç talebini karşıladığı gibi üretiminin % 50'sini ihraç 

etmektedir. A.B.D. bor ihracatının yaklaşık tamamı rafine bor ürünleri şeklindedir. A.B.D.'nin 

ihraç edilebilir bor cevheri Türkiye'deki kadar çeşitlilik arz etmeyip Türkiye'nin ürettiği bor 

cevheri kalitesi ile rekabet edebilecek özelliklere sahip değildir. Dolayısı ile A.B.D. bor 

madenleri işleyip kalitesini yükselterek ve çeşitlendirerek iç ve dış piyasaya rafine bor ürünleri 

olarak sunmaktadır. 

A.B.D'nin Bor İhracatı 

A.B.D.'nin bor ihracatında sodyumlu rafine borlar ön sıradadır. (Tablo.15) 

A.B.D.'nin borik asit ihracatı 1986'da 1985'e göre % 14 düşerken değer olarak % 9 artmıştır. 

Diğer taraftan sodyumlu rafine bor bileşiklerin ihracatı ise 1985'de 1986'ya göre miktar olarak 

aynı iken değer olarak % 7 artmıştır. 

A.B.D.'nin borik asit ihracatında en üst sırada yer alan Japonya'nın, A.B.D.'nin 1984-1986 yılları 

arasındaki borik asit ihracatındaki değer olarak payı % 67-59, miktar olarak ise % 64-56'dır. 

İkinci sırada yer alan Kanada'nın payı ise değer olarak % 19-13, miktar olarak ise % 21-13'dür. 

(Tablo.16) 

1984-1986 yılları arasında A.B.D.'nin sodyumlu rafine bor bileşikleri ihracatında miktar olarak 

% 59-58 pay ile Hollanda ve sırasıyla % 9-10 pay ile Japonya % 9-8 pay ile Kanada ve % 7 pay 

ile İspanya en üst sıralarda yer almaktadır. Önemli bir bor üretimi olmayan Hollanda'nın 

önceden de belirtildiği gibi A.B.D.'nin Batı Avrupa'ya sattığı bor ürünlerinin depoladığı ve 

dağıtımının yapıldığı bir ülke olarak Avrupa'nın bor ticaretinde önemli bir yeri vardır. 

Hollanda'nın A.B.D. menşeli bor ürünleri ile B.Avrupa'daki küçük tüketicilerin taleplerini 

karşılamak böylece kolaylıkla mümkün olmaktadır. 

Tablo.15, 16 ve 17'den anlaşıldığı üzere A.B.D.'nin borik asit ve sodyumlu rafine bor ihracatının 

büyük bir kısmı Uzak Doğu ve Güney Amerika gibi ülkelere olmaktadır. 

39 



2.4.4.İthalat 

Bor madeni kaynaklarına sahip olmayan ancak büyük miktarlarda bor bileşikleri üretimini 

gerçekleştiren ve bor tüketimi olan Avrupa ülkeleri en büyük bor cevherleri ithalatçısıdır. 

Dünyanın en fazla bor cevherleri ithal eden ülkeleri İtalya, Fransa, A.B.D., Batı Almanya, 

Japonya, İskandinav ülkeleri ve belçika'dır. 

TABLO 15. A.B.D.'nin ülkelere göre sodyumlu rafine bor ihracatı (1000 ton) 

Ülke/yıl 1984 Payı 

(%) 

1985 Payı 

(%) 

40 

1986 Payı 

(%) 

Hollanda 309.6 59 326.9 58 322.0 58 

Japonya 47.6 9 58.2 10 50.1 9 

Kanada 49.4 9 46.6 8 50.1 9 

İspanya 38.5 7 38.4 7 41.9 8 

Meksika 19.7 4 19.7 3 15.5 3 

G.Kore 7.3 16.5 3 16.9 3 

Hindistan 6.3 10.5 2 15.8 3 

Çin - 10.3 2 - 3 

Avustralya 6.3 7.5 1 6.72 1 

İndenozya 4.8 4.6 1 3.67 1 

Kolombiya 2.0 4.5 1 3.74 1 

Tayvan 9.4 2 - 13.58 2 

G.Afrika 3.4 3.5 3.98 1 

Y.Zelenda 3.0 3.0 1.93 

Malezya 2.0 3.5 4.54 1 

Venezuela 1.5 1.0 1.16 

Hongkong 2.7 2.1 2.70 

Diğer 12.5 8.7 2 

Toplam 523.0 100.0 100 554.3 100 

Kaynak: U.S.Bureau of Mines (1987) 



TABLO 16. A.B.D. nin ülkelere göre borik asit ihracatı 

Ülke/yıl 1984 

1000 ton Milyon 

dolar 

1985 


dolar 

41 

1986 


dolar 

Japonya 21.54 13.7 19.7 21.8 20.20 12.6 

Kanada 6.94 3.9 4.4 2.6 4.90 2.9 

Meksika 2.72 1.3 3.5 1.9 2.69 1.3 

Avustralya 1.04 0.6 1.3 0.8 1.12 0.6 

Brezilya 0.15 0.1 - 

Fransa 0.04 0.08 2.53 1.8 

Hollanda 0.04 0.07 0.45 0.3 

Danimarka 0.02 0.01 - 

Kora 1.11 0.69 1.1 0.7 2.08 1.3 

Tayvan 1.5 0.9 1.99 1.2 

Toplam 40.57 24.40 44.9 21.6 35.98 22.0 

Kaynak: U.S. Bureau of Mines (1987) 

TABLO 17. A.B.D.'nin ülkelere göre borik asit ve rafine sodyum borat bileşikleri ihracatı 

(1991-1992 yılları için) 

Ülke 1991 1992 

Borik asit Sodyum 

Boratlar 

Borik asit Sodyum 

Boratlar 

Miktar(ton) Tutar(1000$) (ton) Miktar(ton 

) 

Tutar(1000$) (ton) 

Avustralya 1.205 918 9.626 1.110 704 7.818 

Belçika 1.628 965 40 1.267 427 104 

Brezilya 166 145 2.039 251 178 896 

Kanada 4.834 3.043 36.446 5.295 3.277 29.199 

Çin 27 11 1.679 34 32 864 

Kolombiya 140 119 1.164 170 148 565 

Kosta Rika 32 27 2.197 32 16 688 

Dominik 

Cumh. 

10 14 45 26 12 2 

Ekvator - - 1.096 - - 1.172 

Mısır - - 554 - - 54 

Elsalvador - - 5 - - - 

Findandiya - - 18 - - - 

Fransa - - 191 2.293 906 15 

Almanya 16 44 124 63 63 100 

Guatemala 3 3 37 - - 2.358 

Haiti - - 368 - - - 

Honduras 40 46 70 - - 10 

Hongkong 463 459 3.795 828 511 3.195 

Endenozya 1.423 950 5.529 2.606 1.374 6.541 



İsrail 57 53 224 61 56 401 

Jamaika 1 3 2 - - 8 

Japonya 18.214 15.423 43.742 26.243 20.120 28.689 

Kore 5.224 3.169 18.965 8.571 4.778 13.971 

Malezya 404 238 7.357 2.837 1.396 7.319 

Meksika 3.481 2.055 28.767 4.378 3.180 28.676 

Hollanda 1.098 2.117 318.823 4.269 4.457 292.149 

Y.Zelanda 323 219 2.057 441 268 2.570 

Pakistan 129 63 135 368 212 - 

Panama 1 3 26 1 4 34 

Y.Gine 16 10 - - - 16 

Peru - - - 172 - -- 

Filipin 632 341 1.830 2.722 1.036 48 

S.Arabistan - - - 9 14 1.216 

Singapur 1.109 634 1.632 2.030 1.428 955 

G.Afrika 517 94 2.318 58 49 379 

İspanya 6 13 38.530 - - 41.743 

Tayvan 4.058 2.885 14.879 11.453 7.535 10.653 

Tayland 784 641 4.453 1.444 974 4.005 

İngiltere 135 91 1.506 65 76 673 

Uruguay - - 15 - - - 

Venezuela 913 616 1.673 656 421 1.177 

Zimbabve - - 226 - - 44 

Diğer 18 45 1.475 - - 816 

Toplam 47.107 35.457 553.830 79.581 53.652 489.123 

1983 yılında 2.4.3.'de verilen gerçek bor cevherleri ticareti rakamına göre dünya bor cevherleri 

ithalatının % 27'si İtalya, % 9'u Almanya, % 8'i Fransa, % 7'si Belçika, % 3'ü Avusturya, % 3'ü 

İskandinav Ülkeleri, % 9'u Japonya ve % 7'si A.B.D. tarafından gerçekleştirilmiş olup, 1984'de 

ise bor cevherleri ve konsantreleri ithalatında İtalya'nın payı % 33, Fransa'nın % 15, 

Almanya'nın % 12, Belçika'nın % 8, Avusturya'nın % 3, İskandinav ülkelerinin % 4, A.B.D.'nin % 

8, Japonya'nın % 10, Yugoslavya'nın % 6 olurken 1985'de dünya bor cevherleri ticaretinde 

İtalya'nın bor cevherleri ve konsanteresi ithalatındaki payı % 24, Fransa'nın % 17, 

B.Almanya'nın %10, Belçika'nın % 8, Avusturya'nın % 3, İskandinav ülkelerinin % 4, A.B.D.'nin 

% 15, Japonya'nın ise % 12 olmuştur. 

A.B.D.'nin Bor İthalatı 

A.B.D.'nin tablo toplamına göre ithalatının toplam tüketimindeki payı 1981'de miktar olarak % 6, 

değer olarak % 4; 1986'da ise miktar olarak % 11, değer olarak ise % 6'dır. Buradan da 

anlaşılacağı üzere A.B.D.'nin toplam tüketiminde ithalatın miktar ve değer olarak payı 

artmaktadır. A.B.D.'nin ithalatında 1981-1986 yılları arasında en büyük pay kolemanit ve 

üleksite aittir. 

42 



A.B.D.'nin Türkiye'den yaptığı bor ithalatı konusunda A.B.D. Bureau of Mines kayıtları ile 

Türkiye'deki kayıtlar birbirini tutmamaktadır. ABD 1984'de Türkiye'den 66.6 bin ton kolemanit, 

101 bin ton üleksit olmak üzere 27.7 milyon dolar değerinde, 1985'te 42.8 bin ton kolemanit, 

97.9 bin ton üleksit olmak üzere 22.9 milyon dolar değerinde, 1986'da ise 35.6 bin ton 

kolemanit, 113.7 bin ton üleksit 21.1 milyon dolar değerinde bor madeni satın almış olup, 

ihtiyacının büyük bir kısmını Türkiye'den karşılamıştır. 

A.B.D. 1984'te Türkiye'den 7.5 bin ton 3.7 milyon dolar değerinde, 1985'te 5.4 bin ton 2.1 milyon 

dolar değerinde, 1986'da ise 2.1 bin ton 1 milyon dolar değerinde borik asit satın almıştır. Bu 

yıllarda A.B.D.'nin toplam borik asit ithalatı, miktar ve değer olarak % 68 -78'i Türkiye'den, % 

20-27'isi İtalya'dan çok az bir bölümü ise sırası ile Fransa, Batı Almanya ve Kanada'dan 

gerçekleşmiştir. 

2.4.5. A.T. Ticareti 

Bor madeni üretimi olmamakla beraber büyük miktarda rafine bor üretim kapasiteleri ile 

dünyanın en önde gelen bor tüketicilerinden biri olan Avrupa, A.B.D. ve Türkiye için önemli bir 

bor pazarıdır. 

Bor mineralleri ve rafine bor bileşikleri, nihai üretimde girdi olarak tüketildiği gibi ara ürün olarak 

rafine bor bileşiği imalatında da büyük miktarlarda tüketilmektedir. A.T. Ülkeleri 1984'de toplam 

526.9 bin tonluk doğal sodyumlu bor (Türk Tinkali, A.B.D. boraks pentahidratı) ithalatının % 

18'ini, 1985'de 198.2 bin tonluk doğal sodyumlu bor ithalatının % 79'unu Türkiye'den temin 

etmiştir. 

1984'de A.T. Ülkelerince 253.5 bin ton bor cevheri (sodyumlu ham bor dışında) ithal edilmiş 

olup, bunun % 93'ü Türkiye'den karşılanmıştır. 1985 yılında ise ithal edilen 226 bin tonun % 88'i 

Türkiye'den temin edilmiştir (kolemanit ve üleksit). 

Avrupa ve A.T. Türk tinkali ve A.B.D. menşeli ham boraks pentahidratı, boraks dekahidrat ve 

sodyum perporat gibi rafine bor ürünlerinin üretiminde kullanmak için ithal etmektedir. Türk 

kolemaniti Avrupa'da borik asit üretiminde kullanılmaktadır. 

1984 yılında A.T. 'nun toplam 263.6 bin ton sodyumlu rafine bor ürünler, ithalatında 

Türkiye'nin payı % 4, A.B.D.'nin payı ise % 60'dır. 1985'de A.T.'nun rafine bor ürünleri 

ithalatı iki kat artarken (607.5 bin ton) Türkiye'nin payı % 2 olmuştur. A.T. 1984 yılında 

43 



149.9 bin ton sodyumlu rafine bor ürünü ihrac etmiştir. 1985'de ise 2 kat artarken 334.6 bin tona 

ulaşmıştır. 

Öneriler: 

Türkiye dünya bor pazarlarındaki durumu yakından izleyebilmek ve daha etken olabilmek için 

yurt dışında yabancı firmalarla ortak pazarlama ve dağıtım şirketleri kurmaya devam etmelidir. 

Avrupa dışında diğer bölgelerde de örneğin A.B.D., Orta Doğu, Uzak Doğu, Avustralya, ve 

Afrika'da dağıtım ve pazarlama merkezleri kurulmalıdır. 

Belirli ülkelerde direkt koordinasyon ve pazarlama büroları açmalıdır. Tüketiciye borların 

spesifik aplikasyonlarında teknik danışmanlık yapabilecek veya yeni metotlar gösterebilecek, 

veya yeni tüketim alanları yaratabilecek tanıtım ve teknik danışmanlık grubu oluşturulmalıdır. 

Yabancı ülkelerde Türk borunun kullanımı teşvik edecek tüketim alanlarına mali ve teknik 

destek verilmeli ortak üretim tesisleri kurulmalıdır. Türkiye'de borların pazarlanması konusunda 

özel sektör resmi sektör ortaklığında oluşan bir pazarlama şirketi kurulabilir veya resmi 

sektörün pazarlama organizasyonu islah edilip faaliyetleri daha esnek duruma getirilebilir. 

Gelecek beş yıl içinde rafine bor üretim kapasitesinin arttırılması ile ilgili yeni yatırımlarda, 

dünya rafine bor pazarındaki potansiyel ve rekabet, tüketimde rafine bor-bor madeni 

kullanımının rekabeti gözönüne alınarak ek rafine bor üretimi, tüketimi veya satışının bor 

madeni tüketimi veya satışlarındaki kayıpları ne derece kompanse edeceği veya ikamesinde ne 

kadar kazanç ve katma değer sağlanacağı iyi hesap edilmelidir. 

3. TÜRKİYE'DE DURUM 

3.1. Ürünün Türkiye'de Bulunuş Şekilleri ve 3.2. Rezervleri: 

Türkiye'deki bilinen başlıca borat yatakları Zonguldak-Mersin hattının batısında kalan 

bölgelerde yer almaktadır. Bu yatakların karasal ortamda (akarsu ve göl) depolanmış marn ve 

killerle, bazen kireçtaşları ile arakatlı olarak Miosen ve pliosen tortul serileri içinde oluştuğu ve 

yataklar için gerekli borun bölgede varlığı, izlenen volkanik faaliyetlerin çeşitli safhaları ile ilgili 

jüvenil getirimli olduğu belirtilmektedir. 

44 



Etibank'ın son yıllarda yaptığı çalışmalarla Türkiye'nin bor rezervleri yaklaşık 780 milyon tona; 

görünür, muhtemel ve mümkün rezervlerin toplamı ise 2.443.142.000 tona ulaşmıştır (Tablo 

18). Emet, Kestelek ve Kırka havzaları için Etibank'ın resmi rakamları kullanılmış, Bigadiç 

havzasında ise devam eden arama çalışmalarında ortaya çıkarılan yeni rezervlerde eklenerek 

toplam rezerv 765.068.000 ton yerine 1.029.722.000 ton olarak gösterilmiştir (Tablo 19). 

Türkiye'nin ekonomik değer ifade eden borat yatakları hakkında daha geniş bilgi aşağıda 

verilmiştir. 

Kırka Borat Yatakları: 

Ankara'nın 240 km batısında Eskişehir ili sınırları içerisindedir. Yataklar Neojen tortuları 

arasında yeralmaktadır. Miosen'de mevcut göl ortamlarına volkanik faaliyetler neticesinde fay 

zonlarından gelen hidrotermal çözeltilerin; ortamın fiziko-kimyasal koşulları altında çökelerek 

boratları oluşturduğu sanılmaktadır. Boratlar kil, tüf ve marn ile arakatlı olup, kireçtaşı borat 

merceklerinin altında ve üstünde bulunur. Yatağın sondajlarla kesilen kalınlıkları 2-150 m 

arasında değişmekte olup, aritmetik ortalaması 70 metredir. 

Yataktaki başlıca bor mineralleri tinkal, kolemanit ve üleksittir. Bu minerallere ilaveten yatakta 

tinkalkonit, tünelit (SrB6 .10H2O), kurnakovit, inyoit, meyerhofferit ve hidroborasit mineralleride 

oluşmuştur. Boraks konsantrasyonunun en yüksek olduğu yer, yatağın merkezi olan 

Sarıkaya'dır. Boraks, 1mm-1cm iriliğinde sübhedral ve anhedral kristaller halindedir. Yatağın 

kenar kesimlerinde ana mineraller üleksittir ve genellikle lifli, masif yapıdadır. Kolemanit, 

yatağın alt ve üst kısımlarında yumrular ve "geod"lar halinde bulunur. 

Yatakta biribirine tedricen geçiş gösteren ve boraks kristalleri ile killerin yer değiştirmesine göre 

sınıflandırılan 3 tip cevhere rastlanmaktadır; bantlı cevher, bileşik cevher (yeşilimsi, sarımsı ve 

kahverenginin değişik tonlarında), camsı cevher (saydam, beyaz renkte olup tuz 

görünümündedir). Kırka boraks yatağı dünyanın en büyük rezervine sahip olup, toplam rezerv 

520 milyon ton dolayındadır. Yatağın ortalama B2O3 tenörü % 24.7'dir. 

45 



YERİ Görünür 

Emet 

KÜTAHYA 

HİsarcIk 1 

Hisarcık 2 

Espey 

Doğanlar 

İğdeköy Üleksit 

TABLO 18. Türkiye bor tuzu rezervi (X 1000 ton) 

29.107 

2.795 

157.188 

77.688 

Muhtemel 

53.129 

172.312 

46 

Mümkün 

393.924 

Toplam % 

B2O3 29.107 27,0 

2.795 16,0 

210.917 40,0 

643.924 40,0 

Cinsi 

Kolemanit 

Kolemanit 

Kolemanit 

Kolemanit 

Bigadic Üst Boratlı 

80.012 8.056 7.060 95.128 35,0 Kolemanit 

BALIKESİR Seviye Üleksit 

Alt Boratlı 

Seviye Üleksit 

364.990 316.614 252.990 934.594 35,0 Kolemanit 

BURSA Kestelek 4.290 920 2.932 8.142 40,0 Kolemanit 

ESKİŞEHİR Kırka 62.341 437.747 18.457 518.535 25,0 Tinkal 

TOPLAM 

REZERV 

778.441 989.378 675.353 2.443.142 

Kaynak:ETİBANK 

TABLO 19. Türkiye bor tuzu rezervlerinin ve B 2 O 3 bazında rezervlerin havzalara dağılımı 

Yeri 

Rezerv 

Tenör 

%B 2 O 3 

B 2 O 3 Bazında 

Rezerv 

Toplam 

Rezervde 

% Oranı 

EMET 886.743 35 310.360 38,64 

BİGADİÇ 1.029.722 35 360.403 44,86 

KESTELEK 8.142 35 2.850 0,36 

KIRKA 518.535 25 129.634 16,14 

TOPLAM 2.443.142 803.247 100,00 

Kaynak: ETİBANK 

Emet Borat Yatakları: 

Kütahya ili sınırları içinde, Kırka ve Bigadiç cevherleşme zonları arasında yer almaktadır. 

Cevher yatakları, orta Oligosen'de playa göllerinin çamurları içinde oluştuğu belirtilmektedir. Bor 

mineralleri; marn, volkanik tüf ve killerle arakatlı olarak iki sedimanter havzadan oluşmuşlardır. 

Bölgedeki başlıca borat zonları; Hisarcık, Espey, Killik ve Hamamköy yörelerindedir. Yataklarda 

en çok bulunan bor minerali kolemanit olduğundan, ticari açıdan kolemanit yatakları olarak 

adlandırılırlar. Kolemanit çoğunlukla yumrular halinde cevherleşmiştir. Küçük yumrular küresel, 

iri yumrular ise ovoiddir. Yataklarda yan bor mineralleri olarak meyerhofferit, üleksit, tunelit, 

terugit, hidroborasit ve veatcit görülür. Emet borat yataklarının toplam rezervi 345 milyon ton 

dolayındadır. Ortalama B2O3 % 40 dır. 



Bigadiç Borat Yatakları: 

Yataklar, Balıkesir ili Bigadiç ilçesinin kuzeydoğusunda yer almaktadır. Bigadiç borat havzası 

yaşlı neojen tektonik bir gölün kapladığı alandır. Yataklarda; marn, borat, kil ve tüf ardışık 

dizilmişlerdir. Boratlar 1-3 m kalınlıkta tabakalar halinde killer arasında yer alır. Başlıca 

mineraller kolemanit ve üleksittir. Kolemanit yataklarındaki arsenik oranı çok düşüktür ki bu 

özellik cevherin önemini artırmaktadır. 

Yatakların rezerv durumu; 

Kolemanit : Toplam 58 milyon ton, ortalama % 30 B 2 O 3 

Üleksit : Toplam 11 milyon ton, ortalama % 30 B 2 O 3 

Kestelek Kolemanit Yatakları: 

Bursa ili'nin Mustafa Kemal Paşa ilçesinin güneydoğusunda yeralmaktadır. Yatak, klasik Neojen 

sedimantasyonunda oluşmuştur. Neojen tortuların kalınlığı yer yer volkanitlerle ve genç 

alüvyonlarla örtülmüştür. Boratlı katmanlar, kil-marn tüf serisi içinde oluşmuştur. Killerle 

ayrılmış üç boratlı katman vardır. Bu katmanlarda boratlar kolemanit yumruları biçimindedir. 

Yumruların büyüklükleri bir kaç cm'den 80-100 cm'ye kadar değişir. Başlıca bor minerali 

kolemanit olup, hidroborasit, probertit, meyerhafferit ve üleksit yan mineraller olarak görülür. 

Yatağın ortalama % 29.4 B2O3 tenörlü toplam 7 milyon ton rezervi vardır. 

3.3. Tüketim 

3.3.1. Tüketim Alanları ve 3.3.2. Tüketim Miktarları 

Türkiye'nin yıllık bor cevheri ve rafine bor bileşikleri üretimi, tüketiminin üzerinde olup, toplam 

bor cevheri üretiminin % 15-20'si, rafine bor bileşiklerinin ise % 20-40'ı yurt içinde 

tüketilmektedir. 

Türkiye'nin toplam bor cevheri üretiminin % 80-85'i, rafine bor ürünlerinin ise % 60-80'i talep 

fazlası olarak ihraç edilmektedir. 

47 



Bor cevherlerinin Türkiye'deki tüketimi; boraks deka, boraks penta, borik asit, sodyum perborat 

gibi rafine bor bileşiklerinin üretiminde ve metalurji, seramik, kaplama, emaye, firit ve cam 

elyafında katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. 

Türkiye'nin yıllık bor cevheri tüketimi 15-30 bin ton B2O3 olarak değişmektedir. 1983'den 

itibaren üleksit dahi kullanılmaya başlanmış ve 1983-1986 arasında % 400'luk bir tüketim artışı 

göstermiştir. (Tablo 20, 21) 

Türkiye'nin bor cevherleri ve konsantre tüketimi büyük ölçüde tüketildiği rafine bor bileşiklerinin 

yıllık üretimi ile değişmektedir. Büyük bir kısmı ihraç edilen rafine bor bileşiklerinin tüketim 

miktarı, yıllık bor cevher ve konsantreleri üretiminin % 85-90'i dir. Bunun dışındaki sektörlerde 

tüketilen bor cevherleri ve konsantresi miktarı diğer sanayileşmiş ülkelerde olduğundan daha 

azdır. 

Ülkemizde bor tüketiminin ve kullanım alanlarının daha da yaygınlaşması ülkenin mevcut 

endüstriyel nihai ürün sanayiine ve bu sanayilerin üretim kapasitelerinin gelişme hızına bağlıdır. 

Kolemanit Tüketimi: 

Kolemanitin toplam yurt içi tüketiminin % 75-80'i iç piyasa rafine bor talebini karşılamak ve 

ihracat amacıyla Etibank tarafından borik asit üretiminde kullanılmaktadır. 

Borikasit üretimi dışında kolemanitin yurt içi tüketiminin en fazla olduğu alan metalurji ve demir 

çelik sanayiidir. 1982'den itibaren demir-çelik sanayiinde kolemanitin yurt içi tüketimindeki 

düşüş borikasit dışındaki toplam iç tüketimin azalmasına, metalurji sanayiinin tüketimdeki 

payının 1980'de % 95'den 1986'da % 74'e düşmesine sebep olmuştur. Diğer taraftan 

kolemanitin seramik sanayiinde tüketim miktarı 1984'de 1980'e göre 39 kat artarak borik asit 

üretimi dışındaki kolemanit tüketimindeki payı % 0.4'den % 20-30'a çıkmıştır. 

Tinkal Tüketimi: 

Ülkemizde üretilen tinkalin (konsantre) % 60'ı yurt içinde tüketilmekte, % 40'ı ise ihraç 

edilmektedir. 

48 



Üleksit Tüketimi: 

1983 yılına kadar iç piyasada hiç tüketimi olmayan üleksit ilk olarak cam yünü, kaplama ve frit 

sanayiinde kullanılmaya başlamıştır. 

Türkiye'de bor cevherlerinin kullanım alanlarına göre tüketiminin dağılımı 

TÜKETİM ALANI/ SANAYİ % KULLANIM 

Seramik 1 

Cam Sanayi 3 

Kimya Sanayi 5 

Metalurji 5 

Rafine Bor İmalatı 86 

TOPLAM TÜKETİM PAYI 100 

Kaynak: Etibank Faaliyet Raporları 

SONUÇ 

Bor madenlerinin rafine bor üretimi dışındaki tüketiminin en yüksek olduğu metalurji sektöründe 

Türkiye'nin demir-çelik endüstrisindeki üretim artışları ile doğru orantılı olarak yurt içi kolemanit 

tüketiminin artması beklenmektedir. 

Demir çelik sektöründe ihracata dönük bir üretim artışı bu sektördeki hızlı gelişmeler 

paralelinde yurt içi kolemanit kullanımını da teşvik edecektir. Seramik ve cam sanayinde bor 

cevherleri tüketiminin bu sektördeki hızlı gelişmeler ve üretim artışları çerçevesinde artacaktır. 

Dünya'da enerji tasarrufuna yönelik haifif ve ısıya dayanıklı malzemeler ile tecrit malzemelerinin 

üretiminin artması, Türkiye'de bu tür malzemelerin üretilmesine ve üretimlerinin artırılmasına 

sebep olmuş olup, cam yünü ve cam elyafı üretiminde tinkal tüketimi ve üleksit kullanımı 

giderek artmaktadır. 

49 



Ürün 

Cinsi 

TABLO 20. Bor cevherleri ve konsantresi sektörü yurtiçi tüketimi (ton) 

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 

(Program) 

Emet Hisarcık Kolemanit 72.248 69.684 92.425 81.884 76.952 76.953 54.118 

Espey Kolemanit 1.444 4.763 3.786 4.840 4.718 4.718 5.610 

Bigadiç Kolemanit 705 621 24 - - 

- 

2.601 

Üleksit 

2.833 3.605 9.138 

8.343 8.343 6.062 

Kestelek Kolemanit - 11 - 7.622 - - 4.960 

50 

80.470 

8.000 

Kırka Tinkal Konsantre 73.260 94.749 76.992 63.407 65.377 65.378 66.467 72.650 

Toplam 150.490 173.433 182.365 153.753 155.390 155.392 139.818 169.120 

3.4. Üretim 

3.4.1. Üretim Yöntimi ve Teknoloji ve 3.4.2. Ürün Standartları 

Rapor konusu olan Bor bileşikleri doğada bulunan değişik bor cevherlerinden elde edilebilir. 

Türkiye'de rezerv açısından en çok olan iki ana cevherden, bor'un bir sodyum tuzu olan tinkal 

(Na2O. 2B2O3 . 10H2O) ile kolemanitten (2CaO. 3B2O3 . 5H2O) üretim yöntemleri; hem 

rezervin bol olması hemde gerekli teknolojik bilgilerin geliştirilmiş bulunması nedeniyle ön 

planda gelmektedir. Türkiye'de önemli tinkal yatakları Kırka'da ve önemli kolemanit yatakları ise 

Emet ve Bigadiç civarında bulunmaktadır. Bor minarelleri, bileşik-leri ve türevleri üretimi 

Etibank'a bağlı 5 Müessese tarafından yapılmakta olup, bu müesseselerde uygulanan maden 

işletme, zenginleştirme ve türev üretme yöntem ve teknolojileri aşağıda verilmiştir. 

-Etibank Bigadiç Madenleri İşletmesi Müessesesi: 

Bigadiç'te bulunan Kolemanit ve Üleksit cevheri Üretimi geçmişte 6 kapalı ve 1 açık ocak ile 

yapılmakta iken, ileriye dönük olarak kapalı ocak sayısı azaltılarak üretim büyük ölçüde açık 

ocaklardan yapılmaktadır. 

Bigadiç'teki mevcut zenginleştirme tesisinin kapasitesi 400.000 ton/yıl tüvenan 

cevheridir. Tesisde yapılan zenginleştirme; cevheri su ile yıkayarak kil minerallerinden 

ayırma ve ardından da sınıflandırma işleminden ibaret olup üç ayrı boyutta konsantre 

ürün elde edilmektedir. Tesise beslenen ortalama tüvenan cevher tenörü % 30-32 B2O3 olup, elde edilen kaba konsantre tenörü % 42 B2O3 , ince konsantre tenörü % 36 B2O3 ve ara ürün tenörü % 29 B2O3 civarında gerçekleşmektedir. Artık ince ürün ise % 16 

8.000 



B2O3 içermektedir. Tüvenanın üleksit olması halinde ise % 30 B2O3'lük cevherden elde edilen 

kaba konsantrenin tenörü % 38 B2O3 , ince konsantre tenörü ise % 26 B2O3 olarak 

gerçekleşmektedir. 

Bigadiç Konsantrator Tesisi'nin kısaltılmış bir akım şeması Şekil 3'de verilmiştir. 

- Etibank Emet Kolemanit İşletmesi Müessesesi: 

Emet bölgesinde yapılan kolemanit üretimi iki adet yeraltı işletmesi ve bir adet açık işletme 

tarafından gerçekleşmektedir. Kapalı ocaklarda göçertmeli kısmi rambleli uzun ayak metodu 


Açık işletmede basamak genişliği 12 m, basamak yüksekliği 10 m, genel şev açısı 45º ve 

basamak şev açısı 80º olarak seçilmiştir. Üretilen tüvanan cevheri zenginleştirmek amacı ile 

açık işletmenin bulunduğu Hisarcık bölgesine kurulan konsantratörde yapılan başlıca işlemler 

kırma, klasifikasyon ve yıkama'dan oluşmaktadır. Emet Konsantrator Tesisi akım şeması Şekil 

4'de verilmiştir. Hisarcık'daki açık işletmeden elde edilen tüvenen tenörü yaklaşık % 29 B2O3 olup, Konsantrator Tesis'i çıkış tenörü % 41 dolayında gerçekleşmektedir. Daha zengin olan 

Espey yeraltı tüvenan kolemanitinin ortalama tenörü % 46 B2O3 , ince konsantre tenörü % 44 

olarak gerçekleşmektedir. 

- Etibank Kırka Boraks İşletmesi Müessesesi: 

Kırka bölgesinde bulunandoğal boraks (Tinkal) açık işletme yöntemiyle kazanılmaktadır. 

Üzerindeki örtü tabakası delme, patlatma ve ekskavatörlerle kaldırılan cevher yine delme ve 

patlatma ile gevşetildikten sonra kamyonlarla konsantrator tesisine nakledilir. Konsantratör 

Tesis'inin akım şeması Şekil 5'de verilmiştir. Şekilden de görüldüğü gibi ortalam % 25-26 B2O3 tenörlü tinkal cevheri şoklu ve ceneli kırıcılar vasıtasıyla 25 mm boyutuna indirgenir ve 

stoklandıktan sonra yıkama ünitesine gönderilir. Aşındırmalı yıkama hücrelerinden geçerken 

killerden arındırılan tinkal daha sonra elekler, hidrosiklonlar ve klasifikatörler vasıtasıyla 

sınıflandırılır ve en son santrifüjde % 8 nem oranına indirgenerek yaklaşık % 32.5 B2O3 tenöründe konsantre tinkal elde edilir. 

3.4.3. Sektörde Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar: 

Bu sektörde bir kamu iktisadi teşekkülü olan ETİBANK faaliyet göstermektedir. 5.5 yıllık 

kalkınma planında isimleri geçen K. Göknur, Atabay ve Kisman firmaları ise üretimi tamamen 

durdurmuşlardır. 

51 




52



53


3.4.4. Mevcut Kapasiteler ve Kullanım Alanları: 

Ana mallar itibari ile mevcut kapasite durumu Tablo 21'de gösterilmiştir. 

3.4.5. Üretim Miktar ve Değerleri: 

1987-1993 yılları yurtiçi üretim miktarları Tablo 22'de verilmiştir. 

TABLO 21. Bor cevherleri sektöründe kurulu kapasite durumu 

Sıra No Ana Mal Kapasite Kapasite 

Birimi 

1993 

(1) (2) (3) (4) 

1. Emet Kolemanit İşl. 

Mües. Müdürlüğü 

2. Bigadiç Madenleri İşl. 

Mües. Müdürlüğü 

3. Kestelek Bor 

Madenleri 

İşl. Mües.Müdürlüğü 

2. Kırka Boraks 

1.Kolemanit Cevheri 

2.Kolemanit Konsantresi 

3. Kolemanit+Uleksit Cevher 

4. Kolemanit+Uleksit 

Konsantresi 

1. Kolemanit Cevheri 

2. Kolemanit 

Parça+Konsantresi 

1.Tinkal Cevheri 

54 

Ton/yıl 

Ton/yıl 

1.080.000 

500.000 

Ton/yıl 600.000 

400.000 

Ton/yıl 90.000 

54.000 

Ton/yıl 1.180.000 

İşlt. Mües.Müdürlüğü 2. Tinkal Konsantresi 

800.000 

TOPLAM Ton/yıl 2.950.000 

1.754.000 



Sıra No Ana Mallar 

TABLO 22. Yurtiçi üretim miktarları 

1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) 

BOR 

CEVHERLERİ 

1 EMET Hisarcık 

Kolemanit 

Espey 

Kolemanit 

2 BİGADİÇ 

Kolemanit 

Üleksit 

3 KESTELEK 

Kolemanit 

4 KIRKA Tinkal 

Konsantre 

BOR 

CEVHERLERİ 

TOPLAMI 

248.700 

65.000 

96.040 

118.220 

346.020 

78.360 

127.300 

165.117 

314.500 

54.730 

154.200 

119.100 

55 

306.760 

66.540 

154.950 

129.000 

279.000 

62.400 

137.050 

129.400 

116.100 

53.140 

143.100 

135.000 

207.000 

54.600 

163.900 

171.000 

55.040 35.805 46.048 43.341 25.037 21.545 25.000 

430.000 495.000 485.000 552.000 577.000 590.000 620.000 

1.013.000 1.247.602 1.173.578 1.252.591 1.209.887 1.058.885 1.241.500 



3.5. Dış Ticaret 

3.5.1. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler 

Bor cevherleri sektörü ihracatında kaynak kullanım destekleme pirimi 1988 yılı Kasım'ından 

itibaren kalkmıştır. Destekleme ve istikrar fonu ödemesi ise bu sektör ihracatında söz konusu 

değildir. 

3.5.2. İthalat-İhracat 

İthalat 

Ülkemizin cevher, konsantre veya rafine olarak herhangi bir bor ürünü ithalatı yoktur. Türkiye 

bor üretimi, yurt içi talebi fazlasıyla karşıladığından büyük bir kısmı ihraç edilmektedir. 

İhracat 

Dünyanın en büyük ve en iyi evsafta bor rezervlerine sahip olan, büyük bir iç tüketiminin 

olmamasına rağmen A.B.D.'den sonra en fazla bor üretimini gerçekleştiren ülkemiz satılabilir 

bor madeni üretiminin % 80-85'ini, rafine bor ürünlerinin ise % 60-70'ini ihraç etmektedir. 

Ülkemizin toplam bor satışlarında ürün cinslerine göre iç ve dış satışlarının payları Tablo 23'de 

verilmiştir. Buradan da anlaşılacağı gibi ülkemiz bor üretimi, ihracata yöneliktir. Ülkemiz toplam 

maden ihracatından elde edilen döviz gelirlerinde, bor ihracat gelirlerinin payı ortalama yaklaşık 

% 50 iken Türkiye genel ihracatında maden ihracatının payı yaklaşık % 4, bor ihracat gelirlerinin 

payı ise yaklaşık olarak % 2'dir. 

3.5.3. Fiyatlar 

Dünya bor madenleri üretimi ve pazarında önemli bir yere sahip olan ve üretiminin büyük bir 

kısmını ihraç eden Türkiye, dünya pazarlarındaki payını korumak pazarın istikrarını bozmamak 

ve tüketicinin güveninin devamlılığı için 1983-1993 yıllarında bor cevheri ve rafine bor 

ürünlerinin fiyatlarında önemli bir değişiklik yapmamıştır. 

56 



Bor Cevherleri Fiyatları ve Bor Bileşikleri Fiyat İlişkisi 

Dünya bor madenleri pazarında ürünün kalitesi, ekonomikliliği ve bolluğu nedeni ile tüketiciler 

tarafından tercih edilen Türk bor madenlerinin üretim ve pazarlaması Etibank tarafından 

yürütülmekte olup dünya bor madenleri pazarında Türkiye bir monopol oluşturmuştur. 

Türkiye'nin bor madenleri pazarında pay ve talebini artırmak amacı ile satış fiyatlarını 

düşürmesi durumunda kısa vadede Türkiye'nin bor cevherlerine olan talep artacaktır. Ancak 

rafine bor üretiminde girdi olarak kullanılan bor cevherlerinin düşen fiyatları rafine borların 

üretim maliyetleri ve satış fiyatlarını da düşürecektir. Dolayısı ile rafine borların düşen fiyatları 

nihai ürün imalatında girdi olarak kullanılan bor cevheri yerine rafine bor ürünlerinin kullanımına 

olan talebide artırabilir. 

Diğer taraftan bor madeni satış fiyatlarının ani artışı kısa dönemde talebi düşürmeyebilir ancak 

kısa ve orta vadede rafine borlarında satış ve üretim maliyetlerini artıracağı için uzun vadede 

nihai ürünlerin imalatında borun girdi olarak kullanıldığı sanayilerin teknolojilerini geliştirerek 

borun kullanımını azaltacak veya tamamen ortadan kaldıracak yeni maddelerin artırılmasına 

veya bulunmasına sebep olabilir. 

Etibank borlarının satış fiyatları, dünya piyasa fiyatları paralelinde; 

- Sevk ülkesi, sevk miktarı 

- Müşteri cinsine, nihai tüketici, aracı firma, rafine bor üreticisi, veya rakip firma olup olmadığına 

göre, 

- Alıcı ve pazarla uzun vadeli ilişkiler göz önüne alınarak, 

- Birbirine komşu veya yakın ülkelere sevk edilen Etibank ürünlerinin fiyatlarının, birbirleri ile 

rekabet etmesini ve bu ülkelerde birbirlerine Etibank ürünlerinin kaymasını önleyecek şekilde, 

- Alıcıya veya nihai tüketiciye ulaşım ve taşıma masrafları, Rakip ülke ve firmaların fiyatları gibi 

bir çok fiyat belirleyici unsurlar göz önüne alarak tesbit edilmektedir. 

Etibank'ın Satış Yaptığı Alıcı Çeşitleri 

- Sadece nihai tüketici (büyük) 

- Sadece nihai tüketici (küçük) 

- Nihai tüketici ve rafine bor üreticisi, 

- Nihai tüketici ve bor pazarlayıcısı, 

- Rafine bor üreticisi ve pazarlayıcısı, 

57 



- Dünya madenlerini pazarlıyan çok uluslu borsa firmaları, 

- Yabancı ülke temsilci ve satış acentaları, 

- Aracı firmalar (Yabancı ve Yerli), 

- Doğu bloku ithalat kuruluşları, 

- Pazarlama, depolama, dağıtım, torbalama, yatırım ve benzeri amaçlarla dünyanın belirli 

merkezlerinde kurulu yabancı ortaklıklardır. 

Etibank'ın dünya pazarlarına bor madenlerini satış şekli FOB Bandırma dökme olarak akreditif 

veya vesaik mukabili şeklindedir. 

Rafine bor ürünlerini satış şekli ise FOB Bandırma, C&F veya CIF boşaltma limanı, polietilen, 

polipropilen veya kağıt 50 Kg'lık torbalarda veya 1 tonluk jumbo torbalarda ambalajlı akredatif 

veya vesaik mukabili ödeme şeklindedir. 

3.6. İstihdam 

İstihdam durumu daha önceki yıllarda da belirli dalgalanmalara rağmen oldukça kararlı 

olmuştur. Türkiye'de mevcut genel istihdam baskısının bu sektörde de kendini belli ettiği 

düşünülebilir isede, gerçek iş gücü ihtiyacı, mevcut istihdam durumuna yakındır. Halen 

uygulanmakta olan teknolojiler kesikli proses tarzında olduğundan ve üç vardiya çalışıldığından 

rakamlar makuldür. bundan sonra, sürekli proses tarzı ile kurulacak tesisler olursa, otomasyon 

sistemleri nedeniyle daha düşük istihdamı gerektirecektir. Sektördeki istihdam durumu Tablo 

24'de gösterilmiştir. 

3.7. Çevre Sorunları 

İnsan, besinlerle günde 10-20 mg bor alır. bu miktar çoğunlukla sebze ve meyvalardan gelir. 

İçme sularında ise en fazla 20 mg/lt (20 ppm) bor olabilir. 

Sulama sularında bor miktarının 4 ppm'nin üzerine çıkması, bitkilerin bir çoğuna zararlı olduğu 

kabul edilmektedir. Bitkilerin bordan zarar gördüğü, yaprakların kenardan ortaya doğru 

kıvrılması ile gözlenir. Bu durumda kireçle gübreleme zararı azaltır. Denizlerde ortalam 4-6 

ppm'e kadar olan borun deniz hayvanlarını etkilemediği saptanmıştır. Açık arazide bırakılan 

borik asit ve bor bileşiklerinin şlamları yağmur ile yıkanarak bor kalıntılarını kaybettiğinden, 

zamanla bir bor birikmesi ve çevre kirliliği yaratmasından korkulmaz. 

58 



TABLO 23. İhracat miktarları (bor cevheri ve konsantre için) 

Sıra No Ana Mallar 

1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) 

BOR CEVHERLERİ 

120.000 

99.947 

168.908 

142.463 

209.670 

218.468 

184.474 

1 EMET Hisarcık Kolemanit 

50.500 

43.469 

55.900 

26.850 

46.675 

61.770 

52.750 

Espey Kolemanit 

120.000 

136.053 

97.750 

142.910 

178.441 

168.020 

139.590 

110.000 

118.385 

117.420 

99.970 

123.820 

145.525 

89.100 

2 BİGADİC Kolemanit 

Üleksit 

3 KESTELEK Kolemanit 38.384 46.985 50.852 33.585 20.500 19.460 20.000 

4 KIRKA Tinkal Konsantre 200.908 202.042 206.493 235.840 196.076 186.835 208.000 

BOR CEVHERLERİ TOPLAMI 705.206 842.810 815.951 681.618 656.554 604.149 628.500 

TABLO 24. Bor cevheri üreten müesseselerin istihdam durumu 

TOPLAM 

KIRKA 

KESTELEK 

BiGADİÇ 

EMET 

1993 YILI 

SONU İSTİHDAMI 

Memur Personel 

180 

65 

29 

59 

27 

Teknik 

246 

107 

30 

48 

61 

İdari 

426 

172 

59 

107 

88 

Toplam 

İşçi 426 1.069 288 723 2.056 

Genel Toplam 514 1.176 347 895 2.932 


59


4. MEVCUT DURUMUN DEĞERLENDİRİLMESİ 

4.1. Altıncı Plan Dönemindeki Gelişmeler 

Türkiye'deki bor madenlerinin kamulaştırlması ile başlayan Etibank'ın bor üretim ve pazarlama 

faaliyetleri neticesinde Türkiye önemli ve güçlü bir kaynak ve rakip olarak dünya pazarında 

yerini almıştır. Bor madenlerinin kamulaştırılmasıve devletin sermayesi ile güçlenen ve büyüyen 

Etibank faaliyetleri Türkiye'ye bor konusunda oldukça önemli bir üretim ve pazarlama tecrübesi 

kazandırmıştır. Pazarlama faaliyetlerinin etkinliği ve geliştirilmesi konusunda gerekli alt yapı 

yurt içinde tamamlanmış, büyük kapasitelere sahip yükleme, depolama ve ambalajlama tesisleri 

kurulmuş, üretim tesisleri ile yükleme ve stoklama yerleri arasında modern, en ekonomik ve 

seri taşıma ağı kurulmuştur. 

Etibank'ın burs vererek eğitim için yurt dışına gönderdiği teknik ve idari kadroları ile ve 

madencilik, kimya, metalurji, pazarlama ve mühendislik konularında önemli bir bilgi birikimi ve 

tecrübe kazanılmıştır. Resmi bir kuruluş olarak istikrarlı ve planlı bir üretim, satış, fiyat ve 

pazarlama politikası izleyerek Etibank bor pazarındaki büyük tüketici firmaların güvenini 

kazanmıştır. 

Diğer taraftan rafine borlarda üretimini arttırmak için yaptığı yeni yatırımları değerlendirebilmek, 

dünya bor pazaarlarındaki payını arttırabilmek, pazara daha yakın olabilmek, küçük tüketiciye 

daha etkili ve ekonomik şekilde ulaşabilmek ve hizmet verebilmek amacı ile Etibank en büyük 

pazarı olan Avrupa'da yabancı ortaklarla pazarlama ve yatırım firmaları kurmaya başlamıştır. 

1983 yılında İskandinav ülkelerinde Etibank ürünlerinin pazarlaması ve dağıtım amacıyla 

kurulan ve Finlandiya'da faaliyete geçen Etibank Outokumpu ortaklığı Etiproducts pazarlama 

firması kanalıyla İskandinav ülkelerine yapılan bor ihracatı 500.000 dolardan 4 yılda 7,5 milyon 

dolara çıkmıştır. Aynı şekilde Etibank 1984'de Luksemburg'da 5 yabancı firma ile Etimine adlı 

yeni bir pazarlama ve yatırım ortaklığı kurmuştur. Bu firma etibank borlarının B.Avrupa'da 

dağıtımı, stoklaması, torbalaması, tasnif edilmesi gibi pazarlama faaliyetleri konularında 

hizmetler verip, B.Avrupa ülkelerinde kendi organizasyonunu kurarak, kendi satış kadrosu ile 

B.Avrupa'daki ortak ve küçük tüketiciye daha etkili bir şekilde ulaşabileceklerdir. Etimine 

faaliyete girdiği 1984 yılından itibaren 10 milyon dolar olan bor cevheri ve bor bileşiği satışlarını 

1987'de 20 milyon dolara yükseltilmiştir. 

60 



4.2. Sorunlar 

Türkiye'de bor rezervi bakımından bir sorun yoktur. Yeni tamamlanan tesisler ile 90'lı yılların ilk 

yarısında üretim açısından darboğaz beklenmemektedir. Bor ürünleri üreten tesisler de 

dünyadaki talebe göre üretim yapmaktadır. Yeni işletmeye alınan tesislerde istenen ürün 

kalitesini tutturma ve kapasiteyi arttırma çalışmalarına devam edilmektedir. Karşılaşılan 

sorunlar zaman içinde çözülmeye çalışılmaktadır. Ancak rakip firmaların yapısına uygun bir 

yapı Türkiye'de kurulmalı ve ürün spektrumundaki eksiklikler tamamlanmalıdır. 

Dünya çapında iyi bir pazar ağı kurulmalıdır. Etibank zaten son zamanlarda Avrupa'da yabancı 

ortaklarla pazarlama ve yatırım firmaları kurmaya başlamıştır. Dünya bor pazarında en önemli 

husus ürünlerin çeşitli boyutlarda tüketim yapan ve değişik şekillerde ürün talep eden tüketiciye 

en etken ve en ekonomik olarak dağıtımıdır. 

Endüstriyel tüketici için öncelikler ve ihtiyaçlar ferdi tüketicilerinkinden daha farklıdır. 

Endüstriyel üretici tüketiminde girdi olarak kullanıldığı bir ürünün kendisine en ekonomik ve 

düşük maliyette mal olmasını talep ederken girdi olarak kullandığı ürünün verimliliği, kalitesi ve 

özellikleri konusunda daha bilinçli olup üretimin sürekliliği için kaynağın devamlılığına, 

güvenirliliğine, istikrarlılığına ve minimum stokla girdi ürünün ihtiyaç anında kendisine en 

ekonomik ve süratli şekilde zamanında ulaşmasına ve ödemesine önem verir. 

Buna göre pazarlamanın 4 önemli unsuru fiyat, ürün, tanıtım ve dağıtım unsurları yanında 

endüstriyel tüketicinin ihtiyaçlarına zamanında cevap verebilmek ve pazara yakın olabilmek için 

özellikle en önemli faktör pazardaki dağıtım ağının etkinliği ve organizasyonudur. 

A.B.D.'nin en büyük bor üreticisi olan U.S. Borax firması Avrupa'ya ihraç ettiği bor ürünlerinin 

Avrupa dağıtımının büyük bir kısmını Rotterdam Bottek'deki depolama, stoklama dağıtım 

merkezinden gerçekleştirmektedir. U.S. Borax'ın üyesi olduğu R.T.Z. grubunun R.T.Z. Borax 

Ltd., U.S. Borax'ın Avrupa'daki pazarlama faaliyetlerinden sorumludur. 

Dünya bor pazarında Türkiye'nin en büyük rakiplerinden olan A.B.D. ve Avrupa Orijinli firmalar 

içinde U.S. Borax, üyesi olduğu çok uluslu şirketler grubu R.T.Z.'nin dünyanın çeşitli ülkelerinde 

ve bölgelerindeki dağıtım ağından faydalanmaktadır. 

61 



U.S. Borax Avrupa pazarı için Hollanda'ya sevk ettiği ürününü bu ülkede depolayıp müşteri 

talebine göre hazırlayarak çeşitli Avrupa ülkelerine yine o ülkelerde kurduğu pazarlama 

teşkilatları ile demir, kara veya deniz yoluyla sevk edilmektedir. Bu amaçla U.S. Borax 

Avrupa'da ve dünyanın bir çok yerinde dağıtım merkezleri kurmuştur. Çeşitli yerlerde ortak 

olduğu pazarlama firmaları veya pazar potansiyeli olan ülkelerde açtığı büroları veya kendi 

pazarlama ve dağıtım organizasyonları ile pazara yakın olmakta, o pazardaki tüketicilerin talep 

ve ihtiyaçlarını en iyi şekilde saptayıp tüketicilere en etken ve verimli bir şekilde mal ve hizmet 

verebilmektedir. Ayrıca, U.S. Borax potansiyel bir pazar olarak gördüğü bölgelerde kendi 

ürününün girdi olarak kullanılabileceği üretim yatırımlarını ve faaliyetlerini teşvik etmekte, kredi 

yardımı sağlamakta, ortak olmakta, know how ve üretim teknolojisi kullandırmaktadır. 

Müşterilerine çeşitli vadeli ödeme şekilleri gibi opsiyonlarla mali kolaylıklar sağlamaktadır. 

Firma sürekli teknik araştırma ve geliştirme programları ile ürünlerini çeşitlendirip geliştirmekte, 

borların yeni kullanım alanlarının bulunmasına ve tüketiminin artırılmasına çaba 

göstermektedir. 

Borların girdi olarak kullanıldığı nihai ürün imalatçılarına yeni ve değişik üretim metotları 

göstererek veya kullanımda karşılaştıkları problemleri çözmelerine yardımcı olarak teknik 

yardım vermektedirler. Pazara yakın olarak küçük tüketicilerin mümkün olduğu kadar çoğuna 

ulaşmaya çalışmaktadırlar. 

4.3. Dünyadaki Durum ve Diğer Ülkelerle Kıyaslama 

ÜRETİM: 

Rafine bor ürünlerinde görülen talep artışının açıklaması, gelişen teknolojiye paralel endüstriyel 

gelişmeler ve yeni tüketim merkezlerinin ortaya çokması şeklinde yapılabilr. 

Zengin bor yataklarına sahip A.B.D. ve Türkiye ihraç pazarı olarak, kendilerine bor mineralleri 

üreticisi olmayıp büyük tüketici durumunda bulunan bor ticaretinin yoğun olduğu pazarı, Batı 

Avrupayı seçmişlerdir. Bunun doğal sonucu olarakta Batı Avrupa'da A.B.D. ve Türkiye rekabeti 

doğmuştur. Bu nedenle de Türkiye pazara daha çok ürün çeşidiyle girmek için bor ürünleri tesisi 

yapımına hız vermiş, 1984'de Kırka Bor Tesisleri, 1987'de de II. Borik Asit Tesisi tamamlanarak 

üretime başlamıştır. Dolayısıyla Türkiye Avrupa pazarına çeşitli bor ürünleri ile girme imkanı 

bulmuştur. 

62 



Doğu bloku ülkeleri bor ürünleri ticareti, üretimlerini kendi bünyelerinde tükettikleri için bir önem 

taşımamakta ve aynı zamanda da bu ülkelere ait yeterli bilgi bulunmamaktadır. 

Türkiye'nin gelecekteki bor türevleri politikasını yönlendirmesi açısından Batı Avrupa pazarının 

bugünkü üretim ve tüketim anotomisi ile beklenen değişimleri incelemek yararlı olacaktır. Aynı 

şekilde dünya ticaretinde önemli yer tutan bor mineralleri ve rafine ürünleri üretiminde ve 

tüketiminde başta giden A.B.D. pazarınında incelenmesi gerekmektedir. Batı Avrupa'da ise bor 

üretimi rafine ürün şeklindedir. Batı Avrupa hammadde ihtiyacını, (Na bazlılar için) A.B.D.'den 

Razorit 46, Türkiye'den Tinkal ithal ederek, (Ca bazlılar için) Türkiye'den kolemanit ithal ederek 

karşılamaktadır. Batı Avrupa rafine bor üretimi % sırası ile sodyum perporat, sodyum borat ve 

borik asittir. Sodyum perborat üretim ve tüketiminde piyasa etkinliği Interox ve Degussa grubu 

firmalarındandır. Yine batı Avrupa'da borik asit üretiminde etkin grup BCL'dir. İtalya'da bir 

devlet kuruluşu olan Larderello ile Yugoslavya'da bir devlet kuruluşu olan General Export borik 

asit üretiminde söz sahibi firmalarıdır. 

Dağılan Sovyet Cumhuriyetlerindeki üretim ve tüketim miltarları kesin rakamları bilinmektedir. 

Romanya ve Bulgaristan'da ise iç tüketimleri oranında boraks ve borik asit üretimi 

yapılmaktadır. 

TÜKETİM: 

1978-1982 yılları arasında dünya bor üretimi % 13.8 düşüş kaydederken, dünya bor üretiminin 

% 30-35'inin gerçekleştiği A.B.D. pazarında % 36 düşüş göstermiştir. 

1970'li yılların sonlarında 80'lerin başında dünya bor üretimindeki büyük kapasite artışları, 

dünya ekonomik krizinden dolayı düşen talep, zayıf pazara fazla mal arz edilmesine sebep 

olmuştur. Bor üreticilerinin büyük stokları tüketimde artan taleple birlikte 1984-1985 yılında 

eritilmiştir. 

Dünya bor tüketiminde talep, 1980-1982 yılları arasında bir düşüş, 1983-1984 yıllarında ise 

batılı ülkelerin düzelen ekonomileriyle birlikte % 10'luk bir artış göstererek 1984'de 2,46 milyon 

tona ulaşmıştır. 

63 



Ancak beklentilerin aksine 1985 dünya bor tüketimi % 5'lik bir düşüş ile 2, 34 milyon ton 

(958.000 ton B2O3 ), 1986'da ise bor tüketiminde talep 1985'e göre % 1 artarak 2,36 milyon ton 

(972.000 ton B2O3 ) olarak gerçekleşmiştir. Tahminlaer 2000'li yıllarda bor tüketiminin 1,42 

milyon tonB2O3 olacağı yönündedir (Kaynak, Roskill 1993, The Economics of Boron). 

Toplam dünya B2O3 talebinin % 30-45'i A.B.D. içinde tüketilmektedir. A.B.D. toplam üretiminin 

% 45-50'sini tüketim fazlası olarak yurt dışına satmaktadır. A.B.D.'nin toplam dünya B2O3 talebindeki yurt dışı ticaretinin payı % 20-35'dir. 

Toplam dünya B2O3 talebinin yaklaşık 450-500 bin tonu; (% 45-50'si) Batı Avraupa'da 

tüketilmekte, kendi ihtiyaçlarının 20-25 bin tonu (% 5) ile dış ticaret yapılmaktadır. B.Avrupa'nın 

toplam yıllık dünya B2O3 talebindeki dış ticaretinin payı % 2-3'tür. 

Japonya yıllık toplam dünya B2O3 talebinin 60-65 bin tonunu, (% 6'sını) tüketmekte ve dış 

ticaretini yapmamaktadır. 

Yıllık dünya B2O3 talebinin geriye kalan % 15-20'lik kısmı ise diğer dünya ülkeleri tarafından 


5. YEDİNCİ PLAN DÖNEMİNDE BEKLENEN GELİŞMELER VE ÖNERİLER 

5.1. Projeksiyonlar 

Bu sektörde uygulanacak genel politika mamül ürünlerimize rakip olan ham cevher ihracatı 

yerine mamül madde ihracatını sağlamaktır. Hammadde ihracatı bu maddeleri işleyen 

fabrikaların yurt dışında kurulmasına neden olduğundan mamül madde ihracatımızı 

engelemektedir. Emaye ve cam endüstrileri gibi direkt kullanan tüketicilere yapılan satışlar 

dışında tinkal ve kolemanit ihracatı kademeli olarak kesilir veya hammadde fiyatı yükseltilirken 

bor ürünleri yapan fabrikaların işletmeye alınmasına hız vermek, Avrupa'daki bor ürünleri 

kullanan tesislerin ikame maddeleri aramalarına neden olmamak açısından son derece 

önemlidir. 

Batı Avrupa piyasasında Borax Consolidated Ltd. ile rekabet edebilmek için bol ve 

çeşitli ürün ile pazara girmek gereklidir. Ayrıca bu ürünleri üreten tesislerin fiyat 

açısından da BCL ile rekabet edebilmeleri, maliyetlerin düşük olmasına, bu da 

64 



fabrikaların büyük kapasiteli ve süratlı üretim yapabilecek şekilde ve hızla kurulmalarına 

bağlıdır. 

5.1.1. Talep Projeksiyonu 

Bor madenlerinde yurt içi talebin artmasını etkileyen en önemli husus halen çalışan fakat tam 

kapasiteye ulaşmamış olan rafine bor tesislerindeki üretim artışlarına paralel hammadde talebi 

ve devreye alınacak olan rafine bor tesislerinin hammadde ihtiyaçlarıdır. Bor madeni iç talep 

projeksiyonu 

edilmemiştir. 

hazırlanırken Rafine Bor Tesislerinde kullanılacak cevher hesaba dahil 

Bor madenleri tüketiminin rafine bor üretimi dışında en yüksek olduğu metalurji sektöründe 

Türkiye'nin demir-çelik endüstrisindeki üretim artışları ile doğru orantılı olarak kolemanit 

üretiminin artması beklenmektedir. 

Seramik sanayinde kolemanit tüketiminin, bu sektördeki hızlı gelişmeler çerçevesinde arttığı 

gözlenmektedir. 

Dünya endüstrilerinde enerji tasarımına yönelik hafif malzemelerin, ısıya dayanıklı 

malzemelerin ve tecrit malzemelerinin üretim ve taleplerinin artması, Türkiye'de de bu 

malzemelerin üretilmesine ve üretimlerinin artmasına sebep olmuş olup, cam yünü ve cam 

elyafı üretimi tinkal tüketimini ve üleksit kullanımını etkilemektedir. 

Yurt içi bor madeni talebinin 1995 yılında 13.000 tona 2004 yılında ise 17.000 tona çıkacağı 

tahmin edilmektedir. 

Rafine bor ürünleri tüketiminin en fazla olduğu deterjan sanayinde üretim ve fiyat şartları müsait 

olduğu takdirde sodyum perborat tüketiminin toplam rafine bor tüketimindeki payını 

koruyabileceğini söyleyebiliriz. 

Seramik sanayiinde ve inşaat sektöründeki gelişmelerin paralelinde B.dekahidrat tüketiminin 

önümüzdeki yıllarda artmaya devam edeceği beklenmektedir. 

Cam sanayinde ısıya dayanıklı cam ve özel cam üretimlerinin artışı B.Pentahidratın tüketimini 

artırmaktadır. 

65 



5.1.2. Üretim Projeksiyonu 

Toplam talebin yurt içi üretimle karşılanması düşünülmüş, ancak tesislerin de % 100 kapasite 

ile çalışcağı varsayımı ile üretim hedefleri saptanmıştır. 

1988-1995 yılları arasındaki üretim çalışmaları, devreye giren rafine bor tesislerinin tam 

kapasite devreye girmesine yöneliktir. 1995-2004 yılları için yapılacak planlarda dünya 

talebindeki gelişmeler gözönüne alınacaktır. 2004 yılı için hazırlanan ihracat 

projeksiyonlarından yola çıkıldığında üretim için 4 hedef alternatifi görülmektedir. (Tablo 26) 

Alternatif 1'de; üretim 1995 yılındaki seviyesinde kalmaktadır. 

Alternatif 2'de; Müessese içinde gerçekleşebilecek küçük yatırımlarla tesis kapasitesinin % 1,5- 

2 üzerinde bir üretim sağlanır. 

Alternatif 3'de 1995 yılından itibaren yatırım tutarı nisbeten düşük olan konsantratör tevsi 

yatırımlarıyla 1 milyon ton B2O3 civarında kalacağı tahmin edilen dünya tüketiminin % 50'sinin 

Türkiye tarafından karşılanması hedeflenmiştir. 

Alternatif 4'de ise 2004 yılında 1.5. milyon tonun üzerine çokacağı kabul edilen dünya 

tüketiminin % 50'sine tekabül eden 756.500 ton B2O3'ün Türkiye'de üretileceği, bor madeni 

arzının 450.000 tona ( B2O3 ), rafine bor arzının ise 306.500 tona ( B2O3 ) çıkacağı 

varsayılmıştır. 

Seçilmiş olan hedefler hammadde, enerji ve iş gücü açılarından tutarlıdır. Yatırımların 

finansman sorunlarıyla karşılaşmaması halinde bu hedeflere ulaşabilir. 

66 



TABLO 25. Toplam bor iç talep projeksiyonu (1.000 ton) 

Ürün 1988 1989 1990 1991 

YILLAR 

1992 1993 1994 1995 2004 

RAFİNE B. 

RAFİNE B. ( B2O3 ) 

B.CEVHERİ 

B.CEVHERİ (B 2O3 ) 

TOPLAM İÇ TÜKETİMİ 

TOPLAM ( B2O3 ) 


25,00 

7,72 

22,50 

8,21 

15,93 

29,70 

9,97 

30,00 

10,94 

20,91 

29,70 

9,97 

30,00 

10,94 

20,91 

30,70 

10,43 

30,00 

10,94 

21,37 

67 

33,00 

11,46 

30,00 

10,94 

22,40 

34,00 

11,82 

32,00 

11,75 

23,57 

35,00 

12,28 

32,00 

11,75 

24,03 

36,00 

12,74 

35,00 

12,96 

TABLO 26. 2004 yılı için üretim hedefleri (1000 ton B 2 O 3 ) 

Ürün ALTERNATİFLER 

Cinsi 1 2 3 4 

25,70 

Rafine Bor 194,4 197,3 197,3 306,5 

Bor Cevheri 198,7 202,7 317,7 450,0 

Toplam 393,1 400,0 515,0 756,5 

5.1.3. İhracat Projeksiyonu 

47,00 

15,64 

45,00 

16,99 

Etibank tarafından 1988-1995 yılları arasında gerçekleştirilmesi planlanan ihracatla ilgili 

rakamlar incelendiğinde iki husus göze çarpmaktadır. 

1. Toplam ihracat miktarında (B 2 O 3 bazında ) artış görülmemektedir. 

2. Bor madeni ihracatı azalırken, rafine bor ürünleri ihracatı büyük oranda artmaktadır. Bu 

gelişmeye paralel olarak ihracat gelirleri % 50 artarak 230 milyon $'a (86 fiyatları ile) çokması 

beklenmektedir. 1995-2004 yılları için kesin bir strateji saptanmamış olmamakla birlikte 

ihracatda aşağıdaki özetlenen gelişmeler olabilir: (Tablo 27) 

a) Yeni tesisler devreye girmediği ve üretim sabit kaldığı takdirde artan iç talep, ihracatın 

düşmesine sebep olacaktır. 

b) Küçük yatırımlarla tesislerin kuruluş kapasiteleri üzerinde çalışması sağlanır, ihracat aynı 

seviyede kalır. 

c) Küçük yatırımlarla rafine bor tesislerinin kuruluş kapasiteleri üzerind çalışması ve iç talep 

artışını karşılayarak rafine bor ihracatının sabit tutulması sağlanır. Yani konsantratör 

yatırımlarıyla maden ihracatı artırılır. 

d) Yeni rafine bor ve konsantratör yatırımlarıyla da % 50 pazar payı hedeflenir. 

160.000 ton/yıl boraks pentahidrat, 60.000 Ton/yıl susuz boraks ve 17.000 Ton/yıl boraks 

dekahidrat kapasiteli Kırka Bor Türevleri tesisi 1984 yılında, 100.000 Ton/yıl kapasiteli II. Borik 

Asit tesisi de 1987 yılında işletmeye alınmıştır. Kapasite tutturma çalışmalarına devam 

edilmektedir. 

Buna göre ihracat projeksiyonu Tablo 28'de verilmiştir. 

32,63 



TABLO 27. 2004 yılı için ihracat projeksiyonu (1.000 ton B 2 O 3 ) 

1 2 3 4 

Dünya Bor Talebi 1.030,0 1.030,0 1.030,0 1.030,0 

İç Talep Bor Madeni 

Rafine Bor 

181,7 

178,8 

68 

185,7 

185,7 

300,7 

181,7 

433,0 

290,0 

Türkiye'nin Bor Arzı 393,1 400,0 515,0 756,3 

Türkiye'nin Pazar Payı % 38 % 39 % 50 % 50 

TABLO 28. Türkiye'nin toplam bor ihracatının projeksiyonu 

ÜRÜN 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 

B.CEVHERİ 

B.CEVHERİ (B 2 O 3 ) 

686 

271,4 

RAFİNE BOR(B 2 O 3 ) 120,5 

57,2 

TOPLAM İHRACAT (B 2 O 3 ) 806,5 


5.1.4. İthalat Projeksiyonu 

328,6 

653 

261,9 

222,8 

110,19 

875,8 

372,1 

571 

238,3 

274,8 

138,6 

845,8 

376,9 

Bor bileşikleri sektöründe ürün ithalatı sözkonusu değildir. Ancak sodyum perporat üretiminde 

hammadde olarak kullanılan hidrojen peroksit Fransa'dan ithal edilmektedir. 

5.2. Teknolojik Alanda Beklenen Gelişmeler 

Türkiye'nin dünya pazarlarındaki rakibi A.B.D. firmalarıdır. Türkiye A.T.'ye tam üye olduğu 

takdirde, bor mineralleri ihtiyaçlarını A.B.D.'den karşılayan A.T. ülkeleri Türkiye'ye yönelecektir. 

Bu sektörde teknolojik değişiklik yakın vadede görülmemektedir. Ancak ülkemizin dünya 

pazarlarındaki payını daha da artırabilmesi için ürün çeşitlerini artırması, en az rakiplerimiz 

kadar kaliteli ve yeterli miktarda ürünler üretmesi ile mümkün olacaktır. 

429 

200,2 

289,3 

147,3 

718,3 

347,5 

424 

198,7 

307,5 

156,4 

731,5 

355,1 

414 

194,7 

316,5 

161,8 

730,5 

356,5 

414 

194,7 

316,0 

161,5 

730,0 

356,2 

404,0 

185,7 

350,0 

181,7 

754,0 

367,4 



Etibank'ın bu hedefe daha hızlı bir şekilde ulaşması için özel bir ihtisas biriminin oluşturulması 

gerekliliği ortaya çıkmıştır. İlk defa 1985 yılı Etibank yatırım programında yer alan "Bor 

Araştırma Merkezi" projesi için O.D.T.Ü.'ne fizibilite hazırlatılmış ve Eylül 1990'da alınan bir 

kararla bu yatırımı gerçekleştirmek amacıyla Perlit İşletmesinin İzmir Menderes'deki atıl 

binalarında faaliyeti sürdürmek üzere Bor Ürünleri Arşt. dairesi Başkanlığı kurulmuştur. 

Bor Araştırma Merkezi Faaliyetleri: 

Dünya bor rezervlerinin yaklaşık % 80'inin Türkiye ve A.B.D.'de toplanması ve büyüklük 

bakımından birbirinden farklı olmayan A.B.D. ve Batı Avrupa-Japonya olmak üzere iki büyük 

pazarın olması, bor konusunda sistematik ve detaylı pazar araştırmasının yapılmasını zorunlu 

kılmaktadır. Öte yandan veri azlığı, bilgi saklanması, rekabetin şiddetli ve bor bileşiklerinin az 

miktarlarda, fakat çok çeşitli ürünlerde kullanılıyor olması, pazar araştırma faaliyetlerinin 

önemini artırmaktadır. Proses araştırma çalışmaları da pazar payının artırılmasında önemli rol 

oynayacaktır. Maliyeti düşürme ve kaliteyi yükseltme, ürünlerin pazarlanmasını kolaylaştırırken, 

yeni ürün üretimi veya mevcut ürünlere yeni kullanım alanları sağlama çalışmaları da satış 

olanaklarını artıracaktır. 

Bor Araştırma Merkezi faaliyetlerini başlıca şu konularda yoğunlaştıracaktır: 

-Etibank'ın halen bor minerallerinin işletilmesini ve mamül şekle dönüştürülmesini sağlayan 

kırka, emet, Bigadic ve Bandırma tesislerinde ortaya çıkan günlük teknolojik problemlere çözüm 

getirmek ve tesislerdeki teknik elemanlara ışık tutmak, 

-Üretimi, verimi, kaliteyi artırmak ve maliyeti düşürmek yönünde mevcut üretim yöntemlerini 

geliştirmek, 

-Mevcut ürünler için yeni üretim yöntemleri araştırmak ve geliştirmek, 

-Piyasası olan ve olması muhtemel yeni bor bileşiklerini saptamak, 

-Mevcut bor ürünlerine yeni kullanım alanları bulmak, 

-Üretilen bor ürünlerinde kalite kontrolü yapmak, 

69 



-Bor cevherlerini işleyen tesislerin atıklarının yarattığı çevre sorunlarına çözüm getirmek, 

-Etibank'ın bor üretim tesislerinde çalışan teknik elemanların bor konusunda eğitilmesini ve bilgi 

birikimi oluşturmasını sağlamak, 

-Bor Araştırma Merkezi yatırım tamamlandığında 4 birimden oluşacaktır: 

1. Planlama Birimi 

1.1. Pazar Araştırma Birimi 

1.2. Ekonomik Analiz Birimi 

1.3. Enerji Analiz Birimi 

2. Temel Hizmetler Birimi 

2.1. Mineroloji ve Kristalografi Laboratuvarı 

2.2. Kimyasal Analiz Laboratuvarı 

3. Proses Araştırma ve Pilot Tesisler Birimi 

3.1. Cevher Hazırlama Laboratuvarı ve Pilot Tesisi 

3.2. Kimya Proses Laboratuvarı ve Pilot Tesisi 

3.3. Çevre Araştırma Laboratuvarı ve Pilot Tesisi 

4. Destek Hizmetler Birimi 

4.1. Bilgisayar Hizmetleri 

4.2. Dökümantasyon Merkezi, kütüphane 

4.3. Bakım-Onarım ve Kontrol Hizmetleri 

4.4. İdari İşler ve Muhasebe Hizmetleri 

KAYNAK: Etibank Vakfı Bülteni, Mayıs 1992 

Ayrıca ülkemiz geri kalmış ülkelere maden developmanı, cevher üretimi ve konsantratör tesisi 

kurmada her türlü teknik yardım ve know-how sağlayacak düzeydedir. Türk mühendislik ve 

taahhüt firmaları, Etibank'ın vereceği know-how ve teknik bilgiyle bu tesisleri kurabilecek 

durumdadırlar. 

70 



5.3. Yatırımlar 

Yatırımların uzun vadeli programa alınmasının nedeni, dünya bor mineralleri talebindeki artış 

eğilimlerinin gözönüne alınması ve dünya'da A.B.D. ile birlikte en önemli bor yataklarına sahip 

olan ülkemizin bor cevherlerinin değerlendirilemsi ve bor mineralleri pazarındaki yerini koruması 

ve güçlendirmesidir. 

Bugün elimizdeki veriler bor mineralleri üretiminin çok karlı olduğunu göstermektedir. Yeni 

yatırımlar dünya pazarındaki talep gelişimi ve finansman kaynaklarının elverdiği ölçüde 

gerçekleşecektir. Dünya piyasa durunmu gerektirdiği takdirde bu yatırımlardan bazılarının 

ertelenmesi veya bazılarının öne alınması sözkonusu olabileceği gibi, seçilen kapasitelerde 

değişiklikler de gündeme gelebilir. 

5.3.1. Devam Eden Yatırımlar 

Özel sektörde teşvik belgesi almış herhangi bir yetırım yoktur (Kaynak: DPT). 

Kamu kuruluşu olarak bor bileşikleri üreten kuruluş ise ETİBANK olup, kurulan yeni tesisler için 

teşvik belgesi alınmıştır (Tablo 29). 

71 



TABLO 29. Teşvik belgesi yatırımları (milyon TL.) 

Proje No Proje Adı Yeri İşin Başlama Proje Toplamı 

ve Bitiş 

Tarihi 

DIŞ TOPLAM 

85 C 11 

0020 

Araştırma Merkezi İzmir-Menderes 1985-1995 16785 48098 

85 C 11 

0110 

93 C 11 

0010 

93 C 14 

0130 

89 C 11 

0010 

91 C 11 

0080 

93 B 05 

0010 

90 B 05 

0050 

90 B 05 

0020 

92 B 05 

0020 

93 B 05 

0040 

92 C 11 

0010 

91 C 11 

0040 

91 C 11 

0090 

II. Sodyum Perporat 

Tesisi 

Yeni Hidrojen Peroksit 

Tes. 

Bandırma- 

BALIKESİR 

Bandırma- 

BALIKESİR 

Yeni Sülfirik Asit Tesisi Bandırma- 

BALIKESİR 

Ağıldere Atık Barajı Bandırma- 

BALIKESİR 

Monohidrat Üretimi Bandırma- 

BALIKESİR 

72 

1985-1993 11695 

1993-1993 1000 2000 

1993-1993 100 500 

1989-1994 28886 

1991-1994 22050 29100 

Kil Üretimi etüdü Bigadiç-BALIKESİR 1993-1993 200 1500 

Bigadiç Kolemanit Tevsi Bigadiç-BALIKESİR 1990-1993 1000 24140 

Simav Kapalı işletme 

Proj. 

Espey Konsa. Kapasite 

Art. 

Bigadiç-BALIKESİR 1990-1997 6500 25725 

Emet-KÜTAHYA 1992-1994 16000 

Espey Atik Goleti Emet-KÜTAHYA 1993-1995 9500 

Bor Türev. tes.Toz tutma Kırka-ESKİŞEHİR 1992-1993 1500 

Bor Türevleri Tesisi 

Tevsii 

Konsantre Atık. tinkal 

Kaz. 

KAYNAK:Etibank Yatırım Programı 

5.3.2.Planlanan Yatırımlar 

Proje Adı 

Kırka-ESKİŞEHİR 1991-1995 64420 160980 

Kırka-ESKİŞEHİR 1991-1994 1000 10750 

İşin Başlama ve 

Bitiş Tarihi 

Proje Toplamı 

DIŞ TOPLAM 

Susuz Borik Asit (5.000 Ton/yıl) 1992-1994 400 2500 

II.Sodyum Perb. (20.000 ton/yıl) 1990-1992 1400 8700 



5.3.3. Muhtemel Yatırım Konuları 

Türkiye'de üretilen 4 ana bor ürünü yanında o kadar büyük miktarda tüketilmeyen fakat 

değerleri yüksek olan borik oksit, fluoboratlar, bornitrür, borik asit esterleri, alkil-aril boranlar, 

baryum çinko metaborat gibi metal boratlar, sodyum borhidrür ve bunun gibi borhidrürler ve 

elementel bor gibi ürünlerinin üretilebilmesi için ileriye yönelik ön fizibilite çalışmalarının ve 

araştırmalarının yapılması teşvik edilmelidir. 

Pazarlama konusunda yeni ürünlerin üretimi, mevcut ürünlerin pazarlamasında da kolaylık 

sağlayacaktır. Bu nedenle ülkemizdeki hammaddeler ve yurt içi ve yurt dışı pazarlar gözönüne 

alındığında yukarıda da bahsetmiş olduğumuz ve aşağıda kullanım alanları da verilen yeni bor 

ürünleri üretimi için çalışmalar yapmak uygun görülmektedir. 

ÜRÜN KULLANIM ALANI 

Bor Oksit Cam ,Tekstil, metalurji, porselen, 

emaye, katalizör, indirgen, kozmetik, 

fotoğraf 

Fluoboratlar 

(Asit, Zn,K, NH4, Cd, Pb, Ni, Na..) Elektrokimya, kaplama, aluminyum 

Sodyum borhidrür İndirgen, beyazlatıcı, plastik, organik 

sentez 

Boratlar Kaynak, plastik, fotoğraf, çimento, 

(Ca, Al, Sb, Cu, Bi, Co, Sr, Sn, Cr,Ph, katalizör, cam, seramik, pigment, 

Cd,Mg,Mn,Ni) insektisid, herbisit,benzin katkı 

maddesi 

lehim, boya, antiseptik, cila ve yağ 

kurutma, yalıtım 

Potasyum boratlar Fotoğraf, çözücü, kaynak, lehim, cam, 

metalurji 

Meta boratlar (Ba, li, Fe, Ni) Boya, seramik, kaynak, lehim, eczacılık 

Amonyum boratlar Ateşe dayanıklılık, elektrik, kağıt, 

reçine, gübre 

Borürler Refrakter, indirgen, metalurji, seramik 

(Ca, Mg, Cr, Ti, Al) metaller, kesici aletler, lehim, iletken, 

elektrokimya,nükleer kalkan, 

73 



Bornitrür 

kompozitler 

Kesici,aşındırıcı aletler, kompozitler 

Borikasit esterleri Lehim, kaynak, polimer ve benzin katkı 

malzemeleri, hidrolik sıvı ve yağlar, 

yanma önleyici 

Alkil-aril boranlar Organik sentezleri polimerizasyon, 

katalizör, jet yakıtı katkı maddesi 

KAYNAK: TÜBİTAK- Marmara Araştırma Enstitüsü 

5.4. Yedinci Plan Dönemine İlişkin Beklentiler 

Türkiye'de bor rezervi bakımından bir sorun bulunmamaktadır. Yeni tamamlanan tesisler ile 

90'lı yılların ilk yarısında üretim açısından darboğaz beklenmemektedir. Ancak cevherlerin artan 

rafine bor üretiminde kullanılması nedeniyle bor madeni ihracatının düşmesi beklenmektedir. 

Dünya bor talebinde büyük artışlar görüldüğü takdirde 1990 dan itibaren başlamış ve 2004 

yılları arasında gerçekleştirilecek yeni rafine bor yatırımları ile ilgili çalışmalar yapılmalıdır. Bu 

çalışmalar sırasında Etibank, finansman durumu, dünya pazarındaki gelişmeler ve diğer 

faktörleri dikkate alarak organize olmalıdır. 

Bor ürünlerinin yaygın kullanımını sağlayacak konularla ilgili araştırmalar yaptırılmalıdır. 

Bor tüketim alanlarını tesbit ve yaygınlaştıracak, ayrıca mevcut tesislerin randımanını artıracak 

olan Bor Araştırma Merkezinin kuruluş faaliyetlerinin planladığı süre içerisinde tamamlanması 

için gerekli destek sürdürülmelidir. 

Bor mineralleri ve bor ürünleri için dünya çapında pazarlama ağı kurulmalıdır. 

Maliyet, navlun, ülkeler ve firmaların imkanları dikkate alınarak Etibank'ın rekabet imkanının 

olduğu ülke ve bölgeleri tesbit edecek çalışmalar yaptırılmalıdır. 

Dünya çapında bor tüketimini artıracak her türlü girişim ve teşvik desteklenmelidir. 

Dış pazarlarda fiyat dengesinin korunabilmesi için Türk menşeili bütün bor madeni ve rafine bor 

ürünlerinin tek organizasyon tarafından üretilmesi gereklidir. Farklı organizasyonlar tarafından 

değişik ürünler üretilmesi bile, bor ürünlerinin birbirlerini ikame etmeleri nedeniyle, Türk 

ürünlerinin birbiriyle rekabetine ve fiyatların düşmesine sebep olacaktır. Pazarlama 

çalışmalarında bu faktörün dikkate alınması gerekmektedir. 

74 



Türkiye, Avrupa pazarlarına yakınlığı, zengin ve iyi evsafta bor maden rezervleri, dikkatli ve 

istikrarlı bir pazarlama stratejisi ile maden ve rafine ürün ihracatını ve fiyatlarını dengeliyerek 

olağan bir fiyat rekabetinden avantajlı çıkabilir. 

Sektörün plan hedeflerine uygun olarak gelişmesi için, tesislerin tam kapasite ile üretim 

yapmasına, istenilen kalitede ürün eldesine ve ayrıca yatırımların zamanında bitirilmesine 

çalışılmalıdır. 

75 





TRONA 





1. GİRİŞ 

1.1. Tanım 

Trona, tabiatta doğal olarak bulunan soda minerallerinden en yaygın olarak bulunabilendir. 

Fakat trona çok kolay eridiği için tabiatta hiç mostra vermemekte ve genç Tersiyer havzalarında 

bulunabilmektedir. Oluşumu çok özel şartlar gerektiren trona yataklanmaları başka amaçla 

yapılan arama çalışmalarında tesadüfen ortaya çıkmaktadır. Tabiatta doğal olarak bulunan 

diğer soda mineralleri Tablo 1'de verilmiştir. 

TABLO 1. Doğal Soda Mineralleri 

Mineral Komposizyon Na 2 CO 3 % si 

Termonatrit (Monohidrat) Na 2 CO 3 .H 2 O 85.5 

Trona (Seskikarbonat) Na 2 CO 3 .NaHCO 3 .2H 2 O 70.4 

Nakolit (sodyumbikarbonat) NaHCO 3 63.1 

Bradleyit Na 2 PO 4 .MgCO 3 47.1 

Pirsonit Na 2 CO 3 .CaCO 3 .2H 2 O 43.8 

Northupit Na 2 CO 3 .NaCl.MgCO 3 40.6 

Tychit 2MgCO 3 .2NaCO 3 .Na 2 SO4 42.6 

Natron Na 2 CO 3 .10H 2 O 37.1 

Dawsonit NaAl (CO 3 ) (OH) 2 35.8 

Gaylusit NaCO 3 .CaCO 3 .5H 2 O 35.8 

Şortit Na 2 CO 3 .2CaCO 3 34.6 

Burkeit Na 2 CO 3 .2Na 2 SO4 27.2 

Hanksit 2Na 2 CO 3 .9Na 2 SO 4 .KCl 13.6 

(Bikarbonatlar, karbonata dönüştürülmüştür) 

Kaynak : USBM, Facts And Problems, 1985. 

Trona, monoklinal sistemde kristalleşen, doğal olarak oluşmuş hidrat sodyum seskikarbonatın 

(Na2CO3 .NaHCO3 .2H2O) saf olmayan şeklidir. Cevherin içerdiği organik maddeye bağlı olarak 

rengi kahverengiden koyu sarıya kadar değişir. Saf numunelerinde ise renk beyazdan şeffafa 

kadar değişmektedir. 

Tronanın sertliği; Mohs ölçeğine göre 2,5-3.0, yoğunluğu 2,17 gr/cm3'dür. Suda çözünür, 

asitte köpürür, ısının etkisi ile Na2CO3'e dönüşür. Saf trona % 70 Na2CO3 içerir. 1 ton 

79 



soda külü üretmek için 1.8 ton trona gerekmektedir. Tipik bir trona cevherinin komposizyonu 

Tablo 2'de verilmiştir. 

Na 2 CO 3 

NaHCO 3 

TABLO 2. Tipik bir trona cevherinin komposizyonu 

Bileşim % 

80 

41.8 

33.1 

H 2 O 14.1 

Çözünmeyenler ve Empüriteler 

Dolomit CaCO 3 .MgCO 3 

Kuvars SiO 2 

Kaynak : Etibank 

1.2. Oluşum 

Feldspat (K,Na)0.x Al 2 0 3 .SiO 2 

------------- 

TOPLAM 89.0 

Kil 2K 2 O.3MgO.8Fe 2 0 3 .24SiO 2 .2H 2 O 0.6 

Shortite Na 2 CO 3 . 2CaCO 3 

Organik Madde (Elementel C) 0.2 

Diğer 0.2 

5.5 

1.1 

3.3 

0.1 

TOPLAM 11.0 

GENEL TOPLAM 100.0 

Doğada Tersiyer öncesi trona yataklarına bugüne kadar rastlanmamıştır. A.B.D.'de Wyoming- 

Green River formasyonunda rastlanan trona yatağı Eosen yaşlı, Beypazarı trona yatağı ise 

Miyosen yaşlıdır. Bunun yanında çok genç oluşum halinde trona yataklarına da rastlanmaktadır. 

Günümüze kadar yapılan çok çeşitli araştırma ve incelemelerin sonucunda trona yataklarının 

oluşumu esnasındaki etkenler şu şekilde sıralanabilir: 

a) Kapalı göl havzalarında, volkanik faaliyetlerden direkt olarak gelen sodyumca zengin 

küller ve göl civarında volkanik faaliyetler esnasında oluşan sıcak su kaynaklarının göle 

boşalması ve bol sodyum iyonu taşıması, 



b) Göl toplanma havzasına yayılan volkanizma ürünlerinden gelen yerüstü sularının 

sodyumca zengin birimlerden geçerken iyon alışverişi türünden meydana getirdikleri kimyasal 

tepkimeler, 

c) Bütün bu olaylar esnasında ortamdaki iklimin yarı kurak olması, 

d) Gölün içinde trona yataklanmasını sağlayacak fay ve kıvrımla oluşan, setlerin sağladığı 

paleocoğrafik çukurluğun olması, 

e) Tronanın çökelmesi ve kristallenebilmesi için gerekli jeokimyasal şartların oluşması 

gerekir. Bunlarda suyun pH'sının 12'den büyük olması, su derinliğinin az olması, su sıcaklığının 

ılık olması gibi şartlardır. 


2.1. Rezervler 

Dünyada trona mineralerinin bilinen en geniş yatakları, ABD'de bulunan Güneybatı Wyoming'in 

Green River havzasında olup toplam dünya rezervinin % 95'ini temsil eder. Wyoming'de üretilen 

tronanın Na2CO3 içeriği % 99,8 den daha fazla, NaCl içeriği ise % 0,5 den daha azdır. Havzada 

42 trona damarı tesbit edilmiş olup bunun 25 tanesi ekonomik olarak işletilebilir özelliğe 

sahiptir. 1,8 ton tronadan yaklaşık 1 ton soda külü üretildiği dikkate alınırsa 56 milyar ton 

yataklanmış trona ve 47 milyar ton ara katmanlı veya karışık trona ve tuz yatağından söz 

edilebilir. Katman kalınlıkları 1,2 m veya daha fazladır. Wyoming trona havzasından yılda 

yaklaşık olarak 15 milyon ton trona (8,3 milyon ton soda külü) üretilmektedir. Wyoming'de 

işletilebilir rezervler 1991 talep seviyesinde ABD iç tüketimini 3100 yıl, dünya pazarını ise 630 

yıldan daha fazla bir süre karşılayabilir. 

ABD'deki bir başka trona kaynağı da Kaliforniya eyaletinde bulunan Searles ve Owens 

gölleridir. Göllerde tuz ile birlikte trona, hanksit ve boraks bulunmaktadır. Bu göllerde yaklaşık 

815 milyon ton soda külü rezervi olduğu tahmin edilmektedir. 

Bir başka trona rezervi de Kenya'nın Magadi gölündedir. Trona, halit, çeşitli sodyum tuzları ve 

organik maddelerden oluşan trona yatağının kalınlığı yer yer 30 m'yi bulmaktadır. 

81 



Çin'in Hunan eyaletinde ve İç Moğolistan'da Wyoming tronasına benzer 220 milyon ton trona 

rezervleri olduğu bilinmektedir. 

Ülkemizde ise Ankara'ya 115 km. uzaklıkta bulunan Beypazarı Trona Yatağında % 87 tenörlü 

196 milyon ton rezerv mevcuttur. Trona damarları yatakta 2 zon halinde izlenmektedir. Bunlar 

alt zon ve üst zon olup arada 20-25 m. kalınlığında steril zon vardır. Alt trona zonu kalınlığı 40 

m. olup, saf trona kalınlığı ise 19,10 metredir. Üst trona zonu kalınlığı da 40 metre civarında 

olup saf trona kalınlığı 21 metre kadardır. Her iki zonda kalınlıkları 0,80-9,45 metre arasında 

değişen 10 trona damarı mevcuttur. 

Tronadan doğal soda külü üretimi haricinde, sodyum karbonatlı göl yataklarından da soda külü 

üretimi yapılmaktadır. Bunlardan bir tanesi de Meksika'da San Cristobal Ecatepec'teki Texcoco 

göl yatağı, diğeri de Botswana Sua Pan'daki göl yatağıdır. Texcoco göl yatağında 46 metre 

derinlikteki sodyum karbonatça zengin salamura yatağı mevcut olup ortalama % 7 sodyum 

karbonat konsantrasyonu ile yatak 180 milyon ton kullanılabilir soda külü içerir. Tüm bu 

yatakların haricinde Çad, Etyopya, Nijer, Güney Afrika Cumhuriyeti, Tanzanya, Uganda, 

Bolivya, Brezilya, Kanada, Hindistan, Pakistan, BDT ve Venezuela'da doğal sodyum karbonat 

yataklarının varlığı bilinmektedir. 

Dünyadaki doğal soda külü üretimine elverişli rezervler Tablo-3'de verilmiştir. 

TABLO 3. Dünyada Soda Külüne elverişli Rezervler (milyon Ton) 

Ülkeler İşletilebilir Rezerv(3) Baz Alınan Rezerv(1) 

ABD 

Owens Lake, CA 

45 

50 

Searles Lake, CA 

770 

1,220 

Kolorado 

2,359 

3,900 

Wyoming 

19,958 

33,566 

ABD Alt Toplam 

23,132 

38,736 

BDT 

6 

NA 

Botswana 

363 

NA 

Çad 

Çin 

7 

NA 

İç Moğolistan 

100 

100 

Tongbai, Henan 

120 

120 

Çin Alt Toplam 

220 

220 

Kenya 

51 

NA 

Meksika 

180 

454 

Tanzanya 

65 

NA 

Türkiye 

196 

235 

Uganda 

16 

NA 

Genel Toplam 

24,236 

39,645 

Kaynak: USBM, Minerals Yearbook, 1991. 

82 



1) Baz alınan rezerv, halen ekonomik değeri az olan ve potansiyel rezervler gibi 

belirlenmiş rezervleri kapsar. 

2) Lake Magadi'de volkanik kayaların yıllık liçingleriyle yeniden doldurulan kaynaklar. 

3) Yeraltı madencilik yöntemlerinde (oda-topuk, uzun ayak ve kısa ayak) ortalama kazı 

randımanının % 60 olarak alınmasıyla çıkarılabilir miktarı gösterir. Bu kazı randımanı brine'lara 

ve yüzeysel evaporitli göl yataklarına uygulanmaz. Trona ve nakolitin çözelti madenciliği ile 

üretilmesinde kazı randımanı % 30'dır. 

4) Nakolit rezervlerinin ve baz rezervlerinin Na2CO3 içeriği sırasıyla 0,73 milyar ton ve 

1,14 milyar tondur. Dawsonit rezerv ve baz rezervlerinin Na2CO3 içeriği ise sırasıyla 1,65 milyar 

ton ve 2,72 milyar tondur. 

Ayrıca dünyadaki bazı doğal soda yataklarının kimyasal kompozisyonları Tablo 4'de verilmiştir. 

Bileşim 

Na 2 CO 3 

NaHCO 3 

Cl 

K + 

Na 2 SO 4 

Na 2 B 4 O 7 

Na 2 S 

SiO 2 

Na 3 PO 4 

Fe 2 O 3 

H 2 O Kristal+Serbest 

Çözünmeyen kısım 

TABLO 4. Bazı doğal soda yataklarının kimyasal bileşimleri 

Wyoming 

Tronası (%) 

45,30 

35,90 

0,09 

- 

0,01 

- 

- 

1,10 

- 

0,05 

15,40 

3,5-15,0 

Magadi Gölü 

Tronası (%) 

45,0 

36,0 

1,7 

- 

0,06 

- 

- 

- 

- 

- 

1,5 

- 

Kaynak: De Kun, 1965; Kerr-Mc Gee, 1981; MTA Raporu 1984 

2.2. Trona Üretim Yöntemleri 

83 

Beypazarı 

Tronası (%) 

45,40 

37,20 

05 

- 

- 

- 

- 

0,08 

- 

0,01 

16,56 

- 

Searles Lake 

Salamurası (%) 

5,0 

0,7 

16,0 

4,0 

8,0 

2,0 

0,2 

- 

0,1 

- 

- 

- 

Trona cevheri, dünyada göllerden yapılan üretim dışında ABD'de Wyoming Eyaletinin 

Green River havzasında üretilmektedir. Wyoming tronasının yeraltı madenciliği, kömür 

madenciliğinin aynısıdır. Ancak trona kömürden daha sert bir mineraldir. Wyoming'de 

esas olarak kullanılan üretim yöntemleri oda-topuk, uzun ayak, kısa ayak ve çözelti 



madenciliğidir. Bu yöntemler tek başına ya da beraberce kullanılabilmektedir. Oda-topuk 

yönteminin cevher kazı randımanı % 50-62, uzun ayak ve kısa ayak yöntemlerinin kazı 

randımanı % 75, çözelti madenciliği randımanı ise yaklaşık % 30'dur. 

Oda-Topuk yöntemi bütün firmalarca kullanılmaktadır. Kısa ayak yöntemi Texasgulf Soda Ash 

Inc. tarafından uygulanmakta ve üretim için "Continuous Miner" lar kullanılmaktadır. Uzun ayak 

yöntemi General Chemical Corp. ve FMC Wyoming Corp. tarafından uygulanmaktadır. Bu 

yöntemde üretim için genellikle yürüyen tahkimat ve "track mounted shearer"lar 

kullanılmaktadır. Bu arada konvansiyonel patlatma yöntemleri de uygulanmakta ve patlayıcı 

olarak ANFO kullanılmaktadır. 

FMC Wyoming Corp. tronanın çözelti madenciliği ile üretimi konusunda öncü durumdadır. 

Sistem kısaca; üretim kuyularının açılması, kuyuların arasında kalan cevherin çatlatılması, 

daha sonra çözücünün (seyreltik sodyum hidroksit) basınçla kuyudan verilmesi ve cevherin 

eritilerek yeryüzüne alınması esasına dayanır. Bu teknik, 1985 yılında ilk defa ticari olarak 

üretim yapıldığının açıklanmasından beri uygulanmaktadır. 1990 yılının başlarında FMC, kostik 

soda üreticileri için çözelti madenciliği yöntemi ile ürettikleri bu ürünü kullanmıştır. 

Kaliforniya Searles gölünde yüzeyden 15-107 metre arasındaki yeraltı salamuraları (brine) 

üretimi, maksimum mineral konsantrasyonunun bulunduğu spesifik derinliklere kadar üretim 

kuyularının açılması ve kuyulardan salamuraların alınması esasına dayanır. North American 

Chemical Co.'a ait Argus tesisinde 67-95 metrelerde bulunan sodyum karbonatca zengin 

salamuralar kullanılır. Bu salamuralar güneş konsantrasyon havuzlarında havalandırılır ve 

üretim randımanını yükseltmek için konsantre edilir. 

Trona direkt olarak bir meta olmayıp tabii soda külü üretiminde kullanılır. Bu nedenle trona 

madenini değerlendirebilmek için gerek dünyada gerekse ülkemizde soda külü sektörünü 

incelemek ve değerlendirmek daha sağlıklı olacaktır. 

3. SODA KÜLÜ 

3.1. Tanım ve Sınıflandırma 

Soda külü, Na2CO3 beyaz, kristalin, kuvvetli alkalin reaksiyonla higroskopik bir tozdur. 

Soğuk suda ılımlı olarak çözülebilir. (14 gr/100 gr. çözücüde ve 15 oC'de) 33 oC'de suda 

çözelti ağırlığının yaklaşık (32 gr/100 gr) % 30'u çözünebilir. Yüksek sıcaklıklarda 

84 



çözünürlüğü az eksilir. Erime noktası 851 oC dir. Soda külü farklı iki yoğunlukta hafif soda külü 

ve ağır soda külü olarak satılır. 

Aşağıdaki terimler soda külü endüstrisinde kullanılır. 

Amonyak-Soda Prosesi : Solvay Prosesi ve Kireç-Soda Prosesi olarak bilinir. 

Ağır Soda Külü : Dökme yoğunluğu 0,96-1,06 gr/cm3 arasında değişir. Ağır soda külü 

üretimi, hafif soda külünün hidratasyonu ile sağlanır. Ağır soda külü düşük toz ihtiva eden 

serbest akışlı bir maddedir ve daha pahalı olmasına rağmen genel olarak toz oranının 

dezavantaj olarak kabul edildiği cam ve demir çelik endüstrilerinde kuru olarak kullanılmaktadır. 

Hafif Soda Külü : Dökme yoğunluğu 0,51-0,62 gr/cm3 arasında değişir. Karbonasyon 

kulelerinden veya vakum kristalizatörlerinden kazanılan çökmüş sodyum külü daha ince taneli 

ve daha az serbest akışkanlıdır. Düşük ısılarda çabuk çözünme özelliğinden dolayı suda 

çözünme gerektiren durumlarda kullanılır. (deterjan ve çeşitli kimyasalların üretimi). 

Soda Külü : Sodyum karbonatın eş anlamlısı. Tabii kaynaklardan (trona'dan) veya değişik 

kimyasal proseslerle (Solvay, AC, NA) üretilen soda külüne uygulanan genel bir terim "soda", 

"soda külü" ve "sodyum karbonat" terimleri birbirleriyle değiştirilebilir terimlerdir. 

Tabii Soda Külü : Trona cevherinden, sodyum karbonatça zengin salamuralardan veya yüzeysel 

mineralizasyondan elde edilen soda külü. 

Sodyum Seskikarbonat : Tronanın veya kimyasal prosesin kimyasal bileşiminin adı. 

Sentetik Soda Külü : Solvay Prosesi gibi birçok kimyasal proseslerden biri ile üretilen soda külü. 

Değişik kaynaklardan üretilen soda külü kompozisyonu Tablo-5'de verilmiştir. 

Soda külü sektörü, soda külü (Na2CO3 ) ve Sodyum Bikarbonat (NaHCO3 ) üretimi ve tüketimini 

kapsamaktadır. 

Soda Külü ve Sodyum Bikarbonat "Uluslararası Standart Sanayi Tasnifi ve Endeksleri" nde 

(ISIC) 311 Grup koduna dahil kimya sanayi içinde yer almaktadır. Sektörün gümrük İstatistik 

Tarife ve Pozisyon Numaraları (GİTPN) aşağıda verilmiştir. 

Sodyum Karbonat (Kalsine) 2836.20.11 

Sodyum Karbonat (Kristal) 2836.20.12 

85 



Sodyum Bikarbonat 2836.30.00 

Soda külü gerek üretim gerekse tüketim bakımından kimya sanayiinde asit ve amonyaktan 

sonra gelmekte ve dünya kimya sanayiinde geniş bir yer kaplamaktadır. Soda külü ülkemizde 

sentetik olarak üretilmekle beraber Beypazarı Trona (Tabii Soda) yatağının üretime geçmesi 

ülkemiz ekonomisine büyük katkılar sağlayacaktır. 

Na2CO3 Na2O3 NaHCO3 Na2SO4 NaCl 

Na2B4O7 NaF 

Fe2O3 TABLO 5. Değişik kaynaklardan üretilen soda külü kompozisyonu (%) 

ABD 

Brine'li göl, 

tipik analiz, 

ağır soda külü 

97.1 

57.1 

- 

0.7 

0.5 

1.3 

Kenya 

Brine'li göl, 

tipik analiz, 

ağır soda 

külü 

97.33 

99.64 

0.25 

0.48 

0.45 

0.90 

0.020 

Toplam Fe 0.00008 NA 

Ağır Metaller 

(Pb gibi) 

Pb 

As2O3 B 

CaO 

Cu 

MgO 

SiO2 Çözünmezler 

LOI 

0.33 

Kaynak : Industrial Minerals Handybook, 1991. 

3.2. Üretim 

3.2.1. Üretim Yöntemi ve Teknoloji 

ABD İngiltere 

Spesifik Tipik Spesifik Tipik Solvay 

analiz, ağır analiz, analiz, tesisi, 

ağır soda soda hafif Hafif spesifik 

külü külü soda soda ağır soda 

külü külü külü 

99.2 

min 

58.0 

0.20 

0.20 

20 ppm 

max. 

0.05 

max. 

86 

99.8 

58.4 

0.04 

0.03 

6 ppm 


Sentetik Soda Külü Üretimi 

Sentetik soda külü üretimi Solvay prosesi ile olup hammadde olarak tuz ve kireçtaşı kullanılır. 

Sodyum klor brine'ı amonyak ve karbondioksit ile doygunlaştırarak amonyum bikarbonat elde 

edilir. Amonyum bikarbonat da tuz ile reaksiyona girerek sodyum bikarbonat ve amonyum klorür 

üretilir. sodyum bikarbonatın 177-218º C de kalsinasyonu ile hafif soda külü elde edilir. 

Amonyum klorür içeren sıvı amonyağın geri kazanılması için kireç ile reaksiyona sokulur. Bu 

arada ara ürün olarak kalsiyum klorür elde edilir. 

Ağır soda külü üretimi hafif soda külünün sulandırılması ile sağlanır. Bunun sonucu daha büyük 

sodyum karbonat monohidrat kristalleri elde edilir. Daha sonra kurutma sonucu ağır soda külü 

üretimiş olur. 

1.0 ton sentetik soda külü üretmek için; 

2.8 ton buhar 

1.7 ton tuz 

1.4 ton kireçtaşı 

0.6 ton kömür (kazanlar için) 

0.2 ton kömür (kurutucular için) gerekmektedir. 

Yüksek konsantrasyonlarda kalsiyum klorür ve sodyum klorür içeren atıklar Solvay soda külü 

tesisleri için büyük bir problem olmaya devam etmektedir. (Soda Ash By Dennis S.Kostick, 

1992 U.S. Bureau of Mines) 

Ticari soda külü üretim yöntemlerinden birisi de Japonlar tarafından geliştirilen Dual veya AC 

(Amonyum Klorür) prosesi, Solvay prosesinin değişik bir şeklidir. Bu proseste tuzdaki sodyum 

içeriğinin hepsi soda külüne dönüştürülmektedir. Bu oran Solvay prosesinde % 70'dir. Bu 

proseste yan ürün olarak çıkan amonyum klorür, pirinç tarlalarında gübre olarak 

kullanılabilmektedir. Japonlar tarafından geliştirilen bir başka proses olan New Asahi, Solvay 

sisteminden daha az enerji tüketmektedir. 

Doğal Soda Külü Üretimi 

Doğal soda külü tronadan elde edilmekte olup bu üretimde en çok bilinen yöntemler 

Monohidrat ve Seskikarbonat prosesleridir. Monohidrat prosesi Sesikarbonat 

prosesinden daha yeni olup günümüzde en yaygın olarak kullanılan prosestir. Bu 

proseste nihai ürün ağır soda külüdür. Monohidrat prosesi basit olarak tanımlanacak 

87 



olursa, trona cevherinin kalsinasyonunu takiben elde edilen saf olmayan sodanın 

saflaştırılmasıdır. Prosesin ana hatları aşağıda verilmiştir. (Kaynak: Roskill Information Series, 

1989, The Economics of Soda Ash) 

i) Kırılan trona cevheri döner fırına verilerek 163-204º C sıcaklıkta kalsine edilir ve ağır 

soda külü ile yan ürün olarak karbondioksit ve su elde edilir. 

2Na 2 CO 3 .NaHCO 3 .2H 2 O → 3 Na 2 CO 3 + 5H 2 O + CO 2 

Trona Soda Külü Su Karbondioksit 

ii) Kalsine edilen malzeme su verilerek çözündürülür. Çözünmeyen kısımlar (istenmeyen 

impüriteler) çöktürülerek veya filtre edilerek çözeltiden ayrıştırılar. 

iii) Çözeltinin bir kısmı buharlaştırılarak sodyum karbonat monohidrat kristalleri (Na2CO3 . 

H2O) çökeltilir. Diğer çözünen impüriteler (sodyum klorür veya sodyum sülfat) ise çözeltide 

kalır. Kristaller ve likör santrifüj işlemi ile birbirinden ayrıştırılırlar. 

iv) Sodyum karbonat monohidrat kristalleri 150° C de dehidratasyona tabi tutulur. Bu 

yöntemle üretilen sodyum karbonat kristalleri soğutulup yüklemeden önce çok az bir elemeye 

ihtiyaç gösterir. Çünkü kristal boyutları buharlaştırıcı kristalizatörde özenle kontrol edilmektedir 

(Akım Diyagramı, Tablo 6). 

Seskikarbonat prosesinde ise kırılmış trona bir seri çözücü tankından geçirilerek doymuş ana 

çözelti haline getirilir, berraklaştırılır, filtrelenir, konsantre elde edilir; seskikarbonat vakum 

kristalizatörlerinde evaporasyona tabi tutulur ve 40° C'ye kadar soğutularak çöktürülür. 

(Ekipmanların korozyondan korunması düşük konsantrasyonlu sülfit iyonlarıyla kontrol 

edilmektedir.) Çökelen seskikarbonat kristalleri seperatörlerle ana çözeltiden ayrılır ve ana 

çözelti tekrar çözelti tanklarına beslenir. Seskikarbonat kristalleri 200° C deki döner kalsinasyon 

fırınlarında ayrıştırılarak sodyum karbonat elde edilir (Akım Diyagramı, Tablo 7). 

Susuz soda külü hafif ve orta yoğunlukta üretilir ve ağır soda külü eldesi için hidratlamayı 

takiben kalsine edilebilir. Kalsinasyondan sonra soğutulur ve nihai ürün (ağır soda külü) elde 

edilmiş olur. 

88 



3.2.2. Yan Ürünler 

Kaliforniya'da North American Chemicals Firmasınca soda külü ile birlikte Boraks, Potasyum 

Klorit ve Sodyum Sülfat yan ürün olarak üretilir. Wyoming'de Sodyum Bikarbonat, Sodyum 

Hidroksit (Kostik Soda), Sodyum Seskikarbonat ve Sodyum Tripolifosfat gibi yalnız katma 

değerli ürünler üretilir. soda külü karışımlı tasfiye likörü ve sıvı atıklar normal olarak istenmeyen 

yan ürünlerdir. Bu ürünler Sodyum Karbonat içeriklerinden dolayı baca gazı desülfürizasyonu 

için güç santrallerine satılır. 

3.2.3. İkame Ürünler 

Sodyum Hidroksit bazı uygulamalarda soda külü yerine geçer. Ancak genellikle piyasada 

mevcut olduğu zaman maliyeti de çok yüksektir. 1 ton kostik soda ile aynı kimyasal etkiye sahip 

olabilmesi için yaklaşık 1,3 ton soda külü kullanmak gerekir. 

Alternatif soda külü kaynakları Dawsonit (NaAl(OH2 )CO3 ) ve Nakolit (NaHCO3 ) tir. her iki 

mineralde Uinta ve Piceance Creek Havzası, Kolarado, Utah ve Wyoming'de Bitümlü Şeyller ile 

birlikte bulunur. Rezervlerin çok geniş olduğu bilinmektedir. 

3.2.4. Ürün Standartları 

Soda külü için iki standart mevcuttur. 1-American Society for Testing and Materials (ASTM) 

Designation D458-74 (Reapproved 1979), 2-British Standard (BS) 3674:1963 "Specification for 

Sodium Carbonate (Technical Grades). Biritish Standard'a göre soda külü içinde Na2O oranı % 

57,25 den az, Fe2O3 oranı % 0,005 den fazla olmamalıdır. ASTM standardına göre ise, 

Na2CO3 oranı minimum % 96,16 olmalıdır. 

3.2.5. Sektördeki Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar 

Dünyada en büyük soda külü üreticisi % 19 pazar payıyla (Avrupa Topluluğunda % 50) Solvay 

et Cie. firmasıdır. 1991 yılında eski Doğu Almanya'daki Bernburg tesisini, 1992 yılında ise 

Wyoming'de Tenneco Minerals'ın % 80'ini ele geçirmesiyle şu anda 8 ülkede 10 tesis işletmekte 

ve 1990 yılında 4,29 milyon ton/yıl olan yıllık kapasitesini 6,36 milyon tona çıkarmıştır. 

89 



90 



FMC Wyoming Corporation ise 2,6 milyon kapasite ile ikinci en büyük firmadır. ABD'deki 

yabancı sermaye 1981'lerde kapasitenin % 10'una sahipken bu oran 1992'de % 49'a 

yükselmiştir. ABD'deki 6 firmanın beşinin partneri Avustralya, Belçika, Fransa, Japonya veya 

Güney Kore'den birisidir. Yabancı ortağa sahip olmayan tek üretici FMC Wyoming Corp.'dır. 

Sektörde üretim yapan önemli üreticiler, ülkeler ve firmalar bazında Tablo 8'de gösterilmiştir. 

TABLO 8. Sektörde üretim yapan önemli üreticiler, 1992 (1.000 ton/yıl) 

Firmalar 

Solvay et Cie 

FMC Corp. 

Rhone-Poulenc Inc. 

General Chemical (Soda Ash) 

Partners 

North American Chemical Co. 

Tg. Soda Ash 

Brunner Mond & Co. 

Kaynak : USBM Minerals Yearbooks 

* S = Sentetik 

N= Tabii 

3.2.6. Mevcut Kapasiteler ve Kullanım Oranları 

91 

Kapasite 

4,530 S 

1,830 N 

6,360 

2,600 N 

550 S 

1,780 N 

2,330 

2,200 N 

1,180 N 

1,180 N 

1,000 S 

Dünya soda külü üretim kapasitesi 36 ülke arasında dağılmış olup yaklaşık 39,5 milyon 

ton/yıl'dır. Dünya kapasitesinin yaklaşık % 70'i sentetik soda külü, % 30'u ise tabii soda külüne 

aittir. 1979 yılında 8,9 milyon ton/yıl olan (toplam kapasitenin % 25'i) tabii soda külü kapasitesi 

1992 yılında 12,1 milyon ton/yıl'a (toplam kapasitenin % 30'u) çıkmıştır. Bu arada sentetik soda 

külü kapasitesi 27 milyon ton/yıl ile statik kalmıştır. 

ABD, 10,8 milyon ton/yıl'la toplam dünya üretim kapasitesinin % 27'sini, tabi soda külü 

kapasitesinin ise % 89'unu temsil eder. BDT ve Çin ise 6 milyon ton/yıl ve 5,3 milyon ton/yıl'la 

ABD'yi takibeder. Bu üç ülke toplam dünya kapasitesinin % 56'sını karşılar. 

Dünyada bölgeler itibariyle soda külü kapasitesi dağılımı şöyledir : Kuzey Amerika % 30, Orta 

ve Doğu Avrupa % 25, Batı Avrupa % 18, Asya % 23 ve diğer % 4 şeklindedir. 



Bölgeler ve proseslere göre ayrılmış dünya soda külü üretim kapasitesi Tablo 9'da verilmiştir. 

TABLO 9. Dünya soda külü üretim kapasitesi, 1992 (1.000 Ton) 

Bölgeler Tabii Sentetik 

Kuzey Amerika 

Latin Amerika 

Batı Avrupa 

Orta ve Doğu Avrupa 

Asya 

Afrika 

Okyanusya 

TOPLAM 

t = Tahmini 

Kaynak: Tablo 10 

10,980 

- 

- 

500 

- 

610 

- 

----------- 

12,090 

92 

720 

525 

7,060 

9,435 

9,176 

80 

400 

----------- 

27,396 

Ayrıca dünya soda külü üreticileri, yerleri, kullanılan prosesler ve tahmini kapasiteleri (1992) ile 

ilgili detaylar Tablo 10'da verilmiştir. 

Soda külü tesislerinde ortalama kapasite kullanım oranları % 80 civarında olup bu oranlar ABD 

için % 85, Batı Avrupa'da ise % 60'dır. 

Tablo-11'den de görüleceği gibi 1991 den beri dünya üretim kapasitesi net 530.000 ton/yıl 

artmıştır. ABD ve Botswana birlikte 1,4 milyon ton/yıl kapasite artırımını gerçekleştirmişlerdir. 

Kapasite artışları % 95 oranında tabii soda külü tesislerinde gerçekleşmiştir. 

Kapasite artışlarına karşılık Orta Avrupa ve Fransa'da tesis kapanmaları olmuştur. Fransa'daki 

tesisin kapanması Solvay et Cie.'nin ABD'de Tenneco Minerals'ın % 80'inine sahip olması ve 

Türkiye'de Beypazarı trona yatakları ile ilgilerinin devam etmesi gibi stratejik planlarının bir 

parçasıdır. Polonya, Romanya ve Çek Cumhuriyei'ndeki tesis kapanmalarına ise tesislerin eski 

olması, yüksek maliyet düşük randıman ve çevre kirliliği nedeniyle gerekli ek yatırımlar sebep 

olmuştur. 

2000 yılına kadar 7,7 milyon ton/yıl'lık kapasite artışı planlanmış veya tasarlanmaktadır. Bu 

miktarın tamamı olmasa bile yaklaşık 6 milyon ton/yıl'lık bir kapasitenin gerçekleşmesi 

muhtemeldir. Tablo-11'de dünyada planlanan veya önerilen soda külü kapasite artışları 

verilmiştir. 



TABLO 10. Dünya soda külü üreticileri yerleri, kullanılan prosesler ve tahmini kapasiteleri 

(1992) 

Ülkeler, Firmalar ve Yerleri 

I.BATI AVRUPA 

Avusturya 

Ebenseer Solvay-Werke 

Ebensee 

Belçika 

Solvay et Cie. 

Couillet 

Fransa 


Dombasle 

Rhone-Poulenc 

La Madelaine 

Almanya 

Deutsche Solvay-Werke 

Rheinberg 

Kali Chemie 

Heilbronn 

Chemische Fabrik Kalk 

Kalkar 

Mathess and Weber 

Duisburg 

Solvay Alkali Bernburg 

GmbH 

Bernburg 

İtalya 


Rosignano 

Hollanda 

Akzo Zout Chemie 

Delfzijl 

Portekiz 

Soda Pova Sarl 

Povoa de Santa Iria 

İspanya 

Solvay et Cie 

Torrelavega 

İngiltere 

ICI Soda Ash Product Ltd. 

Winnington 

Kapasite (1.000 ton/yıl) 

ve Prosesler 

160-S 

350-S 

1,500-S 

550-S 

750-S 

200-S 

300-S 

280-S 

540-S 

950-S 

400-S 

93 

Açıklamalar 

AnaŞirket 


Modernizasyon 

çalışmaları altında 

Ana Şirket Solvay 

Et Cie. 

Ana Şirket Solvay 

et. Cie. 

Ana Şirket Kali 

und salz. 

Ana Şirket Henkel 

180-S Ana şirket Solvay et Cie 

900-S 

ALT TOPLAM 7.060 

1000-S 1991 Haziran'da Penrice 

Soda Ash Ltd 

(Avustralya) firması satın 

aldı. 



II. KUZEY AMERİKA 

Kanada 

General Chemical Canada 

Ltd., Amhertsburg, Ontario 

Amerika 

FMC Wyoming Corp. 

Green River, WY 

General Chemical (Soda Ash) 

Partners 


Rhone-Poulenc of Wymoning 


Solvay Minerals Inc. 


Tg Soda ash Inc. 

Granger, WY 

North American Chemical Co. 

Argus, CA. 

Meksika 

Industria del Alcali 

Monterrey 

Sosa Texcoco 

Ecatapec 

ALT TOPLAM 

III.LATİN AMERİKA 

Brezilya 

Cia Nacional de Alcalis 

Cabo Frio 

Kolombiya 

Colombiana de soda 

Cartagena 

Betain 

ALT TOPLAM 

430-S 

2,600 - N 

94 

%100 FMC Corp. (ABD) 

% 25 ACI Int. 

2,200 - N (Avustralya) 

% 24 Tosoh 

Corp.(Japonya) 

% 51 General Chemical 

1,780 - N % 51 Rhone- Poulenc 

(Fransa) 

% 49 Union Pasific 

Resources 

1,830 - N % 80 Solvay (Belçika) 

% 20 Asahi Glass Co. 

(Japonya) 

1,180 - N % 100 elf Aquitane 

(Fransa) 

1,180 - N % 27 Occidental 

Chemical Industries of 

Kore 

% 73 consortium 

Chanse Manhattan 

Investment Holdings & 

Prudential Insurance 

(ABD) 

290 - S 

210 - N 

11,700 

230 - S 

265 - S 

30 - S 

525 



IV- AFRİKA 

Mısır 

Misr Chemical ındustries 

Alexandria 

Kenya 

Magadi Soda Co. Ltd. 

Lake Magadi 

Tanzania 

TIRDO 

Lake Natron 

Botswana 

Soda Ash Botswana Pty Ltd. 

Sua Pan 

Etyopya 

EMRDC 

Lake Abijata 

ALT TOPLAM 

V. ASYA 

Hindistan 

Dhrangadhra Chemical 

Works 

Dhrangadhra, Gujarat 

Gujarat Heavy Chemicals 

Ltd. 

Sutrapada, Gujarat 

Saurashtra Chemicals 

Porbandar, Gujarat 

Tata Chemicals Ltd. 

Mithapur, Gujarat 

Çin 

Dalian Chemical Ind. Corp. 

Dalian, Liaoning 

Hong He Chemicals 

Sigong, Sichuan 

Qingdao Huaxue Feiliao 

Chang 

Qingdao, Shandong 

Tianjin Soda Plant 

Tianjin, Hebei 

Lianyungang Soda 

Lianyungang, Jiangsu 

Tangshan Soda 

Tangshan, Hebei 

Weifang Soda 

Yangkon, Shandong 

Hubei Provincial Chemical 

Plant 

Hubei 

Küçük ölçekli birçok soda 

fabrikası (39 adet) 

80 - S 

275 - N 

15 - N 

300 - n 

20 - N 

690 

180-S 

400-S 

330-S 

650-S 

715 - S 

300 - S 

450 - S 

600 - S 

600 - S 

600 - S 

600 - S 

175 - S 

1,280 - S 

95 

Penrice (Avustralya) 

kapasiteyi 300.000 ton/yıl'a 

çıkarması için çalışmalarına 

devam ediyor. 

1991 yılı ortalarında 

üretime başlamıştır. 

120.000 Ton/yıl kapasite 

artırımı planlanıyor. 



İran 

İran Fertilisers 

Shiraz 

Japonya 

Asahi Glass 

Chiba 

Kitakyushu 

Central Glass 

Ube 

Tokuyama Soda 

Tokuyama 

Tosoh Corp. 

Nanyo 

Pakistan 

ICI Pakistan 

Khewra 

Sind Alkalis 

Karachi 

Güney Kore 

Oriental Chemical Industry 

Inchon 

Tayvan 

South East Soda Mfrs. 

Tong Shan Suao 

ALT TOPLAM 

VI-OKYANUSYA 

Avustralya 

ICI Avustralya Pty. 

Osborne, SA 

ALT TOPLAM 

VII-ORTA VE DOĞU AVRUPA 

Arnavutluk 

Albanian Soda Ash 

Albanian 

Bulgaristan 

Karl Marx Chemicals 

Bevnja Varna 

Polonya 

Polimex 

Inwroclaw, Janikowa & 

Krakow 

Romanya 

State Corporation 

Provadia 

Ocno Mures 

60-S 

210-S & AC 

360-S & AC 

360-S & AC 

360-S & AC 

240-S & AC 

146-S 

50-S 

350-S 

160-S 

9.176 

400-S 

400 

30-S 

1,200-S 

850-S 

800-S 

400-S 

96 

Kapasitenin 50.000 

ton/yıl artırılması 

planlanmıştır. 

Kapasitenin 190.000 

ton/yıl'a çıkarılacağı 

açıklandı. 

1989 yılının ortalarında 

Penrice Soda Ash 

Products Pty Ltd. ele 

geçirdi. Kapasitenin 

100.000 Ton/yıl 

artırılacağı açıklandı. 



Bağımsız Devletler Topluluğu 

State Corporation 

Urallar: Bereznek & Sterlitamak 

Ukrayna: Krym, Lisichanks 

Slavyanks & Saki 

Sibirya: Mikhaylovsky 

Leningrad: Pikalevo 

Bosna-Hersek 

Fabrika Soda 

Lukavaç 

Türkiye 

Soda Sanayii A.Ş. 

Mersin 

ALT TOPLAM 

GENEL TOPLAM 

)-S 

)-S 

6,000 ) 

)-N 

)-S 

225-S 

430-S 

9,935 

39,486 

97 

Üretim salamura'dan 

yapılmaktadır. 

Kaynak : USMB Soda Ash 1992, Roskill Information Services Ltd.1993, Industrial Minerals 1991, USMB Minerals 

Yearbooks. 

TABLO 11. 1991 ve 1992 yıllarındaki kapasite artışları ve kapanan tesisler 

Ülke/Firma 

Kapasite Artışları 

Botswana 

Soda Ash Botswana 

Hindistan 

Saurashtra Chemicals 

Pakistan 

ICI Pakistan 

ABD 

General Chemical (Soda Ash 

Partners) Solvay Minerals Tg 

Soda Ash 

Kapanan Tesisler 

Çek Cumhuriyeti 

Tonaso Tovarno Enterprise 

Fransa 

Tavaux 

Polonya 

Polimex 

Romanya 

State Enterprise 

Kaynak : USMB Soda Ash 1993 

S = Sentetik 

N = Tabii 

Tesis 

Sua Pan 

Gujarat 

Khewra 

Green River 

Green River 

Green River 

Nestemice 

Tavaux 

Krakow 

Rimnicu Vilcea 

Kapasite 

(1.000 ton/yıl) 

300 N 

30 S 

30 S 

200 N 

700 N 

130 N 

1.405 

125 S 

300 S 

150 S 

300 S 

875 

Tarih 

1991 

1991 

1991 

1991 

1992 

1991 

1991 

1991 

1992 

1991 



TABLO 12. Dünyada planlanan veya önerilen kapasite artışları 

Ülke/Firma Planlanan Kapasite 

(1.000 Ton/Yıl) 

Avustralya 

Penrice Soda Products 

100 S 

Brezilya 

CNA 

400 S 

Çin 

2,200 S 

Mısır 

Misr Chemical Industries 

80 S 

Almanya 

Lars Christensen 

200 S 

Chemicals 

Hindistan 

120 S 

Gujarat Heavy Chemicals 

330 S 

Hamil Nadu Petroproject 

78 S 

Reliance Industries 

68 S 

Standard Alkali 

ALT TOPLAM 

Endonezya 

PT Kaltim Sahidtigamas 

Sodakimia 

İran 

İran Fertiliser Co. 

Ürdün 

Arab Potash Co. 

Kenya 

Magadi Soda Co. 

Pakistan 

ICI Pakistan Ltd. 

Caravan Chemical Ltd. 

98 

596 

150 S 

50 S 

250 S 

25 N 

50 S 

43 S 

ALT TOPLAM 

Suudi Arabistan 

93 

Arabian Mining & 

Manufacturing Co. 

264 S 

Türkiye 

Etibank 

1.000 N 

ABD 

530 N 

FMC Corp. 

300 N 

GCSAP 

600 N 

North American Chemical 

300 N 

Co. 

Rhone Poulenc 

Vulcan/Cominco 

545 N 

ALT TOPLAM 2,275 

TOPLAM 7,683 

Planlanan 

Üretime Başlama Tarihi 

1996/1998 

Ertelendi. 

2000 

Önerildi. 

1995'te tekrar açılıyor. 

1994 

İnşa halinde 



1993/1994 

Önerildi 

1995 

Önerildi. 

1995 

1993 

1996 

Önerildi. 

1995 

1993/1994 

1994 

1993 

1995 

S: Sentetik 

N: Tabii 

Kaynak : Roskill, Soda Ash 1993, Chemical Marketing Reporter, Chemical Week, Ind. Minerals Oct.1992, Mining 

Annual Review 1992, European Chemical News. 



3.2.7. Üretim Miktarları 

Kuzey Amerika 1988 yılından beri Orta ve Doğu Avrupa'nın karşısına çıkarak dünyanın en 

büyük üretim bölgesi haline gelmiştir. Kuzey Amerika üretiminin % 90'ını ABD üretir. ABD 

dünyanın en büyük üretimini gerçekleştiren tek ülkedir. ABD üretimi 1982 yılındaki 7,1 milyon 

tondan 1990'da 9,2 milyon tona çıkmıştır. 1991 yılında az bir düşüşten sonra 1992 yılında 9,4 

milyon tona çıkmıştır. 1982-1991 yılları arası ortalama yıllık büyüme oranı % 2,2 olmuştur. 

Asya'da ise 1982-1992 yılları arasında üretim 4,0 milyon tondan 7,1 milyon tona (ortalama yılık 

artış oranı % 6,3 ile) ulaşmıştır. En güçlü büyüme Çin'de gerçekleşmiştir. 1982-1992 yılları 

arasında ort. yıllık % 8,2 lık artışla üretim 1,7 milyon tondan 4,0 milyon tona ulaşmıştır. Diğer 

güçlü bir büyüme Hindistan'da % 9,8'lik ort. yıllık artışla üretim aynı dönemde 0,6 m. tondan 1,5 

milyon tona çıkmıştır. Japonya ise firmalar iç üretimi büyütmekten ziyade ucuz ABD soda 

külününün avantajlarından faydalanmak için ABD soda külü üreticilerine ortak olmaya veya 

satın almaya yönelmişlerdir. Mayıs 1992'de Tosoh Corp. General Chemical (Soda Ash) 

Partners'in -ki ABD'nin en büyük ikinci üreticisi- % 24'ini satın almıştır. Asahi Glass ise Solvay 

Minerals Green River tesisinin (eski Tenneco Minerals) % 20'sinin kontrolünü elinde 

tutmaktadır. 

Batı Avrupalı üreticiler daha pahalı Solvay Prosesi ile çalışacak projelere yatırım yapmaktan 

ziyade ABD trona üreticilerine ortak oluyor veya hisse satın alıyorlar. Fransız Elf Aquitane 

1981'de Tg Soda Ash'e sahip oldu. Rhone Poulenc, Stauffer Chemicals'ın % 51'ini ele geçirdi. 

1992 yılında ise Solvay, Tenneco/Asahi Glass ortaklığının % 80'lik Tenneco hissesini satın aldı. 

Orta ve Doğu Avrupa bölgesi en büyük üçüncü üretim bölgesidir. 1982 yılında 9 milyon ton olan 

üretim 1992 yılında 6,9 milyon tona düşmüştür. Tesislerin kapanması ve talebin sönmesi 

nedeniyle halen düşüş devam etmektedir. Eski Doğu Avrupa Blokunda sentetik soda külü 

endüstrisi çok büyük, çok kötü ve çok verimsizdi. 

Latin Amerika, Afrika ve Avustralya'da soda külü üretimi düşük seviyede ve stabil kalmıştır. 

Buna karşı birkaç kapasite artırımı projesi devam etmektedir. 

Dünya soda külü üretimi ülkeler bazında ve yıllar itibariyle Tablo 13'de verilmiştir. Ayrıca, 

bölgeler bazında dünya soda külü üretimi Tablo 14'de verilmiştir. 

99 



TABLO 13. Dünya soda külü üretimi (ülkeler bazında) (1.000 ton/yıl) 

Ülke 1988 1989 1990 1991 1992 

Arnavutluk 

Avustralya 

Avusturya 

Belçika 

Bosna ve Hersek (2,3) 

Botswana 

Brezilya 

Bulgaristan 

Kanada 

Çin 

Kolombiya 

Çekoslovakya (eski) 

Mısır 

Fransa 

Almanya 

Doğu Eyaletleri 

Batı Eyaletleri 

TOPLAM 

Hindistan 

İtalya 

Japonya 

Kenya (4) 

Güney Kore 

Meksika (5) 

Hollanda 

Pakistan 

Polonya 

Portekiz 

Romanya 

Rusya (6) 

İspanya 

Tayvan 

Türkiye 

Ukrayna (6) 

S.S.C.B. (7) 

İngiltere 

ABD (4) 

Yugoslavya (3,8) 

TOPLAM 

22 

300 

145 

379 

--- 

--- 

184 

1078 

325 

2609 

114 

112 

48 

1270 

914 

1404 

2318 

27 

300 

150 

380 

--- 

--- 

197 

1130 

325 

3042 

114 

110 

47 

1300 

800 

1443 

2243 

100 

27 

300 

150 

375 

--- 

--- 

200 

1046 

315 

3746 

121 

104 

52 

1200 

700 

1436 

2136 

25 

300 

150 

380 

--- 

62 

200 

1000 

310 

3800 

120 

104 

52 

1100 

--- 

--- 

1948 

25 

300 

150 

375 

50 

150 

200 

1000 

305 

4000 

115 

100 

51 

1000 

--- 

--- 

1660 

Ülke 1988 1989 1990 1991 1992 

1098 

612 

1083 

220 

280 

421 

400 

134 

965 

155 

918 

--- 

560 

127 

379 

--- 

5097 

1000 

8738 

214 

31306 r 

1344 

615 

1105 

241 

280 

456 

400 

135 

988 

150 

889 

--- 

560 

116 

381 

--- 

4809 

1000 

8985 

204 

32032 r 

1400 

610 

1135 

244 

280 

448 

400 

135 

981 

150 

640 

--- 

550 

120 

385 

--- 

4359 

1000 

9156 

173 

31938 r 

t: Tahmini 

r: Revize 

1: Tablo 20 Nisan 1993 tarihine kadar olan verileri içerir 

2: Yugoslavya'nın eski parçası 

3: Yugoslavya'daki tüm üretim (1988-1991 yılları arasında Bosna-Hersek dahildir.) 

4: Yalnız Tabii Soda'dan elde edilen 

5: Tabii soda ve Sentetik, Tabii Soda Külü üretimi tahmini 1988-176.000 ton, 1989-190.000, 

1500 

600 

1103 

245 

300 

450 

390 

147 

900 

150 

477 

--- 

500 

109 

385 

--- 

4100 

1000 

9005 

140 

31053 r 

1500 

600 

1000 

245 

300 

450 

390 

150 

970 

150 

457 

3000 

500 

110 

385 

1000 

--- 

1000 

9379 

--- 

31067 r 

1990-190.000, 1991-190.000 ve 1992-190.000 ton 

6: SSCB'nın eski parçası, 1992 yılına kadar veri alınmamıştır. 

7: 1991 Aralık'ta dağılmıştır 

8: 1992 Nisan'da dağılmıştır. (Kaynak : US Bureau of Mines, Soda Ash, 1992) 



Yıllar Batı 

Avrupa 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

TABLO 14. Bölgeler bazında dünya soda külü üretimi (1.000 ton/yıl) 

6839 

6798 

6571 

6218 

5825 

Orta ve Doğu 

Avrupa 

8785 

8538 

7715 

7131 

6937 

Kuzey 

Amerika 

9484 

9776 

9919 

9765 

10134 

101 

Latin 

Amerika 

298 

311 

321 

320 

315 

Asya Afrika Okyanusya 

5332 

6021 

6816 

6960 

7110 

268 

288 

296 

359 

446 

Kaynak: US Bureau of Mines, Soda Ash, 1992 ve Roskill Information Services Ltd., Soda Ash, 1989 

verilerinden derlenmiştir. 

3.2.8. Birim Üretim Girdileri 

Soda üretimiiçin gereken en önemli girdiler enerji, hammadde ve işçiliktir. Doğal soda üretim 

yöntemlerinde kullanılan enerji miktarı sentetik yolla (Solvay ve NA) üretilen soda yönteminden 

daha azdır. Yine iki sentetik yöntem arasında (Solvay ve NA) yapılacak karşılaştırmada NA 

yönteminde hammadde gereksiniminin Solvay'a nazaran daha düşük olduğu görülür. Ayrıca en 

düşük işçi gereksiniminin Çözelti madenciliğinde olduğu Tablodan görülmektedir. 1 ton ağır 

soda külü üretimi için alternatif proseslere göre proses girdileri Tablo 15'de verilmiştir. 

TABLO 15. Bir ton ağır soda külü üretimi için alternatif proseslere göre proses girdileri 

Madde Birim Solvay 

Prosesi 

Yakıt 

106BTU 15 (4) 

Elektrik (5) Mwh 

0,25 (6) 

Tuz 

Ton 

1,6 

Kireçtaşı Ton 

1,3 

Trona 

Ton 

--- 

Proses Suyu Ton 

8 

Soğutma Suyu Ton 

140 

Sıvı Artık Ton 

10 

Katı Artık Ton 

0,3 

İşçilik (3) İşçi 

410 (8) 

İş.Or.İş. 1000ton/yıl 1,025 

300 

300 

300 

300 

300 

NA Prosesi Trona M (1) Trona Ç (2) 

9,0 (7) 

0,27 (6) 

1,2 

1,1 

--- 

4 

125 

3,9 

0,2 

270 (8) 

0,675 

7,4-7,2 (7) 

0,10-0,18 (7) 

--- 

--- 

1,78 cev. 

2,0 

40 

1,2 

0,2 

450 (9) 

0,450 

(1) M- Mekanik madencilik (6) Elektrikle çalışan kompresörler 

(2) Ç-Çözelti madenciliği alınmıştır. 

(3) Toplam fabrika iş gücü (7) Buharla basınçlandırılmıştır. 

(4) Kireç fırınları için fuel içermektedir. (8) 400.000 ton/yıl kapasiteli 

(5) Toplam güç tüketimi kireçtaşı ocağı hariçtir. 

(9) 1.000.000 ton/yıl kapasite 

Kaynak: Isonex Inc. 5 th "Industrial Minerals" International Congress, 

Roger Aitala and Fred Henrickson 

5,0 (7) 

0,165 (7) 

--- 

0,053 

8,0 salamu. 

1,0 

20 

0 

275 (9) 

0,275 



3.2.9. Maliyetler 

Soda külünün doğal kaynaklardan üretilmesi, üretim girdilerinin enerji ve hammadde 

kalemlerinde sentetik yöntemlere göre büyük tasarruf sağlamaktadır. Yine sentetik yöntemlerle 

yapılan soda külü üretimi sırasında ortaya çıkan sıvı ve katı atıklar nedeniyle dünya kamuoyu 

çevre korumacı tedbirleri beraberinde getirmektedir. 

Bu durum sentetik yolla yapılan soda külü üretim maliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. 

Farklı yörelerde, farklı prosesler kullanan işletmelerdeki maliyetlerin karşılaştırılması Tablo 

16'da verilmiştir. 

Proses 

Yer 

TABLO 16. Ağır soda külü için tahmini üretim maliyetikarşılaştırması (a) 

Madde A B C D E F G 

Kapasite(ton/yıl) 

Yaşı 

Sodyum Kaynağı 

Maliyet$/t 

Ana Yakıt 

Maliyet $/106 BTU 

Değiş.Mas. 

Sabit Mas. 

İşletme Maliyeti 

Amortisman, 10 

yıl 

Solvay 

Amerika 

400.000 

Eski 

Salamura 

3.00 

D.Gaz 

3.27 

60.88 

41.34 

102.22 

7.50 

109.72 

Solvay 

B.Avrupa 

400.000 

Eski 

Salamura 

5.00 

Kömür 

3.50 

73.16 

38,34 

111.50 

7.50 

119.000 

Toplam Maliyet 

NOT: 

a) Şirket ve satış giderleri dahil edilmemiştir. d) Üretilen ton başına trona için 

b) M-Mekanik Madencilik verilen hak 

c) Ç-Çözelti Madenciliği e) NA Prosesine çevrilmiş 

NA 

Japonya 

400.000 

e 

Tuzla 

3.00 

Kömür 

2.46 

73.49 

32.50 

105.99 

22.50 

128.49 

102 

NA 

K.Amerika 

400.000 

Yeni 

K.Tuzu 

16.00 

D.Gaz 

3.27 

66.72 

24.79 

91.51 

37.50 

129.01 

NA 

3.D.Ülk. 

400.000 

Yeni 

Tuzla 

20.00 

D.Gaz 

2.50 

65.38 

23.13 

88.51 

45.00 

133.51 

Trona-Mb 

Wyoming 

1.000.000 

Yeni 

Trona 

3.50d 

Kömür 

0.90 

27.10 

23.10 

50.20 

30.00 

80.20 

Trona-Çc 

Wyoming 

1.000.000 

Yeni 

Trona 

3.50 

Kömür 

Kaynak: Isonex Inc.5 th "Industrial Minerals" International Congress.Roger Aitala and Fred 

Henrickson, 1982. 

0.90 

21.80 

15.40 

37.20 

22.00 

59.20 



3.3. Tüketim 

3.3.1. Tüketim Alanları 

Soda külünün pek çok kullanım alanı mevcut olmakla beraber en fazla cam sanayiinde 

hammadde olarak kullanılmaktadır. 

Diğer kullanım alanları şunlardır. 

Kimya sanayiinde çeşitli maddelerin üretiminde; 

Sodyum tripolyphosphate 

Sodyum Silikat 

Sodyum kromit ve sodyum dikromat 

Sodyum bikarbonat 

Sodyum karbonat peroxhdydrate. 

Sodyum seskikarbonat 

Sodyum hexacyanoferrate 

Chlorine monoxide 

Deterjan sanayiinde, 

Su tasfiyesinde, 

Baca gazı desülfürizasyonunda, 

Selüloz ve kağıt sanayiinde, 

Alümina üretiminde, 

Sondaj çamurlarında, 

Galvaniz kaplama banyolarında, 

Kurşun rafinasyonunda, 

Bakır flotasyon konsantrelerinden telleryum'un geri kazanılmasında, 

Rafine edilmiş diatomit'in üretiminde, 

Fotoğrafçılıkta, 

Bromine'in üretiminde, 

Tar'ın distilasyonunda, 

Hidrojen sülfitin geri kazanılmasında, 

Döküm kumlarında, 

Tekstil sanayiinde. 

Cam endüstrisi dünya soda külü tüketiminde % 46'lık bir payla en önemli kullanım alanı 

durumundadır. Bunu % 21 gibi bir payla kimya sanayii takip etmektedir. 

103 



Cam üretiminde her 1 ton cam üretimi yaklaşık 200 kg. ağır soda külü tüketimi gerekmektedir. 

Burada soda külü daha ziyade bir sodyum oksit kaynağı olarak ergime sıcaklığını düşürmek 

gayesiyle kullanılır. Prosese bir faydası da açığa çıkan karbon dioksitin ergimiş kütlenin içinden 

yukarı çıkarken camı karıştırıcı bir etki yapmasıdır. Soda külündeki düşük klorür oarnının fırın 

performansını artırdığı belirtilmektedir. Bu nedenle doğal soda külü sentetik soda külünden 

daha avantajlıdır. Özellikle düz cam üretiminde klorür oranının düşük olması daha büyük bir 

önem arzetmektedir. 

Kimya sanayiinde ise yukarıdaki bölümlerde belirtildiği gibi sodyum hidroksit, sodyum fosfat, 

sodyum seskikarbonat, sodyum silikat, sodyum bikarbonat, sodyum kromat gibi pek çok 

sodyum kimyasalının üretiminde kullanılmaktadır. 

Soda külü kullanım alanları bölgelere göre değişim göstermektedir. Batı Avrupa, ABD, Dünya 

tüketim alanları Tablo 17 ve Tablo 18'de verilmiştir. 

TABLO 17. Batı Avrupa'da soda külünün kullanım alanlarının dağılımı (1989) 

Cam Kap 

Düz cam 

Deterjan 

Kimyasallar 

Metal Rafinasyonu 

Diğer 

Ağır Soda (%) Hafif Soda (%) 

58 

29 

4 

7 

- 

20 

TABLO 18. ABD ve dünya soda külü tüketim alanları (1.000 ton) 

Cam Kap 

Düz cam 

Fiber camlar 

Diğer camlar 

Toplam Cam 

Kimyasallar 

Deterjanlar 

Baca gazı desülfürizasyonu 

Pulp ve kağıt 

Su Arıtma 

Diğer Kullanma Alanları 

Toplam 

52 

22 

11 

3 

2 

2 

8 

100 

104 

- 

- 

15 

50 

25 

10 

ABD (1992) % Dünya (1991) % 

28,8 

13,3 

3,4 

3,5 

49,0 

23,8 

12,2 

2,3 

2,8 

1,7 

8,2 

% 100,0 

Kaynak : US Bureau of Mines, Soda Ash, 1992. 

Roskill Information Services Ltd. "The Economics of Soda Ash", 1993. 

Industrial Minerals, July 1990. 

USBM, Mineral Industry Surveys. 

25,4 

15,7 

1,3 

3,6 

46,0 

21,0 

9,1 

- 

0,8 

1,0 

22,1 

100,0 



Geçmiş dönemlere bakıldığında soda külü tüketim alanlarında pek önemli değişimler 

olmamıştır. Ancak cam kap sanayiinde özellikle son yıllarda gözlenen geri kazanım "recycling" 

olgusu (bazı ülkelerde % 50 seviyesinde) sektördeki soda külü kullanımını nisbeten 

düşürmüştür. Fakat bunun yanında özellikle inşaat sanayiinde gelişmelere bağlı olarak (çift cam 

uygulamaları gibi) düz cam sektöründeki soda külü kullanımında devamlı bir artış 

sözkonusudur. Yukarıda bahsedilen dezavantaja rağmen uzun vadede cam kabın çevreyle 

uyumluluğu nedeniyle özellikle plastikle olan mücadelelerinde (bihassa PET şişelerle) bu 

sektördeki soda külü kullanımını nisbeten artıracağı beklenebilir. Diğer tüketim alanlarında 

önemli değişiklikler beklenmemektedir. 

3.3.2. Tüketim Miktarları 

Dünya soda külü tüketimi 1991 yılında 31 milyon ton civarında olmuştur. Dünya soda külü 

talebinin yaklaşık % 50'si cam endüstrisinde tüketilir. Soda külü talebi bununla birlikte özellikle 

inşaat ve otomotiv sektörlerindeki aktiviteye de bağlıdır. Dünya soda külü tüketim miktarları 

bölgeler itibariyle 1988 ve 1991 yılları için 19'da verilmiştir. 

TABLO 19. Bölgeler itibariyle dünya soda külü tüketimi (1988 ve 1991) (1.000 ton) 

Bölgeler: 1988 % 1991 % Fark % 

Kuzey Amerika 

Latin Amerika 

Batı Avrupa 

Orta ve Doğu Avrupa 

Asya 

Afrika 

Okyanusya 

7,643 

755 

7,191 

8,221 

7,388 

474 

362 

24 

2 

22 

26 

23 

2 

1 

105 

7,552 

1,049 

6,523 

6,500 

8,578 

529 

359 

24 

4 

21 

21 

28 

2 

2 

-91 

+294 

-668 

-1,721 

+1,190 

+55 

-3 

TOPLAM 32,034 100,0 31,090 100,0 -944 

Kaynak : Roskill, Soda Ash, 1993. 

Bu tabloda da görüldüğü gibi Batı ve Doğu Avrupa'daki tüketimde önemli derecede bir düşüş 

vardır. Bu Orta ve Doğu Avrupa'da cam ve kimyasal üretimindeki soda külü talebinin 

azalmasından ve bazı soda külü tesislerinin kapanmasındandır. 

Asya'da soda külü tüketimi 1980 yılından beri esaslı bir büyüme sergilemiştir. 1988-1991 yılları 

arasında tüketim 1,2 milyon ton artmıştır. 

ABD'de cam endüstrisindeki düşük talep nedeniyle 1991 yılında 1988 yılına göre 

300.000 ton düşmüştür. 1992 yılında ise cam sektöründeki talebin yeniden başlaması ve 

- 

+2 

-1 

-5 

+5 

- 

+1 



deterjan formülasyonlarındaki yeni uygulamalar neticesinde tüketim 150.000 ton artarak toplam 

tüketim 6,56 milyon tona yükselmiştir. 

Dünyanın belli ülkelerindeki soda külü tüketimi (1988-1991) Tablo 20'de verilmiştir. 

TABLO 20. Dünyanın belli başlı ülkelerindeki soda külü tüketimleri (1.000 ton) 

Ülkeler: 1988 1991 Fark: 

ABD 

BDT 

Çin 

Almanya 

Hindistan 

Japonya 

Fransa 

İngiltere 

Polonya 

Bulgaristan 

Meksika 

İtalya 

Bleu 

Güney Kore 

Kanada 

Brezilya 

İspanya 

Türkiye 

Avustralya 

Hollanda 

Diğer Ülkeler 

6,705 

5,154 

3,062 

2,208 

1,120 

1,447 

1,339 

1,156 

696 

1,100 

501 

652 

532 

414 

437 

320 

428 

379 

362 

288 

3,734 

106 

6,405 

4,085 

3,858 

1,553 

1,478 

1,400 

1,244 

882 

850 

687 

674 

545 

532 

460 

444 

425 

385 

359 

317 

3,388 

-300 

-1,069 

-796 

-655 

+358 

-47 

-95 

-37 

+186 

-250 

+186 

+22 

+13 

+118 

+23 

+124 

-3 

+6 

-3 

+29 

-346 

TOPLAM 32,034 31,090 -9443 

Kaynak : Roskill, Soda Ash, 1993. 

Ayrıca ABD'nin 1992 yılına ait arz-talep ilişkisi Tablo 21'de verilmektedir. 



TABLO 21. ABD soda külü arz-talep ilişkisi (1992) (tabii ve sentetik) (1.000 ton) 

Dünya Üretimi 

Eski SSCB 

4,000 

Çin 

4.000 

Hindistan 

1,500 

Japonya 

1.000 

Bulgaristan 

1,000 

Polonya 

970 

ABD 

9,379 

Kanada 

305 

Fransa 

1,000 

İngiltere 

1,000 

Almanya 

1,660 


5,253 

Toplam Dünya: 31,067 Milyon Ton 

Stok 

1.1.1992 

234 

107 

İthalat 

72 

Kaynak : U.S. Bureau of Mines Verilerinden hazırlanmıştır. 

3.4. Uluslararası Ticaret 

3.4.1. Ticarette Etkin Uluslararası Kuruluşlar 

ABD Arz 

9,685 

İhracat 

2,955 

Japonya 

262 

Meksika 

162 

Güney Kore 

252 

İspanya 

146 

Diğer 

2,133 

Stok 

31.12.1992 

371 

ABD Talep 

6,359 

Cam 

3,082 

Kimyasallar 

1,492 

Deterjan 

765 

pulp ve 

Kağıt 

174 

Diğer 

846 

Global soda külü pazarı artan rekabetin ve bu rekabetle ilişkili olarak fiyat kırmanın hüküm 

sürdüğü mevcut durumunu muhafaza etmektedir. Soda külü pazarı daha ziyade monopol 

durumundaki 2 üretici grubun gün geçtikçe artan ve yeni boyutlar kazanan rekabetine sahne 

olmaktadır. Ürün standartizasyonunun çok iyi tesbit edilmiş olduğu bu piyasada sözkonusu iki 

üretici grubu daha ziyade maliyet faktörünü ve siyasal ve sosyal etkinliklerini, rekabet güçlerini 

artırmak için kullanmakta ve mevcut pozisyonlarını koruyup daha iyileştirmek için uluslararası 

boyutlarda mücadelerini sürdürmektedirler. Bahsedilen bu iki ana üretici grup Amerikan doğal 

soda külü üreticilerinin kurduğu yasal ihracat karteli ANSAC ve Batı Avrupa soda külü üretim 

kapasitesinin % 64'ünü ve Amerikan Tenneco firmasının % 80'ini elinde bulunduran Belçika 

kökenli SOLVAY et Cie SA dır. Büyük oranda 30 milyar ton'un üzerinde bir trona rezervine 

sahip Green River, Wyoming havzasında üretimlerini gerçekleştiren ABD'li üreticiler, doğal soda 

külünün sentetik soda külüne nazaran birim maliyetler açısından sahip olduğu büyük avantajı 



kullanarak geçtiğimiz 30 yıl içerisinde ABD'de mevcut 17 sentetik soda külü tesisinin 

kapanmasına yol açmıştır. (10 tesis 1986'da kapanmıştır.) İç piyasada hemen hemen hiç kar 

bırakmayan kıyasıya rekabeti ihracatta da yaşamamak için 6 üretici 1983 yılında Webb- 

Pomerenc Yasası olarakta bilinen 1918 tarihli ABD ihracat yasası kapsamında ANSAC'ı 

kurmuşlardır. Böylece yıllık 3.0 milyon ton'a ulaşan ihracatta rekabet ve bunun sonucu ortaya 

çıkan fiyat kırma önlenmiş ve bir ihracat karteli yaratılmıştır. (Kanada'ya ihracat bu kapsam 

dışında bırakılmıştır). 

Gerek Batı Avrupa gerekse Doğu Avrupa ile BDT'de yüksek maliyetli sentetik soda külü üretimi 

yapılmaktadır. Batı Avrupa pazarının % 60'ı SOLVAY'e aittir. Sentetik soda külü üretim 

prosesini ilk geliştiren Ernest Solvay'ın 1863'de kurduğu şirket bugün 8 ülkeye dağılmış 10 

üretim tesisi ve yıllık 6,36 milyon ton ile dünyanın en büyük üreticisi konumundadır. 

Avrupa'da 1992 sonunda tek pazara geçişle birlikte AT ülkeleri arasındaki ticareti olumsuz 

yönde etkileyici her türlü engelin kalkması sonucu, SOVAY'ın tüm Batı Avrupa'ya yayılmış olan 

pazarlama/dağıtım sistemi şirketin monopol konumunu daha da güçlendirmektedir. 

Bu kuruluşların haricinde AT pazarında söz sahibi olan firmalar ise PENRICE (Avustralya) (% 

15), RHONE-POULENC (Fransa) (% 10), AKZO (Hollanda) (% 5), CFK (% 5) ve MATTHES & 

WEBER (Almanya) (% 5) dir. 


Gümrük Vergileri 

A.B.D., MFN (Tercihli Ülkeler) den gerçekleştirdiği soda külü ithalatlarında % 1,2 ve MFN dışı 

ülkelerden gerçekleştirilen ithalatta ise % 8,5 lik bir ek vergiyi ithalat bedeli üzerinden 

almaktadır. 

Pek çok ülke A.B.D. soda külüne değişen yüzdelerle gümrük vergisi ve antidamping vergiler 

tatbik etmektedir. Batı Avrupa'da 67,5 ECU değeride (yaklaşık 67,13 $/ton) bir antidamping 

vergi A.B.D. soda külüne tatbik edilmekteydi. Mamafih, bu vergi 1990'ın sonunda kaldırılmıştır. 

Gümrük vergisi uygulaması, halen devam eden ülkeler ve oranları aşağıda verilmektedir. 

108 



Güney Kore Cumhuriyeti 

Tayvan 

Tayland 

Endonezya 

Kolombiya 

Japonya 

Meksika 

Malezya 

Avustralya 

Bu vergilerden bazıları zaman içinde azalacaktır. 

Vergiler : 

109 

Oran 

12,5 

10 

10 

5 

5 

3,9 

10 

2 

10 

Wyoming Trona Endüstrisinde toplam vergi oranı yaklaşık % 12,64'tür ve iki büyük vergiden 

oluşmaktadır. 

A- Üretim Vergisi % 5,5 

Dağılım; 

- Daimi Wyoming Mineral Vakıf (Trust) Fonu % 2 

- Genel Fon % 2 

- Sermaye İmkanları Gelir Hesabı % 1,5 

(Capital Facilities Revenue Account) 

B- Mülkiyet Vergisi ve Ek Vergi % 7,14 

Bu vergi madenden üretilen tronanın takdir edilen bedeli üzerinden alınır. 

Tronadaki ek vergi petrol, gaz ve kömür dahil diğer Wyoming minerallerinden daha yüksektir. 

Diğer ek vergiler devlet satışları, ekipmanları ile imkanlarının kullanım vergileri ve gerçek 

mülkiyetin (yapılar-ekipmanlar) takdir edilen bedelleri üzerinden alınır. 

İmtiyaz Hakkı 

Federal topraklarda üretilen soda külü 1920'de çıkarılan Maden Kiralama Kanununa tabidir. Bu 

kanun A.B.D. hükümetinin imtiyaz hakkı ile ilgili ödemelerini temin eder. Ulusal imtiyaz hakkı 

miktarın % 5'idir. Ulusal maden kiralama kontratı arazi kira ücretleri, sodyum araştırma izni 

başvuru ücretleri, kefaret ücretlerini de belirlemektedir. Eyalet imtiyaz hakkı ulusal imtiyaz 

hakkının % 5'idir. 



Madencilik Yönetim servisince toplanan bu imtiyaz paylarının 1/2 si Wyoming'e geri 

dönmektedir. 

Teşvikler 

Tükenme izni (depletion allowance) madenciliğin tüm risklerine karşı arzulu olan şirketlerin en 

büyük teşvikidir. Bir nevi duran varlıkların amortismanına benzemektedir. Maliyet tükenmesi ve 

tükenme yüzdesi (amortisman), tükenmedeki indirim noktasını gösteren iki metotdur. Çoğu 

şirketler % tükenme payını kullanmayı tercih etmektedir. Yaklaşık 100 mineral kategorisi yüzde 

tükenme payı altında toplanmış olup bu oran maden arazisi, binalar ve ekipmandan kazanılan 

brüt gelirin % 22'si ile % 5'i arasındadır. Ve aynı zamanda madenin yurtiçinde mi yurtdışında mı 

olduğuna bağlı olup madenin arazi, bina ve teçhizatından gelen net gelirinin % 50'lik kısmı ile 

sınırlandırılmıştır. Tükenme payı yüzdesindeki önem soda külü olarak (trona değil) ilk 

pazarlanabilir ürünün miktarına bağlı bir indirimdir. Yatırım yapılan meblağ önemli değildir. 

Soda külü için tükenme payı % si ister dahili ister harici kaynaklardan üretim yapsın ABD 

şirketleri için % 14'tür. 

Kaynak: US Bureau of Mines, Soda Ash, 1992. 

3.4.3. İhracat-İthalat 

Dünyada soda külü çoğunlukla iç tüketim için üretilir. Rapor edilen global soda külü ihracatı 

1987-1992 yılları arasında 3,5-4,2 milyon ton'luk bir alan içinde düzensiz bir şekilde 

değişmektedir. Bu, 1991 yılı dünya üretiminin yaklaşık % 12'sine tekabül eder. İhracat 1985 

yılında 5,2 milyon ton gibi yüksek bir seviyeye ulaşmıştır. Ancak o zamandan beri Orta ve Doğu 

Avrupa'da eski komünist ülkelerin ihracat hacmindeki düşüş ve bu ülkelerce yayınlanan ticaret 

istatistiklerindeki rapor edilen ithalat miktarlarının eksikliği sonucunda ihracatta azalma 

görülmektedir. Tablo 22'de bölgeler itibariyle 1980-1992 yılları arasında dünya ihracatının özeti 

verilmiştir. 

110 



TABLO 22. Bölgeler itibariyle dünya soda külü ihracatı (1980-1992) (1.000 ton) 

Kuzey Batı Orta ve Doğu 

Yıllar Amerika Avrupa Avrupa Asya Afrika Diğerleri Toplam 

1980 992 1,083 

2,125 102 193 

4,495 

1981 953 852 

2,115 64 120 

4,104 

1982 1,006 767 

2,135 93 136 

4,137 

1983 1,484 822 

1,907 82 130 

4,425 

1984 1,495 1,002 

2,050 83 207 

4,837 

1985 1,607 1,114 

2,100 195 180 

5,196 

1986 1,859 625 

597 135 92 

3,308 

1987 2,018 1,086 

511 171 54 

3,840 

1988 2,154 563 

386 129 34 229 3,495 

1989 2,648 817 

279 256 34 101 4,135 

1990 2,392 672 

259 72 

162 4,557 

1991 2,734 1,138 

341 72 2 143 4,428 

1992 2,955 

378 

3,343 

Kaynak : USBM; Roskill 

Not: (1) 1986'dan beri ihracatın yüksek olması muhtemeldir. Ancak veri mevcut değildir. 

(2) 1991'den beri Afrika ihracatı Botswana ile Güney Afrika arasındaki ticareti veri 

mevcut olmadığı için kapsamaz. 

ABD dünya soda külünün hakimidir. 1992 yılı dünya üretiminin % 30'u, rapor edilen ihracatın % 

65'i ABD'ye aittir. 

ABD ihracat hacmi 1980-1990 yılları arasında üretim ve kapasite artışlarının ihracat pazarını 

büyütmesiyle neredeyse üç misline yakın arttı. ABD soda külü ihracatı 1 milyon tondan (1982) 

2,96 milyon tona (1992) yükselmiştir. (ABD üretiminin % 31'i) 

ABD'nin soda külü pazarındaki başarısının sebebi trona kaynaklı soda külünün, özellikle Avrupa 

ve Asya'da sentetik materyal kaynaklı soda külünden daha ucuz olmasındandır. 

Ucuz ABD arzının önemli bir örneği büyük bir üretici ve tüketici olan Japonya'dır. Asahi Glass 

ve Tosoh Corp. içine alan Japon soda külü üreticileri daha önceki bölümlerde belirtildiği gibi 

kendi iç üretim kapasitelerine yatırıma yöneldiler. Güney Kore'li üreticiler de aynı yolu izlediler. 

Asya ve Pasifik pazarları ABD'nin toplam soda külü ticaretinin % 50'sini kapsar. Tablo 23'de 

ABD'nin Asya'ya ihracatını göstermektedir. 

111 



Tablo 23. ABD'nın Asya'ya soda külü ihracatı (1982-1992) (1.000 ton) 

Ülke 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 

Çin 

- 60 46 33 239 283 332 317 56 58 64 

Hong Kong 

- 49 215 493 376 172 117 190 41 3 2 

Endonezya 42 69 95 54 84 86 110 180 174 190 220 

Japonya 

29 192 191 206 214 224 247 290 337 274 262 

Güney Kore 2 4 10 - 33 35 131 132 191 232 252 

Malezya 

12 27 19 15 25 28 28 142 56 38 40 

Filipinler 

36 72 70 43 45 49 35 90 86 71 114 

Singapur 

- - - - - - 2 5 13 10 6 

Tayvan 

27 124 38 14 40 48 99 70 112 119 115 

Tayland 

18 34 44 16 19 27 71 69 104 112 149 


22 

Toplam 166 631 728 874 1,075 952 1,172 1,485 1,170 1,107 1,246 

T.ABD İhr. 1,006 1,484 1,495 1,607 1,859 2,018 2,154 2,648 2,392 2,734 2,955 

T. ABD 

İhrc. % si 

Kaynak : USBM 

17 % 

43 % 

49 % 

54 % 

58 % 

En geniş pazarlardan biri Çin iken 1990 yılından sonra Çin'de devreye alınan yeni sentetik soda 

külü tesisleri nedeniyle ticaret azalmıştır. Çin'e ihracat direkt olarak yapıldığı gibi Hong Kong, 

Tayvan ve Singapur yolu ile aktarmalı olarakta yapılır. Çin 1992 yılında ihracatçı duruma geldiği 

gibi ayrıca kendi cam, deterjan, kimya ve kağıt endüstrilerindeki büyüyen talebi karşılamak için 

ayrıca kapasite artışları planlanmıştır. 

ABD ayrıca Meksika, Brezilya, Venezuala, Kanada ve Arjantin gibi Amerikan ülkelerinin soda 

külü kaynağıdır. 

ABD ticaretinde en önemli değişiklik 1990 yılında AT'nin antidamping vergisini kaldırmasıydı. 

Böylece Çin ihracat pazarındaki kaybını AT'ye yaptığı ihracatla dengeledi. Antidamping 

vergisinin kalkmasıyla 1992 yılının sonunda Batı Avrupa'ya ihracat 1980 yılı ihracatının 1.323 

katı artarak 695.000 tona yükseldi. 

112 

47 % 

54 % 

56 % 

49 % 

Diğer önemli ihracatçılardan bazıları Almanya, Polonya, İspanya ve Hollanda'dır. 

Soda külü pazarlarında en büyük ithalatçı durumunda olan Çin 1992 yılında ABD ve 

Almanya'dan sonra üçüncü büyük ihracatçı durumuna gelmiştir ve 1992 yılında 350.000 ton 

soda külü ihraç etmiştir. Eğer Çin ve ABD ihracatı yükselmeye devam ederse o zaman toplam 

dünya soda külü ticareti bir kez daha 1985 deki gibi rekor seviyeye erişecektir. 

41 % 

42 % 



Soda külü ithalat durumu önemli derecede değişmiştir. En önemli değişiklik yukarıda da 

bahsedildiği gibi dünyanın en büyük ithalatçısı olan Çin'in 1992 yılında üçüncü büyük soda külü 

ihracatçısı haline gelmesidir. 

Diğer büyük değişiklik ise 1988 yılında sayısı 3 olan ve 200.000 ton/yıl üzerinde ithalat yapan 

ülke sayısının 1992 yılında 7'ye yükselmesidir. 1988 yılında Çin 450.000 tonun üzerinde ithalat 

yaparken şimdi hiçbir ülke 275.000 tondan daha fazla ithalat yapmamaktadır. 

Şu anda Japonya dünyanın en büyük ithalatçısıdır. Japonya'yı Brezilya, Belçika ve Meksika 

izler. Japonya, Brezilya ve Meksika ithal ettiği soda külünün tamamını ABD'den karşılar. Ve 

bunun çoğu cam endüstrisinde kullanılır. 

Tablo 24'de en önemli ithalatcıların 1988-1991 yılları arasındaki ithalat durumunu 

göstermektedir. 

TABLO 24. Dünyanın önemli ithalatçı ülkeleri (1988-1991) (1.000 ton) 

1988 1991 

Ülkeler Miktar Dünya İthalat % si Ülkeler Miktar Dünya İthalat % si 

Çin 

453 

13 

Japonya 174 

6 

Japonya 247 

7 

Brezilya 244 

6 

Endonezya 200 

6 

BLEU 238 

5 

Güney Afrika 165 

5 

Meksika 237 

5 

Hong Kong 164 

5 

G.Kore 232 

5 

İngiltere 156 

4 

Endonezya 214 

5 

BLEU 

153 

4 

Fransa 206 

5 

Venezuela 141 

4 

Venezuela 193 

4 

Brezilya 136 

4 

Almanya 181 

4 

Güney Kore 134 

4 

Arjantin 168 

4 

Kaynak: Roskill Soda Ash 1993. 


Soda külü fiyatlarında üreticiler için kararlı bir piyasa yoktur. Soda külünün büyük bir oranı 

büyük tüketicilere uzun dönemli sözleşmelerle satılır. Bu nedenle yayınlanan liste fiyatları ile 

üretici fiyatları arasında farlılıklar olabilir. 

En kapsamlı fiyat verileri ABD için Chemical Marketing Reporter ve USBM tarafından yayınlanır. 

ABD'de dökme veya torba olarak hafif ve ağır soda külü liste fiyatları Chemical Marketing 

Reporter tarafından haftalık olarak yayınlanır. Tablo 25'de 1981-1993 yılları arasındaki yıl sonu 

fiyatları özetlenmiştir. 

113 



TABLO 25. ABD yıl sonu soda külü fiyatları (58 % Na 2 O) (1981-1993) (US$/short ton) 

1981 

1982 

1983 

1984 

1985 

1986 

1987 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

1993 

Ağır Soda Torba Ağır Soda 

Dökme 

112 

92 

115 

88 

120 

69 

120 

90 

120 

90 

120 

83 

131 

83 

141 

93 

146 

93 

146 

98 

146 

98 

146 

98 

146 

98 

Kaynak : Chemical Marketing Reporter (1), 26 Nisan 1993 itibariyle. 

114 

Hafif Soda Torba Hafif Soda 

Dökme 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

150 

123 

151 

103 

151 

103 

Tablodan görüldüğü gibi 1992 yılına kadar hafifi soda külü fiyatlarında değişiklik olmamıştır. 

Ağır soda külü fiyatları ise 1981'den beri ağır soda külüne talebin artmasıyla değişikliğe 

uğramıştır. Ancak 1990 yılından sonra statik hale gelmiştir. 

Avrupa'da fiyatlar 1980 yılına kadar Belçika, Fransa, İtalya ve Almanya'da Europeen Chemical 

News tarafından yayınlanmıştır. Ancak bu yayınlar sonradan kesilmiştir. Solvay zaman zaman 

İsviçre ve diğer firmalarının bulunduğu 7 ülke için torba ve dökme soda külü liste fiyatlarını 

yayınlamaktadır. Tablo 26'da 1991 Mart ayında Solvay tarafından yayınlanan liste fiyatları 

verilmektedir. 



DÖKME AĞIR SODA HAFİF SODA 

Fiyatlar Tarih Fiyatlar Tarih 

15.6.90 

FD 

7,920 

1.9.90 

EW 

8,160 

BEF/t 

Belçika 

1.7.90 

EW 

1,170 

1.7.90 

EW 

1,205 

FRF/t 

Fransa 

1.1.91 

EW 

265 

1.1.91 

EW 

260 

ITL/kg 

İtalya 

1.7.90 

EW 

413 

1.7.90 

EW 

428 

DEM/t 

Almanya 

1.7.90 

EW 

22,500 

1.7.90 

EW 

23,800 

ESP/t 

İspanya 

1.1.91 

EW 

30,800 

1.7.91 

EW 

23,470 

PTE/t 

Portekiz 

1.1.90 

EW 

2,835 

1.1.90 

EW 

3,050 

ATS/t 

Avusturya 

1.1.91 

ES 

345 

1.1.91 

EW 

360 

CHF/t 

İsviçre 

TORBA (40-50 kg) 

15.6.90 

FD 

8.830 

15.6.90 

FD 

9,500 

BEF/t 

Belçika 

15.4.90 

FD 

1,430 

15.4.90 

FD 

1,465 

FRF/t 

Fransa 

1.1.91 

FD 

335 

1.1.91 

FD 

330 

ITL/kg 

İtalya 

1.7.90 

EW 

*453 

1.7.90 

EW 

*468 

DEM/t 

Almanya 

1.7.90 

FD 

30,800 

1.7.90 

FD 

32,800 

ESP/t 

İspanya 

1.7.91 

EW 

34,800 

1.1.91 

EW 

37,270 

PTE/t 

Portekiz 

1.1.90 

EW 

*3,015 

1.190 

EW 

*3,625 

ATS/t 

Avusturya 

1.1.91 

ES 

375 

1.1.91 

ES 

390 

İsviçre 

CHF/t 

Kaynak : Solvay & Cie 

EW- İşletme teslim 

ES- Depo teslim 

FD- serbest teslim 

* Paletli teslim 


115


ABD'nin ucuz fiyatla Avrupa pazarına tekrar girmesi ve Orta ve Doğu Avrupa'dan ithalat 

hacimlerinin artmasından dolayı Avrupa fiyatlarına baskılar çoğaldı. 1993 Ocak'ta Solvay birkaç 

Avrupa ülkesindeki soda külü fiyatlarında indirim yaptığını açıkladı. Bu oranlar Fransa'da % 7, 

İspanya'da % 6 ve Almanya'da % 4 oldu. Almanya fiyatlarındaki bu indirim Almanya soda külü 

fiyatlarında 1992 Ocak'tan beri % 10'un üzerinde bir düşüş yarattı. Almanya ortalama soda külü 

liste fiyatları 1992 Şubat'ta 360-370 DM/ton iken 1993 ªubat'ta 320 DM/ton (198 ABD $/ton) 

oldu. İngiltere liste fiyatları ise 1993'ün başlarında 115-120 £/ton'a (178-186 ABD $/ton) 

düşmüştür. 

Bu fiyatlar 150-160 ABD $/ton, CIF olan ABD ithalatı fiyatı ve ucuz Doğu Avrupa (örneğin, 

Polonya ithal soda külü fiyatı, 140 ABD $/ton, FOB) fiyatları ile rekabet etmektedir. Doğu 

Avrupa ihraç fiyatları Solvay liste fiyatlarından % 20 daha düşüktür. (Chemical Marketing 

Reporter, 15.4.1993). 

1985 yılına kadar Japon hafif ve ağır soda külü fiyatlarını Japon Chemical Week yayınlandı. 

1986 Ocak'taki en son fiyatlar hafif soda için 48 Japon Yeni/kg ağır soda külü için 50 Japon 

Yeni/kg idi. O zamandan beri başka fiyat yayınlanmadı. 

ABD üreticileri 1993 ve 1994 yıllarında ekonomik şartlara ve cam endüstrisinin gelişmesine 

bağlı olarak soda külü fiyatlarının artacağını ümit etmektedirler. US Bureau of Land 

Management'e ödenen imtiyaz hakkı'nda tasarlanan artış fiyatlara yansıyabilir. Ancak bu 

konudaki son karar belirsiz bir zamana ertelenmişti. 

Batı Avrupa'daki fiyatlarda ucuz ithalat kaynakları ile rekabette daha geri kalmamak için 

indirimler muhtemeldir. AT üreticileri Doğu Avrupa ve ABD'ye antidamping vergisinin tekrar 

ayarlanması için AT'nin aracılık edeceğini ümit ediyorlar. Fakat bu mücadelenin sonucunda 

cevabın büyük bir ihtimalle hayır olacağı tahmin edilmektedir. (Roskill, Soda Ash, 1993). 

3.4.5. Komşu Ülkelerin Ticaretteki Yerleri 

Komşularımızdan İran'ın 60.000 ton/yıl, BDT'nın 6.000.000 ton/yıl, Bulgaristan'ın ise 1.200.000 

ton/yıl'lık kapasiteleri mevcuttur. Suriye, Irak ve Yunanistan'da ise soda külü tesisleri yoktur. 

1991 yılında Yunanistan 30.000 ton ithal etmiş, İran ise 25.000 ton üretip tamamını tüketmiş 

olup Irak ve Suriye ile ilgili bilgi mevcut değildir. 

116 



Bulgaristan ticaretini geleneksel pazarları olan BDT ve Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile yapar. 

Bulgaristan şimdi gittikçe hacmi azalan pazarlarda Romanya, Polonya ve Almanya ile rekabet 

etmektedir. 

BDT ise finansal problemlerine rağmen Bulgaristan, Polonya ve Almanya ile ticaretine devam 

etmektedir. BDT 1991 yılında 85.000 ton'luk bir ithalat gerçekleştirmiştir. 


Wyoming Office of the State Inspector of Mines'e göre Wyoming soda külü endüstrisinde 

1980'de 1817 adet yeraltı işçisi olmak üzere toplam 3931 işçi 11,7 milyon ton trona üretmiştir. 

1990 yılında ise 1237 yeraltı işçisi olmak üzere toplam 3047 kişi 14.7 milyon ton cevher 

üretmiştir. 1980-1990 arası yeraltı işgücü % 32 azalmasına rağmen üretilen trona miktarı % 25 

artmıştır. Bu yılda işçi başına üretilen cevher miktarının % 84 arttığını göstermektedir. Bu 

miktar 1980'de 6.439 ton, 1990 yılında ise 11.884 tondur. 

U.S. Bureau of Mines'a göre 1992 yılında Wyoming Soda Külü Endüstrisinde 5 trona 

madeninde 1212 kişi ve soda külü rafinerilerinde ise 1.678 kişi istihdam edilmektedir. 1992 

yılında Wyoming Soda Külü Endüstrisi tarafından üretilen cevher miktarı 14.885.012 ton 

olmuştur. 


Dünya soda üretiminin yaklaşık dörtte üçünün sentetik yolla yapıldığı bilinmektedir. Ancak bu 

üretim yönteminde tesisten çıkan sıvı atıkların önemli miktarlarda klorür içermesi, bunun 

sonucu olarakta nehirleri kirletmesi, ayrıca katı atıklarında çevreye zararlı maddeler içermesi 

nedeniyle çevre kirliliği sözkonusu olmaktadır. Çevre konusunda gerek kamuoyundaki 

bilinçlenme gerekse bazı hükümetlerin uygulamaya başladığı sert politikalar nedeniyle sentetik 

soda külü üreticileri mevcut tesisleri çevreye daha uyumlu hale getirmek için yapılacak ek 

yatırımların büyük miktarlara ulaşması nedeniyle bazı tesislerini kapatmak zorunda 

kalmışlardır. Ayrıca bazı soda külü üreticileri mevcut tesislerini çevreyle daha uyumlu hale 

getirmek için çalışmalar yapmaktadır. ABD 'de uzun süredir uygulanmakta olan "Environmental 

Auditing" (firmanın çevreyle ilişkisinin bağımsız hareket eden kuruluşlarca değerlendirilmesi) 

sisteminin AT içinde yaygınlaşması yukarıda değinilen çevreyle ilgili yatırımların artmasında 

büyük bir rol oynayacak niteliktedir (The Economist, 10 Mart 1990). 

117 



4-TÜRKİYE'DE DURUM 

4.1. Ürünün Türkiye'de Bulunuş Şekilleri ve Ürün Standartları 

Türkiye'de soda külü (sodyum karbonat) Mersin Soda Sanayii A.Ş. tarafından Solvay yöntemi 

ile sentetik olarak üretilmektedir. Sodyum Karbonat için (kalsine) T.S.525 ve sodyum 

bikarbonat için T.S.3050 Türk Standartları mevcuttur. Soda Sanayii A.Ş. Türk Standartlarına 

uygun olarak üretim yapmaktadır. T.S. 525'in istediği özellikler ve Soda Sanayii A.Ş.'nin fiili 

değerleri karşılaştırmalı olarak aşağıya çıkarılmıştır. 

Na2O3 SO4 Cl 

Fe 

Cu 

Çözünmezler 

Kaynak : TSE 


T.S.525 Kalsine Soda Soda Sanayi A.Ş. Ort.Değerler 

Min. % 99,1 

Max. % 0,027 

Max. % 0,4 

Max. % 0,004 

Max. % 0,003 

Max. % 0,02 

118 

% 99,41 

% 0,02 

% 0,25 

% 0,003 

% 0,003 

% 0,02 

Mersin soda Sanayii A.Ş. Türkiye'nin tek soda külü üreticisi olup Solvay yöntemi ile 

kayatuzundan soda külü eldeedilir. Bölgedeki kayatuzu rezervleri işletmenin yaklaşık 100 yıl 

ihtiyacını karşılayacak kapasitededir. 

Halen proje çalışmaları devam eden Etibank Beypazarı trona yataklarının işletilebilir 196 milyon 

ton rezervi mevcuttur. 

4.3. Üretim 


Mersin Soda Sanayiinde soda külü üretimi Amonyak-Soda usulü olarakta bilinen Solvay 

yöntemi ile yapılır. Bu yöntem sentetik soda üretiminde genel olarak kullanılan yöntemdir. Bu 

yöntemde, litrede 305-210 gr. tuz ihtiva eden salamura (tuzlu su), soda 

üretim tesislerinde soda ve kireçsütü ile artırılır. Arıtılmış bu salamura amonyak ile 

doyurulduktan sonra karbonlaştırma kolonlarında (Solvay Kolonları), kireçtaşı fırınlarında 

kok ve kireçtaşının yakılmasından elde edilen % 40'lık ve kalsinasyondan geri kazanılan 



% 70'lik CO2 gazı ile reaksiyona sokularak ham NaHCO3'a dönüştürülür. Vakum filtrelerinde 

ana likörden ayrılan ve ham NaHCO3 hafif sodaya dönüştürülmek üzere kalsinasyon ünitesine 

gönderilir. Ana likörde oluşan amonyum klorürdeki (NH4Cl) amonyağın geri kazanılması için 

çözelti önce bir ön kireçlendiriciye ve sonra da buharlı bir distilasyon kolonuna gönderilir. 

Böylece geri kazanılan amonyak tekrar sisteme sokulur. Amonyum klorürün klorür anyonu kireç 

sütunun kalsiyum katyonu ile birleşerek kalsiyum klorür haline dönüşür. Kalsiyum klorür, 

sodyum klorür, kalsiyum karbonat, kalsiyum sülfat ve magnezyum hidroksit artık maddeler 

olarak atılır. 

Hafif Soda Üretimi 

Hafif sodabikarbonat kalsinasyon ünitesinde, buhar borulu ve endirek ısıtmalı kalsinatörlerde 

230-250°C'da ısıtılarak CO2'ini kaybeder ve hafif sodaya dönüşür. 

Ağır Soda Üretimi 

Hafif soda , ağır soda ünitesinde bir molekül sodaya bir molekül suyun fazlasına eşdeğer su ile 

işleme sokularak Na2CO3 .H2O kristallerine dönüştürülür ve buhar ısıtma borulu bir kurutucuda 

bu verilen su buharlaştırılarak ağır soda kristal şeklini muhafaza ederek küçük granüller 

halinde elde edilir. Bu granürler elenerek cam sanayiinde kullanılmaya uygun ebattakiler alınır 

ve torbalanır. Ağır sodanın yoğunluğu hafif sodanın yaklaşık iki katıdır. 

Sodyum Bikarbonat Üretimi 

Fabrikada hambikarbonatın bir kısmı ana çözelti ile karıştırılarak bikarbonat sütü denilen 

karışım elde edilir. Bikarbonat sütü karbonat çözeltisi elde edilmek ve NH4HCO3'tan uzaklaştırılmak üzere dekarbonasyon kolonuna gönderilir. Elde edilen çözeltiye az miktarda 

aktif karbon karıştırılarak filtre edilir ve tekrar bikarbonat elde edilmek üzere biraz soğutularak 

karbonasyon kolonuna gönderilir. Kolona verilen karbondioksit ile teşekkül eden bikarbonat 

seperatörle kısmen çözeltisinden ayrıldıktan sonra santrifüj edilir. Elde edilen bikarbonat Bühler 

kurutucusunda kurutulduktan sonra siklon ve torba filtrelerden silolara alınır. Seperatörden elde 

edilen çözelti ise tekrar ham bikarbonat ile karıştırılmak üzere başlangıç noktasına gönderilir. 

119 



4.3.2. Sektörde Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar 

Türkiye'de soda külü üretimi yapan tek kuruluş Mersin Soda Sanayi A.Ş. dir. Mersin Soda 

Sanayii A.Ş.; Türkiye İş Bankası, Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. ve Sümerbank'ın 

ortaklığı ile kurulmuştur. Şirketin 1993 yılı hisse dağılımı şöyledir. 

Türkiye İş Bankası 

Türkiye Şişe ve Cam Fab. A.Ş. 

Sümerbank 

120 

% 33,7 

% 61,3 

% 5,0 

TOPLAM % 100,0 

Mersin Soda Sanayii A.Ş. ye ait soda külü tesisleri Mersin'in 14 km. doğusunda Kazanlı bucağı 

bitişinde ve deniz kıyısında bulunmaktadır. Ayrıca Mersin'in 24 Km. kuzeyinde, Gözne yolu 

üzerinde, Dalakderesi mevkiinde Kireçtaşı İşletmesi ve Mersin'in 48 km. kuzeydoğusunda 

Arabali mevkiinde yeraltı tuz işletmesi tesisleri mevcuttur. 

4.3.3. Mevcut kapasiteleri ve Kullanım Oranları 

Soda sektöründeki kurulu kapasite durumu ve kulanım oranları Tablo-27'de gösterilmiştir. 

Yıllar 

1989 

1990 

1991 

1992 

1993 

Kaynak : DPT 

TABLO 27. Soda sektöründeki kapasite durumu ve kullanım oranları 

4.3.4. Üretim Miktarları 

Birim 

Ton/Yıl 

" 

" 

" 

" 

Kapasite 

400.000 

400.000 

430.000 

430.000 

430.000 

Kullanım Oranı (%) 

Soda sektöründeki ana malların 1989-1993 yılları arasındaki yurtiçi üretim miktarları Tablo 

28'de özetlenmiştir. 

105 

89 

100 

104 

- 



Yıllar 

1989 

1990 

1991 

1992 

1993* 

TABLO 28. Soda sektörü yurtiçi üretimi (1989-1993) 

Hafif Soda 

164.117 

118.280 

123.340 

107.636 

112.238 

Ağır Soda 

221.039 

205.523 

269.174 

302.866 

310.721 

121 

Sodyum Bikarbonat 

33.510 

33.442 

37.504 

38.278 

38.439 

* 1993 yılı üretim miktarı, 8 Ay Fiili + 4 Ay Beklenen Miktar şeklindedir. 

Kaynak : DPT 

4.3.5. Birim Üretim Girdileri 

Toplam 

418.666 

357.245 

430.018 

448.780 

461.398 

Soda sektöründeki üretilen 1 Ton Soda için birim üretim girdileri 1992 yılı fiili ortalama değerleri 

olarak Tablo 29'da verilmiştir. 

TABLO 29. Soda sektöründeki birim üretim girdileri: (1992) 

Girdiler 

HAMMADDELER 

Tuz 

Kireçtaşı 

Kok 

YARDIMCI MADDELER 

Kostik Soda (% 100) 

H2SO4 (66 Bome) 

Amonyak 

Alüminyum Sülfat 

HCL 

ENERJİ 

Fuel-oil 

Elektrik * 

Birim 

Kg 

Kg 

Kg 

Kg 

Kg 

Kg 

Kg 

Kg 

Kg 

kwh 

Miktar 

* Elektrik girdisine sadece satın alınan miktar belirtilmiştir. Üretilen elektrik Fuel-oil girdisi 

içindedir. 


1600 

1250 

92 

Soda sektöründeki sınai maliyetleri oluşturan unsurlar ve bunların toplamdaki yüzdeleri, 1992 

yılı için, aşağıdaki gibidir: 

4,6 

4,6 

4,0 

1,0 

1,0 

320 

35 



Hafif Soda İçin 

Hammadde 

Yardımcı Maddeler 

Fuel-Oil (No.6) 

Personel + İşçilikler 

Su + Elektrik 

Yedek Parça + Malzeme 

Amortismanlar 

Genel İşl. + İaşe 

Tamir Bakım 

122 

% 15 

% 8 

% 43 

% 20 

% 3 

% 2 

% 4 

% 2 

% 2 

Yukarıda görüleceği üzere girdileri fiyat artışları soda maliyetini doğal olarak devamlı 

artıracaktır. Girdilerin içinde en büyük payı fuel-oil teşkil etmektedir. Devamlı değişen kur 

sistemine bağlı olarak fuel-oil fiyatları devamlı artmakta ve maliyetler yükselmektedir. 

Ayrıca Beypazarı Trona yataklarından üretilecek ağır soda külü için tahmini maliyetler aşağıda 

verilmiştir. (1990 ABD $). 

Proses 

Yer 

Kapasite (Ton/Yıl) 

Yaşı 

Sodyum Kaynağı 

(1) Değişken Masraflar ($/t) 

(2) Sabit Masraflar ($/t) 

İşletme Maliyeti 

Amortisman ($/t) 

Genel Giderler ($/t) 

TOPLAM 

(1) Madencilik, buhar, enerji, kömür, diğer. 

(2) İşçilik, bakım, onarım, vergi, sigorta v.s. 

* Trona imtiyaz hakkı dahil 

Mb: Mekanik Madencilik 

Trona-Mb 

Beypazarı 

1.000.000 

Yeni 

Trona 

45,15 

9,61 

54,76 

24,96 

14,28* 

94,00 



4.4. Tüketim 


Soda külünün ülkemizdeki kullanım alanları sektör bazında Tablo 30'da verilmiştir. 

Kaynak : DPT 

TABLO 30. Soda külünün Türkiye'de kullanım alanları (1992) 

Kullanım Alanı 

Cam Sanayii 

Tekstil Sanayii 

Sabun, deterjan ve emizlik maddeleri 

Kağıt Sanayii 

Fiberglas + Seramik 

Yiyecek ve İlaç Sanayii 

Deri Sanayii 

Yem Sanayii 

Diğerleri 

TOPLAM 

4.4.2. Tüketim Miktarları 

Yurtiçi toplam tüketim miktarları aşağıda verilmiştir. 

Yıllar 

1989 

1990 

1991 

1992 

1993 

Miktar 

282.000 

352.000 

305.000 

313.000 

- 

123 

% 

57,0 

6,0 

10,0 

0,7 

3,4 

3,0 

0,5 

0,5 

1,3 

100,0 

Yukarıda da görüleceği gibi 1989-1993 yıllar arasında toplam soda tüketiminde devamlı artan 

eğilim görülmektedir. 





Soda ürünleri ithalatında % 10 gümrük vergisi ve 30 ABD $/t gümrük fonu uygulanmaktadır. 

İhracattaki teşvikler ise Teşvik Mevzuatı çerçevesinde uygulanmaktadır. 

4.5.2. İthalat- İhracat 

1989-1993 yılları arasında ülkenin soda ürünleri (Kalsine Soda + Kristal Soda + Sodyum 

Bikarbonat) ithalat, ihracat miktarları ile değerleri Tablo 31 ve Tablo 32'de verilmiştir. 

4.5.3. AT, EFTA ve Benzeri Ülke Grupları ile Ticaret 

1989-1993 yıllar arasında AT, EFTA, CEFTA, OECD ve MDAÜ ile yapılan ticaret verileri Tablo 

31 ve Tablo 32'de özetlenmiştir. 

4.5.4. Komşu Ülkeler ile Ticaret 

1989-1993 yıllar arasında komşu ülkeler ile yapılan ticaret verileri Tablo 31 ve Tablo 32'de 

verilmiştir. 

4.5.5. İstihdam 

Soda sektöründe 1989-1993 yılları arasındaki istihdam durumu aşağıya çıkarılmıştır. 

Kaynak: Soda Sanayi A.Ş. 

Yıllar 

1989 

1990 

1991 

1992 

1993 

Personel Adedi 

124 

1014 

943 

767 

754 

750 



5. MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRİLMESİ: 


Sektörde faaliyet gösteren tek kuruluş Mersin Soda Sanayii A.Ş. dir. Mersin Soda Sanayii A.Ş. 

1975 yılında 150.000 ton/yıl kapasite ile üretime başlamış, tesis 1981 yılında tevsii edilerek 

kapasite 330.000 ton/yıl'a çıkarılmıştır. Altınca Plan Döneminde sürdürülen darboğaz ve 

modernizasyon çalışmaları sonucunda fiili kapasite 1987 yılında 400.000 ton/yıl değerine 

çıkarılmıştır. İyileştirme çalışmaları neticesinde kapasitede 1991 yılında 430.000 ton/yıl 

değerine ulaşılmıştır. Tesisin ilk kuruluşta öngörülen ve ekonomik olarak ulaşılabileceği 

kapasite 600.000 ton/yıldır. 

125 



TABLO 31. Türkiye'nin ülkelere göre ithalatı (kalsine soda + kristal soda + sodyum bikarbonat) 

ÜLKELER 1989 1990 1991 1992 1993(OCAK-EYLÜL) 

KG $ KG $ KG $ KG $ KG $ 

ALMANYA 37.109 44.661 1.452.467 377.568 27.282 46.404 55.903 82.956 55.597 61.695 

ARNAVUTLUK 300.000 82.714 

ABD 49.189.421 9.574.386 9 195 1.510 4.439 1.988 3.767 

FRANSA 264 1.249 

HOLLANDA 102.060 31.639 40.000 12.293 

İNGİLTERE 5.000 2.453 227.012 56.349 660 19.503 600 323 

İRLANDA 33.580 45.783 1.500 67.735 7.350 49.533 8.550 77.600 

İSPANYA 3.500 6.351 72 275 1.188 1.331 

İSVİÇRE 207 518 3 36 

İTALYA 120 214 950 3.033 

POLONYA 4.580.000 937.726 

ROMANYA 6.839.020 1.250.203 223.500 53.854 2.064.450 284.106 

RUSYA 200.000 50.434 55.512 78.000 

ÇEKOSLAVAKYA 303 1.810 

BULGARİSTAN 221.500 39.331 269.450 45.742 

HİNDİSTAN 752 2.388 

TOPLAM 42.316 47.632 63.149.432 12.455.086 522.005 215.179 2.185.760 520.622 108.876 160.078 

EFTA ÜLKELERİ 1.818.739 517.903 29.046 115.388 63.985 152.265 106.885 156.275 

OECD ÜLKELERİ 30.000 82.714 3 36 

OEFTA ÜLKELERİ 51.308.160 10.175.002 29.055 115.583 65.495 156.706 108.876 160.077 

MDAÜ ÜLKELERİ 4.580.000 937.726 303 1.810 

KAYNAK: HDTM 11.640.520 2.227.261 492.950 99.596 2.064.753 285.916 


126


Tablo 32. Türkiye'nin ülkelere göre ihracatı (kalsine soda + kristal soda + sodyum bikarbonat) (1) 



ALMANYA 401.213 68.154 21.950 6.081 456.500 83.534 11.365 10.501 17.535 9.396 

ARNAVUTLUK 2.500 240 

AVUSTURYA 250 302 575 901 

ABUDABİ 2.950.000 495.600 1.680.000 282.040 100.000 16.550 

BEL-LÜX 7.677.320 1.103.956 2.105.560 407.662 1.223.125 225.888 510.125 154.838 521.000 78.613 

ABD 700.000 140.484 21.000 3.318 360.000 63.457 320.000 49.874 

TAYVAN 21.000 3.659 21.000 3.659 40.000 6.830 1.520.000 257.562 820.000 137.200 

FİNLANDİYA 20.560 3.740 140.000 26.897 40.000 7.870 

FRANSA 13.555.000 1.804.285 3.300.000 425.926 1.810.000 712.049 1.200.000 171.421 

G.AFRİKA C. 10.250.000 1.389.250 609.000 96.222 1.680.063 285.663 1.446.000 245.805 

SVAZİLAND 63.000 10.710 273.000 46.200 

HOLLANDA 1.618.350 268.342 1.604.502 310.367 2.083.950 350.080 1.865.375 358.203 747.125 131.840 

İNGİLTERE 6.560.000 944.306 4.601.470 775.583 4.512.000 825.660 2.000.000 335.671 1.480.000 219.312 

KKTC 69.760 13.270 27.300 6.615 658.245 141.077 20.600 6.732 18.095 5.252 

MALTA 20.000 4.840 109.800 23.554 144.000 30.741 57.000 11.880 57.000 11.840 

İRAN 30.971.000 4.477.408 44.435.868 8.233.355 22.015.500 4.130.226 21.000.000 3.358.642 1.694.500 256.321 

İSPANYA 4.578.000 793.578 4.827.945 964.271 6.028.000 1.123.452 7.998.000 2.388.209 5.982.900 851.844 

İSRAİL 40 8 1.500.000 255.000 13.795.445 1.440.264 8.575.000 1.289.444 

IRAK 12.789.000 2.138.586 15.160.305 3.048.684 

İSVİÇRE 820 356 2.562 451 50 101 63.000 10.710 21.000 3.570 

İTALYA 8.694.150 1.139.049 3.670.740 658.179 23.797.200 4.029.932 34.517.000 5.927.190 26.735.800 3.791.828 

KENYA 21.000 4.298 42.000 9.010 21.000 4.196 

LÜBNAN 5.550.000 821.543 6.127.250 1.283.250 10.170.000 2.035.967 2.927.200 622.676 2.000.000 283.000 

SURİYE 9.650.720 1.560.500 13.744.636 2.811.947 12.458.571 2.563.156 6.582.703 1.370.649 7.200.040 1.092.470 

S.ARABİSTAN 804.840 146.905 279.650 63.905 2.371.000 399.055 616.500 119.786 600.000 114.900 

ÜRDÜN 2.320.000 363.995 3.810.000 751.445 5.986.000 1.134.547 3.816.000 693.280 2.283.000 376.078 


127


TABLO 32'nin devamı... 



YUNANİSTAN 14.341.430 1.950.217 2.860.000 504.800 8.960.000 1.403.306 11.074.100 1.900.403 10.065.000 1.331.643 

ÖZBEKİSTAN 1.000 320 

AVUSTRALYA 40.000 43.456 

CEZAYİR 200.000 40.000 150.000 29.750 9.500.000 1.884.998 5.000.000 970.000 

MISIR 60.000 10.500 400.000 79.000 20.000 8.900 100.000 17.855 

NİJERYA 10.000.000 1.370.000 5.750.000 914.250 4.000.000 572.000 

NİJER 4.000.000 644.000 

ANGOLA 1.350.000 216.000 

ROMANYA 50 17 

RUSYA 50 12 710 111 500 365 

TÜRKMENİSTAN 1.000 454 

MAKEDONYA 10.700 2.464 

KAZAKİSTAN 1.360 602 

YUGOSLAVYA 48.000 8.061 

VENEZUALA 57.000 11.999 

NORVEÇ 75 245 

G.KORE 40.000 5.922 

GRİ LANKA 270.000 41.340 

KATAR 1.000 300 

SUDAN 356 300.000 57.621 

TUNUS 63.000 11.523 

DANİMARKA 100.000 18.650 

FAS 21.000 3.990 

İRLANDA 105.000 22.199 189.000 37.933 189.000 35.866 

İSVEÇ 1.250 247 

JAPONYA 50.000 9.750 

POLONYA 1.500.000 256.500 3.000 2.160 

TOPLAM 131.703.928 19.350.409 105.193.188 20.208.871 119.836.101 21.243.302 133.803.101 23.876.653 82.586.055 12.289.212 


128


Ayrıca bu dönem içinde Beypazarı Tabii Soda (Trona) madenini işletmeye açarak trona 

cevherinin rafinasyonu ile 860.000 ton/yıl soda külü ve 100.000 ton/yıl kostik soda üretilmesi ve 

başta Batı Avrupa olmak üzere dünya pazarlarına sunulması amacıyla yabancı sermaye'ye açık 

Trona Maden Developmanı Projesi ve Trona Projesi çalışmalarına Etibank Genel Müdürlüğü 

tarafından devam edilmektedir. 

5.2. Sorunlar 

Altıncı Plan Döneminde üretim ve satış konularında herhangi bir sorun çıkmamıştır. Bu 

dönemde yurtiçi soda külü pazarının ihtiyaçları karşılandıktan sonra artan miktar yurtdışına 

satılmıştır. Ayrıca Beypazarı Trona Projesinin realizasyonu için de çalışmalar yoğun bir şekilde 

devam etmektedir. 

5.3. Dünyadaki Durum ve Diğer Ülkelerle Kıyaslama 

Dünya soda külü pazarı daha ziyade monopol durumundaki 2 üretici grubun gün geçtikçe 

artan ve yeni boyutlar kazanan rekabetine sahne olmaktadır. Ürün standardizasyonunun 

çok iyi tesbit edilmiş olduğu bu piyasada sözkonusu iki üretici grubu daha ziyade maliyet 

faktörünü ve siyasal ve sosyal etkinliklerini rekabet güçlerini artırmak için kullanmak ve 

mevcut pozisyonlarını sürdürmektedirler. Bahsedilen 2 ana üretici grubu; Amerikan doğal 

soda külü üreticilerinin kurduğu yasal ihracat karteli ANSAC (American Natural Soda Ash 

Corporation) ve Batı Avrupa soda külü üretim kapasitesinin % 63'ünü elinde bulunduran 

Belçika kökenli SOLVAY et Cie. ABD'li üreticiler, doğal soda külünün sentetik soda 

külüne nazaran birim maliyetler açısından sahip olduğu büyük avantajı kullanarak 

geçtiğimiz 30 yıl içinde ABD'de mevcut 17 sentetik soda külü tesisinin kapanmasına yol 

açmışlardır. (Son tesis 1986'da kapanmıştır.) ABD'li altı firmadan Keer-Mc Gee soda 

külü bölümünü 1990'da D.George Harris and Ass. grubuna satmıştır. Stauffer Chemical, 

Fransız Rhone-Poulenc'in eline geçmiştir. Yine Tg Soda Ash'de yine Fransız Elf 

Aquitane'nin kontrolündedir. 1992 Haziran'ında solvay et Cie, Tenneco Minerals'ın % 

80'ini satın almıştır. Böylece ABD soda külü kapasitesinin % 49'u yabancı şirketler 

tarafından kontrol edilmektedir. Binlerce yıl yetebilecek büyüklükte bir rezerve sahip 

ANSAC üyeleri düşük üretim maliyeti avantajlarını kullanarak dünyanın diğer 

pazarlarından da sentetik soda külünü silme stratejisini benimsemiş görünmektedir. 

Ancak en büyük handikapları üretimin Wyoming gibi ana tüketim ve daha önemlisi ana 

ihrac limanlarından çok uzak bir bölgede yapılıyor olmasıdır. Green River'ın Meksika 

Körfezi'ndeki ana ihraç limanı Port Arthur'a uzaklığı yaklaşık 5000 km'nin üzerinde olup, 

tren navlunu ton başına 50 $'ı bulmaktadır. Ana tüketicilerin bulunduğu New Jersey 

eyaleti ve çevresinde ise 60 $ civarındadır. Uzun yıllar yerli üreticilerin zarar gördüğü 

129 



gerekçesiyle AT, ABD'li üreticilere 67,49 ECU/ton'luk (80 $/Ton) bir antidamping vergisi 

uygulamaya gelmiş ve ABD kaynaklı doğal soda külünün Batı Avrupa pazarındaki payının % 

5'in üzerine çıkmasını engellemiştir. Ancak 1990 yılı sonunda ilgili AT komisyonu sözkonusu 

Antidamping vergisini tümden kaldırmış, ancak ANSAC'ın bir kartel pozisyonunda olduğuna 

hükmederek ABD'li üreticilerin ANSAC şemsiyesi altında AT pazarına satış yapamayacaklarını 

bununla birlikte komisyon ABD'li üreticilerin birbirlerinden ve ANSAC'tan bağımsız olarak AT 'na 

satış yapabilecekleri kararını almış bulunmaktadır. 

Avrupa'daki duruma göz atıldığında çok ilginç, aynı zamanda vadede belirsizliklerle dolu bir 

tablo ortaya çıkmaktadır. Gerek Batı Avrupa'da gerekse eski SSCB'de yüksek maliyetli sentetik 

soda külü üretimi yapımaktadır. Batı Avrupa pazarının % 60'ı SOLVAY'a aittir. Batı Avrupa'da 8 

ülkeye dağılmış 10 üretim tesisi ve yıllık 6,36 milyon ton ile dünyanın en büyük üreticisi 

konumunda olan SOLVAY Avrupa'nın 1992 sonunda tek pazara geçişle birlikte AT ülkeleri 

arasındaki ticareti olumsuz yönde etkileyici her türlü engelin kalkması sonucu tüm Batı 

Avrupa'ya yayılmış olan pazarlama/dağıtım sistemi şirketin monopol konumunu daha da 

güçlendirmiştir. 

Doğu Avrupa ülkelerinde ise muazzam bir kapasite fazlalığı söz konusudur. Çok yüksek 

maliyetlerle çalışan Doğu Avrupa'lı üreticilerin pek çoğunun uzun vadede pazar ekonomilerinin 

hakim olmasıyla ne ölçüde ayakta kalacakları belirsizdir. Polonya, Romanya ve Bulgaristan'da 

yoğunlaşmış olan üretim tesisleri aynı zamanda büyük ölçüde çevre kirliliğine de yol 

açmaktadırlar. Bu durumda atıkları arasında önemli oranda kalsiyum klorür bulunan sentetik 

soda külü tesislerinin devamlı çevrelerin ve resmi otoritelerin baskısı altında çevreyle daha 

uyumlu olmak için yapmaları gereken ek yatırımlar da durumlarını daha da güçleştirmektedir. 

Ortadoğu'da ise Suudi Arabistan'da International Chemical Industries & Trading Company 

tarafından kurulması düşünülen 264.000 ton/yıl kapasiteli AKZO tesisin 1994 yılında üretime 

geçmesi planlamış olup 240 milyon ABD Dolarına mal olması beklenen tesisin kurulmasında 

Hollanda kökenli AKZO ve Basic Chemical International BV firmaları da gerekli teknolojik 

desteği sağlayacaktır. 

Uzak Doğu'da ilginç gelişmeler olmaktadır. Talebin en hızlı arttığı bölgelerden biri olan 

bu bölgede uzun yıllar yaklaşık 1 milyon ton'luk ithalatıyla ABD'li üreticilerin en büyük 

ihracat pazarı durumundaki Çin yavaş yavaş kendi sentetik üretim kapasitesini artırmış 

ve 1992 yılında ABD ve Almanya'dan sonra üçüncü büyük ihracatçı durumuna gelmiştir. 

Sadece geçtiğimiz yıllarda 600.000 ton/yıl kapasiteli 3 ayrı tesisi ardı ardına işletmeye 

130 



almıştır. Japonya'da ise mevcut sentetik üretim talebi karşılayamamakta ve ABD'den büyük 

miktarda ithalat yapılmaktadır. Hem cam hemde soda külü üreticisi olan Asahi Glass, Tenneco 

Minerals'ın % 20'sine, Tosop Corp. ise General Chemical'ın % 24 hissesine sahip olmuşlardır. 

Japonya'daki hemen hemen tüm tesislerin Asahi'nin üretiminde enerji tüketimini azaltmak 

amacıyla geliştirdiği NA prosesinin bazı unsurlarını az yada çok kullanmaya başlamalarına 

rağmen yeni tesislerin kurulması ihtimali çok düşük görülmektedir. 

Güney Afrika uzun yıllar tüketimini (yaklaşık 300.000 ton/yıl) ABD'den ithalatla 

gerçekleştirmekte idi. Güney Afrika hemen yakınında Botswana'da sodyum karbonatlı göl 

yatağından soda külü üretmek üzere kurulan 300.000 ton/yıl kapasiteli tesisin üretime 

geçmesiyle sözkonusu ithalatı tümden kesmiş bulunmaktadır. 


6.1. Soda Külü Tüketiminin Geleceği 

1991 yılında ANSAC (ABD Soda Külü İhracat Birliği), 1991 yılı için nihai kullanımlara göre 

toplam dünya soda külü tüketim tahmini rakamlarını ve 1996 yılı için beklenen rakamları 

yayınlamıştır. Bu veriler Tablo-33'de gösterilmiştir. Resesyonun tam etkisi çoğu pazar 

sektörlerinde hissedilmeden ve talepteki birkaç projelendirilmiş artış gerçekleştirilmeden önce 

yapılan 1996 yılının tahminleri biraz iyimser olabilir. Özellikle cam endüstrisinden gelen talep 

Tablo da belirtilen böylesi büyük bir büyümenin üstesinden gelemiyebilir. 1994 yılına kadar 

yaklaşık 1,4 milyon artacağı tahmin edilen düz camdaki soda külü tüketimi verileri esasen 

resesyonun bir sonucu olarak en büyük gerilemelere uğrayan iki büyük sektör olan inşaat ve 

otomobil sektöründeki verilerle yakından ilişkilidir. Ve burada 1994/1995'e kadar önemli bir 

büyümenin olacağı beklenmemektedir. 

Soda külünün ve diğer birincil hammaddelerin kullanımı dünyanın heryerindeki cam 

endüstrilerindeki artık olarak değerlendirilen camların artan oranlarda kullanılması nedeniyle 

baskı altında kalırken soda külünün tekbaşına en büyük tüketim yeri olan kaplar (konteynerler), 

hala ambalaj pazarında plastik ve metallerle büyük bir rekabet halindedir. 

Endüstrileşmekte olan ülkelerde soda külü tüketimindeki büyüme Batı Avrupa ve ABD'nın 

gelişmiş ekonomilerdeki yavaş büyümeyi dengeleyecektir. Örneğin camda Çin'in soda 

131 



külü talebinde 1996 yılına kadar dünyada cam için gerekli soda külü talebinin yılda yalnızca % 3 

büyümesine kıyasla 1988-1991 yılları arasında yılda % 8 yükselmiştir. 

Uzun vadede, cam ve deterjanlar için soda külü talebi Batı Avrupa'da muhtemelen artacaktır. 

ANSAC, zeolit sistemleri ile birlikte bir katkı maddesi olarak soda külünün artan kullanımının 

aksettiği deterjan sektöründe soda külü için kuvvetli bir büyüme ümit etmektedir. Bu alanda 

soda külü kullanılarak üretilen sodyum fosfatla soda külü direkt olarak rekabet etmektedir. 

Gerek Asya, Batı Avrupa ve Latin Amerikan'nın endüstrileşmekte olan ekonomilerinde daha 

hızlı büyüme oranlarında gerekse daha gelişmiş ekonomilerdeki düşük büyüme oranlarında 

artan talep muhtemelen soda külü temininde büyük bir eksikliğe neden olmayacaktır. 

Bugün çok sayıda soda külü kapasite artırımı sözkonusu olup ayrıca 2000 yılına kadar da yeni 

tesisler planlamaktadır. Bölüm 3.2.5'de Tablo-12'de hemen hemen dünya soda külü 

kapasitesini yılda 7,7 milyon ton artıracak dünyanın çeşitli yerlerinde 20'in üzerinde proje 

listelenmiştir. Yalnızca ABD'de 2,3 milyon ton/yıl planlanmış bir kapasite artırımı sözkonusudur. 

Bu miktar muhtemelen büyüyen ihraç talebini tatmin edecektir. Bu arada Çin ve Hindistan gibi 

büyük tüketicilerin uygulamaya geçme aşamasında olan büyük projeleri vardır. Kapasitedeki bu 

büyüme 1996 yılına kadar 5 milyon ton'luk talepteki ANSAC'ın tahmin artışını muhtemelen 

karşılayacaktır. 

Kaynak. ANSAC 

Cam 

Konteyner 

Düz 

Fiber 

Züccaciye 

TV Tüpü 

Diğer 

TABLO 33.Kullanım alanlarına göre tahmini dünya soda külü tüketimi 

(1991 ve 1996) 

Miktar 

(1.000 t) 

8,406 

5,199 

417 

299 

164 

709 

1991 1996 + Fark 

Pazar Hissesi 

% 

25,4 

15,7 

1,3 

0,9 

0,5 

2,1 

Miktar 

(1.000 t) 

132 

8,963 

6,569 

454 

357 

211 

764 

Pazar 

Hissesi % 

23,6 

17,3 

1,2 

0,9 

0,6 

2,0 

1991-1996 

(1.000 t) 

+ 557 

+ 1,370 

+ 37 

+ 58 

+ 47 

+ 58 

Toplam 15,194 46,0 17,321 45,5 + 2,127 



Deterjanlar 

Kimyasallar 

Sodyum Silikatlar 

Sodyum Fosfatlar 

Kostik Soda 

Sodyum Kromatlar 

Sodyum Bikarbonat 

Diğer 

Toplam 

Pulp ve Kağıt 

Madencilik 

Distribütörler 

Diğer Alanlar 

2,995 

1,744 

1,680 

845 

356 

724 

1,606 

6,955 

270 

110 

5,881 

1,650 

9,1 

5,3 

5,1 

2,6 

1,1 

2,2 

4,9 

21,0 

0,8 

0,3 

17,8 

5,0 

133 

4,325 

2,217 

1,616 

1,130 

411 

853 

1,960 

8,187 

488 

121 

5,295 

2,313 

11,4 

5,8 

4,2 

3,0 

1,1 

2,2 

5,2 

21,5 

1,3 

0,3 

13,9 

6,1 

+ 1,330 

+ 473 

- 64 

+ 285 

+ 55 

+ 129 

+ 354 

+ 1,232 

+ 218 

+ 11 

- 586 

+ 663 

Genel Toplam 33,055 100,0 38,050 100,0 + 4,995 

Kaynak : ANSAC 

6.2- Projeksiyonlar 


Türkiye'nin soda külü talep projeksiyonu Tablo 34'de verilmiştir. 

TABLO 34. Türkiye soda külü talep projeksiyonu 

Yıllar: 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 

2000 


Talep: 

325.500 

338.540 

352.000 

366.200 

380.800 

396.000 

411.900 

Bugün dünyada soda külü üretiminde kullanılan teknolojiler bölüm 3.2.1. de açıklanmıştır. Bu 

teknolojilerle ilgili olarak önümüzdeki yıllarda enerji tüketimini ve maliyetini azaltmak amacıyla 

çalışmalara devam edileceği tahmin edilmektedir. 

Ülkemizde Mersin Soda Sanayii A.Ş. de Solvay yöntemiyle uluslararası kalite standartlarına 

uygun üretim yapılmakta olup maliyetleri de uluslararası standartların altına doğru çekilmesine 

çalışılmaktadır. Ayrıca ABD'de Wyoming'de trona üretiminde kullanılan ve randımanı % 30 

civarında olan Çözelti Madenciliğinde randımanın % 80-90'lara çıkarılması çalışmaları FMC 

firması tarafından devam ettirilmektedir. 





Etibank Genel Müdürlüğüne ait Beypazarı Trona Yataklarında 196 milyon ton işletilebilir trona 

cevheri mevcuttur. Beypazarı trona yatağından 2.000.000 ton/yıl trona cevherinin üretilmesi ve 

bu cevherin rafinasyonu ile 860.000 ton/yıl soda külü ve 100.000 ton/yıl kostik soda üretilmesi 

ve başta Batı Avrupa olmak üzere dünya pazarlarına sunulması amacıyla Etibank Genel 

müdürlüğü tarafından yabancı sermayeye yönelik olan Trona Projesi 1985 yılında yatırım 

programına alınmış olup çalışmalar halen devam etmektedir. 

SONUÇ: 

Dünya soda külü pazarı incelendiğinde dört ana olgu ilk anda göze çarpmaktadır. Bunlar: 

- Yüksek düzeyde bir rekabet, 

- Kapasite fazlalığı, 

- Yaygın fiyat kırma, 

- Klordan kaçışın etkisi. 

İki büyük üretici grubu arasındaki rekabet ve onun getirdiği korumacılık, fiyat kırma, 

modernizasyon için büyük miktarlarda ek yatırımlar önümüzdeki 10 yılda da devam edecek gibi 

görünmektedir. Bu arada özellikle Doğu Avrupa büyük bir kapasite fazlalığına sahiptir. Fakat 

bunun bir kısmının ileride devre dışı kalma ihtimali mevcuttur. 

Rekabetin yüksek olduğu ortamlarda fiyat kırma net kar marjlarını oldukça düşürebilmektedir. 

Batı Avrupa'da tek bir üretici tekel durumunda olduğu için bu olgu tam anlamıyla yaşanmazken, 

ABD'nde mevcut yasaların da rekabeti önleyici her türlü ortak hareketi şiddetli cezalandırılması 

nedeniyle üreticiler büyük oranlarda fiyat kırma yoluna gitmek zorunda kalmaktadırlar. Green 

River, Wyoming FOB soda külü liste fiyatı 98 dolar/ton iken fiili satış fiyatı daha ziyade 70 

dolar/ton civarında gerçekleşmektedir. Batı Avrupa FOB liman fiyatları (ihracat) 145 dolar/ton, 

CIF fiyatları ise 210 dolar/ton düzeyindedir. Bahsedilen fiyat savaşını ihracatta da yaşamamak 

için ANSAC kurulmuştur. Denilebilir ki ABD'li üreticiler esas karlarını ihracattan 

sağlamaktadırlar. Bu nedenle ihraç pazarlarının genişletilmesinin onlar için ne kadar önemli 

olduğu açıktır. 

Önümüzdeki 10 yılda soda külü talebinin gelişimine 2 temel faktörün etki etmesi 

beklenmektedir. 

134 



- Ekonomik büyüme 

- Kloralkali sektöründeki yapısal değişikler 

GSMH ile temsil edilebilecek ekonomik büyümenin 1983-2000 döneminde global düzeyde % 4 

civarında olacağı tahmin edilmektedir. Soda külü talebinde en büyük büyümenin Güneydoğu 

Asya-Okyanusya, Çin, Ortadoğu ve Doğu Avrupa, eski SSCB bölgelerinde olacağı 

beklenmektedir. Güneydoğu Asya-Okyanusya'da % 10,5, Çin'de % 5,7, Ortadoğu'da bölgenin 

politik stabilitesine bağlı olarak % 3-5, Doğu Avrupa'da yine yeniden yapılanmanın ne ölçüde 

sağlıklı bir transformasyonu getireceğine bağlı olarak % 5 düzeylerinde bir büyüme 

öngörülmektedir. Batı Avrupa'da ise genel ekonomik gelişmeye bağlı olarak soda külü talebi-1 

ile +1 % arasında olabilir. 

Son birkaç yıldır kloralkali sanayinde görülen bazı yapısal değişiklik işaretleri soda külünün 

geleceğini çok yakından ilgilendirmektedir. Bu sanayii dalındaki hassas denge aşağıdaki 

şekilde özetlenebilir. 

Klor Talebi Klor/kostik soda üretimi 

(37 milyon ton) (41 milyon ton) 

Soda külü üretimi 

(31 milyon ton) 

Görüldüğü gibi kostik soda ve soda külü beraberce dünya sodyum oksit ihtiyacını 

karşılamaktadırlar. Burada klor ve sodyum oksit (Na2O) talebi bağımsız değişken 

durumdadırlar. Bugünkü yaygın uygulamada klor üretiminde kostik soda da yan ürün olarak 

elde edilmektedir. yani her iki ürünün de üretimi birbiriyle bağımlıdır. Klor daha ziyade, PVC 

kullanımının çevre kirliliği faktörü nedeniyle, nisbeten düşme eğiliminde olması klor tüketimini 

de baskı altına almaktadır. Ayrıca yine klorün en çok kullanıldığı CFC üretiminin ozon 

tabakasına yaptığı olumsuz etki nedeniyle büyük oranda azalacak olması yine klordan bir 

kaçışın vuku bulmakta olduğunu göstermektedir. 

Yukarıda bahsedilen nedenlerden dolayı da bugün artık ABD'de kloralkali tesisleri kapanmaya 

başlamışlardır. (Önümüzdeki 2 sene içinde en az 7 tanesinin kapanacağı belirtilmektedir). Bu 

durum kostik sodada tedarik sıkıntısı yaratacaktır. Öyleki bunun etkileri şimdiden görülmeye 

başlanmış kostik soda fiyatları kararsız durumunu korumakla birlikte 350-400 dolar düzeylerine 

çıkmıştır. Bu duruma önümüzdeki dönemde iki alternatifin çözüm olarak ortaya çıkacağı 

düşünülmektedir. 

135 



- Kostik soda yerine soda külü kullanımı 

- Soda külünden kostik soda üretimi 

Kağıt ve selüloz ile aluminyum sanayilerinde kostik soda yerine soda külü kullanımı 

mümkündür. En büyük handikap soda külünün bulk, sözkonusu sanayilerde kullanılan kostik 

sodanın ise çözünmüş olarak bulunmasıdır. Bir çözüm soda külünü tüketim tesislerinde çözelti 

haline getirmektedir. Fakat bu ek bir yatırım gerektireceği için şimdiye kadar pek tercih 

edilmemiştir. Bu probleme bir çözüm olarak General Chemical Corp şirketi GCH adını verdiği 

bir hidratör geliştirmiştir. 

Lime-soda prosesiyle soda külünden kostik soda üretimi uzun zamandır bilinen ve bazı yerlerde 

kullanılan bir yöntemdir. Bunun daha da yaygınlaşması beklenmektedir.ABD'li üreticiler bunun 

yanında direkt tabii sodadan (trona) hareketle kostik soda üretimi amacıyla yatırım 

yapmaktadırlar. FMC ve Solvay Minerals Inc. 65.000 ve 75.000 ton/yıl'lık birer tesis kurmuş 

bulunmaktadır. Ayrıca Solvay Minerals Inc.ın uzun vadede 750.000 ton/yıl'lık bir tesis için 

çalışmalar yaptığı bildirilmektedir. 

Görülüyor ki klordan kaçışın etkisiyle kostik üretiminde meydana gelmesine kesin gözüyle 

bakılan azalma da soda külü talebini artırıcı yönde bir etki yaratacaktır. Bunun düzeyinin ne 

olacağı şimdiden tam olarak tahmin edilmemekle beraber, özellikle trona yataklarına sahip 

üreticiler yatırım planlarını bu yeni faktörü de gözönüne alarak yapmaktadırlar. 

Bütün bu gelişmeler bütünüyle gözönüne alındığında görülmektedir ki tronadan soda külü 

üretimi sadece nisbeten karlı bir yatırım olmaktan öteye üreticiler-üretim yerleri-pazarlar 

boyutları itibariyle stratejik bir konu durumundadır. Ülkemizin trona yanında diğer sodyum 

minerallerinde de dünya çapındaki mevcut stratejik konumunu güçlendirmek açısından, 

Beypazarı trona projesi'nin realizasyonu daha da önemli hale gelmiştir. Bu kapsamda büyük 

pazarlara yakınlık düşük maliyetli, kaliteli üretim imkanı yeterli rezerv miktarı dünya ölçeğinde 

bir kapasite büyüyen iç pazar talebi ürün farklılaşması imkanı gibi stratejik faktörlerin iyi 

değerlendirilmesiyle Beypazarı doğal soda külü dünya pazarında iyi bir yer alabilir. Bunun 

yukarıdaki faktörler yanında, projenin sağlıklı ve hızlı bir şekilde götürülerek planlandığı şekilde 

zamanında pazara girişin de büyük bir önem taşıdığı unutulmamalıdır. 

136 



SODYUM SÜLFAT 





1. GİRİŞ 


Sodyum sülfat nötr bir tuzdur ve doğal kaynaklardan (göl ve deniz suları), tabii minerallerden, 

yeraltından ve kimyasal proseslerden yan ürün olarak üretilmektedir. Anhidr sodyum sülfat 

beyaz kristal yapıda, kristal sodyum sülfat, şeffaf kristaller şeklindedir. 

Saf Glauber tuzu teorik olarak % 44 Na2SO4 içerir. % 56 kristal suyu oluşturur ve 10 mol kristal 

suyu içerir. Sodyum sülfat içeren cevherlerin çeşitli ünit operasyon ve proseslerle 

zenginleştirilmesi gerekir. Bazı durumlarda deterjan ve textil sanayiinde Na2SO4 . 10 H2O 

olarak da kullanılmaktadır. 

Sodyum sülfat üretim kaynakları ve yöntemlerine göre sınıflandırılmaktadır. Doğada başlıca 

mineralleri mirabilit, glauberit, tenardit, astrakonit ve jöveit'dir. Göl sularından üretilen sodyum 

sülfat cevheri glauber tuzu şeklinde ve kristal yapıdadır. 

Doğal Sodyum Sülfat Mineralleri : 

Mirabilit veya Glauber tuzu (Na2SO4 , 10 H2O) Tenardite (Na2SO4 ) 

Glauberit (Na2SO4 , CaSO4 ) 

Bloedit (Na2SO4 , MgSO4 , 4 H2O) a) Kristal Sodyum Sülfat : (Na2SO4 - 10 H2O ) % 42-44 Na2SO4 olup, hegzagonal sistemde iri 

şeffaf kristaller şeklindedir. 

b) Anhidr Sodyum Sülfat : Saltcake sodyum sülfat ortalama % 96 Na2SO4 içermekte olup, 

beyaz Anhidr Kristalleri veya toz halindedir. Bulk dansitesi 1.20-1.50 gr/m3 arasında değişir. 

c) Hafif Tip Sodyum Sülfat : % 98 Na2SO4 içeren parlak beyaz toz halinde, yoğunluğu 0.5-0.7 

gr/m3 arasında değişir. 

d) Rafine Ağır Tip Sodyum Sülfat : % 99.5 sodyum sülfat içerir, akıcı beyaz kristaller halindedir 

ve yoğunluğu 1.4-1.6 gr/m3 dür. 

139 




Belçika ve Avusturya yan ürün olarak üretmekte, Almanya yan ürün ile ihtiyacının büyük 

bölümünü karşılamaktadır. Ayrıca Kanada, A.B.D., Meksika, Birleşik Devletler Topluluğu ve Çin 

Halk Cumhuriyeti çok önemli Sodyum Sülfat üreticileridir. 



2.2. Tüketim 

KUZEY AMERİKA 

U.S.A. 

Canada 

Meksika 

TOPLAM 

AVRUPA 

İspanya 

Türkiye 

TOPLAM 

AFRİKA 

Botsvana 

TOPLAM 

TABLO 1. Dünya rezervleri 

YER REZERV REZERV 

857 

84 

165 

1.106 

1,814 

180 

100 

2.094 

188 

3.388 

140 

1.361 

272 

227 

1.860 

2.268 

272 

... 

2.540 

227 

4.627 

Doğal kaynaklarda ve geniş yan ürün üretimleri ile elde edilen sodyum sülfat tüketimi temel 

tüketici firmaların ihtiyaçları doğrultusunda şekillenmektedir. Tablo 2'de çeşitli ülkelerin üretim, 

tüketim, ithalat ve ihracat miktarları verilmiştir. 



TABLO 2. Çeşitli ülkelerin üretim, ithalat, ihracat ve tüketim durumları 

ÜLKE ÜRÜN İTHALAT İHRACAT TÜKETİM 

Arjantin 

Avusturalya 

Avusturya 

Belçika 

Brezilya 

Kanada 

Şili 

Çin 

Bağımsız Dev.Top. 

Danimarka 

Mısır 

Finlandiya 

Fransa 

Almanya (Doğu) 

(Batı) 

Yunanistan 

Hong-Kong 

Macaristan 

İran 

İtalya 

Japonya 

Meksika 

Hollanda 

Yeni Zelanda 

Norveç 

Pakistan 

Portekiz 

İspanya 

İsveç 

İsviçre 

Türkiye 

İngiltere 

Amerika 

11 

- 

124 

250 

9 

370 

63 

27 3 

635 

- 

45 

35 

120 

175 

175 

7 

- 

9 

200 

130 

255 

650 

37 

- 

- 

1 

55 

625 

100 

- 

107 

90 

713 

... 

33 

- 

29 2 

... 

8 

- 

- 

- 

25 

... 

... 

57 

... 

74 

- 

60 

- 

- 

17 2 

5 

- 

20 

11 2 

5 4 

- 

4 

25 

... 

1 

- 

55 2 

162 

141 

... 

- 

110 

41 

- 

164 

7 

60 

3 5 

- 

... 

20 

86 

18 

104 5 

- 

- 

- 

- 

12 4 

- 

18 5 

9 

- 

- 

- 

- 

205 

11 

- 

- 

22 

126 

11 

33 

14 

238 

9 

214 

56 

-33 

632 

25 

45 

15 

91 

157 

145 

7 

60 

9 

200 6 

135 

260 

632 

48 

11 

5 

1 

59 

445 

89 

1 

107 

123 

749 

TOPLAM 5.058 591 1.016 4.633 


Tüketim Japonya ve Fransa'da büyük ölçüde azalma göstermiştir. Aynı şekilde Avusturya, 

Almanya, Hong-Kong, İtalya, Portekiz, İspanya ve Türkiye'de de azalma göstermiştir. Bunun en 

büyük nedeni süper konsantre deterjanlarda meydana gelen talep ve tüketim artışlarıdır. 

Yalnız Meksika'da oldukça önemli bir sodyum sülfat artışı gözlenmiştir. ABD, Orta 

Amerika ve Karayiplerde yapılan fiyat kontrolleri süper konsantre deterjanlarda üretim 

azalmaları getirmiş ve bu da sodyum sülfatın deterjan endüstrisindeki rolünü 



korumuştur. Önümüzdeki yıllarda sodyum sülfat tüketiminde daha fazla bir azalma teleffuz 

edilecektir. Ancak kısmi talep artışları olabilecekse de genel anlamda uzun yıllar sodyum sülfat 

tüketiminde düşme trendi yaşanacaktır. 

SODYUM SÜLFAT TÜKETİMİNDEKİ DEĞİŞİKLİKLER 

En büyük sodyum sülfat pazarlarından biri olan Amerika'da bile sodyum sülfat tüketiminde 

büyük bir gerileme vardır. 

Tüketim 1991 yılı itibariyle 1.57 milyon tondan 0.7 milyon tonun altına düşmüştür. Aynı şekilde 

kağıt endüstrisi tüketiminde de gözle görülen düşme meydana gelmiştir. Finlandiya'da kağıt 

endüstrisindeki sodyum sülfat kullanım azalması sonucu Finlandiya dış satıma yönelmiştir. 

Ancak kükürt ve sodyum hidroksit fiyatlarındaki yükseliº trendi, sodyum sülfatın tekrar kağıt 

sanayiinde kullanım miktarlarını arttırmaya başlamıştır. 

2.3. Üretim 

2.3.1. A- Doğal kaynaklardan yapılan üretim yan ürüne göre daha kalitelidir. 

B- Yan Ürün Üretimleri 

Bundan başka, Rayon - Nadicromat K2SO4 - Mannlteim (proses) Pigment - Nitrat - Resancinal 

vb. daha birçok sanayide yan ürün olarak elde edilmektedir. 

A- Doğal kaynaklardan yapılan üretim : 

a) Glauber Tuzu (kristal sodyum sülfat üretimi ve rafine sodyum sülfat üretimi) : Burada kristal 

sodyum sülfat yıkanarak bazı safsızlıklardan (çamur, yapışık NaCI, Mg, Ca tuzları gibi) ayrılır. 

Eriyik haline getirilir. 3 tesirli vakum evaporatif kristalizatöründe anhidr kristalleri şekline 

dönüştürülür. Santrifüjlendikten sonra, akışkan yataklı kurutucuda kurutulur. 

b) Glauberit ve Tenardit'ten hareket edilir. % 67 Na2SO4 , % 19 CaSO4 -% 12 toprak 

içeriğinden dissolüsyon yöntemiyle eritilir. Sodyum sülfat vakum kristalizatörlerinde glauber tuzu 

olarak alınır ve daha sonra bu ürün 3 tesirli evaporatif kristalizasyonu ile rafine sodyum sülfat 

haline getirilir.. 

142 



B- Yan Ürün Olarak Üretim : 

a) Sodyum Bikromat yan ürünü : Krom cevherinin soda ile veya soda ve kireçtaşı ile yüksek 

sıcaklıkta döner reaksiyona sokulması ile sodyum bikromat elde edilir. Daha sonra sodyum 

kromatın asitlendirilmesi ile (sülfirik asit ile) sodyum bikromat ve yan ürün olarak da sodyum 

sülfat oluşur. Bu sodyum sülfattaki safsızlıklar ayrı bir operasyona tabii tutulmadığı durumda, 

sodyum sülfatın rengi açık kirli sarı olmakta ve kullanım sahası olamamaktadır. 

b) Suni İpek (Rayon ve Asetat ipliği) yan ürünü: Asetat ipliği üretimi esnasında banyo suyunda 

çinko asetat ile birlikte sodyum sülfat teşekkül etmektedir. Sodyum sülfatın kristalizasyonu ile 

elde edilen kristal sodyum sülfatın (Na2SO4 , 10 H2O) eritilmesi ve vakum altında evoparatif 

kristalizasyonu ile rafine sodyum sülfat elde edilmektedir. 

c) Amonyum Klorür yan ürünü : Amonyum sülfatın sodyum klorür ile reaksiyonu sırasında 

amonyum klorür (nişadır) ve sodyum sülfat teşekkül eder. Kristalizasyon ile sodyum sülfat ayrılır 

ve safsızlıklarından arındırılarak anhıdr sodyum sülfat üretilir. Tasfiye edilmemesi durumunda 

amonyum tuzları ve sodyum klorür içerdiği için kullanılamaz. 

d) Diğer yan ürün prosesleri : 

1- Borik asit üretimi 

2- Formik asit üretimi 

3- Hidrolik asit üretimi 

4- Stronsiyum karbonat üretimi 

5- Lityum karbonat üretimi 

6- Askorbik asit üretimi 

143 



Doğal 

Arjantin 

Kanada 

Şili 

Çin 

Bağımsız 

Dev.Top. 

Mısır 

İran 

Meksika 

Hollanda 

Güney Afrika 

İspanya 

Türkiye 

Amerika 

Yan Ürün 

Avusturya 

Belçika 

Brezilya 

Şili 

B.D.T. 

Finlandiya 

Fransa 

Doğu Almanya 

Batı Almanya 

Yunanistan 

Macaristan 

İtalya 

Japonya 

Hollanda 

Norveç 

Pakistan 

Portekiz 

İspanya 

Türkiye 

İngiltere 

U.S.A. 

TABLO 3. Dünya tabii ve yan ürün sodyum sülfat üretimi 

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 

38 

496 

1 

... 

350 

3 

9 

372 

... 

13 

156 

88 

529 

52 

535 

0 

... 

350 

3 

10 

423 

... 

5 

188 

66 

552 

43 

547 

0 

... 

360 

3 

10 

471 

... 

3 

210 

65 

400 

45 

454 

1 

... 

360 

2 

12 

395 

20 

1 

313 

62 

384 

33 

389 

1 

... 

354 

30 

12 

414 

20 

1 

367 

92 

395 

144 

21 

366 

1 

... 

349 

67 

12 

394 

20 

0 

481 

120 

353 

2.055 2.184 2.112 2.049 2.108 2.184 2.255 2.387 2.435 2.524 2.592 2.587 

55 

250 

... 

70 

250 

45 

150 

124 

226 

11 

10 

100 

311 

50 

15 

... 

53 

175 

105 

... 

... 

504 

55 

250 

... 

58 

250 

40 

150 

128 

255 

10 

10 

90 

285 

50 

15 

... 

58 

175 

100 

... 

... 

456 

55 

250 

... 

48 

272 

40 

150 

142 

214 

7 

10 

85 

256 

50 

15 

... 

57 

170 

100 

... 

... 

384 11 

55 

250 

... 

51 

272 

35 

150 

152 

125 

8 

10 

90 

260 

50 

- 

... 

56 

170 

100 

... 

... 

392 

50 

250 

7 

57 

272 

35 

120 

164 

128 

9 

10 

80 

279 

15 

- 

1 

50 

170 

100 

25 

32 

423 

94 

260 

7 

54 

272 

35 

125 

172 

139 

9 

10 

80 

277 

15 

- 

1 

50 

150 

100 

25 

32 

383 

2.504 2.435 2.305 2.226 2.277 2.290 2.369 2.433 2.508 2.494 2.461 2.341 

4.559 4.619 4.417 4.275 4.385 4.474 4.624 4.820 4.943 5.018 5.053 4.928 

32 

371 

5 

14 

345 

19 

123 

458 

18 

1 

451 

59 

359 

103 

265 

7 

54 

272 

35 

110 

181 

163 

13 

9 

75 

253 

15 

- 

1 

52 

150 

100 

27 

41 

403 

27 

342 

11 

18 

363 

43 

170 

486 

22 

0 

475 

83 

347 

99 

260 

7 

62 

272 

35 

115 

179 

164 

11 

9 

80 

255 

15 

- 

1 

55 

165 

100 

27 

90 

392 

15 

331 

16 

27 

375 

43 

214 

502 

22 

0 

450 

79 

361 

109 

255 

9 

63 

272 

35 

154 

180 

168 

7 

9 

127 

247 

15 

- 

1 

55 

165 

100 

27 

90 

380 

10 

370 

10 

27 

365 

46 

200 

604 

22 

0 

450 

80 

340 

130 

255 

9 

51 

270 

35 

155 

175 

175 

5 

9 

130 

256 

15 

- 

1 

55 

165 

100 

27 

90 

346 

11 

370 

13 

27 

365 

45 

200 

650 

22 

0 

460 

80 

349 

124 

250 

9 

50 

270 

35 

120 

175 

175 

7 

9 

130 

255 

15 

- 

1 

55 

160 

100 

27 

90 

364 


11 

350 

12 

27 

350 

45 

200 

670 

22 

0 

470 

80 

350 

105 

198 

9 

50 

270 

35 

120 

175 

175 

7 

9 

130 

255 

15 

15 

1 

55 

160 

100 

27 

90 

300



Molekül ağırlığı 

Ergime noktası 

Spesifik gravite 

Kırılma endeksi 

Kristal formu 

Özgül ısı 

Oluşum ısısı 

Erime entalpisi 

Solüsyon ısısı 

Doymuş çözeltiden 

kristallenme 

Geçiş sıcaklığı 

Geçiş ısısı 

TABLO 4. Sodyum sülfatın özellikleri 

Anhidr 

142.04 

882 

2.664 

1.464, 1.474, 1.485 

rombik, monoklinik 

veya hekzagonal 

1.05 400 .1.42 1000 

-1.384 

23.3 

1.17 

-8.8 50 o C 

242 

6.9 

145 

Dekahidrat 

322.19 

32.4 

1.464 

1.394, 1.394, 1.398 

monoklinik 

-4.324 

-78.41 

74.98 25 o C , 75.52 11 o C 

Sodyum 

Hidrojen 

Sülfat 

120.06 

315 

2.435 

1.459, 1.479 

triklinik 

-1.126 

7.28 

2.3.3-4. Sektörde Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar ve Mevcut Kapasiteler 

TABLO 5. Sodyum sülfat üreten başlıca firmalar 

FİRMA ÜLKE Sodyum Sülfat 

Üretimi 

State organisations 

Chemiefaser Lenzing AG 

Formosa Plastics2 B.D.T. 

200 

Avusturya 

A.B.D. 

Courtaulds N. America A.B.D. 

Kemira Oy 

Finlandiya 

ENKA 

Almanya 

BASF 

A.B.D. 

Mitajiri Kagaku Kogyo 

Sueddeutsch Zellwolle 

Japonya 

Almanya 

UCB 

Belçika-Lüksenburg Birl. 

CWF 

Almanya 

Kohjin 

Akzo Salt & Basic Chemicals 

Japonya 

Hollanda 

Svenska Rayon AB 

İsveç 

N. American Rayon Corp. A.B.D. 

Fuji Spinning 

Japonya 

Taiyo Kougyou 

Japonya 

Co. Nitroquimica Brazilaro Brezilya 

Teepak Inc. 

A.B.D. 

e 

105 

753 45 

45 

43 

34 

273 26e 18 

17 

173 15e 15 

14 

143 143 7 

6 



FİRMA 

Tessenderlo Chemie 

Kemira Kemi 

Climax Chemical Co. 

Quimica de Portugal (QUIMIGAL) 

Ind. Quimicas de Alsasua SA 

Productos Quimicas Iberia SA 

TABLO 6. Hidroklorik asitten yan ürün olarak 

ÜLKE 

Belçika 

İsveç 

Amerika 

Portekiz 

İspanya 

İspanya 

146 

Sodyum sülfat 

üretimi (1000t) 

180 

75 

452 28 

... 

... 

TABLO 7. Dikromattan yan ürün olarak 

FİRMA ÜLKE 

Occidental Petroleum Corp. 

British Chrome & Chemical Ltd. 

Sodaso 

Nippon Denko 

Turkish Glass Works 

Jugohrom 

2.3.5. Dünya Sodyum Sülfat Üretimi 

A.B.D. 

İngiltere 

Yugoslavya 

Japonya 

Türkiye 

PROSES 

Mannheim 

Mannheim 

Cannon fluid-bed 

Mannheim 

Mannheim 

Mannheim 

Beş milyon ton civarında olup % 52'si doğal kaynaklardan, % 48'i ise yan ürün olarak 

üretilmektedir. 

Batı Avrupa % 35 ile dünya sodyum sülfat üretiminde en büyük paya sahiptir. 

109 2 

502 302 TABLO 8. Coğrafi alanlara bölünmüş dünya sodyum sülfat üretimi 

BÖLGE 1981 1986 1991 

Güney Amerika 

Kuzey Amerika 

Uzak Doğu 

Yakın ve Orta Doğu 

Batı Avrupa 

Doğu Avrupa (B.D.T. dahil) 

Toplam 

33,4 

11,5 

6,2 

1,8 

31,1 

16,0 

100,0 

24,6 

12,0 

5,8 

4,9 

34,4 

18,3 

100,0 

20,2 

15,2 

5,8 

7,1 

34,6 

17,1 

100,0 

18 2 

9 




Dünya Ticareti - İhracat ve İthalat 

800 - 900.000 ton/yıl civarındadır. 5 milyon tonluk üretimin % 80'i üretici ülkeler tarafından 

kullanılmaktadır. Dünya sodyum sülfat üreticileri kendileri aynı zamanda satıcıdırlar. 

Kullanıcılara satışlar genellikle direkt yapmaktadırlar. 

Uluslararası sodyum sülfat ticaretinde en önemli faktör ticaretin coğrafi bölgeler biçiminde 

yoğunlaşmasıdır. Genellikle Batı Avrupa ticareti kendine yeterlidir. U.S.A. Kanada'dan, bir miktar 

da Meksika'dan ithal etmekte ve Güney Amerika ve Güney Doğu Asya'ya satmaktadır. 

Bu coğrafi yoğunlaşmanın çeşitli nedenleri vardır. Sodyum sülfat, taşımada çok özen gerektirir. 

Nemlenmesi ve sertleşmesi engellenmelidir. Özellikle deterjan ve cam endüstrisi çok yüksek 

saflık ister. Bu da sodyum sülfat'ı navlunu yüksek, kendi fiyatı düşük bir ürün durumuna 

sokmaktadır. 

Ayrıca yan ürün üreticilerinin kendi tesislerini yüksek saflıkta sodyum sülfat üretir duruma 

getirmeleri coğrafi yoğunlaşmaya etkendir. Böylece yan ürün sahibi olan ülkelerde yüksek 

kaliteli sodyum sülfat elde ederek doğal üretime ihtiyaç duyamayacaklardır. 

BLEU (Belçika, Lüksemburg ekonomik birliği) : Fransa, Hollanda, İsveç ve İngiltere gibi diğer 

Avrupa ülkelerine ihracat yapmaktadır. 

Meksika ihracatının tamamını Brezilya'ya yapmaktadır. 

A.B.D. ihracatının başlıca pazarları ise; Avustralya, Venezuella, Yeni Zellanda ve Singapur'dur. 

Avusturya, Batı Almanya ve İsveç yılda 50.000 tondan fazla sülfat ihraç etmektedir. 

147 



TABLO 9. Sodyum sülfat ihracatı yapan başlıca ülkelere göre ticaret akışı 

ÜLKE 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 

62.2 

137.6a 193.0 

... 

32.5 

76.2 

111.2a 68.4 

132.2 

16.7 

- 

58.0 

55.0 

107.6 

40.8 

92.9 

a 

246.0 

... 

32.3 

88.5 

119.9a 74.5 

80.6 

16.9 

- 

59.5 

38.8 

108.8 

40.2 

67.2 

a 

284.0 

... 

30.9 

103.4 

- 

15.0 

- 

70.0 

36.6a 52.2 

121.3 

- 

64.5 

a 72.9 80.5 

147.5 179.3 125.5 

368.0 266.0 

... ... 

33.6 33.8 

101.3 76.9 

- - 

10.7 16.3 

- - 

66.7 92.1 

45.0 35.7 

100.7 82.2 

- - 

51.8 48.7 

a 

80.8 85.8 

233.0 202.9 

239.0 211.0 234.0 

... ... 120.2 

20.6 19.8 

44.7 79.1 

- - 

14.0 15.7 

- - 

103.3 90.9 

35.8 49.6 

69.2 108.1 

- - 

63.8 61.7 

a 

62.2 

122.5 

20.6 

84.6 

- 

10.7 

162.9 

99.0 

38.9 

101.5 

- 

54.8 

a 

1168.0 

171.3a 99.2 

51.6 

20.5 

85.3 

- 

10.9 

146.9 

90.4 

45.4 

110.6 

- 

32.6 

a 

162.0 

93.2a 27.3c 82.3e - 

17.7e 105.8 

50.5 

... 

83.4 

37.1 

76.8 

- 

45.7 

a 

143.5a 61.1a 23.3a 62.2 

21.3a 14.3 

152.2 

16.2 

21.2 

66.3 

14.1a 109.8 

41.3 

75.7 

a 

143.2a 58.6a 11.2a 103.8a ... 

8.6 

204.9 

11.4 

22.2 

69.9 

2.6a 56.2 

983.7 1.018.7 880.8 977.5 900.9 796.4 949.7 1.215.9 1.066.6 776.3 j827.7 843.7 

Avusturya 

BLEU 

Kanada 

Çin 

Fransa 

Batı Almanya 

Meksika 

Hollanda 

İspanya 

İsveç 

İngiltere 

A.B.D. 

Rusya 

Diğerleri 


148


2.4.1. Ticaretteki Etkin Uluslararası Kuruluşlar 

1990'lı yıllarda dünya sodyum sülfat üretimi 5.1 milyon ton civarındadır ve bunun uluslararası dış 

ticareti 1 milyon ton tutarındadır. 

Başlıca sodyum sülfat ihracatçıları: Kanada, A.B.D., Batı Almanya, Belçika, Lüksemburg 

Ekonomik Birliği (BLEU) Avusturya ve İsveç'dir. 

1990 yılından sonra İspanya ihracatında büyük bir artış gözlenmiştir. Kayıtlı başlıca ihracatçıları 

Tablo 7 de görmek mümkündür. Tablo 8 ve Tablo 9 da ithal durumunu görmek mümkündür. 

1990 yılında A.B.D. Kanadadan 161.700 ile kayıtlı ithalat toplamının % 21.5'ini gerçekleştirmiştir. 

A.B.D. düzenli olarak Meksika'dan ithalat yapmaktadır. Batı Almanya'da BLUE, Avusturya ve 

İspanya'dan 1990 yılında 74.000 ton ithalat gerçekleştirmiştir. Fransa'da 57.000 ton (1990 yılı) ile 

büyük ithalatçılardandır. İngiltere'de başlıca ithalatçılardandır. 1990 yılında 55.000 ton ithalat 

gerçekleştirmiştir. 

İthalat yapan belli başlı ülkelerden Japonya'da dahil olmak üzere bir azalma gözlenmektedir. Bu 

düşüş özellikle deterjanlardan kaynaklanmaktadır. Bu azalma devam edebilir. 

149 



TABLO 10. Sodyum sülfat ithalatı yapan başlıca ülkelere göre ticaret akışı 

ÜLKE 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 

41.4a 38.7 

16.9 

133.0 

23.2 

24.0 

34.6 

23.5 

30.7 

- 

75.5 

- 

23.9 

71.1 

42.4 

55.4 

170.0 

51.5 

a - - - - 

15.2 18.8 18.8 13.4 9.1 

147.0 - - - 

20.2 12.5 17.4 22.5 

23.7 29.2 26.9 31.2 

32.4 24.5 9.6 6.2 

34.4 43.4 37.6 59.3 

48.7 54.5 48.7 78.6 

- - - - 

65.0 71.3 87.2 76.2 

- - - - 

23.0 20.8 22.4 29.1 

22.1 ... ... 27.6 

35.4 36.6 21.5 18.3 

58.3 - 82.8 112.0 

207.4 264.2 357.7 311.4 

73.4 28.5 30.7 41.7 

a 

- 29.1 26.6 

12.8 14.7 

- - - 

20.5 33.4 17.6 

29.7 40.7 36.4 

3.0 14.4 7.7 

70.0 81.8 83.2 

74.0 78.3 73.7 

- ... ... 

84.5 93.7 107.1 

- - 95.9 

32.0 45.5 57.5 

32.7 30.8 27.1 

19.2 19.4 19.2 

114.5 126.9 154.4 

240.8 176.8 168.6 

33.0 100.4 110.0 

a 

27.2 

- 

17.2 

33.4 

1.1 

76.9 

55.3 

... 

77.7 

95.8 

45.8 

13.3g 21.5 

10.4 

120.1 

154.0 

155.4 

a 

7.1a - 

14.1c 24.0e 1.6f 6.7a 52.8c ... 

19.9a 27.2c 32.8c 7.2a 9.6 

93.2c 33.8 

133.6 

121.8 

a 

10.8 

- 

... 

24.5 

... 

49.9 

74.0 

63.3 

77.0 

... 

38.9 

7.9a ... 

32.7a 32.6 

172.7 

261.6 

a 

28.6 

- 

... 

24.8 

... 

57.1 

74.1 

59.5 

16.5a ... 

20.4a 10.6a 0.3 

55.0a 161.7 

212.5 

817.1 844.9 604.3 761.3 827.5 763.0 854.9 1.003.5 910.2 573.1 847.1 753.7 

Avusturya 

BLEU 

Brezilya 

Kanada 

Danimarka 

Finlandiya 

Fransa 

Batı Almanya 

Hong-Kong 

İtalya 

Japonya 

Hollanda 

Yeni Zelanda 

İsveç 

İngiltere 

A.B.D 

Diğerleri 


150


FRANSA 

BLUE 

Batı Almanya 

İspanya 

Listelenen toplam ülkeler 

Toplam ithalat %'si 

BATI ALMANYA 

Avusturya 

BLEU 

İspanya 



HONG-KONG 

Çin 


İTALYA 

Avusturya 

Fransa 

Batı Almanya 



JAPONYA 

Çin 

Meksika 

A.B.D. 



İNGİTERE 

BLEU 

Doğu Almanya 

Batı Almanya 

İspanya 

İsveç 



A.B.D. 

Kanada 


TABLO 11. Sodyum sülfat ithalatı yapan ülkeler 

1986 1987 1988 1989 1990 

58.6 

4.2 

15.7 

78.5 

94.4 

22.7 

13.5 

20.3 

56.5 

76.7 

44.4 

94.1 

24.5 

13.3 

22.6 

60.4 

56.4 

56.7 

10.6 

8.8 

19.1 

95.2 

99.3 

67.2 

10.8 

2.7 

22.1 

35.4 

138.2 

89.5 

162.3 

96.3 

56.9 

2.3 

11.5 

70.7 

91.9 

21.6 

7.4 

8.3 

37.3 

67.5 

76.7 

97.6 

19.4 

12.1 

18.0 

49.5 

63.7 

62.7 

4.9 

9.7 

16.5 

93.8 

97.9 

39.4 

5.4 

3.0 

20.0 

38.4 

106.2 

88.4 

151.0 

98.1 

151 

... 

... 

... 

... 

... 

20.1 

7.4 

8.3 

35.8 

67.8 

66.1 

96.6 

- 

13.7a - 

13.7 

68.8 

17.6 

- 

2.3 

6.6 

26.5 

97.4 

32.3 

- 

3.9 

12.3 

28.8 

77.3 

82.9 

127.2 

95.2 

16.4 

0.9 

24.2 

41.5 

83.2 

19.0 

12.2 

23.9 

55.1 

74.5 

60.9 

96.2 

27.9 

13.4 

13.5 

54.8 

71.2 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

31.8 

... 

31.8 

97.2 

143.5 

83.1 

19.0 

5.8 

28.8 

53.6 

93.9 

14.6 

21.8 

23.3 

59.7 

80.6 

58.3 

98.0 

- 

0.3 

1.2 

1.5 

9.1 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

... 

54.9 

... 

54.9 

99.8 

143.2 

88.6 



Avusturya 

Belçika-Lüks. 

Kanada 

Danimarka 

Fransa 

B.Almanya 

Japonya 

Hollanda 

İspanya 

İsveç 

Tayvan 

İngiltere 

USA 

Belçika-Lüks. 

Kanada 

Danimarka 

Finlandiya 

Fransa 

B.Almanya 

Hong-Kong 

İtalya 

Japonya 

Hollanda 

Norveç 

İspanya 

İsveç 

İsviçre 

İngiltere 

U.S.A. 

Anhıdr 

Ham 

Tuz Keki 

TABLO 12. Seçilmiş ülkeler: ortalama ihracat değerleri (US $/ t) 

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1886 1987 1988 1989 199 

0 

106 

... 

69 

... 

115 

153 

139 

139 

... 

99 

... 

61 

108 

111 

... 

74 

... 

149 

147 

127 

140 

... 

107 

... 

... 

115 

... 

89 

78 

... 

122 

139 

129 

142 

... 

98 

... 

61 

121 

83 

70 

87 

... 

106 

230a 128 

119 

... 

83 

... 

66 

124 

86 

... 

83 

... 

121 

144 

140 

112 

... 

80 

... 

61 

139 

152 

114 

111 

80 

... 

141 

140 

181 

150 

... 

101 

... 

100 

110 

149 

142 

76 

... 

170 

155 

115 

191 

... 

135 

139 

81 

100 

160 

... 

78 

... 

178 

177 

173 

198 

... 

156 

132 

84 

95 

97 

... 

70 

... 

103 

137 

100 

135 

... 

129 

88 

75 

114 

99 

... 

190 

190 

161 

140 

... 

... 

106 

133 

83 

130 

100 

TABLO 13. Seçilmiş ülkeler: ortalama ithalat değerleri (US $/t) 

123 

... 

... 

175 

169 

158 

348 

... 

110 

148 

120 

66 

109 

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1886 1987 1988 1989 1990 

121 

36 

140 

83 

117 

108 

... 

127 

... 

113 

... 

... 

83 

126 

128 

87 

74 

126 

50 

135 

102 

118 

82 

... 

141 

... 

108 

... 

... 

92 

123 

... 

99 

83 

122 

63 

131 

107 

117 

90 

... 

120 

... 

100 

... 

... 

96 

118 

127 

89 

74 

105 

63 

105 

117 

94 

86 

... 

95 

... 

88 

... 

... 

81 

111 

115 

97 

79 

... 

53 

100 

103 

89 

80 

... 

104 

... 

83 

... 

... 

78 

103 

88 

92 

76 

130 

45 

137 

112 

120 

114 

... 

123 

... 

102 

... 

... 

93 

128 

122 

85 

70 

175 

69 

166 

122 

146 

146 

... 

158 

137 

138 

... 

... 

110 

170 

131 

84 

64 

176 

56 

195 

184 

168 

169 

... 

151 

156 

164 

... 

... 

56 

214 

168 

90 

64 

... 

82 

166 

114 

... 

125 

... 

... 

175 

125 

... 

... 

143 

161 

139 

94 

71 

155 

141 

159 

132 

114 

126 

90 

... 

237 

... 

139 

132 

125 

238 

... 


82 

81 

165 

109 

169 

... 

146 

142 

118 

... 

256 

... 

... 

160 

200 

253 

... 

81 

81


3.1. Türkiye'de Durum 

Türkiye'de Sodyum Sülfat üretiminin büyük bölümü (% 98) doğal kaynaklardan (acı göllerden), 

üretimin % 2'si sodyum bikromat-viskon ile amonyum klorür üretimleri esnasında yan ürün olarak 


Ayrıca Alkim imtiyazında olan Beypazarı yeraltı Sodyum Sülfat yataklarından da Alkim tarafından 

üretime başlanacaktır. Araştırma çalışmaları devam etmektedir. 

3.2. Rezerv 

Doğal üretimin en önemli kaynağı acı göllerdir. Türkiye'de bunlar, Acıgöl, Bolluk ve Tersakan 

gölleridir. M.T.A.'nın Acıgöl üzerinde yaptığı rezerv heaplarına göre Anhidr Sodyum Sülfat 

üretiminde görünür rezerv 12.500.000 tondur. Ayrıca şu anda Alkim imtiyazında olan Beypazarı 

yeraltı sodyum sülfat sahalarında M.T.A. raporlarına göre % 80 tenörlü 2 milyon ton rezerv 

bulunmaktadır. Yine aynı sahada M.T.A. raporlarına göre % 35-40 tenörlü 100-150 milyon tonluk 

rezervden söz edilmektedir. Ancak % 35-40 tenörle çalışmak ekonomik değildir. Bu aşamada 

araştırma ve sondaj çalışmaları sürdürülmektedir. 

3.3. Tüketim 


Kağıt, cam sanayii, deterjan, tekstil ihtiyacı sodyum sülfatın temini yurt içinden sağlanmaktadır. 

3.3.2. Tüketimin Miktar ve Değerleri 

TABLO 14. Sodyum sülfat sektörü yurtiçi tüketimi (bin ton) 

Ana Mallar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1892 1993 

S.Sülfat 1 

S.Sülfat 2 

S.Sülfat 3 

S.Sülfat 4 

TOPLAM 

Anhidr 

Kristal 

24,1 

19,5 

4,2 

12,5 

36,2 

24,1 

23,7 

13,1 

9,4 

18,9 

41,4 

23,7 

7,1 

2,9 

17,2 

21,3 

41,4 

7,1 

8,0 

5,0 

11,4 

36,1 

52,5 

8,0 

153 

18,1 

32,4 

17,3 

22,1 

71,8 

18,1 

25,2 

21,0 

11,1 

25,0 

54,9 

25,2 

38,7 

19,2 

12,4 

22,8 

56,6 

38,7 

33,0 

16,3 

29,9 

13,6 

59,8 

33,0 



1- Kristal 

2- Ağır tip anhidr 

3- Rafine ağır tip anhidr 

4- Hafif tip anhidr 

3.4. Üretim 

3.4.1. Üretim Yöntemi ve Teknolojisi 

A- Doğal kaynaklardan üretim 

Konya Cihanbeyli ilçesine bağlı Bolluk ve Tersakan gölleri ile Afyon'a bağlı Dazkırı ve Denizli'ye 

bağlı Çardak ilçeleri arasında yer alan Acıgöl'den doğal sodyum sülfat üretilmektedir. 

Her üç gölün konsantrasyon ve bileşimi farklıdır. Haziran ve Temmuz aylarında ortalama olarak 

göl suyundaki katı madde içerisinde % 40-45 Na2SO4 ve % 55-60 NaCI + MgCI2+SO2 

bulunmaktadır. 

Sodyum sülfat, diğer tuzlardan fraksiyonlu kristalizasyon yöntemi ile ayrılır. Bu işlem yüzey alanı 

600.000 m2 ile 1.000.000 m2 arasında değişen üretim havuzu sistemlernide yapılır. 

Oluşan kristal (Na2SO4 10 H2O) % 40-44 Na2SO4 içermektedir. 

Rafine Anhidr Sodyum Sülfat Üretimi : Kristal Sodyum sülfat bir takım yıkama ve temizleme 

operasyonlarından geçirilir. Eritilerek eriyik haline getirilir. Bazı filtrasyon, klorifikasyon ve 

dekantasyon operasyonlarından geçirilir. 3 tesirli vakum eveperatif kristalizatörlerde anhidr 

kristalleri haline getirilir. Kontinü santrifüjler ile süzülerek anhidr kristalleri ayrılır. Akışkan yataklı 

kurutucudan kurutulduktan sonra pnomatik olarak stoklanır ve amaca uygun paketleme yapılır. 

154 



Yan Ürün Olarak Üretim : 

1- Sodyum Bikarbonat Yan Ürünü : 

Krom cevherinin soda veya soda kireç taşı ile yüksek sıcaklıkta döner reaksiyona sokulması ile 

sodyum bikarbonat elde edilir. Daha sonra sodyum kromat asitlendirilmesi ile (sülfürik asit ile 

reaksiyon) sodyum bikarbonat ve yan ürün sodyum sülfat teşekkül eder. Sodyum bikarbonat yan 

ürünü sodyum süfattaki safsızlıklar tasfiye edilmediği taktirde, rengi açık kirli sarı olmaktadır. Bu 

şekilde kullanımı çok sınırlıdır ve hatta kullanımı gerekir. 

2- Suni İpek (Rayon) Yan Ürünü: 

Asetat ipliği üretim esnasında banyo suyunda çinko asetat ile birlikte Sodyum Sülfat teşekkül 

etmektedir. Sodyum sülfat vakum kristalizatöründe kristalizasyon sonucu kristal sodyum sülfat 

oluşur. Bunun eritilmesi sonucu solüsyon evaporatif kristalizasyon ünitesine gönderilir ve rafine 

sodyum sülfat elde edilir. 

3- Amonyum Klorür Yan Ürünü : 

Amonyum sülfat, sodyum klorür ile reaksiyonu sırasında amonyum klorür (nişadır) ve yanında 

sodyum sülfat teşekkül eder. Kristalizasyon ile sodyum sülfat ayrılır. Safsızlıklardan tasfiye 

edilerek anhidr sodyum sülfat üretilir. Safsızlıklardan arındırılmadığı takdirde ihtiva ettiği yüksek 

amonyum tuzları ve sofra tuzu nedeniyle kullanım imkanı olamamaktadır. 


Türkiye'de en büyük sodyum sülfat üreticisi ALKİM ALKALİ KİMYA A.Ş.'dir. Modern üretim 

teknolojisi, üretim kalitesi ve ticari performansı ile coğrafi alanlara hitabeden Dünya sodyum sülfat 

ticaretinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle Ortadoğu, Akdeniz, Balkanlar ve bazı AT ülkelerinde 

önemli yer tutmaktadır. 

Yurt dışı ve yurt içine hitap edecek çeşikli sodyum sülfat üretimleri vardır. İkinci büyük üretici 

SODAŞ A.Ş.'dir. Sodaş'da kısmen ihracat yapmakta ve Türkiye ithiyacının belli bölümünü 

karşılamaktadır. 

155 



31 KİMYA ise yurtiçi talebinin küçük bir bölümünü karşılamaktadır. Ürün çeşidi olarak kristal 

sodyum sülfat ve hafif tip sodyum sülfat vardır. 

3.4.3. Sodyum Sülfat Sektöründe Yurtiçi Üretim 

TABLO 15. Türkiye sodyum sülfat üretimi (1000 ton) 

Ana Mallar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1892 1993 

S.Sülfat 1 

S.Sülfat 2 

S.Sülfat 3 

S.Sülfat 4 

48,9 

103,6 

18,3 

55,7 

31,4 

212,9 

19,1 

92,3 

176,3 

47,7 

29,3 

24,5 

Alkim A.Ş. ve Sodaş A.Ş.'den bilgi alınabilmiştir. 

195,0 

9,1 

54,4 

40,4 

156 

271,5 

47,9 

72,0 

18,2 

243,2 

23,0 

70,9 

21,5 

3.4.4. S.Sülfat Sektöründe Birim Üretim Girdileri (1993) 1 Ton İçin 

TABLO 16. Yurtiçi üretim maliyetleri 

230,0 

5,0 

73,6 

18,6 

Birim Değer (TL/Ton) 

Ham madde Sodyum Sülfat Ton 218.367 

Alkim A.Ş.'den bilgi alınabilmiştir. 


Anhidr Sodyum Sülfat 1.171.065 TL/Ton 

Sodyum Sülfat (Ton/Birim Maliyet) 

Hammadde : 218.367 TL 

Enerji, Yak. : 156.357 " 

İşçilikler : 209.266 " 

G.İmal Giderleri : 85.625 " 

Amortismanlar : 25.900 " 

Ambalaj : 62.250 " 

G.Giderler : 197.500 " 

Satış Giderleri : 215.800 " 

1.171.065 TL/Ton 

213,0 

7,0 

67,6 

39,9 



3.4.6. 1993 Yılı Sonu Stokları (Ton) 

Ham S.Sülfat 

Kristal S.Sülfat 

Hafif tip anhidr 

Ağır anhidr 


3.5.1. Gümrük Vergileri (Na 2 SO 4 ) 

TABLO 17. Firmaların stok durumları 

ALKİM SODAŞ TOPLAM 

3.427 

7.740 

20..285 

59 

AET 

EFTA DİĞER TON 

% 4.5 % 6.5 CIF Bedelin % 19'u 

157 

10.000 

205 

- 

582 

SODYUM SÜLFAT İHRACATINA UYGULANAN TEŞVİK VE PRİMLER 

13.427 

7.945 

20.285 

641 

42.298 

Teşvik tedbirleri, ülkenin ekonomik ve sosyal kalkınması için, müteşebbüslerin yatırım ihracat ve 

benzeri iktisadi faaliyetlerde bulunma arzu ve isteklerinin güçlendirilmesi, gerekli yönlendirmelerin 

yapılması amacıyla önemli ve etkili araçlardır. 

Türkiye'de ihraç edilebilecek fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip sodyum sülfatın yıllık üretimi 

75.000 tondur. 1993 yılı içerisinde büyük fedakarlıklarla sodyum sülfat ihracatı 36.000 ton olarak 

gerçekleştirilmiştir. 

Bugün ihracat teşviği alarak, imalatçı ihracatçıya hesap edilebilen ihracat teşviği yok denecek bir 

seviyeye düşürülmüştür. Önceden hesap edilebilir özelliğine sahip enerji teşviği ise işlemleri 

yaptırılıp, hala neticelenememiş durumdadır. 

Genel yapısı içerisinde ihracat teşviği yok denecek bir seviyede bulunmaktadır. Ülkenin dövize 

çok ihtiyacı olduğu bir dönemde, sodyum sülfat ihracatının gerçek potansiyelinin yarısına bile 

ulaşamamış olmasının tek sebebi ihracat teşviklerinin bulunmamasından kaynaklanmaktadır. 



Enerji teşviği, TEK tarafından otomatik olarak uygulanabilecek hale getirilmelidir. İmalatçılar için 

Kurumlar Vergisi de ihracat istinası uygulaması asgari % 10 oranında gerçekleştirilmelidir. Navlun 

için konulacak maliyet düşürücü teşvikler sayesinde ihraç teleplerinde büyük artışlar kendiliğinden 

ortaya çıkacaktır. 

Asgari ihraç teşvik tedbirlerinin uygulanması halinde Türkiye'nin mevcut sodyum sülfat ihracatı 

mal bazında yaklaşık 10 milyon dolar seviyelerinde gerçekleşebilecektir. Bu durumda Türkiye'de 

kurulu sodyum sülfat tesisleri tam kapasite ile çalıştırılacak, istihdama katkısı yanında döviz 

girdisi mevcut durumunun iki katı ulaşacaktır. 

3.5.2. İthalat - İhracat 

Sodyum sülfat ithalatı genel anlamda yoktur. Ancak B.D.T. ülkelerinin çok büyük damping 

yapmaları sonucu düşük kaliteli bir miktar Sodyum Sülfat ithalatı yapılmış, ancak kalite düşüklüğü 

ve Fe++ miktarı nedeniyle ithalatı devam edememiştir. 

Türkiye, dünya sodyum sülfat ticaretinin coğrafi alan koşullarını da büyük ölçüde zorlayarak 

oldukça önemli miktarda ihracatı ALKİM A.Ş. kanalıyla gerçekleştirebilmiştir. B.D.T, Çin, Mısır 

gibi maliyet unsurunu dikkate almayan, yalnızca isteklerine yönelik üretim yapan İspanya ve 

Belçika gibi çok büyük sodyum sülfat üreticilerinin arasında bu denli iyi bir pazar payına sahip 

olmak önemli bir başarıdır. 

Bunun azalan talep ve daralan pazar koşullarında korunması verilecek teşvik ve tavizlerle 

olabilecektir. 

TABLO 18. İhracat verileri (ton) 

Ana Mallar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 

Sodyum Sülfat 19.9 63.1 37.3 59.1 82.7 82.1 70.3 41.2 


Yatırım büyüklüğü, rizikolar, üretim zorlukları dikkate alınırsa dünyada en ucuz kimyasal madde 

sodyum sülfattır. Sodyum sülfat, taşınması zor bir madde olma ve taşıma anında ıslanma ve 

jelleşmeye hassas olması, ambalaj maliyetlerini arttırmakta ve navlunu yükseltmektedir. Bu 

durum, palet, çuval gibi ek maliyet unsurlarını da dikkate alındığında FOB satış değerinin düşük 

gerçekleşmesine neden olmaktadır. 

158 



Bu da ihracat kapasitesinin tam olarak kullanılmasında ciddi engeller oluşturmaktadır. Özellikle 

1993 yılında da Çin'in kalite ile rekabet edememesine karşın fiyatları çok aşağıya çekmesi 1992 

yılına göre ihracat miktarımızda çok ciddi azalmalara neden olmuştur. 

TABLO 19. İhracat Fiyatları (FOB, 1000 US $) 

Ana Mallar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 

Sodyum Sülfat 2.9 0.6 4.6 6.5 10.7 11.8 9.5 5.2 

3.5. AET - EFTA ve Benzeri Ülkelerle Ticaret 

AET ülkelerinde İspanya ve Belçika önemli sodyum sülfat üretici ve ihracatçıları olup, başlıca 

ithalatçı ülkeler İngiltere, Fransa, İtalya ve Yunanistan'dır. Ayrıca Avusturya'da önemli 

üreticilerden ve ihracat yapmaktadır. Belçika ve Avusturya yan ürün, İspanya ise doğal 

kaynaklardan üretim yapmaktadır. 

Batı Almanya yan ürün olarak ihtiyacının önemli bir bölümünü karşılamaktadır. AET ülkelerinden 

İspanya ve Belçika Türkiye'ye göre ihracat avantajlarına sahiptir. Bu avantajlar AET ülkeleri 

arasında sodyum sülfatın gümrüksüz işlem görmesi, bulk transport imkanları, nakliye 

mesafelerinin kısa, navlunun düşük olmasıdır. 

Ayrıca AET ülkeleri kendi aralarında devamlı olarak ticari ilişki içerisinde olup, Sodyum Sülfatı da 

birbirlerinden almayı tercih etmektedirler. AET ülkelerine ve özellikle önemli miktarda dış alımı 

olan İngiltere'ye ülkemizde sodyum sülfat ihracatı ancak bu ülkenin AET ülkelerinden ithalatındaki 

maliyeti aşmayan fiyatlarla mümkün olabilmektedir. 

Bu nedenle sektör kalite yönü ile AET ülkeleri ile rekabet edebilmesine karşın fiyat rekabeti 

yapamamakta ve ihracat olanağı bulamamaktadır. Ancak Avusturya kanalıyla bazı ülkelere 

satabilmektedir. 

Ayrıca son yıllarda Yunanistan devamlı ve istikrarlı bir müşteri konumuna gelmiştir. Bunun 

nedenide Türkiye'nin Yunanistan'a düzenşli ve küçük partiler halinde mal verebilmesi ve bunun 

sonucu stok müşterinin stok maliyetleri açısından önemli avantajlar elde etmesidir. 

159 



Kanada, ABD, Meksika, BDT ve Çin önemli sodyum sülfat üreticisidirler. BDT-Kanada, ABD ve 

Meksika tabii rezervlerden üretim yapmaktadırlar. ABD, Kanada ve Meksika'nın ihracat 

potansiyelimizin olduğu pazarlarda etkinlikleri yoktur. 


Sodyum Sülfat Sektörü İstihdam Durumu : 

İşgücü (1993) 

YÜKSEK 

Meslek Dalları Personel 

Teknik Mühendis 22 

İdari Yönetici 14 

ORTA 

Teknik Teknisyen 120 

Memur Memur 45 

İŞÇİ 

Düz Vasıfsız 450 

Kalifiye Ustabaşı ve Kalifiye 90 

Mevsimlik 600 

4. MEVCUT DURUMUN DEĞERLENDİRMESİ 

Ülkemizdeki zengin sodyum sülfat rezervleri mevcut üretim sayesinde gelişebilecek bütün ve 

yapılan projeksiyon karşılanabilecek durumdadır. Uygulama yüksek teknoloji ile en üst kalitede 

üretim yapmakta ve yurt dışında kalite yönünden rekabette hiç bir zorluk olmamaktadır. 

En büyük üretici olan ALKİM hem yurt dışı rekabetinde var olmaya devam etmek, hem de yüksek 

teknolojiye ayak uydurmaya devam etmek için yeni atılım ve çalışmalar içindedir. 

160 



Sektördeki mevcut tesis kapasiteleri : (Ton) 

Ağır tip anhidr : 150.000 

Hafif tip anhidr : 50.000 Ton/Yıl 

Tabii rezerv anhidr : 10.000 

Yan ürün anhidr : 5.000 

Toplam Anhidr Sülfat : 295.000 

Kristal Sodyum Sülfat : 885.000 

Kurulu tesisler üretim kalitesi ve kapasitesi açısından önemli ihracat potansiyeline sahiptirler. 

1983 yılından beri artan miktarlarda Orta Doğu, Kuzey Afrika, bazı AT ve Balkan ülkelerine 

ihracat yapılmaktadır. 

Uluslararası piyasada kalite yönü ile rekabette hiç zorluk çekmeyen tesislerimiz 1990 yılından 

sonra dış pazarlarda büyük sorunlarla karşılaşmıştır. Özellikle 1993 yılında 1992'ye göre ihracatın 

% 50 oranında azalım gözlenmiştir. Burada en büyük etken maliyetlerin kesinlikle gözönüne 

alınmayan istihdam politikası çerçevesinde damping yaparak pazara giren Çin, Mısır ve B.D.T 

olmuştur. Bu sadece sodyum sülfatta değil diğer ürünlerde de A.B.D ve Avrupa ülkelerini rahatsız 

eder boyutlardadır. 

4.1. Altıncı Plan Döneminde Gelişmeler 

Altıncı plan döneminde sodyum sülfat sektöründe ALKİM'ce yapılan teknolojik atılımlar sonucu 

sektörün ihracat katkıları çok büyük yüzde ile artmış ve zaman zaman uluslararası sodyum sülfat 

ticaretinin % 8-% 10'u düzeyine ulaşmıştır. 

Ancak 1992-1993 yıllarında B.D.T ve Çin'in damping yapması ve teşviklerin azalması sonucu 

sektörün rekabet gücü büyük ölçüde azalmıştır. 

4.2. Sorunlar 

Sorunları iki başlık altında toplamak mümkündür. 

1- Dünya genelinde yaşanan sorunlar 

2- Türkiye düzeyinde yaşanan ve çözümlenebilecek sorunlar 

161 



1. Dünya Genelinde Yaşanan Sorunlar 

a) Dünya sodyum sülfat üretiminin talebe göre büyük oranda artması stokların büyümesi, 

b) Çevre sorunları nedeniyle sodyum sülfat üretilmesi, 

c) Süper konsantre deterjan üretiminin artması sonucu sülfat tüketiminin azalması, 

d) B.D.T ve Çin'in damping uygulaması ve bunun sonucunda coğrafi ticaret alanlarındaki 

dengesinin Türkiye aleyhine bozulması, 

e) Navlun sorunları. 

2. Türkiye Düzeyinde Yaşanan Sorunlar 

a) Limanların yeterince organize olamaması sonucu transportta ve yüklemelerde oluşan sorunlar, 

b) Enerji, transport ve ambalaj giderlerinin hızlı artışı, 

c) Özellikle D.D.Y nakliyelerinde fiyatların dövize endeksli olması ve uluslararası tarife 

uygulamaları ve tarifedeki barem uygulaması büyük artışlara neden olmuş ve özellikle İran'a 

sodyum sülfat satışı tamamen durmuştur. Çin'in CIF Tahran 130 U.S.D satışı olduğu durumda 

Kapıköy sınır kapısına kadar D.D.Y'ye ödenecek 65 U.S.D navlun ile bu işin yapılabilirliğini 

tartışmak bile mümkün değildir. O halde bu konuda süratle yeni düzenlemelere gidilmelidir. 

d) Yapılmış olan tarifeler (D.D.Y'da) günün şartlarına uygun değildir. Hiçbir zaman taşınamayacak 

mallara koyulan indirimler, pratikte bir yarar sağlamamaktadır. Bunun yerine taşımada gerçek 

değerlendirmeler yapılarak ve büyük boyutlu taşımalar tarifelenerek öncelik tanınmalıdır. 

5. YEDİNCİ BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİNDE BEKLENEN GELİŞMELER VE 

ÖNERİLER 

Ekonomik küreselleşme eğilimlerinin önem kazandığı dünyada, AT'ye tam üyelik ve 1996 yılında 

gerçekleşecek Gümrük Birliği çerçevesinde mevcut tıkanıklığın giderilmesi, sektörün rekabet 

edebilir hale gelmesi gereklidir. 

162 



Sektörde buna ilişkin çalışmalar yoğunluk kazanmıştır. Gümrük birliği açısından önem kazanan 

ISO 9000 çalışmaları devam etmektedir. Sodyum sülfat sektörü özellikle doğal kaynaklardan 

yapılan üretimleriyle entegrasyona gitmeli ve entegre ürünlerle hem sodyum sülfat üretimini 

arttırmak, hem de ilave ürünlerle maliyetlerini düşürmelidir. 

Türkiye'nin zengin sodyum sülfat rezervleri, mevcut üretim seviyesinde olup potansiyel üretim ve 

tüketim projeksiyonlarında belirtilen miktarları problemsiz karşılamakta olup, uygulanan modern 

teknolojilerle yüksek katilede üretim yapılmaktadır. Rezervler açısından herhangi bir darboğaz ve 

problem yoktur. 

Türkiye'de, istenilen üstün kalite ve miktarda dünya standartlarına uygun olarak üretim yapılmaya 

başlanması ile 1987 yılından itibaren ihracat olanakları arttırılmış, mal bazında hiçbir sorun 

kalmamıştır. 

Bilindiği üzere dünya piyasalarında reel fiyatlarla mal satabilmek, üretim ve satış maliyetleri ile 

ilgili bir konu olup, devletin sağlayacağı teşvikler sayesinde dış talepler istenen düzeylere 

çıkabilecektir. 

Konu ile ilgili olarak Alkim Alkali Kimya A.Ş.'nin Dazkırı Acıgöl civarında tamamen ihracata 

yönelik olarak, Alman Lurgi Firmasından sağlanan teknoloji ile kurmuş olduğu sodyum sülfat 

fabrikası, bugün Avrupa'nın konusunda en modern üretim tesisidir. Bu tesiste, üstün kalitede 

üretilen Sodyum Sülfat'ın dış pazarlarda talep edilmesinde tek faktör, fiyat olarak karşımıza 

çıkmaktadır. 

Son yıllarda dış fiyatların istikrarsızlığı, FOB fiyatlardaki gerileme, ihracat kapasitesinin tam 

olarak kullanımında ciddi aksaklıklar getirmektedir. 

1983 yılında ortalama sodyum sülfat fiyatları FOB 148 U.S.D/ ton mertebesinden günümüzde 100 

- 105 U.S.D / ton seviyelerine gerilemiştir. 

Maliyetlerin her geçen gün artması ve buna bağlı olarak ihracat fiyatlarımızın uygun olmadığı AET 

ve Uzakdoğu ülke pazarlarına girebilmek, buralarda rekabet gücümüzü arttırabilmek için önerilen 

başlıca hususlar : 

1- Sodyum Sülfat ihraç teşvikleri dış rekabet gücü sağlayacak seviyelere çıkarılması, 

2- Maden ihracatının teşvikleri madencilik fon kaynaklarıyla, objektif bir şekilde takviye 

edilmesi, bu kaynaktan ihracat primi ödenmesi, 

163 



3- Madencilik fonundan sağlanacak ihracat kredi formalitelerinin azaltılıp miktarının arttırılması ve 

kredi maliyetlerinin asgariye düşürülmesi, 

4- Liman hizmetlerinin iyileştirilmesi maliyet düşürücü kolaylıkların sağlanması, 

5- Navlun fiyatlarının yüksekliği nedeni ile sevkiyat yapılamayan ülkelere ihracat olanağı 

yaratacak tedbirlerin alınması, 

6- Palet imali için orman depolarından tomrukların istikrarlı ve uygun fiyatlarla tahsisine olanak 

sağlanması, 

7- Döviz kaybına sebebiyet vermemek ve dış ödemeler dengesinde alternatif kaynak sağlamak 

gayesi ile sodyum sülfatın gümrük ve fonların yükseltilmesi. 

Bugün Türkiye'de çeşitli kalitelerde yapılan sodyum sülfat üretimi, iç talebin çok üzerindedir. 

Bunun için gümrük ve fonların, ithalatı önleyecek şekilde yükseltilmesi milli menfaatlerimize 

uygun düşecektir. 

5.1. Projeksiyonlar 

Kağıt San. 

Deterjan San. 

Cam San. 

Diğer 

TOPLAM 

Top. Kristal 

Top. S.Sülfat 

Top. Andhidr 

TABLO 20. Sodyum sülfat sektörü yurtiçi talep projeksiyonu (bin ton) 

1995 1996 1997 1998 1999 

12.5 

47.5 

7.5 

5.0 

72.5 

40.0 

85.8 

12.5 

50.0 

8.0 

6.0 

76.5 

35.0 

88.1 

164 

12.5 

52.5 

8.5 

7.0 

80.5 

30.0 

90.5 

12.5 

55 

8.5 

8.0 

84.0 

30.0 

94.0 

12.5 

57.5 

9.0 

9.0 

88.0 

30.0 

98.0 

TABLO 21. Sodyum sülfat sektörü ihracat projeksiyonu (bin ton) 

1995 1996 1997 1998 1999 

TOPLAM 50 55 55 55 55 



TABLO 22. Sodyum sülfat sektörü toplam talep projeksiyonu (bin ton) 

Ana Mallar 1995 1996 1997 1998 1999 

Doğal Ürün 

Yan Ürün 

TOPLAM 

135.8 

10.0 

145.0 

143.1 

10.0 

153.1 

165 

145.5 

10.0 

155.5 

149.0 

10.0 

159.0 

153.0 

10.0 

163.0 

TABLO 23. Sodyum sülfat sektörü üretim hedefleri (bin ton) 

Ana Mallar 1995 1996 1997 1998 1999 

Doğal Ürün 

Yan Ürün 

TOPLAM 

150.00 

10.00 

160.00 

150.0 

10.0 

160.0 


180.0 

10.0 

190.0 

180.0 

10.0 

190.0 

180.0 

10.0 

190.0 

ALKİM A.Ş. Dazkırı Tesisleri 1987 yılında üretime geçmiş ve en son teknolojik gelişmeler 

uygulanmıştır. Tesis Batı Avrupa Ülkeleri arasında da konusunda en gelişmiş Tesis olarak yer 

almıştır. Tesis tüm teknolojik gelişmeleride izleyerek ve uygulayarak üretimine devam etmektedir. 

İnorganik maddelerin üretimlerine en son teknoloji bile uygulandığında bir ölçüde emek yoğun bir 

üretim biçimi ve aynı zamanda sabit yatırımda yüksek maliyetli bir üretim sistemidir. 

ALKİM yurtdışındaki bazı kuruluşlarla da çalışmalarını sürdürmektedir. Bu konuda en son 

teknoloji ile çalışılması için her türlü fedakarlık yapılacaktır. Bu çalışmalar sonuçlandığında Türk 

Maden ve Kimya Sanayiine çok büyük teknolojik katkı sağlanacaktır. 

Bununla ilgili en önemli beklentilerden biri yabancı sermayenin yeterince teşviğidir ki bu da çok 

önemlidir. Yabancı Sermaye için ülkemizde yatırıma özendirici tedbirlerin daha objektif bir şekilde 

alınması gereklidir. 



Örneğin; 1990 yılına kadar ülkemize 1 Milyar U.S.D yabancı sermaye girmiştir. Bu miktar 1990- 

1993 yılında 3 Milyar U.S.D'dir. Oysa sadece son iki yılda Çin'e giren sermaye tutarı 20 Milyar 

U.S.D'dir. 

Ayrıca teknolojik çalışmalarımıza olanak sağlanması açısından pazar araştırması ve araştırma 

geliştirme çalışmaları harcamalarının vergi matrahından doğrudan düşülebilmesi sağlanmalıdır. 

Dış rakip firmalar bu tip harcamalarına cirolarının % 2-5'ini ayırabilmektedirler. 

166 



STRONSİYUM MİNERALLERİ 





1. GİRİŞ 


Uzun süre boyunca Ba minerali olarak düşünülen stronsiyonitin yeni bir elementin bileşiği olduğu 

Adair Crawford (1790) tarafından bulunmuştur. Doğada serbest olarak bulunmayan stronsiyum 

(Sr), yerkabuğunda diğer olağan alkali toprak elementleri, Ca ve Ba'dan daha az bulunur. 

Stronsiyumun iki önemli minerali vardır; %56,4 SrO içeren sölestin (SrSO4 ) ve % 70,1 SrO 

içeren Stronsiyonit (SrCO3). Bunlardan önemli olanı, bolluğu ve geniş yayılım göstermesi 

nedeniyle sölestindir. Stronsiyonit ise daha yüksek stronsiyum içerdiği halde, daha az bulunması 

nedeniyle ticari önemini kaybetmekte, ayrıca doğrudan doğruya asitle etkilenmesi ile stronsiyum 

bileşikleri yapımı için ideal bir durum yaratmasına rağmen, her zaman Ca içermesi nedeniyle 

yüksek saflıkta stronsiyum bileşikleri elde edilmesinde sölestinin yerini alamamaktadır. 

Sölestinin ekonomik yataklanmaları evaporasyon sonucu gerçekleşmektedir. Gelgit üstüsabhka, 

lagün gibi buharlaşmanın etkisini gösterebileceği sığ denizel ve geçiş ortamları sölestin 

oluşumuna olanak sağlamaktadır. Jips, kireçtaşı, marn gibi kimyasal çökelim kayaçlarıyla birlikte 

bulunur ve gang olarak kalsit, dolomit, Ba, F, S, As içerebilir. Cevherin yataklanma tipi genelde 

mercek ve katman şeklinde olup jips içerisine saçılmış halde de gözlenebilir. 


Dünyada ekonomik stronsiyum yataklarına sahip ülkeler, İspanya, Meksika, İngiltere, Türkiye, 

İran, Pakistan, İtalya, Cezair, Kanada, Arjantin, Kıbrıs, Çin, Polonya, Birleşik Devletler Topluluğu 

ve diğer daha küçük rezervi bulunan ülkelerdir. Sektörde sölestin üreten firmalar, Cia Minera La 

Valenciana (Meksika), Sales y Oxidos (Meksika), Quimica Dinamica(Meksika), Barit Maden Türk 

A.Ş. (Türkiye), Iran Strontium Co. (İran), Bruno SA (İspanya), Kali Chemie Iberia SA (İspanya), 

Mobar SA (Morocco), Minera La Roja SA (Meksika), Bristol Minerals Ltd (İngiltere). 





Dünyada en büyük stronsiyum rezervleri İspanya, Meksika, İngiltere, Türkiye ve İran'da 

bulunmaktadır. Çin, Polonya ve Birleşik Devletler Topluluğu'na ait bilgiler sağlıklı değildir. 

Roskill lnformation Services'in 1989 yılında yaptığı araştırmaya göre dünya rezervlerinin 12 

milyon ton olduğu tahmin edilmektedir (Tablo 1). 

ABD 

MEKSİKA 

AVRUPA 

AVUSTURALYA 

ASYA 

TOPLAM 

TABLO 1. Dünya stronsiyum rezervleri 

Rezerv 

(Milyon ton) 

- 

0,4 

3,6 

- 

2,7 

6,7 

170 

Baz Rezerv 

(Milyon ton)* 

1,4 

2,8 

4,5 

0,1 

3,2 

12,0 

Kaynak: Roskill, 1989 (* Baz Rezerv; ekonomik rezerv+gelecekte ekonomik olabilecek rezerv anlamındadır). 

2.2. Tüketim 

Dünyada stronsiyumu en fazla tüketen ülkeler ABD ve Japonya'dır. Stronsiyum karbonat olarak 

TV tübünde kullanımı en yaygın tüketim şeklidir. 


Baryum karbonat düşük derecelerde erimiş camın akışkanlığı ile camın kırılma endeksini 

artırarak ekranın parlaklığını geliştirdiğinden ve röntgen ışınlarına karşı bir engel 

oluşturduğundan uzun zamandır siyah-beyaz TV tüplerinde kullanılmaktadır. 1960'ların 

sonunda renkli TV yapımı yüksek miktarlara ulaşmış ve kullanılan yüksek voltaj daha yüksek 

seviyede X-ışını yayılımına sebep olduğundan bunun nötralize edilmesi gerekmiştir. Ba ve 

Sr elementlerinin atom çapları geniş olduğundan yüksek oranda X-ışını emicidirler. Belirli 

bir frekansta yayılan X-ışınları için stronsiyumun daha koruyucu olduğu düşünülmektedir. 



ABD ve Japonya'da üretilen renkli TV tüplerinde daha yüksek voltajlar kullanıldığından bu 

ülkelerde Sr kullanılmaktadır. Avrupa'da daha düşük voltajlı renkli TV'ler üretilmekte ve genelde 

Ba kullanılmaktadır. 

Diğer bir kullanım alanı ile ferritlerdir. Ferritler seramik olarak otomotiv sanayinde, demir cevheri 

seperatörlerinde, fotokopi makinalarında ve özel alaşımlarda kullanılmaktadır. 

Ayrıca aleve verdiği kırmızı renk dolayısıyla havai fişekler ve sinyal maddeleri üretiminde; cam, 

boya, ilaç sanayiinde; çinko elektrolizinde; kuru fırın ve uçak motoru gibi makinelerde kullanılan 

mil yataklarını yağlayıcı olarak kullanılmaktadır. 

Genelde stronsiyum tüketimi stronsiyum karbonat şeklinde olmaktadır. Stronsiyum karbonatın 

son kullanım alanlarına göre tüketimi aşağıdaki gibidir (Tablo 2). 

TABLO 2. Stronsiyum karbonatın son kullanım alanlarına göre tüketimi 

Kullanım alanı % (X1000 t) 

Renkli TV tübü 

Elektroseramik 

Çinko rafinasyonu 

Piroteknik 

Seramik ve cam 

Havayi fişek v.s. 

Diğer 

69,1 

15,2 

2,9 

4,8 

0,8 

2,7 

4,5 

171 

75,9 

16,7 

3,2 

5,3 

0,8 

3,0 

5,0 

TOPLAM 100,0 109,9 

Kaynak: Roskill Information Services Ltd., The Economics of Strontium, 1989. 

2.2.2. Tüketim Miktarı ve Değerleri 

Sölestinin stronsiyum karbonata çevrilmesi olayı Almanya, ABD ve Japonya tarafından 

yapılmakta olup, bu karbonat üreten ülkeler önemli sölestin ithalatçılarıdır. 



Ana tüketim alanlarına ve üç büyük tüketiciye göre stronsiyum karbonatın dağılımı aşağıdaki 

gibidir (Tablo 3). 

Renkli TV tübü 

Ferritler 

Diğer 

Toplam 

TABLO 3. Ana kullanım alanlarına göre ülkelerin stronsiyum tüketimi 

Kaynak: Industrial Minerals, 1992. 

2.3. Üretim 

Japonya (t) ABD (t) Avrupa (t) 

49.000 

11.000 

2.000 

62.000 

172 

24.000 

3.000 

1.600 

28.600 

1.600 

4.000 

2.000 

7.600 

İngiltere, uzun yıllar dünyada en fazla stronsiyum üreten ülke olmuştur. II.Dünya Savaşı 

öncesine kadar dünyada tüketilen stronsiyum minerallerinin %90'dan fazlası İngiltere'nin 

güneybatısındaki yataklardan karşılanmıştır. 1969 yılına kadar İngiltere dünya üretiminin % 50- 

70'lik kısmını karşılamaya devam etmiş, sonraki yıllarda bu üretim yılda 20.000 t civarında 

olmuştur. 

İspanya'nın üretime geçtiği 1968 yılına kadar Meksika, dünya sölestin üretiminde dünya 

ikinciliğini korumuştur. 1971-1975 yılları arasında Kanada'nın dünya üretimine liderlik ettiği 

görülmüştür. 

ABD, 1959'dan beri stronsiyum minerali üretmemektedir. 1974 yılından itibaren Türkiye önemli 

bir sölestin üreticisi olarak göze çarpmaktadır. Dünyada şu anda İspanya, Meksika ve Türkiye en 

büyük sölestin üreticisi ülkelerdir. 1966-1988 yılları arasında dünyada yıllık sölestin üretimi Tablo 

4'de verilmiştir. 



TABLO 4. 1966-1986 döneminde dünya sölestin üretimi (ton) 

Kanada 

Kıbrıs 

İran 

Meksika 

İspanya 

Türkiye 

İngiltere 

Diğer 

TOPLAM 

1966-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1988 

3.200 

- 

- 

8.042 

1.440 

- 

8.665 

1.387 

22.734 

50.440 

- 

300 

24.146 

8.200 

- 

4.808 

3.438 

91.332 

4.000 (1) 

- 

10.190 (2) 

37.487 

13.008 

14.978 (2) 

5.120 

5.756 

90.539 

Kaynak: Roskill, 1989. (1) Üretim 1976'da durdu. 

(2) 1977'nin üretimi yok. 

(3) Üretim 1985'de başladı. 

2.3.1. Üretim Yöntemi ve Teknolojisi 

173 

- 

280 (3) 

24.000 

34.967 

32.182 

29.800 

16.714 

10.067 

148.010 

- 

6.972 

22.670 

48.460 

40.000 

48.300 

19.800 

9.132 

195.334 

Stronsiyonit minerali daha fazla Sr içermekteyse de, genellikle Ca içerdiğinden yüksek evsafta 

stronsiyum bileşikleri yapımında kullanılamaz. Gerek stronsiyonit ve gerekse sölestin, 

stronsiyum bileşikleri haline dönüştürülür ve çeşitli alanlarda kullanılır. Stronsiyumun önemli 

bileşikleri şunlardır; karbonat, nitrat, klorit, hidroksit, kromat, ferrit, titanat, oksalat ve zirkonat. 

Stronsiyumun en çok kullanılan bileşiği stronsiyum karbonat olup, aşağıdaki iki yöntemle 


1- Soda (Doğrudan Çevirim) Yöntemi: İnce öğütülmüş sölestin kızgın soda eriyiğinde sindirilir ve 

daha az eriyen stronsiyum karbonat üretilir. 

2- Kavurma (Siyah Kül) Yöntemi: İnce öğütülmüş kömür, sölestinle birlikte kavrularak, eriyebilen 

stronsiyum sülfür elde edilir ve suyla ısıtılarak filtre edilir. Daha sonra karbondioksit veya arzu 

edilen tuzun asiti ile tepkimeye sokularak karbonat veya diğer tuzlar elde edilir. 

Stronsiyum metali, stronsiyum oksitin metalik alüminyum ile ısıl reaksiyonu veya stronsiyum 

klorür ve amonyum veya potasyum klorürün elektrolizi ile elde edilir. 




Stronsiyum karbonat ise stronsiyum nitrat üretimi için aranan sölestinin özellikleri Tablo 5'deki 

gibidir. 

TABLO 5. Sr-karbonat ve nitrat üretimi için istenen özellikler 

İçerik Stronsiyum karbonat için Stronsiyum nitrat için 

SrSO4 % 

CaSO4 % 

BaSO4 % 

Fe % 

Boyut 

Kaynak: Ind. Min. and Rocks, 1975. 

90 (en az) 

- 

2 (en çok) 

0,1 (en çok) 

15 cm(en çok) 

174 

95 (en az) 

1,5 (en çok) 

2 (en çok) 

2 (en çok) 

6 mm - 15 cm 

İngiltere'de pazarlanan sölestinde aranan kimyasal analiz aşağıdaki gibidir: 

SrSO 4 en az % 95,0 

BaSO 4 en çok % 2,0 

Silis en çok % 2,0 

Kireç en çok % 0,5 

Fe 2 O 3 en çok % 0,5 

Kaynak: Karayazıcı ve Oral, 1980. 

ABD Ulusal Stoklar Satınalma Şartnamesi'nde SrSO4 oranı en az %96, jips oranı en çok %2 ve 

nem en çok %2 olarak belirtilmiştir. 

Çok düşük demir oranı parlatıcı ve beyazlatıcı ürün olarak kullanılarak sölestinde önemli 

olmakla beraber kalsiyum ve baryum oranı o kadar önemli değildir. 

Boyalarda beyaz dolgu maddesi olarak kullanılacak sölestinde %97 oranında SrSO4 tercih 

edilmektedir. 

Stronsiyum metalinin kimyasal analizine örnek olarak alınabilecek Kanada ürününde; Sr % 

98,5, Ba % 0,1, Ca % 0,8 ve Mg % 0,5 oranındadır. 



Boyacılıkta kullanılan sarı stronsiyumkromatlı boya astarlarında kromat oranı % 1,29 dan % 

15'e kadar değişmekle beraber çoğunlukla % 3-5 stronsiyumkromat içeren astarlar kullanılır. 

TV tübü camlarında kullanılacak stronsiyumkarbonatlarda demirin çok düşük olması gerekir. 

Bazı alıcılar demirin 100 ppm'dan fazla olmamasında ısrar etmektedirler. Stronsiyum ferrit 

üreticileri ise demirin 1000-2000 ppm olmasını doğal karşılamaktadırlar. 

Piroteknikte kullanılan stronsiyumnitratın en az % 99,5 saf olması gerekir. 

Sölestinden elde edilen stronsiyum karbonat iki derecede satılmaktadır. Biri cam sanayinde, 

diğeri elektrik ensdüstrisinde daimi mıknatıs yapımında kullanılır. Her ikisinin de özellikleri 

aşağıda verilmiştir (Tablo 6). 

TABLO 6. Cam ve elektrik sanayiinde kullanılan sölestinin özellikleri 

Sr CO3 Ba CO3 Ca CO3 Toplam S (SO3 olarak) 

İçerik Cam Sanayinde (%) Elektrik Sanayinde (%) 

Fe2O3 Na2 CO3 Tane Boyu (Tyler Eleğinde) 

10 mesh'de (%) 

14 '' 

100 '' 

150 '' 

150 mesh'den büyük 

Kaynak: Industrial Minerals and Rocks, 1975. 

96 (en az) 

3 (en çok) 

0,5 (en çok) 

0,4 (en çok) 

0,01 (en çok) 

1,0 (en çok) 

0,0 

2,0 (en çok) 

70-85 

95(en az) 

5 max. 


175 

96 (en az) 

1,5 (en çok) 

- 

0,4 (en çok) 

- 

- 

Boy önemli değil 

Sölestin üretimi yapan önemli kuruluşlar; Cia Minera La Valenciana, Sales y Oxidos, Quimica 

Dinamica (Meksika); Barit Maden Türk A.Ş. (Türkiye); İran Strontium Co. (İran); Bruno SA, Kali 

Chemie Iberia SA (İspanya); Minera La Roja SA (Meksika), Bristol Minerals Ltd. (İngiltere)'dir. 



Stronsiyum karbonat üreten kuruluşlar ise, Solvay Barium Strontium GmbH (Almanya); Chemical 

Products Corp. (ABD, Meksika); Sales y Oxidos SA de CV, Cia Minera La Valenciana SA de CV, 

Quimica Dinamica SA de CV (Meksika); Honju Chemical Corp., Sakai Chemical Industry Co. 

(Japonya); Daehan Specialty Chemicals Co. Ltd. (Kore)' dir. 


Başlıca sölestin üreticileri ve üretim kapasiteleri Tablo 7'de verilmiştir. 

TABLO 7. Sölestin üreticileri ve kapasiteleri (yıllık) 

Kuruluş Yer 

Cia Minera La Valenciana 

Sales y Oxidos 

Quimica Dinamica 

Barit Maden Türk 

Iran Strontium Co 

Bruno SA 

Kali Chemie Iberia SA 

Mobar SA 

Minera La Roja SA 

Bristol Minerals Ltd. 

O:Ocak, İ: İşletme 

(O)San Agustin, Coah, Meksika 

(İ) Marte, Coah, Meksika 

(O)San Pedro, Coah, Meksika 

(İ) San Pedro, Coah Meksika 

(O) Coah, Meksika 

(O) Sivas, Türkiye 

(İ) Sivas Türkiye 

(O) Molkabad, İran (HS) 

(O) Montevive, İspanya (HS) 

(O) Escuzar, İspanya 

(İ) Escuzar, İspanya 

(O) Ksar El Kebir, Morocco 

(O) Southern Coahulio, Meksika 

(İ)Madero, Coah, Meksika 

(İ) Yate, Bristol, İngiltere 

176 

Kapasite 

(t) 

60.000 

60.000 e 

17.000 

14.000 

20.000 e 

850 tpd 

450 tpd 

30.000 

60.000 

60.000e 60.000 

Yeni 

başlıyor 

42.000 

36.000 

Kaynak: Industrial Minerals, 1992. e: yaklaşık, tpd: günlük üretim (t) 

- 

SrSO 4 

% 

90-94 

95 

96 

92-94 

94 

95 

94 

95 

- 

iç kullanım 

iç kullanım 

iç kullanım 

ihracat 

ihracat 

ihracat 

iç kullanım 

iç kullanım 

ihracat 

Pasa yeniden 

işleniyor 



2.3.5. Üretim Miktarı ve Değerleri 

Yukarıda Tablo 4'de 1966-1988 arasındaki yıllık üretim miktarları verilmiştir. 1986-1990 yılları 

için üretim miktarları başka bir kaynaktan (Minerals Yearbook, 1990) derlenerek aşağıda 

verilmiştir. 

Meksika 

Kıbrıs 

İran 

Türkiye 

Cezayir 

İtalya 

İpanya 

İngiltere 

TABLO 8. 1986-1990 yılları arasında ülkelerin sölestin üretimleri 

Ülke 1986 (t) 1987 (t) 1988 (t) 1989 (t) 1990 (t) 

24.042 

7.365 

22.000 

40.000 

5.400 

4.667 

31.740 

16.700 

47.739 

6.300 

22.000 

49.000 

5.400 

117 

26.496 

22.665 

Kaynak: Minerals Yearbook, 1990 , e: yaklaşık 

177 

91.626 

- 

22.000 

54.000 

5.400 

- 

41.981 

25.553 

67.658 

- 

22.000 

e59.000 5.600 

- 

e41.000 20.885 

66.254 

- 

25.000 

60.000 

5.400 

- 

31.000 

21.000 

Yapılan istatistik incelemelerinde değişik değerler gözlenmiş olduğundan yazar bu değerleri 

aynen verme gereğini duymuştur. Ekim 1992 yayını Industrial Minarals dergisinde verilen üretim 

değerleri ise aşağıda verilmiştir (Tablo-9). 

TABLO 9. 1988-1991 yılları arasında ülkelerin sölestin üretimleri 

Ülke 1988 (t) 1989 (t) 1990 (t) 1991 (t) 

İspanya 45.631 

Türkiye* 55.800 

İngiltere 25.553 

Cezair 5.400 

İran 

Meksika 

Arjantin 

Pakistan 

e 

39.134 

86.375 

20.885 

5.400 

13.000 

38.794 

2.241 

941 

e 

80.352 

73.790 

24.734 

5.400 

25.000 

37.841 

1.193 

956 

e 

30.000 

40.130 

1.200e 80.000 

1.799 

x 

70.000 

2.000 

5.400e 25.000 

100.000x 1.200e 1.000e Kaynak: Industrial Minerals, 1992 

* satış 

x IM yaklaşık . 

e BGS yaklaşık 



Dünya piyasalarında sölestinin fiatı ise ülkelere göre değişmektedir. Örneğin Türkiye sölestininin 

(%92 SrSO4) tonu 80$'dır ve her %1'lik kalite artımında fiat 6$ artmaktadır (FOB İskenderun). 

Meksika sölestininin tonu 90$ FOB, İspanya sölestininin (%94 SrSO4) ise tonu 85$'dır (FOB 

Motril)(Industrial Minerals, 1992). 

Dünyadaki belli başlı stronsiyumkarbonat üreticileri ise aşağıdaki firmalar olup yıllık üretimleri 

verilmiştir (sölestinden dönüştürülerek elde edilmiş SrCO3 ) (Tablo 10). 

Solvay Barium Strontium GmbH 

Chemical Products Corp. 

Sales y Oxidos SA de CV 

TABLO 10. SrCO 3 üreten firmalar ve kapasiteleri 

Firma Fabrika Yeri Dönüştürme 

İşlemi 

Cia Minera La Valenciana SA de CV 

Quimica Dinamica SA de CV 

Honjo Chemical Corp. 

Sakai Chemical Industry Co. 

Daehan Specialty Chemicals Co.Ltd. 

Bad Hönningen, Almanya 

Cartersville, GA, Amerika 

Reinosa, Tamp, Meksika 

Monterray, NL, Meksika 

Torreön, Coah, Meksika 

Monterray, NL, Meksika 

Neyegawa, Osaka, Japonya 

Okayama Okayama, Japonya 

Osaka, Japonya 

Onsan, Kore 

BA: (siyah kül) kavurma, DC: direkt dönüşüm, * : BaCO 3 içerir 

Kaynak: Industrial Minerals, 1992 

178 

BA, CO 2 

BA, CO 2 

BA, CO 2 

BA, Na 2 CO 3 

BA, CO2 BA 

DC, Na 2 CO 3 

DC, Na 2 CO 3 

BA, Na 2 CO 3 

BA, CO2 Yaklaşık 

Toplam 

Kapasite 

(ton/yıl) 

150.000* 

22.000 

22.000 

15.000 

50.000 

8.000 

11.000 

11.000 

14.000 

40.000* 

245.000 

Japonya ve ABD, stronsiyum karbonat üretimi yapmakta ve ithal hammadde kullanmaktadır. 

Dünyada stronsiyum karbonat fiyatları değişim göstermektedir. Japonya'da stronsiyum karbonat 

fiyatları, Çin'in piyasaya BaCO3 sürmesinden etkilenmektedir. Japonya'ya teslim (CIF) 

stronsiyum karbonatın tonu Almanya'dan 854$, Meksika'dan 824$ ve Çin'den 650$ 

dolaylarındadır. Japonya'nın yerli üretimi de yaklaşık benzer değerlerde olup 150-350 Y/kg'dır 

(600-1.400 sterlin/ton). 



2.3.6. Birim Üretim Girdileri, Maliyetler 

Tümaş (1990) tarafından yapılan araştırmada 5000 t/yıl kapasiteli bir stronsiyum bileşikleri tesisi 

için 4.758.400 $ yatırım gerekmektedir. Yıllık işletme gelirleri 4.500.000 $, yıllık işletme 

giderlerinin ise 3.384.750 $ olacağı ve ürün maliyetinin 480 $/t olacağı ortaya çıkmıştır. 

2.3.7. Stok Durumu 

Birkaç yıldır sölestin ve buna bağlı olarak stronsiyum karbonat alım-satımında bir dengesizlik 

yaşanmıştır. Her ne kadar stoklarla ilgili elimizde fazla bilgi yoksa da sölestin üreten ülkelerde 

piyasa çalkantısı ve ithalat-ihracat dengelerindeki değişim nedeniyle İspanya, Meksika ve 

Türkiye gibi büyük üreticilerin ellerinde stokları olduğu tahmin edilmektedir. 


Yukarıda da bahsedildiği gibi stronsiyumun en büyük tüketimi stronsiyum karbonata 

dönüştürülerek yapılmaktadır. Bu da sölestinin önce stronsiyum karbonat üreten kuruluşlara 

satışını gerektirmektedir. Bu kuruluşlar tükettikleri sölestinin bir kısmını kendi madenlerinden 

temin etmekte, bir kısmını da hammadde olarak satın almaktadır. Japonya ve ABD kuruluşları 

hammaddenin hepsini dışarıdan alarak stronsiyum karbonata dönüştürmektedir. 

2.4.1. Ticarette Etkin Uluslararası Kuruluşlar 

Yukarıda Tablo 7 ve 10'da verilen uluslararası kuruluşlar dünya stronsiyum ticaretini ellerinde 

tutmaktadırlar. Bunlardan Kali Chemie İberia SA, Almanya'daki Solvay Barium Strontium 

GmbH'ın alt kuruluşudur. Birisi İspanya'da sölestin üretirken diğeri Almaya'da bunun işlemekte 

ve stronsiyum karbonata dönüştürmektedir. Kapasitesi en yüksek kuruluştur. 

2.4.2. İthalat-İhracat 

1988 yılında dünyada gerçekleşen sölestin ithalat ve ihracatları aşağıda (Tablo 11) verilmiştir. 

179 



Meksika 

İspanya 

İngiltere 

Türkiye 

İran 

Japonya 

ABD 

TABLO 11. 1988 yılında gerçekleşen ithalat ve ihracat 

İhracat yapan Toplam Dağılım 

51.500 

35.500 

22.000 

55.000 

23.000 

180 

ABD 38.000 

Japonya 5.000 

Batı Avrupa 8.500 

Japonya 30.000 


Sovyetler Birliği 16.000 


Sovyetler Birliği 21.000 


İthalat yapan Toplam Satıcılar 

Batı Almanya 

Diğer Batı Avrupa Ülkeleri 

Kaynak: Roskill, 1989. 

35.000 

38.000 

74.000 

3.000 


Meksika 5.000 

Meksika 38.000 

Meksika 8.500 


İngiltere 22.000 

Türkiye 39.000 

İran 2.000 

Bir zamanlar dünyanın en büyük üreticisi olan Bruno SA, Japonya'daki esas alıcısının hemen 

hemen yeni kapanmış olmasıyla yeni pazar aramaktadır. Bruno'nun Granada'nın (İspanya) 12 

km. güneybatısında Aurora madenindeki Montevive yatağı, Bruno ve Fajardo aileleri ortaklığıyla 

Canteras Industriales SL tarafından işletilmektedir. 1991'de burada %80 SrSO4 tenörlü 3,5 

milyon ton görünür rezerv saptanmıştır. %94 SrSO4'e triyajla zenginleşebilen bu cevher 4 

inch'ten küçük parça halinde satılmaktadır. 

1988'de İspanya'nın sölestin ihracatı 45.630 ton olup, 1989'da Solvay'in alt kuruluşu olan Kali 

Chemie Iberia SA'nın Montevive'in 7 km güneyinde Escusar yatağında üretime geçmesine 

rağmen 1989 yılındaki ihracat 35.130 tona düşmüştür. Bununla birlikte 1990'da ihracat, Kore 

pazarının da devreye girmesiyle 80.000 tonu aşmıştır. 



Stronsiyum karbonat üretiminde tamamen ithal hammadde (sölestin) kullanan iki ülkeden 

Japonya, 1990 yılında İspanya'dan 30.000 t, Çin'den 8.000 t, Meksika'dan 3.800 t ve İran'dan 

100 t olmak üzere toplam 42.000 t sölestin ithal etmiştir. ABD ise 1991'de Meksika'dan 38.200 t 

sölestin ithal etmiştir. ABD 1990'da ise Meksika'dan 46.500 t, İspanya'dan ise 2.200 t ithal 

etmiştir. 

Kali Chemie Iberia SA'nın İspanya'da ürettiği sölestin Almanya'daki Solvay Barium Strontium 

GmbH ve Kore'deki Daehan Specialty Chemicals tarafından kullanılmaktadır. 

Almanya'nın stronsiyum karbonat ihracatı 1989'da 11.100 tondan 1990'da 22.950 tona, 1991'de 

de 37.900 tona çıkmıştır. 1990'dan beri Kore en önemli alıcısıdır, bunu Japonya ve Fransa 

izlemektedir. 


Türkiye, FOB İskenderun, minimum %92 SrSO4 

Meksika, FOB gemi %94 SrSO4 

İspanya, FOB, Motril, minimum %94 SrSO4 

Almanya'dan Japonya'ya (CIF) 

Meksika'dan Japonya'ya (CIF) 

Çin'den Japonya'ya (CIF) 

Japonya'da yerli üretim 

Kaynak: Industrial Minerals, 1992 

Sölestin Fiat 

181 

tonu: 80$, her %1'lik kalite artımında +6$ 

tonu: 90$ 

tonu: 85$ 

Stronsiyum Karbonat Fiat 

2.4.4. AT, EFTA ve Benzeri Ülke Gruplarının Ticaretteki Yerleri 

tonu: 854 $ 

tonu: 824 $ 

tonu: 650 $ 

kilosu: 150-350Y(600-1.450 Sterline/t) 

Avrupa Topluluğu üyesi İspanya en büyük sölestin satıcısı ülkelerden olup ticarette söz sahibidir. 

Stronsiyum karbonat üretiminde ve sölestin alımında da bir diğer AT üyesi Almanya oldukça 

etkili durumdadır. EFTA ülkelerinin stronsiyum ticaretinde önemli bir yerleri yoktur. Uzakdoğu 

ülkeleri sölestin alıcısı, stronsiyum karbonat üreticisi ve aynı zamanda alıcısı, ABD ise sölestin 

alıcısı durumundadır. 



2.4.5. Komşu Ülkelerin Ticaretteki Yerleri 

Komşu ülkelerden sadece İran'da sölestin üretimi yapılmakta, yılda 30.000 ton % 92-94 SrSO4 üretilmekte ve ihraç edilmektedir. 1991 yılında Sovyetler Birliği'ne ihracat yapan İran, Sovyetler 

Birliği'nin dağılmasıyla kendisine Amerika'da ve Uzakdoğu'da pazar arayışına girmiştir. Sovyetler 

Birliği'nin dağılmasıyla Türkiye'nin bu ülkeye yaptığı ihracat da şimdilik durmuştur. 


Dünyadaki isdihdamla ilgili yeterli bilgi edinilememiştir. 


Stronsiyum üretiminde ve kullanımında çok dikkate değer çevre sorunları çıkmamasına rağmen 

son yıllarda bazı stronsiyum karbonat üreticileri sölestindeki florun çevre sorunu yarattığı 

gerekçesini öne sürmüşlerdir. 


3.1. Ürünün Türkiye'de Bulunuş Şekilleri 

1972 yılında Barit Maden Türk A.Ş. Sivas'ın 29 km güneyinde Sivas-Kangal karayolunda 

Miyosen yaşlı jipsler içerisinde önemli bir sölestin yatağını işletmeye başlamıştır. Daha sonra 

yapılan araştırmalarda Sivas Tersiyer Havzası'nda çok sayıda sölestin yatağı saptanmış ancak 

bir kısmı rezerv ve tenörce ekonomik bulunmamıştır. MTA Genel Müdürlüğü-Maden Etüt ve 

Arama Dairesi'nin saptayıp ortaya koyduğu Kabalı (Hafik), Battalhöyüğü Tepe (Ulaş) ve daha 

küçük rezervli onlarca sölestin cevherleşmesi vardır (Kayan ve diğ., 1987; Çubuk, 1991; Çubuk 

ve diğ., 1992). Barit Madencilik A.Ş.'nin şu anda 3-4 ruhsatlı sölestin sahası bulunmaktadır. 

Ekonomik olan tüm sölestin yatakları Üst Eosen ve Alt Miyosen yaşlı evaporitik çökeller 

içerisinde katmansı veya mercekler şeklinde, genelde jipslerle birlikte gözlenmekte ve bir kısmı 

CaCO3 içermektedir. 

182 



Bundan başka Konya Ereğli ve Malatya'da yeni zuhurlar bulunmuş, ancak Sivas yöresindekiler 

dışında ekonomik olabilecek bir yatak henüz saptanamamıştır. 


Türkiye'nin rezervi tam olarak bilinmemekle birlikte, Barit Maden Türk A.Ş.'nin ruhsatlı 

sahalarında bir kısmı CaCO3 içeren 2-2,5 milyon ton toplam rezerv olduğu tahmin edilmektedir. 

Diğer özel sektör ve MTA ruhsatlı sahalarda toplam 500 bin ton rezerv olduğu sanılmaktadır. Bu 

durumda Türkiye'nin toplam sölestin rezervi 3 milyon ton civarındadır. 

3.3. Tüketim 

Türkiye'de sadece Çinkur elektrolizde stronsiyum karbonat kullanmaktadır. 1978'den başlayarak 

Barit Maden Türk A.Ş.'den satın alıp, kendi tesislerinde soda yöntemiyle stronsiyum karbonata 

çevirmektedir. Yıllık stronsiyum karbonat tüketimi 2-30 ton arasında değişmektedir. 

3.4. Üretim 


Türkiye'de sölestin üretimi açık işletmeyle yapılmakta, kırıcılar elekler ve sallantılı masa 

yardımıyla % 95 SrSO4'e zenginleştirmektedir. Zenginleştirme işlemi şu anda CaCO3 içeren 

cevher için yapılamamaktadır. 


Barit Maden Türk A.Ş.'nin tipik sölestin cevheri: % 96,37 SrSO4, % 0,49 BaSO4 ve % 2,07 

CaSO4, 0-2 mm tane boyu özelliklerine sahiptir. 


Türkiye'de üretim yapan tek kuruluş şu anda Barit Maden Türk A.Ş. olup, Sivas'taki Akkaya 

sölestin yatağı yakınında kırma ve zenginleştirme tesisleri vardır. Sölestin üretimine bir ara 

Demir Export da girmiş ancak daha sonra bu işi bırakmıştır. 

183 




Türkiye, Avrupa sölestin pazarındaki payını kısmen yitirmesiyle üretimini düşürmüştür. Yıllık 

80.000 ton üretebilecek kapasiteye sahip olan Barit Maden Türk A.Ş. şimdilerde 40-50 bin ton 

üretmektedir. 

3.4.5. Üretim Miktarı ve Değerleri 

TABLO 12. Yıllara göre Türkiye'de sölestin üretimi 

1986 1987 1988 1989 1990 

Üretim (x 1000 t) 50,7 80,5 79 105 94 

Kaynak: D.P.T., 1987,1988,1989,1990,1991,1992 yılı program kitapçıkları. 

1991-1992 yıllarında kaynaklarda üretim gözükmemektedir. Ancak 1991-1992 yılları ihracatları 

göz önüne alındığında stoktan ihraç edilse bile bir miktar üretim yapıldığı tahmin edilmektedir 

(Tablo 13). 

3.4.6. Birim Üretim Girdileri, Maliyetler 

Barit Maden Türk A.Ş.'den, Ocak başı tüvenan 85.000 TL/t, tesiste konsantre 450.000 TL/t, 

limanda teslim 650.000 TL/t maliyet bildirilmiştir. 

3.4.7. Stok Durumu 

Barit Maden Türk A.Ş.'den alınan bilgilere göre ellerinde stokları yoktur, sadece limanda ve 

yolda hazır olabilecek 5.000 t cevherden söz edilmiştir. 


Barit Maden Türk A.Ş.'nin başlıca alıcısı Solvay Barium Strontium GmbH (Almanya) olup bu 

firmanın İspanya'daki işletmelerini tam kapasiteye geçirmesi, Barit Maden Türk A.Ş.'nin 

1989'daki 61.825 tonluk Almanya ihracatını 1991'de 32.000 tona düşürmüştür. Almanya'ya 

ihraç edilen sölestin son yıllarda düşük kaliteli cevherlerinin harmanlanmasında 

184 



kullanılmaktadır. 1991 ve 1992'de Fransa ve Japonya pazarlarını kaybetmekle birlikte Kuzey 

Kore, Güney Kore ve Taiwan'a ihracat yapılmıştır. 

3.5.1. Gümrük Vergileri Tavizler, Teşvikler 

AT ülkelerinden maden ithalatında gümrük vergisi % 3,5, AT dışındaki ülkelerden ithalatta ise % 

7'dir. İhracatta ise gümrük vergisi % 0'dır. Barit Maden Türk A.Ş.'den alınan bilgilere göre 

herhangi bir taviz ve teşvik bulunmamaktadır. 

3.5.2. İthalat, İhracat, Fiyatlar 

TABLO 13. 1989-1992 yılları arasında Türkiye'nin ithalat ve ihracatı 

185 

İHRACAT İTHALAT 

Yıl Madde Ülke ton değer $ ton değer $ 

1989 Sölestin Almanya 

Fransa 

İsviçre 

Japonya 


Fransa 

Güney Afrika 

Güney Kore 


Güney Kore 

İsviçre 

Taiwan 


Hindistan 

Kuzey Kore 

Kaynak: D.İ.E. 

61.825 

4.000 

400 

6.000 

40.920 

2.625 

15.050 

16.275 

32.100 

36.500 

1.400 

4.805 

19.400 

40 

18.900 

4.946.000 

460.000 

126.500 

624.000 

3.187.200 

301.875 

1.204.00 

1.302.000 

2.473.250 

2.793.000 

161.000 

1.585.862 

1.359.800 

4.600 

1.258.000 

17,5 

31.506 

Türkiye sölestin fiyatı, FOB İskenderun-%95 SrSO4 olmak üzere tonu 60-70$ arasında 

değişmektedir (Barit Maden Türk A.Ş., 1993). 

3.5.3. AT, EFTA ve Benzeri Ülke Grupları İle Ticaret 

Türkiye'nin sölestin pazarında uzun süredir AT ülkeleri ile ticareti vardır. Özellikle Almanya'ya 

yapılan ihracat yıllarca Türkiye'nin pazarda söz sahibi olmasını sağlanmıştır. Halen Almaya ile 

ticaret, azalmasına rağmen devam etmektedir. 



EFTA üyesi İsviçre'ye de zaman zaman birkeç bin ton ihracat yapılmaktadır. 

3.5.4. Komşu Ülkelerle Ticaret 

Türkiye'nin eski Sovyetler Birliği ile ticareti vardı. Ancak son yıllarda bu ülkeye yapılan ihracat 

durmuştur. Buna ülkedeki yeni politik ve ekonomik gelişmelerin neden olduğu sanılmaktadır. 


Türkiye'de sölestin konusunda faaliyet gösteren tek kuruluş Barit Maden Türk A.Ş. olup şirketin 

Sivas'ta işletme ve zenginleştirme tesisleri vardır. Sürekli çalışan 50 işçi, tam kapasite çalışırken 

mevsimlik (ortalama 6 ay) işçilerle birlikte 300 işçi, 1/2 kapasitede ise 120 işçi istihdam 

edilmektedir. Halen işletmede 100 işçi çalışmaktadır. 



Bölüm 2.4.3'de anlatıldığı gibi Altıncı Plan Döneminde dünya stronsiyum piyasasında 

değişiklikler olmuş ve sölestin fiatlarında bir düşüş gözlenmiştir. Ancak bu fiyat dalgalanması şu 

aralar dengelenmiş gibi görülmekte ve değişen pazarda alıcı ve satıcılar da yeni ilişkiler içerisine 

girmiştir. 

4.2. Sorunlar: 

Dünya sölestin piyasasındaki pazar payı değişimi sonuçta yeni dengelerin kurulmasına yol 

açmış, Türkiye bu değişim sonucu pazar payının bir kısmını kaybetmiştir. 

186 




5.1.Projeksiyonlar 


Sölestin piyasasında meydana gelen son değişiklikler sonucu dünya sölestin üretiminin talepten 

fazla olduğu gözükmekte, bu da pazar problemine yol açmaktadır. 

1985 tarihli USBM Mineral Facts and Problems'den alınan bilgilere göre stronsiyum talebi 

aşağıdaki gibidir (Tablo 14). 

TABLO 14. Dünya stronsiyum talebi (X1000 ton SrSO 3 ) 

ABD 

Renkli TV Tüpleri 

Elektroseramikler 

Çinko Rafinasyonu 

Priteknik 

Seramik Cam 

Diğer 

Ara Toplam 

Japonya ve B. Avrupa 

Genel Toplam 

Kaynak: Minerals Facts and Problems, 1985. 

1990 2000 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

40 

64 

100 

Ancak USBM tarafından 1990 yılı için öngörülen stronsiyum karbonat talebi 1988 yılında aşılmış 

ve talebin büyüme hızı yılda ortalama % 4 olarak gerçekleşmiştir. 


Dünyada sölestinin % 70'i renkli TV tübü üretiminde kullanılmaktadır. Son yıllarda renkli TV 

tübünde teknolojik gelişmeler meydana gelmiş ve sıvı ekranlı tüpler üretilmeye başlanmıştır. 

Sıvı ekran renkli TV'ler henüz küçük boyutlu cep ve oto TV'leri ile bilgisayar ekranı şeklinde 

üretilmekte olup ekranda meydana gelen çizgili görüntüden dolayı büyük ekranlar 

187 

31 

3 

2 

5 

2 

3 

46 

81 

127 



yapılmamaktadır. Ancak stronsiyum karbonat kullanılan renkli TV tüpleri büyük hacimli ve ağır 

olması nedeniyle daha ince olabilecek sıvı ekran çalışmaları sürmektedir. Böylece renkli TV'lerin 

daha küçük (ince) hacimli olmaları kullanımı kolaylaştıracaktır. 

Tüm gelişmelerin diğer yanı ise dünyadaki TV tübü teknolojisinin çok yaygın olması ve bu 

konuda tüm dünyada yatırımların fazla olmasıdır. Bu kadar fazla yatırım ve üretim olan bir 

teknolojinin kolay kenara atılamayacağı da bir gerçektir. Yani sıvı ekranlar geliştirilmiş olsa bile 

yine tüb kullanımı uzun yıllar devam edecektir. 

6. POLİTİKA ÖNERİLERİ 

Türkiye sölestin pazarında başından beri SrSO4 ihracatçısı durumundadır. Yukarıdaki 

bölümlerde de açıklandığı gibi zenginleştirilmiş sölestinin tonu ortalama 80-85 $ (FOB) iken 

stronsiyum karbonat (SrSO3)'ın tonu ortalama 750 $ (CIF)'dır. Yani cevheri hammadde olarak 

satmak ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Öte yandan Türkiye'de stronsiyum türevleri 

üretebilecek tesislerin kurulması da olayı çözememekte; bu kez stronsiyum karbonat satacak 

pazar bulmak sorunu olacaktır. Oysa Türkiye'de TV tübü üretiminin gerçekleşmesi durumunda 

pazar sorunu da ortadan kalkacaktır. Yani Türkiye'de hem stronsiyum türevi üretebilecek hem 

de renkli TV tübü yapacak fabrikaların kurulmasında büyük faydalar vardır. Ancak bu konunun 

iyi araştırılması ve bağlantıların kurulmasından sonra böyle bir yatırıma gidilmesi gerekmektedir. 

188 



Barit Maden Türk A.Ş., 1993. 

KAYNAKLAR 

Çubuk, Y. ve diğ., 1992, Battalhöyüğü Tepe (Ulaş-Sivas) Sölestin Yatağının Jeolojisi: TJK., 

Kurultay Bildirileri. 

Çubuk, Y., 1991, Stronsiyum: MTA Sivas-Bölge Yayınları 3. 

D.İ.E., 1993 

D.P.T., 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992 yılı program kitapcıkları. 

Griffiths, J., 1992, Celestite and Strontium Chemical Trade, The Mexican Wave: Ind. Min., Oct. 

Industrial Minerals and Rocks, 1979. 

Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1993. 

Karayazıcı, F. ve Oral, 1980, Stronsiyum: Türkiye Sınai Kalk. Bank. A.Ş. 

Kayan, T. ve diğ., 1987, Kabalı Köyü (Hafik-Sivas) Sölestin Yatağı Maden Jeolojisi: M.T.A. Rap. 

Minerals Yearbook, 1990. 

Mineral Facts and Problems, 1985, USBM. 

Roskill, 1989, The Economics Of Strontium: Roskill Information Services Ltd.,England. 

Tümaş, 1990, Stronsiyum Bileşikleri: Kimya Sektör Araştırması, D.P.T. Müsteşarlık Araştırma 

Grubu Başkanlığı. 

189 





TUZ 





1. GİRİŞ 

1.1. Tanım 

Eski çağlardan beri besin maddesi olarak kullanılan tuz, çağımız kimya sanayiinin en önemli 

girdilerinden biridir. Bir klor bileşiği olarak kimya dilinde çok geniş anlamda kullanılan tuz NaCl 

sembolü ile ifade edilmektedir. Kübik sistemde kristalleşen tuz, Na ve Cl iyonlarından oluşur, saf 

halde iken yaklaşık % 40 sodyum, % 60 klor'dan meydana gelir. 

Yüksek basınç altında plastik özellik gösteren tuzun sertliği 2-2,5 olup, özgül ağırlığı 2,1-2,55 

gr/cm3 arasında değişir. Erime noktası 800 oC , kaynama noktası ise 1412 oC dır. Genellikle 

renksiz, üretildiği şekliyle rengi gri, sarı, kırmızı hatta mavi ve yeşil olabilir. 

Ekonomik bir değer taşıyan tuz kaynakları katı ve sıvı olarak ikiye ayrılmaktadır. Tuz sıvı halde 

denizlerde, göllerde, tuzlu su kaynaklarında ve tuzlu su kuyularında bulunmakta olup katı halde 

kaya tuzu şeklindedir. 

DENİZ TUZLARI 

Bitmez ve tükenmez tuz kaynağı olan denizler dünyamızın en büyük tuz rezervlerini 

oluşturmaktadır. Denizlerdeki tuzluluk derecesi, tatlı su alıp almadıklarına, coğrafik durumlarına 

ve iklim koşullarına göre değişik miktarlardadır. Örneğin tuz miktarı Baltık Denizinde 1 m3 suda 

17 kg iken, Kızıldenizde 45 kg'a kadar çıkmaktadır. 

Denizlere göre 1 m 3 deniz suyunda erimiş tuz miktarı aşağıdaki gibidir. 

TABLO 1. Başlıca denizlerin tuz içeriği 

Baltık Denizi 

Hazar Denizi 

Kuzey Denizi 

Pasifik Okyanusu 

Atlantik Okyanusu 

Akdeniz 

Kızıldeniz 

Ölüdeniz 

193 

kg/m 3 

17 

6 

30-35 

32-35 

32-36 

38-40 

43-45 

270 



Deniz suyunda erimiş olarak bulunan maddeler çok çeşitlidir. Örneğin; bir metreküp Akdeniz 

suyu içinde aşağıda gösterilen maddeler vardır. 

KAYA TUZLARI 

TABLO 2. Akdeniz suyundaki çeşitli bileşenlerin oranları 

Sodyum Klorür 

Mağnezyum Klorür 

Mağnezyum Sülfat 

Kalsiyum Hidroksit 

Sodyum Bromür 

Kalsiyum Karbonat 

194 

31.4 kg 

3.3 kg 

2.7 kg 

1.4 kg 

0.6 kg 

0.4 kg 

Yeraltında az veya çok derinlerden katı halde elde edilen tuz kaya tuzu olarak tanımlanır. Kaya 

tuzu yatakları, jeolojik devirlerde denizlerin ya da kapalı iç havzaların buharlaşması sonucu 

oluşmaktadır. Değişik devirlerde Ülkemizin birçok yörelerinde buharlaşmalar ve buharla birlikte 

kaya tuzu yatakları oluşmuştur. Kaya Tuzları Deniz Tuzlarının aksine bileşimlerine giren yabancı 

maddelerin oranları bakımından büyük değişiklikler gösterirler. Özellikle saflık oranları her 

maden için ayrı olabileceği gibi aynı madenden alınan çeşitli numuneler de çok büyük farklılıklar 

gösterebilir. Kaya tuzlarındaki yabancı maddeler ve kil tuza değişik renkler verir. Genellikle gri, 

siyaha yakın kil renginde olan kaya tuzları, nadiren beyaz, şeffaf beyaz olarak bulunur. 

Radyoaktif ışınlara maruz kalan tuz kristalleri kafes yapısında meydana gelen hatalardan dolayı 

mavi renk gösterebilirler. Yurdumuzda kaya tuzu madenleri genellikle gri renkte olup, bir kısmı 

da siyaha yakın renktedir. 

KAYNAK TUZLARI 

Karalarda kaya tuzları dışında suyu az veya çok tuz içeren akarsular, kuyular, kaynaklar ve 

göller de vardır.Genel olarak bunların kaynağı kaya tuzlarıdır. Yeraltı sularının akıntıları bir kaya 

tuzu tabakasından geçerken, tuzların bir kısmını eriterek kendi bünyesine almakta, kuyu ve 

derecikler halinde yeryüzüne çıkarmaktadır. Bu suların içerdiği NaCl oranı, tatlı suyun tuz 

tabakasıyla temas süresi ve şiddeti ile orantılı şekilde az veya çok olmaktadır. 



GÖL TUZLARI 

Tuz göllerinin bir kısmı eski iç deniz kalıntıları olabileceği gibi bazıları da geniş yer 

çöküntülerinde, civar bölgelerdeki kaya tuzlarından geçerek, bu çukurlarda toplanan tuzlu 

sulardan meydana gelmiş olabilir. Tuzlu su gölleri ile tuzlu su kaynakları ve kuyularına hemen 

her ülkede rastlanmaktadır. Tuz Göllerden yurdumuzda bulunan Koçhisar Tuz Gölü, dünyada en 

önemlilerinden biridir. Dünyanın yüzeysel en büyük Tuz Gölü (Great Salt Lake) dir. Bu göllerden 

alınan tuz hemen hemen saf bir şekilde bulunur. Kuru numune ile yapılmış olan analiz sonuçları 

aşağıda verilmektedir. 

TABLO 3. Tuz göllerine ait suların ortalama bileşen miktarları 

Kalsiyum Sülfat 

Sodyum Sülfat 

Sodyum Klorür 

Erimeyen Maddeler 

% 0.346 

% 0.047 

% 99.280 

% 0.137 

Bu saflıktaki bir tuzun her tuzlu gölden elde edilmesi olası değildir. Sulardaki tuzluluk diğer tuzlar 

nedeniyle olabilir. Örneğin yurdumuzda, Orta Anadolu'daki bir çok gölde Sodyum Klörürle birlikte 

Sodyum Sülfat, Potas ve benzeri tuzların bulunuşu ve bu kaynaklardan ekonomik bir şekilde tuz 

üretimini güçleştirir. Hatta olanaksız hale getirebilir. Bunlara örnek olarak Burdur Gölü, Acıgöl, 

İznik Gölü gösterilebilir. 


Merkezi Paris'de bulunan Avrupa Tuz Etüd Komitesi (ECSS) ve delege olarak çalışan AFASAL, 

BSMA, CSF ve VDS gibi kuruluşlar uluslararası organizasyonları temsil etmektedirler. 



Dünyamız tuz yönünden zengin kaynaklara sahiptir. En büyük tuz kaynağı denizlerdir. Bunu yer 

kabuğunun diğer materyali içinde katı vaziyette bulunan kaya tuzu yatakları ve bazı göller ile 

yeraltı suları içinde erimiş haldeki tuz eriyikleri takip etmektedir. 

195 



Tuz gölü olarak, ABD'deki Great Salt Lake ve Filistin'deki Lut Gölü dünyanın en büyük tuz 

göllerindendir. En derin tuz yeraltı yataklarına ise Kuzey Almanya ve Kuzey Amerika'da 

rastlanmaktadır. Tuz Domlarının rezervleri ise çok daha fazladır. Dünya tuz rezervleri sonsuz 

denecek kadar yüksek bir seviyededir. 

2.2. Tüketim 

Dünya tuz üretiminin % 90 civarındaki bölümünün yine üretici ülkeler tarafından tüketilmekte 

oluşu dünya tuz ticaretini bir ölçüde sınırlamaktadır. 


Gelişmişliğe paralel olarak başta kimya ve diğer sanayi sektörlerinde ağırlıklı, ayrıca; gıda ve yol 

tuzlamalarında kullanılmaktadır. 

2.2.2. Tüketim Miktarı ve Değeri 

Dünya tuz tüketimi kesin olmamakla beraber geçen yıllarda 150-170 milyon ton arasında 

değişmiş olup, sanayi ve gıda tuz fiyatları farklı olduğundan değeri tam olarak bilinememektedir. 

2.3. Üretim 

Son senelerde Dünya tuz üretimindeki artış hızı çok az denebilecek seviyede gerçekleşmiştir. 

Üretim 190 milyon ton civarındadır. A.B.D. 34 milyon ton üretimi ile sürekli olarak 1'nci sırada 

yer almakta, Çin 18 milyon ton üretimle 2'nci sırada bulunmakta ve Almanya 15 milyon ton 

üretimle Rusya'yı geride bırakarak 3'ncü sıraya çıkmış bulunmaktadır (Batı Almanya + Doğu 

Almanya). 

Türkiye 2 milyon tona yaklaşan 1990 yılı üretimi ile 18'nci sırada yer alırken, mevcut stoklar 

nedeniyle üretimini kısmak zorunda kalmış, buna rağmen 1.5 milyon ton'luk üretimiyle (Batı 

Almanya ve Doğu Almanya'nın birleşmesi nedeniyle) bir üst sıralamada yer alarak dünya tuz 

üretiminde 17'nci durumunu korumuştur. Dünya tuz üretimi aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir. 

196 



TABLO 4. Dünya tuz üretimi 

ÜLKELER ÜRETİM MİKTARI 

(milyon ton) 

A.B.D 

ÇİN 

ALMANYA 

RUSYA 

KANADA 

İNGİLTERE 

FRANSA 

HİNDİSTAN 

AVUSTRALYA 

MEKSİKA 

İTALYA 

ROMANYA 

POLONYA 

BREZİLYA 

İSPANYA 

HOLLANDA 

TÜRKİYE 

DİĞERLERİ 

34 

18 

16 

15 

10 

9 

8 

8 

7 

6 

5 

5 

4,5 

4 

4 

3,5 

1,5 

27 

197 

DÜNYA ÜRETİMİNDEKİ 

PAYI % 

17,89 

9,47 

8,42 

7,89 

5,26 

4,73 

4,21 

4,21 

3,68 

3,15 

2,63 

2,63 

2,36 

2,10 

2,10 

1,84 

0,78 

14,21 

TABLO 5. Kıtaların dünya tuz üretimindeki payları 

KITALAR DÜNYA ÜRETİMİNDEYİ PAYI % 

KUZEY VE ORTA 

AMERİKA 

GÜNEY AMERİKA 

TOPLAM (AMERİKA) 

AVRUPA 

AFRİKA 

YAKIN DOĞU VE ASYA 

AVUSTRALYA 

24 

8 

32 

42 

2 

20 

4 



2.3.1. Üretim Yöntemi Ve Teknolojisi 

Bugünkü modern işletmecilik metodlarının bilinmediği eski çağlardan beri tuzun üretildiği bir 

gerçektir. 

Tuz (NaCl) genel olarak tabiatta iki şekilde önümüze çıkmaktadır. Bir sıvı diğeri de kaya 

tuzlalarında olduğu gibi katı halde bulunmaktadır. 

En yakım üretim yöntemi rüzgar ve güneş gibi tabii faktörlerin tesiriyle tuzlu deniz suyunun, 

buharlaşmasını, dolayısıyla tuzun çökelmesini sağlayan tarımsal yöntemdir. Öncelikle deniz 

suyu tam manasıyla tuza doymuş bir eriyik olmadığından, tabi faktörlerden başka ayırıcı 

maddelerin kullanılması ekonomik yönden pahalı bir yöntemdir. 

İkinci üretim yöntemi toprak altından çıkartılan blok halindeki kaya tuzunun lüzumu halinde 

aşındırılıp öğütülmesi ile elde edilen madensel yöntemdir. Bu tuz çoğu zaman saf değildir ve 

bilhassa sanayiide ve tarımda kullanılır. Bu usulde tuz elde edilmesi "Kaya Tuzu" maden 

ocaklarında uygulanır. 

Gelişen teknolojiye bağlı olarak, bugün birçok dünya ülkelerinde modern işletmecilik metodları 

uygulanmaktadır. 

Dünya ham tuz üretiminde başta giren yerini muhafaza eden Amerika Birleşik Devletlerinde 

üretilen tuzun üretim metodlarına göre nisbeti aşağıda belirtilmiştir : 

TABLO 6. Üretim metodlarına göre ABD tuz üretimi 

Açık Kaplarda Buharlaşma 

Vakumda Evaporasyon 

Güneşle Buharlaşma 

Prese Edilmiş Tuz 

Kaya Tuzu 

Tuzlu Su olarak 

198 

% 1,16 

% 6,52 

% 4,10 

% 1,12 

% 31,70 

% 55,40 




Yemeklik tuzlar, sofra ve mutfak tuzu olmak üzere 2 şekilde TS 933 standart değerlerine haiz 

olarak sınıflandırılırlar. 

Örneğin : Sofra Tuzu Mutfak Tuzu 

Rutubet % 0,5 % 2 

NaCl % 97 % 97-98 gibi 

2.3.3. Üretim Miktar Ve Değerleri 

Mevcut verilere göre, ham tuz üreten Dünya Ülkelerinin 1991 ve 1992 yılı (tahmini) üretim 

miktarı aşağıda belirtilmiştir : 

A.B.D. 

AVUSTRALYA 

KANADA 

ÇİN 

FRANSA 

ALMANYA 

HİNDİSTAN 

İTALYA 

MEKSİKA 

POLONYA 

RUSYA 

İNGİLTERE 

DİĞER ÜLKELER 

TABLO 7. Dünya tuz üretimi 

1991 

(Bin Ton) 

199 

39.575 

8.590 

12.125 

28.110 

7.165 

15.195 

10.473 

4.410 

8.372 

4.300 

15.430 

5.730 

42.975 

1992 

(Bin Ton) 

40.100 

8.600 

12.100 

30.000 

7.100 

16.000 

10.500 

4.400 

8.400 

4.100 

15.400 

5.700 

42.600 

Dünya Tuz Üretim TOPLAM 202.450 205.000 

STOK DURUMU 

Dünya ülkelerinin ham tuz stok durumu ile ilgili kesin kayıt bulunmamaktadır. 



2.3.4. Mevcut Kapasiteler Ve Kullanım Oranları 

Kapasite ile ilgili kesin veriler bulunmamakla birlikte, Dünya'da ham tuz üreten belli başlı 

ülkelerde A.B.D., Çin, Rusya, Almanya, İngiltere, Hindistan, Fransa v.s. geniş kaynaklar 

bulunmakta, yıllar itibariyle artan nüfus artışına ve dolayısıyla talebe bağlı olarak kapasite 

kullanım oranıda artmaktadır. 

MALİYETLER 

Ekonomik ve politik nedenlerden dolayı, Dünya ülkelerinden tuz üretim maliyetleri ile ilgili veri 

elde edilememektedir. 

DIŞ TİCARET DURUMU 

Tuz bilhassa orta çağda ticaretine el atılmak istenen en mühim maddelerden biri idi. Akdeniz 

havzasında özellikle Kuzey İtalya tuz için bir rekabet ve mücadele alanı halini almıştı. 

Ucuz bir ticari meta olarak isimlendirilen tuz gerçekten o kadar ucuzdur ki, nakliyesinin 

gerektirdiği masraf satış fiyatına nazaran bazen 3-5 misline tekabül etmektedir. Memleketlerin 

sanayileşmesi, tuza gittikçe daha fazla kullanma sahası açılması tuzu ithalden ziyade, tüketim 

mahallerinden 

doğurmuştur. 

veya tüketim mahallerine en yakın yerlerden sağlamak zorunluluğunu 

Tuz teknolojisinin gelişmesi de bu gayeyi kolaylaştırmıştır. Artık tuz politik bir meta olmaktan 

çıkmış, herhangi bir mal gibi alınır satılır hale gelmiş, hatta birçok memleketlerde devletlere bir 

gelir kaynağı, ağır vergiye mütehammül bir nesne olmaktan da çıkmış, bilakis gerek sanayide 

kullanılsın, gerek gıda ve katkı maddesi olarak tüketilsin, fiatı mümkün olduğu kadar düşük 

tutulan bir sınai ilk maddesi, zaruri bir ihtiyaç metası haline gelmiştir. 

200 





Türkiye, tuz potansiyeli açısından oldukça zengin ülkeler arasındadır. Bu potansiyeli, deniz 

tuzlaların, göl tuzlaları, kaya tuzları ve kaynak tuzlaları oluşturmaktadır. 

DENİZ TUZU 

Deniz tuzu revervi sonsuz olmasına rağmen üretim, havuzlama tesislerinin kapasitesine ve iklim 

koşullarına bağlıdır. Ülkemizde Deniz Tuzlası olarak Ayvalık ve Çamaltı Tuzlaları işletilmekte 

olup bölge ikliminin son derece uygun olması ve tuz oluşumu için tüm koşulların avantajıyla, 

gerektiğinde yeterli teknoloji sağlanırsa, 1 milyon ton üretim yapabilme olanağına sahiptir. Ancak 

şu andaki fiili üretim miktarları 500.000 ton/yıl dolaylarında gerçekleşmektedir. Yurdumuzun üç 

tarafının denizlerle çevrili olması deniz tuzlası olarak yararlanabileceğimiz bir çok yerin 

bulunabileceğini ortaya çıkarmaktadır. Bu durum deniz tuzlası işletmeciliği açısından oldukça 

şanslı olduğumuzu göstermektedir. 

GÖL TUZU 

Göl tuzlaları Tuz Gölü çevresinde bulunan Yavşan, Kaldırım ve Kayacık Tuzlalarıdır. Kesir 

rezervi ortaya koyacak veriler olmamasına rağmen, eldeki jeolojik veriler Tuz Gölünün çok 

büyük bir potansiyele sahip olduğunu kanıtlamaktadır. 

Göldeki yüzey rezervi şu şekilde bir yaklaşımla hesaplanabilir. Gölün tüm alanı 1662 km2'dir. 

Gölün sürekli su altında kalan doğu kesimi ile önemsiz derecede tuz çökelen yerler çıkarılacak 

olursa yaklaşık 1200 km2'lik bir alan tuz bölgesidir. Gölde oluşan tuz tabakasının kalınlığı 3-20 

cm arasında değişmekte olup ortalama 8 cm'dir. 

Göldeki yüzey rezervi = 0.08 m (kalınlık) x 1200x106 m2 (alan) x 2.2 t/m3 (yoğunluk) 

= 211.200.000 t NaCl 

Tuz Gölü büyük bir potansiyel olup gerçek rezerv belirtilenin çok üstündedir. 

KAYA TUZU 

Ülkemiz, jeolojik yapısı nedeniyle büyük tuz yataklarına sahiptir. Özellikle III. zamanın Eosen, 

Oligosen ve Miyosen devirlerinde İçdenizlerde kuraklık nedeniyle geniş çökelmeler meydana 

gelmiştir. 

201 



İç Anadolu'da Çankırı'dan başlayarak Çorum, Yozgat, Sivas, Erzincan, Erzurum ve Kars 

üzerinden İran'a bağlanan tuz yataklarında 30'u aşkın kaya ve kaynak tuzlaları yer almaktadır. 

Ayrıca, Adana havzası ve Siirt yöresinde de geniş yeraltı tuz oluşumları mevcuttur. 

Türkiye'de kaya tuzu envanterlerinin (rezervlerinin) tam olarak belirlenmesi amacıyla TEKEL ile 

M.T.A. arasında protokol imzalanarak 1977 yılında çalışmalara başlanılmıştır. Bu çalışmalar 

Çankırı, Sekili, Gülşehir, Tuzluca yeraltı kaya tuzu sahalarında yapılmıştır. 

Tuzun yayılımı tespit edilerek, rezervini ortaya çıkaran bu çalışmalarda yörede jeolojik 

haritalama, jeofizik ve sondaj çalışmaları yürütülmüş, kaya tuzu rezervinin jeo kimyası ve kalitesi 

de yorumlanmıştır. 

TABLO 8. Türkiye kaya tuzu rezervleri 

TUZLA ADI YERİ GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN 

Sekili 

Çankırı 

Gülşehir 

Tepesidelik 

Tuzluca 

Kağızman 

Oltu 

Yozgat 

Nevşehir 

Kırşehir 

Kars 

Kars 

Erzurum 

107 Milyon TL. 

821 " " 

75 " " 

-- 

-- 

-- 

-- 

202 


358 " " 

96 " " 

-- 

-- 

-- 

-- 


959 " " 

20 " " 

100 " " 

60 " " 

30 " " 

Sondaj yapılarak üç boyutlu ile belirlenen görünür rezerv toplamı 1 milyar ton'u geçmektedir. 

Muhtemel ve mümkün rezervler de gözönüne alındığında kaya tuzu olarak Türkiye'nin çok büyük 

bir potansiyele sahip olduğu rahatlıkla söylenebilir. 

3.2. Tüketim ve Tüketim Alanları 

Tuzun kullanıldığı önemli yerler : 

1. İnsan Gıdasında, 

2. Hayvan Beslenmesinde, 

3. Sanayiide, 

4. Karayollarında olup, 



Kimya sanayiinde rafine tuz, insan gıdasında olarak sıhhı-saf ince veya rafine tuz, diğer sektör 

kollarında ise ham tuz olarak kullanılmaktadır. 

- Yılda kişi başına kullanılması gereken tuz miktarı 7 kg'dır. İnsan bu miktardaki tuzu çeşitli 

yollardan almaktadır. 

- Genel olarak Türkiye'de yılda büyük baş hayvanların 7 kg, küçük baş hayvanların 2 kg tuz 


- Yollarda kar ve buza karşı kullanılan tek madde tuz olup, Türkiye'de buzlanma için kullanılan 

tuz miktarı 10-20 Bin Ton civarındadır. 

3.3. Tüketim Miktar ve Değerleri 

Ülkemizin son 10 yıllık satış (tüketimi) rakamları incelendiğinde düzenli bir gidiş izlenemez. 

TABLO 9. Türkiye'nin son 10 yıldaki tuz tüketimi 

1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 

979 963 1.174 1.076 1.231 1.222 1.271 1.243 1.291 1.389 

Tablodan görülebileceği gibi 1983-92 yılları arasında tüketim 979 bin tondan % 42 artış 

göstererek 1.389 bin ton'a ulaşmıştır. Buna göre 1999 yılında tuz tüketimimiz ortalama 

1.950.000 ton'a ulaşabilecektir. Bu tüketim miktarının 1993 fiyatları ile değeri 492.5 milyar TL. 

olacaktır. 

203 



3.4. Mevcut Kapasite ve Kullanım Oranları 

Yıllar itibariyle mevcut kapasiteye göre kullanım oranları Tablo 10'da verilmiştir. 

TABLO 10. Kapasite kullanım oranları 

YILLAR KURULU KAPASİTE ÜRETİM MİKTARI KULLANIM ORANI % 

1987 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

1.870.000 Ton 

1.870.000 Ton 

1.870.000 Ton 

1.870.000 Ton 

1.870.000 Ton 

1.870.000 Ton 

1.200.000 Ton 

1.350.000 Ton 

1.727.000 Ton 

1.889.000 Ton 

1.413.000 Ton 

1.418.000 Ton 

Tuzlalarımızın kapasiteleri ile kapasite itibariyle toplam üretim içindeki payları şu şekildedir : 

204 

64 

72 

92 

101 

TABLO 11. Türkiye'deki tuzlaların kapasiteleri ve üretim payları 

Deniz Tuzlaları 

Göl Tuzlaları 

Kaya Tuzlaları 

Kaynak Tuzlaları 

KAPASİTESİ PAYI 

523.000 Ton 

1.200.000 Ton 

102.000 Ton 

45.000 Ton 

% 28 

% 64,1 

% 5,4 

% 2,5 

TOPLAM 1.870.000 Ton % 100 

3.5. Üretim Yöntemi - Teknoloji 

Türkiye'de ham tuz üretimi 3078 sayılı Tuz Kanunu gereği Tekel tarafından yapılmaktadır. Ham 

tuz üretimi 4 değişik doğal kaynak kullanarak yapılmaktadır. Bunlar; 

a) Deniz suyundan tuz üretimi 

b) Göl suyundan tuz üretimi 

c) Kaya (Yeraltı Madenciliği) yöntemiyle tuz üretimi 

d) Kaynak (Yeraltı) suyundan tuz üretimi 

76 

76 



Deniz ve göl tuzu üretim yöntemi rüzgar ve güneş ışınlarının etkisi ile tabii buharlaşmadır. 

Kaya Tuzu üretim sistemi geniş oda-topuk yöntemidir. 

Kaynak tuzu ise tuzlu su kaynaklardaki suyun buharlaşma ve kristalleşme havuzlarında bome 

dereceleri yükseltilmesi yöntemiyle elde edilmektedir (EK 2-3). 

3.6. Ürün Standartları 

Tekel Tuz İşletmeleri tarafından üretilen ham tuz, 3078 sayılı Tuz Kanununa göre; 140 santigrad 

derecede kurutulduğu takdirde en aşağı % 95 Sodyum Klor ihtiva etmekte ve zehirli 

mürekkebattan ari bulunmaktadır. 

3.7. Üretim Miktarı ve Değeri 

Yıllar itibariyle ham tuz üretim miktarı ve değerleri Tablo 12'de sunulmuştur. 

1990 

1991 

1992 

3.8. Stok Durumu 

TABLO 12. Türkiye ham tuz üretim miktarları 

YILI ÜRETİM MİKTARI ÜRETİM MALİYETİ 

1.889.000 Ton 

1.439.000 Ton 

1.418.000 Ton 

205 

43.258.100 Bin TL 

113.681.000 Bin TL 

144.068.800 Bin TL 

Yıllar itibariyle hem tuz stok durumu Tablo 13'de görülmektedir. 



3.9. Maliyetler 

TABLO 13. Türkiye ham tuz stok durumu 

1987 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

Yıllar İtibariyle Ham Tuz Maliyetleri 

YILI MİKTAR 

1.665.000 Ton 

1.536.000 " 

1.819.000 " 

2.293.000 " 

2.346.000 " 

2.267.000 " 

TABLO 14. Ham tuz maliyeti (birim : TL/kg) 

M A L İ Y E T 

YILI ÜRETİM MALİYETİ TİCARİ MALİYET 

1987 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

(Pr) 1993 

3.10. Dış Ticaret Durumu 

5,36 

7,54 

15,37 

22,90 

79 

101,61 

192 

206 

7,15 

11,04 

22,46 

37,61 

67 

96,93 

270 

Ülkemizde üretilen ham tuz yurt içi talebi karşıladığı gibi ihracat potansiyeli mevcuttur. Halen 

ihraç edilmek üzere ithalatçı ve ihracatçı firmalara ham tuz satışı yapılmakta olup, bu firmalarca 

ham tuz ihracatı gerçekleştirilmektedir. İhracat imkanlarının araştırması çalışmalarımız 

yapılmakta olup, halen devam etmektedir. 

3.11. İthalat 

Türkiye'de ilk kez 1977 yılında takriben 200 Bin Ton tuz ithalatı yapılmış olup, başka tuz ithalatı 

bulunmamaktadır. 



3.12. İhracat 

Yıllara göre ihracat miktarları, ülkelere göre ihracat ve ülkeler itibariyle ham tuz ihraç fiyatları 

Tablo 15, 16 ve 17'de görülmektedir. 

TABLO 15. Yıllar itibariyle Türkiye'nin tuz ihracatı 

YILI İHRACAT MİKTARI DEĞERİ 

1987 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

(B) 1993 

24.812 

21.754 

5.226 

2.754 

31.665 

6.375 

10.000 

NOT: KKTC.'ne gönderilen tuz bedeli dahil değildir. 

207 

282.000 

206.000 

39.000 

37.000 

388.000 

62.205 

80.000 

TABLO 16. Yıllar itibariyle çeşitli ülkelere ham tuz ihracatımız (birim:ton) 

ÜLKE ADI 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 (B) 

KIBRIS 

1.443 1.943 1.958 2.439 2.900 2.085 5.000 

IRAK 

22.038 16.713 121 - - - - 

BULGARİSTAN 631 - - - 28.000 1.034 3.000 

LÜBNAN 

- 48 2.911 158 - 2.788 - 

S.ARABİSTAN - 291 236 127 50 - - 

DİĞER 

700 2.759 - 30 50 468 2.000 

TOPLAM 24.812 21.754 5.226 2.754 31.000 6.375 10.000 



TABLO 17. Ülkeler itibariyle ham tuz ihraç fiyatları 

ÜLKE ADI İHRAÇ FİYATI 

NORVEÇ 

İSVEÇ 

ROMANYA 

" 

PAKİSTAN (Ort.) 

" 

ÜRDÜN (Yurtiçi 23 $/Ton) 

SURİYE 

CEZAYİR 

İSPANYA 

PORTEKİZ 

MISIR 

HOLLANDA 

ALMANYA 

3.13. Fiyatlar 

142,65 $ Ton 

63,73 " 

35-70 " 

30-60 " 

28,14 " 

11,64 " 

5 " 

55 " 

40-60 " 

22-26 " 

21-22 " 

10-14 " 

33 " 

32 " 

208 

FOB Deniz Tuzu - 1991 

1992 

Snayi Tuzu - 1992 

Kaya Tuzu - 1992 

FOB Kaya Tuzu - 1992-1993 

FOB Deniz Tuzu - " " 

Tuzla Teslim (Deniz Tuzu) 

Kaya Tuzu (Yıkanmış) 

FOB Deniz Tuzu - 1992 

" " " - 1992 

" " " - 1992 

" " " - 1992 

" " " - 1992 

" " " - 1992 

Bakanlığımızca uygun görülen 1993 yılına ait ham tuz ihraç fiyatımız : 

Deniz ve Göl Ham tuzu 16.- ABD Dolar/Ton 

Kaya Ham tuzu 20.- ABD Dolar/Ton 

3.14. AT, EFTA ve Bazı Önemli Ülkeler İle Ticaret 

Türkiye'de tuz ihracatı 1960-1966 yıllarında Japonya'ya yaklaşık 615.000 Ton, 1969 yılında 

yaklaşık 34.000 Ton tuz Yugoslavya ve Bulgaristan'a ihraç edilmiştir. 

Zaman zaman dış ülkelerden tuz talepleri gelmekte olup, hünez Kuruluşumca gerçekleşen tuz 

ihracatı bulunmamakta, ancak ithalat-ihracat firmalarınca 3.4 (b) tablosunda da görüldüğü 

üzere, Kuruluşumuzdan ihraç kaydıyla ham tuz olarak ihracat gerçekleştirilmektedir. 





Türkiye potansiyel ve elindeki mevcut kapasite açısından kendine yeterli olmakla birlikte, talep 

edilen kalitede tuz üretimi yapılabildiği takdirde yurt dışına en az 500.000 Ton tuz satabilme 

kapasitesine sahiptir. 

4.2. Sorunlar 

KALDIRIM-KAYACIK VE YAVŞAN TUZLALARINDA : 

Konya DSİ kanalının Tuz Gölüne akıtılması ve bu kanala Konya Büyükşehir Belediyesi'nin 

kanalizasyonunun hiçbir arıtma yapılmadan deşarj edilmesi suretiyle çevresindeki üç adet büyük 

çapta üretim noktamız olan Tuz Gölü'nın kirletilmesi. 

ÇAMALTI TUZLASINDA : 

İzmir "Atıksu ve Arıtma Tesisi" ile tuzlanın Kuzey-Doğu yönünde inşaa edilmekte olan "Dericiler 

Sanayi Sitesi" ve Manisa ile Akhisar yöresinde önemli ölçüde kirlenen Gediz nehrinin getirdiği 

olumsuz etkiler. 


Ülkemiz ve dünyanın en büyük tuz varlığının geleceği ve bir daha yenilenebilme imkansızlığı 

gözönünde bulundurularak, 

1- Tuz Gölü : başta ağaçlandırma ve diğer yöntemler uygulanarak -erozyon- dan, 

2- DSİ kanalının etkisinden kurtarılmalıdır. 

3- Tuz Gölü ve Geleceği : 

Tuz Gölü Havzası ; İçanadolu Bölgesinde Ankara-Konya-Aksaray sınırları içinde Doğuda 

Kırşehir Masifi, Güneydoğuda ve Batıda Sivrihisar-Bozdağ Masifleri ile çevrili tektonik kökenli bir 

havzadır. 

Ortalama 1665 km2 yüzölçümüne sahip Tuz Gölünün uzunluğu 85, genişliği 43 km, derinliği de 

0,70 m. civarındadır. 

209 



Yaklaşık 1200 km 2 faydalı tuz alanı ile Tuz Gölü Dünyanın ve Ülkemizin en önemli Tuz Gölüdür. 

Tuz Gölündeki tuzun oluşumu hakkında değişik görüş ve düşünceler başlıca 3 başlık altında 

toplanabilir. 

1- Kapalı bir havza olan Tuz Gölünde uzun zaman boyunca anyon ve katyonlar açısından bir 

zenginleşme olmuştur. Dolayısıyla tatlı suyun buharlaşması sonucunda tuz oluşmuştur. 

2- Göl civarındaki tuzlu formasyonların yeraltı ve yerüstü suları ile beslenmektedir. 

3- Tuz Gölü; tabandaki tuzlu formasyonların kırıkhatları boyunca yükselen yoğun tuzlu sularla 

beslenmektedir. 

Bu üç görüşten ençok 3. görüş hakim olup, Tuz Gölündeki tuzun oluşumu, gerçekten yeraltında 

bulunan kayatuzunun kırık ve çatlaklarında tuzun yoğunlaşan yeraltı suları kapilarite vasıtasıyla 

yerüstüne ulaşıp yüzeyde buharlaşmasından oluşmaktadır. 

Tuz Gölündeki tuzun kökeni ne olursa olsun Göl'ün doğu kesimindeki su altında kalan kesimi ile 

önemsiz ölçüde tuz çökelin kenar bataklık zonlar dışında 1200 km2 lik faydalı alanında her yıl 

için 200.000.000 ton tuz oluşabileceği hesaplanabilir. 

200 milyon ton tuz varlığı, yıllık dünya tuz tüketiminin ortalama % 15 daha üzerindedir. 

Tuz, fizyolojik yapıları gereği tüm insanların ve hayvanların vazgeçilmez bir ihtayaç maddesi 

olduğu gibi kimya sanayi başta olmak üzere pekçok sanayi kolu ile ziraatçılıkta ve ayrıca 

karayollarında kar ve buz mücadelesinde önemli ölçülerde kullanma alanı bulunmaktadır. 

Bilindiği gibi; Tuz Gölünde bugün için Şereflikoçhisar sınırları içersinde Kayacık ve Kaldırım, 

Cihanbeyli de Yavşan İşletmeleri olmak üzere Tuz Gölündeki 3 büyük Tuzla mevcut olup 

bunların yıllır ortalama üretim kapasitesi toplam 750.000-1.250.000 ton civarındadır. 

Ülkemiz ve dünya tuz talebini tek başına karşılayabilecek tuz varlığına sahip Tuz Gölü, gelişen 

tarım ve sanayiye paralel olarak bir taraftan kirlilik diğer taraftan çıplak ve bozkır bir havzada 

bulunması nedeniyle erozyonun olumsuz etkisi altındadır. 

210 



Kirlilik ve kirlenme açısından Tuz Gölü havza bazında ele alınarak mevcut kirlenmeden ve ileri 

de meydana gelecek değişik boyutlardaki kirlenmelerden korunmalı, bu husus bir master plan 

çerçevesinde ele alınmalıdır. 

Diğer taraftan; arazinin doğal yapısı itibariyle daha şimdiden hissedilir boyutlarda aşınma 

(erozyon) nın etkisi altında bulunan Tuz Gölü; gerek yağmur-kar suları ve rüzgar vasıtasıyla ve 

gerekse Göle uşalan Peçenek, İnsuyu, Eşmekaya gibi akarsularla karadan taşınan meteryal ile 

sürekli doldurulmakta ve doldurulacaktır. 

Eşsiz ve emsalsiz bir ekonomik kaynak ve doğa harikası olan Tuz Gölü'nün geleceği 

düşünülerek ÇEVRE BAKANLIĞI'mızca oluşturulacak özel bir "Tuz Gölü Ünitesi" tarafından 

biran önce ele alınarak Çevre Kirliliği ve Erozyon'un olumsuz etkilerine çözüm yolları 

araştırılmalıdır. 

5.1. Üretim Hedefleri 

1991 yılında 1.250 milyon ton tuz üretimi 1993 yılında da aynı olmuştur. Stok fazlalığından dolayı 

1994 yılı üretimi 1,2 milyon ton olarak hedeflenmiştir. Yıllık ortalama tuz satışı 1.350 milyon ton 

olduğundan 1999 yılına kadar arz-talep durumuna göre mevcut üretimde fazla bir oynama 

olmayacaktır. 

Deniz ve göl tuzlalarımızda ham tuz üretimi lokomotif vagon tahrikli raylı sistemle 

gerçekleşmektedir. Deniz tuzlalarımızda tuz toplama işi tamamen işçi emeği ile göl 

tuzlalarımızda büyük bir kısmı iş makinaları marifetiyle yapılmaktadır. Ham tuz hiçbir işleme tabi 

olmadan elevatörlerle açıkta yığınlanarak stoklanmaktadır. Kaya tuzlalarımızda oda topuk 

sistemi ile üretim yapılmaktadır. 

Deniz ve göl tuzlalarımızda tuz toplama işinin bu iş için dizayn edilmiş makinalarla toplanarak; 

kurulacak yeni bir yıkama sisteminde işlem gördükten sonra stoklanması planlanmaktadır. Göl 

tuzlalarımızda üretim sahası ile depo arası nakliyenin tamamının kamyonlarla yapılması 

düşünülmektedir. 

Deniz tuzlalarımızda tuz toplama makinalarının devreye girmesi ile 1250 adet götürü işçiden 

tasarruf edilerek üretim maliyeti önemli miktarda düşürülmüş olacaktır. 

211 



5.2. Planlanan Yatırımlar 

İzmir Büyükşehir Belediyesi arıtma tesisleri ve tuz gölü ile kirlilik konularının çözümü için 

çalışmalar devam edecektir. 



Teşvik belgesi alınmış yatırımımız yoktur. Planlanan yatırımlar yıllara uygun ödenekleri ile 

devam etmektedir. 

5.3.2. Eklenecek Yeni Kapasiteler 

Mevcut kapasitemiz tüketime yeterli olduğundan, ihraç imkanları doğunca kapasite arttırımına 

gidilecektir. 

5.3.3. Başlanacak Yatırımlar 

Kaldırım tuzlasının üretimine etki eden "Peçenek Deresi Yatağının Değiştirilmesi" ile "Çamaltı 

Tuzlası Tuz Yıkama Tesisi" çalışmalarına başlanacaktır. 

212 



EK-1 

KULLANIM YERLERİNE GÖRE 1993 YILI HAM TUZ TALEBİ 

İnşan Gıdası Tüketimi 

Hayvan Gıdası Tüketimi 

Deri Sanayii 

Zeytincilik 

Süt Ürünleri Sanayii 

Gıda Sanayii 

Karayolları Kar Mücadelesi 

Kağıt Sanayii 

Metalurji - Emaye 

Kimya Sanayii 

Yağ Sanayii 

Et ve Balıkçılık 

Bağırsakçılık 

Seramik ve Cam 

Tekstil Sanayii 

Soğutmacılık 

Lastik Kauçuk 

Detarjan, Sabun 

Diğer Sanayii 

TOPLAM İÇ TALEP 

İHRACAT 

TOPLAM TALEP 

213 

428.060 Ton 

228.950 " 

105.940 " 

36.660 " 

31.840 " 

39.260 " 

60.000 " 

28.100 " 

38.000 " 

254.000 " 

7.940 " 

3.900 " 

7.810 " 

3.000 " 

59.000 " 

1.060 " 

5.480 " 

40.000 " 

1.000 " 

1.380.000 " 

50.000 " 

1.430.000 " 

1993 YILI İÇ TALEBİN DAĞILIMI 

KULLANIM YERİ % 

İnsan Gıdası Olarak 

Hayvan Gıdası Olarak 

Karayolları Kar Mücadelesi 

Gıda Sanayiin Tümü 

Diğer Sanayii 

31,0 

16,6 

4,3 

9,2 

38,9 

100,0 



a) Deniz, Göl, Kaynak Tuzu Üretimi 

EK-2 

HAM TUZ ÜRETİM YÖNTEMİ VE TEKNOLOJİSİ 

Yurdumuzda deniz suyundan tuz üretimi İzmir Çamaltı ve Ayvalık Tuzlalarında yapılmaktadır. 

Üretim; iklim koşullarına bağlı olarak Solar Evaparasyon yöntemiyle temin edilmektedir. Solar 

Evaparasyon yönteminde aranan ortam aşağıda gösterilmiştir. 

Toplam yapısının geçirgen olmayışı, 

Yağış Evaparasyon dengesinin uygun oluşu, 

Havadaki bağlı nem oranının uygun oluşu, 

Rüzgar'ın yönü ve şiddeti, 

Uygun büyüklükteki arazinin oluşu, 

Deniz suyundaki tuz oranının istenen düzeyde olması 

Deniz suyundan Tuz üretimine genellikle Mart veya Nisan aylarında başlanır. Bir önceki yıllarda 

havuzlara alınmış sular, içindeki yosun ve benzeri kirliliklerin temizlenmesi amacıyla boşaltılır. 

Denizden çekilen sularla bu temizlik ve yıkama işlemleri tamamlanır. Kirli sular denize gönderilir. 

Havuzların tabanı su geçirmez kil tabaka ile kaplı olup, tabanda bozulan var ise bunların 

çalışmaya başlamadan onarılması gerekir. 

Denizden Evaparosyon havuzlarına su basma işlemi Mayıs ayında başlar. Mevsime göre 2-2,5 

veya 4,5-5 "Be" de olan bu sular havuzlarda güneş tesiriyle buharlaştırılarak 6 "Be" ye getirilir. 

Bu sular soğuk su yedeği adı verilen bir sonraki havuzlara gönderilir. Boşalan ham su 

havuzlarına tekrar denizden su çekilir. 

Soğuk su yedeği havuzlarına gelen sular bu havuzlarda 6-9 Be´ arasında tutulur. Bekleme 

sırasında CaCO3 , Fe2O3 gibi yabancı maddeler dibe çökertilir. Sonra bu sular sıra ile yedek su 

havuzlarına gönderilir. Her birinde sıra ile 9-13o Be´, 13-17o Be´ ve 17-20o Be'ye gelinceye 

kadar bekletilir. Bu havuzlarda CaSO4 çöker, yoğunlukları 20o Be'ye kadar artan bu sular sıcak 

su havuzlarına gönderilir ve burada 25o Be'ye gelinceye kadar bekletilir. 

Sıcak su havuzları, kristalizasyon havuzlarının ana çözelti kaynağı durumundadır. Sular 

kristalizatör olarak kullanılan havuzlarda 28.5o Be'ye kadar bekletilerek içerisinde 

214 



bulunan tuzun çökmesi temin edilir. Kristalizasyon havuzunda 28.5o Be´ üzerindeki artık sular 

denize tekrar atılır. Bu işlem Eylül Ayı sonuna kadar tekrar edilerek yaklaşık 25 cm kalınlığında 

tuz elde edilir. 

b) Kaya Tuzu Üretimi 

Ülkemizde 5 yerde kapalı madencilik yöntemiyle tuz üretimi yapılmaktadır. 

Üretim yöntemi oda topuk olup, kullanılan teknoloji çok eskidir. Oda ve topuk'ların boyutu iş 

emniyeti ve cevherin ekonomik bir şekilde kazanılması için 10x10 ve 8x8 m boyutlarında 

bırakılmıştır. Yükseklik ise 6 metre'dir. 

1- Hazırlama 

2- Patlama 

3- Tahkimat 

4- Yükleme 

5- Sevkiyat 

Deliciler yardımıyla yuvalar açılır. İçine doldurulan patlayıcı madde sıkıştırılır. Fitilin ateşlenmesi 

ile patlama iºlemi gerçekleştirilir. Patlama sonucu ortaya çıkan Tuz, Emek; Yoğnu bir ortamda 

vagonetlere yüklenir ve sevkiyatı gerçekleştirilir. 

Deniz ve Göl Tuzlalarımızda talebi karşılayacak kadar üretim yapıldığından işletmeciliği daha 

masraflı bulunan maden Tuzlalarımıza kapasite arttırıcı yatırım götürülmesi şimdilik 

düşünülmemektedir. 

215

bor mınerallerı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?