0040-Orxun turkcesi qirameri -(talat tekin)(14.707KB - Turuz.info

yw 

Orhon Ttirkgesi 

Grameri 

"i6/*ofrt #6{j

TURK DILLERi ARA$TTRMALART nizisi: g 

Yayrmlayan: 

Mehmetdlmez 

Orhon Ttirkgesi 

Grameri 

Talat Tekin 

Istanbul 2003

Talat Tekin 

Orhon Tiirkgesi 

Grameri 

Istanbul 2003

Orhon Ttirkgesi Grameri 

Talat Tekin 

Tiirk Dilleri Aragtrmalan Dizisi: 9 

Yayrmlayan: Mehmet 6hnez 

E-mail: molmez@yildiz.edu.tr 

@ Talat Tekin - Mehmet Olmez 

istanbul 2003 

2. Baskr 

(1. Baskr 2000) 

ISBN 975-7981-r9-2 

isteme adresi: 

Sanat Kitabevi 

Karanfil Sok. 5/2 

06650 Krzrlay-Ankara 

Tel.&faks: (90.312) 418 6203 

sanat@ sanatkitabevi.com.tr 

http://www. sanatkitabevi.com.tr 

TDAD ile.ltSim adresi: 

Mehmet Olmez 

Yrldrz Teknik Univenitesi 

Fen-Ed Fak. T.D.E. Bciltimii 

Davutpaga Yerlegim Birimi 

3 4210 Esenler-ISTANBUL 

Tel: (+90.212) M9 1624 

tda_dizisi@yahoo.com 

Baskr: Kitap Matbaasr 

Tel: (90.212) 567 48 84

Yahn Durum 

................... 105 

ilgi Durumu ...................106 

Belirli Nesne Durumu...... .................. 107 

Verme-Bulunma Durumu......."........' ............'......'. 110 

Bulunma-Qrkma Durumu ................'.. 113 

YtinelmeDurumu...... 

.....115 

Egitlik Durumu...... ......'.. 116 

Arag Durumu................. .................'.. 116 

Birliktelik Durumu...... '...................... 118 

Tamirler ..... .......... 1lg 

Kigi 2amir1eri................. ...... 119 

igaret 2amir1eri............... -..-.121 

Pekigtirme-Ddniigltiltik Zamirleri..... .....--123 

soru 2amir1eri............... ......125 

Belirsizlik Z,amirle1,..... ...----- 127 

Sayrlar......... 

......... 128 

Asrl sayrlar.. 

..... 128 

Onluklararasr Sayrlar...... ..... 128 

Niteleme Yaprlan....... -.....-....129 

Kesir Sayrlan .......".............. l3l 

YaklaErkhkSaylan.......... 

..... 131 

Srra Saytlan ...... l3l 

Topluluk Sayrlan ..........-'..-.-132 

Katlama Sayrlan....... ...'........ 133 

Belirsizlik Sayrlan........ .'...... 133 

7arflar........ 

..........135 

YerZarflan 

......135 

7ama1.7,2rflan...,,... ...'......... 141 

Tar22arf1afl................... .'.'.' 143 

Miktar Zarflan...... ..........-'.-I44 

Kargrlagtrrma Tarflan .......'... 148 

Sayr Zarflan ....' 148 

Soru Zarflan ....I49 

Sontakrlar.... .........149 

Yalrn Durumu Ytineten Sontakrlar.... ........149 

Verme-Bulunma Durumunu Ycineten Sontakrlar.... ......154 

Bulunma-Qrkma Durumunu Ydneten Sontakrlar.... ......L54

Niteleme dUetteri ...............197 

Ad Obekleri .................... 198 

Betimleme ve Belirtme dUetteri .... 198 

iyelik Obek1eri............... ................ 200 

Sayr Obek1eri................. .....................202 

Srfat Obekleri ................. ....................202 

Zarf 6bek1eri................. ......203 

Sontakr OUetteri...... ............203 

Eylem Ttimlegleri.. ...................203 

Egitleme Ttimlegleri.. ...........203 

Belirli Nesne Tiimlegleri .....204 

Zarf Tiimlegleri.............. .....204 

Ciimle Yapsr ........206 

Ytiklem....... .....206 

Eylem Asrlh Yiik1em................. ......206 

Ad Asrlh Yiiklem....... .....................207 

Ytiklem Adlan barveyok ...................208 

O2ne........... .....208 

Ozne-Ytiklem Uyugmasr .....................210 

Kigi Bakrmrndan Uyugma ..............210 

Sayrca Uyugma...... ....210 

Ctimlede Stizctik Diizeni........ ......................210 

Devrik Ci.imleler..... .............211 

Olumsuzluk .........211 

Ctimlelerin BirleEimi..... ...........212 

Sralama..... ......212 

Ballagsrz Birlegik Ctmleler..... ..........212 

Baplagh Birlegik Ctimleler..... .......,.....213 

Yan Ciimleli BirleEik Ciimleler..... ...........214 

Aktarma Sciz ve tip, teyin / tiyin.......... ....................214 

Yan Ctimle Ba$acr olarak iigiin............ ..................2I5 

AraCi.imle.. .....216 

Ara Unlem.. .....216 

METiN oRNgrr-eRi.................. ...................217 

Kiil Tigin Yazfir (732)........... ....219 

Bilge Kagan Yazfi(735) ..........221

Krsaltmalar 

Yazrtlarla ilgili Krsaltmalar 

B = Batr yiizii 

BK = Bilge Kaganyantr 

D = DoEu ytizii 

G = Giiney yiizii 

GB = Giiney-batr yiizii 

GD = Giiney-do[u yiizii 

Hem.-Qrr = Hemgik-Qrrgakr yazrtr 

IB = Irk Bitig 

K = Kuzey ytizti 

KQ = Ktili Qor (ihe-Htigcitii) yazrtr 

K.-Hovu = Kejeelig-Hovu yaztr 

KT = Ki.il Tigin yazrtr 

MQ = Moyun Qor ($ine Usu) yazrtr 

O = Ongin yazrtr 

Ozn. = Oznagennoye 

T = Tunyukukyazfit 

T ar. = Taryat (Terhin) yaatr 

Genel Ksaltmalar 

ag. bk. = a$aErya bakrmz 

bk. =bakrruz 

Fund. = Philologiae Turcicae 

Fundamenta | (Wiesbaden 1959) 

yuk. bk. = yukanya bakmz

oNsoz 

Elinizdeki gramer, yaztmrna 1963 gtiziinde Bloomington'da baEladrlrm ve 

1965 Mayrsrnda Los Angeles'taki California Universitesi'ne sundufum A 

Grammar of OrkhonTurkic adh doktora tezimin Tiirkgesidir. Yazrmrndan tig 

yrl sonra, 1968'de, indiana Universitesi'nce yayrmlanmrg olan bu gramer 

baglrca Mololistan'daki 2. Dolu Ttirk Ka[anh[r (682-74) d

l6 TAT-ATTEKiN 

sdzliik bdliimti eklenmigtir. Bu gramerin i.iniversitelerimiz Tiirk dili tiprencileri 

ile Orhon-Yenisey yazrtlan dilini

ciRi$ 

1. Orhon Ttirkgesi, yazrh belgeleri bize kadar gelmig olan en eski Tiirk 

diyalektidir. Bu ad ile, daha gok, 8. yiizyrhn ilk yansrnda, ikinci Tiirk 

Kalanlr[r (682-7 M) dcineminde, bugiinkii Mo[olistan'da konuEulmug olan 

eski Ttirk diyalekti anlagrlr. Bu diyalekt, hig gtiphesia Bfuinci Tii* Kaganhgt 

(550-630) dtjneminde aynr bdlgede konugulmug olan eski Tiirk diyaleltinin 

devamr idi. ikinci Tiirk Ka[anhlrndan sonra ayru b

l8 TALATTEKiN 

9. Gelecek zaman kipinin {-DA9I} eki ile kurulmasr: olor-taq siin 

"yagayacaks tn", d I - t iig i s tin " oleceksin", vb. ; 

10. {-EI} ekli gelecek zaman kipinin bulunmasr: tdgmn-gi mcin h;jcum 

etmeyecelim" (O saf 2), yarama-gt "yaramayacak, iyi olmayacak" (T 23), 

vb. 

11. Gelecek zaman-gereklilik eylem adrnrn {-sIK} eki ile kurulmasr: a-g- 

stk "actkacak olma", to-stk "doyacak olma", ildt-stk "uyuyacak olma", dlsik-ir1 

" mutlak cileceksin", vb. gibi. 

Baghca seslik ve bigimlik

ORHON TURKCESI GRAMERi 

Clauson "Orhon Ttirkgesi" igin Tiirkii adrm (Turkish and Mongolian 

Studies,london 1962), O. Pritsak da "Tiirkiitge" (Tiirkiltiscft) terimini 

kullandrlar ("Das Altti.irkische", Handbuch der Orientalistik, Turkologie, 

Leiden/Koln 1963, s. 27 vb.). 

Bu terimlerden "Ttirkii" yazrtlardaki Tiirilk sozci,[iinii Clauson'rn yanltg 

olarak Tilrkii okumasrna dayanan bir rineridir. Pritsak'rn tinerdi$i Tilrkilt 

terimi ise Pelliot'nun oldukga gi.ipheli bir varsayrmrna dayamr, uygun olmaz. 

Baskakov'un dnerdili "Eski Ofuzca" terimi de Orhon Tiirkgesi igin uygun 

defildir; gtinkti O[uzlar ya da Tokuz O[uzlar ikinci Do[u Ttirk Ka$anhfrna 

dahil olan etnik gruplardanyalnrzcabiri idi. 

iqte bu dtiqiincelerle ben Thomsen'in "Orhon T{irkgesi" terimini daha 

uygun bulmug ve 1968'de yayrmlanan gramerime de "Orhon Ttirkgesi" 

adrnr vermigtim (A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University 

Publications, Bloomington 1968). Bu gramerin dayandr[r dil malzemesi 

ikinci Do[u Trirk Ka$anhfr dcineminden kalma gu yazrtlardt: Ktil Tigin yazrtr 

(732),Bilge Ka[an yantl (735), Tunyukuk yazfi (720-725 ?), Ongin yazrtr 

(732-735 ?) ve Ktili Qor (ihe-Fttlgdtii) yazrtr (719-723 ?). 

Bu Ttirkge gramerin dayandrlr dil malzemesine gelince, bunlar yukanda 

belirtilen yantlara ek olarak gu runik harfli yazrtlar ve yazmalardtr: 

l. Mofiolistan'daki Uygur Kalanhfr (744-840) dcineminden kalma 

yazrtlar: Moyun Qor ya da $ine-Usu yhzrtr (760), Taryat ya da Terhin yazrtr 

(753), Tes yanfi(75O); 

2. Krgtz yaztlan: Suci yazrtr (840 ?), 8. ve 9. yiizyrllardan kalma Yenisey 

yaztJu1' 

3. Do[u Ttirkistan'da bulunan runik harfli yazmalar,dzellikle de lrk Bitig 

adh fal kitabr. 

l9

YAZI 

2. Runik Alfabe 

Eski Tiirk yazftlarnda kullanrlan en eski Ttirk alfabesi golu dik ve elik 

gizgilerin ti.irlii bigimlerde birlegtirilmesi ile tiiretilmiE harflerden olugur. Bazr 

harflerde eSri gizgiler de bulunur; ancak yatrk gizgiler pek azdrr. Bu en eski 

Tiirk alfabesindeki harfler eski iskandinav runik yazrsrndaki harflere 

benzedilinden bu yazya Batrh rtirkologlar "eski rtirk runik yazlsl" admr da 

vermiglerdir. Bizde ise bu alfabe genellikle "Gdktiirk alfabesi', ya da 

"Orhon alfabesi" diye anrhr. 

Eski riirk runik yazrsr sa[dan sola do$ru yazilr. Az sayrda bazr yenisey 

yazttlannda safirlann soldan sa[a dofru yazildrpr da g

ORHON TURKCESi GRAMERI 

ko, ku/ ve /6k, tik, kci, kiV harfleri, ilbtir ikisi de /rk, k/ ve lig, gil harfleridir. 

Eski Ttirk runik yazrsm da lgl, lml, lfrl, l4l, lpl, lgl ve lzl harflei igin yalnrzca 

birer iqaret vardtr ve bunlar iinlii bakrmrndan yanstzdrr. Bagka bir deyigle, 

bunlar hem art iinlfilri hem de

22 TAI-ATTEKiN 

RUNiK ALFABE TABLOSU 

Orhon Yazrtlarrnda kullanrlan iqaretlerin tablosu 

Harfler Yazlcevrimi Ses DeEerleri 

.t A 4a 

I I lri 

U oru 

N U O'U 

d o,KcJ) B b 

t X o,o,KCQ) b b 

|)trClll D d 

x d d 

T rt'l''r G o 

Gro€l o o 

il K k 

l(t,ol,rci) k k 

J L 

Y I 

) N n 

ill n n 

{ R r 

f r t 

YGY,KCT)) S S 

I S s 

t 1T, o, KC '6, o dl T t 

k t t 

D Y v 

? v v 

A a a 

lfrrEl m m

oRHoN rUnreesi cRAMERi 

Harfler Yazlcewimi Ses DeEerleri 

J n n 

) n n 

1 p p 

Y s $ 

h rr, o, #t Z z 

+ UK, KU ok/uk.ko/ku 

F(r,oB,reB) Ur, tU 6k / iik. k6 / kii 

) rK- Kr ft/kr 

Y lc. cl lc 

A cl cl 

M LT It 

) nc nc 

9(TCl,o@,rco) nt nt 

tr aS aQ 

>< bas baq 

Yenisey Yazrtlarmda kullanrlan farkh iEaretlerin tablosu 

Harfler Yaacevrimi Ses DeEerleri 

I a ?i (acrk e) 

x e e ftapah e) 

o n n (art tinltilti scizctiklerde) 

a m m 

n $ s 

T t 

a diim diim 

.8. B Un up, tip (Irk Bitie, Yenisey) 

A ot ot (Irk Bitig) 

X krr krs (Tuva I, iki kez) 

23

YAZJM 

3. Runik harfli eski riirk yazrm sistemi hece yazrm sistemi ile alfabetik 

yanmsisteminin birkangrmrdrr. Unlii igaretlerinin kullammr oldukga smrrhdrr 

ve belirli yaztm kurallarrna ba$rdrr. Alfabenin biiytik yantlarda kullamlan 

tiiriinde ddrt iinlti iqareti vardrr. Bunlar ale,li, o/u ve tilii harfleridir. Bazr 

Yenisey yazrtlannda beginci ve alhncr i.inlti igaretleri olarak kapah lelharfi ile 

agrk lal harfi de kullanrlmrgtrr. 

Runik alfabedeki i.insiiz igaretleri lal ve /iil tinliileri ile baglayan ve ilgili 

iinsiizle sona eren heceleri gdsterir. Belirli durumlarda, yani

ORHONTURKCESi GRAMERI 

lmgU rim-g-dk, yani rimgcik "acl, rstlrap" (KT D 19) 

5. Scizbagr uzun l-al tinliisii Kiil Tigin ve Bilge Kapan yaztlannda seyrek 

olarak ve yalnrz Ag "a9", ag- "actkmak" ve at "ad, unvan" stizciiklerinde 

yazrlmrgtr: 

lAgl a-ag,yanidg "ag" (BK D 38) 

/AgSK/ ags(t)k "ag olma" (BK K 6), /AgsK/ dgs(r)k (KT G 8, 8), 

/A9SR/ dgsar "acrkrnca" (BK K 6) 

lATl at "ad, unvan" (BK D 4l),lATGl dt(t)g"adm, unvailnl" (KT B 2, 

KQ B 1), lATlnl atin"unvanlanm" (KT D7,l),vb. 

Do[u Tiirkistan yazmalanndan lrk Bitig'de yazrmda gdsterilen sdzbaEr 

tzun lAl iinliileri igin daha gok cirnek vardr: 

lAKl Ak"ak,beyaz" (IB 5, 19) 

IALAI ala"ala, alacah" (IB 2) 

/ARA/ dra "arasrnda" (IB 10, 38, 52, 52) 

/ART/ drt "dap gegidi" (IB 6) 

/ATN/ dtan- inlenmek, tinlti olmak" (IB 55) 

lAzl dz"az" (lB 57) 

lAzl dz- "yoldan grkmak" (IB 15, 15, 15) 

6. Scizbagr agrk (ve uzun?) /iil iinliisi.i, krsa /a/ iinliisii gibi, yazrmda gcisterilmez. 

Bu iinlti yalnn Minusinsk yaztrnda ve cisiz s

TAT.ATTEKiN 

kendi ozel harfi ile g

ORHON TURKqESi GRAMERi 

lUTzl ot(u)2 "30" (KT K l) 

lUgzl uEfu)z "kolay" (T l3) 

lUrgl ur(u)E "savag" (O sag 2) 

iUtgU t)lgtiti "cilmek igin" (KT K l0) 

lUgnl iig(ii)n"igin" (KT B 1) 

lUgzl iig(il)z "rrmak" (KT D 17) 

lUzglll i)zgrili "ktrmak igin" (T l3), vb. 

Yuvarlak lol ve lultinli.ilerinden sonraki tinstiz artdamaksrl /k/ ise /ok/ ya 

da luV ses tibeli /UK/ harfi ile yazrlabilir: 

/UKN/ ok(u)n "ok ile" (KT D 33,36), vb. 

Yuvarlak lolve luliinliilerinden sonraki tinstiz dndamaksrl /k/ ise /tik/ ya da 

/tiU ses tibe[i /Uk/ hece iqareti ile yazrlabilir: 

lfunl r)k(ii)n "piEman ol!" (BK D 19) 

tUkgt Ak1ii1E "gok" (KT G 10), vb. 

Ilk Hece Unliileri 

10. ilk hecedeki krsa ve uzun lal ve /iV iinliileri genellikle yazrda gciste- 

rilmez: 

IBL I balft "gehif' (T 19) 

/TBG9/ tabgag "Qin" (T l, vb.) 

/TBSGN/ tab(t)Sgan "tavqan" (T 8) 

/sbnp/ scib(i)n(i)p "sevinip" (BK D 2) 

lbglrl brigkir "beyler" (KT D 7, vb.) 

/brms/ berm(i)E "vermig" (KT D 14) 

lyrl yer "yer" (BK K 10, vb.) 

Orhon yazrtlannda yalntz gu sdzctikte ilk hecedeki uzun lN tinltisii yazrl- 

m$ur: 

lTAmKAi fimka "duvara, duvarlara" (KT GD) 

Irk Bitig'de ve Yenisey yazrtlanndan birinde de qu s

TAIATTEKiN 

lY Agl ydS "yag, taze" (IB 17 , 17 , 53). 

11. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisii Yenisey yazrtlannda 6zel harfi ile g

t. 

tt{^. . "J 

oRHoNTURKQESiGRAMERI Hfp'p*rc 2e 

/tuktl/ ttilcriti"tamamiyle" (KT D 2),vb. 

14. Yuvarlak tinliiden sonraki tinsiiz artdamaksrl /k/ ise /ok/ ya da /ukl ses 

dbegi ruK/ igareti ile g

30 TALATTEKiN 

20. Unlii ile biten stizctikler ek aldrlrnda temel stizctikteki stizsonu /a/ ve 

/iV iinliilerinin gosterildi[i de olur. Ancak bu yazrm i.inlti uzunlufu ile ilgili 

delildir: 

/pAm/ apam"atalanm" (KT D I vb.) 

lpAmzl apam(t)z"atalanmlz" (KT D 19 vb.) 

/SIGTAmq/ xgtam(i)S "aflamtg" (BK D 5, KT D 4) 

/YUGLAmgl yoglam(i)S "yas tutmug" (BK D 5, KT D 4) 

/UNAn4/ unamaa "onaylamaytn!" (T 35), /RKAsInl arkasin "arkaslnl" 

(KQ D 9), vb. 

21. ilk hece drErndaki hecelerin diiz-dar hl ve lil tinliileri genellikle ya- 

zilmaz: 

/DGRG/ adg(t)r(t)g "aygrn" (KT D 36) 

/DRLmLm/ adr ( t ) lmal( t ) m " ay rrlmayahm" (O sap 3 ) 

lBUqszl burls(t)z "eksiksiz, fazlasiyle" (T 48) 

/Ulskrln/ tils(i)k(i)ufln "cilecefini" (KT G I0) 

/tUrgs/ tilrg(i)s "Ttirgiq" (KT K l3), vb. 

Ancak bu dtiz-dar iinliilerin ara-slra yazrldr[r da olur: 

lKlTmzl aht(n)m(t)z (KT K 8), fakat lKTDmzl ak(r)td(t)m(t)z (T 35) 

Siizsonu Unliileri 

22. Biitiin scizsonu iinliileri yaztmda gtisterilir. Bu kural, runik yazrdaki 

tinsi.iz igaretlerinin /a/ ya da lN ile baglayrp ilgili iinsiizle sona eren heceler ya 

da ses dbekleri de$erinde olduklan g

ORHONTURKCESIGRAMERi 31 

/yIrDalYN/ ytrd(t)nt(a) yan"kuzey taraftndan" (T I l) 

/eltUrsU/ el tdr((i) sri "halk, tcire ve ordu(yu)" (Elegest I 7) 

Unsiizlerin Yazrmr 

Qift Unsiiz iEaretleri Sistemi 

24. Eski Ttirk runik alfabesi, yukanda da delinmig olduSumuz gibi, iinsiiz 

igaretleri bakrmrndan gok zengindir. Bu yaztrun gok tinemli bir

32 TALATTEKiN 

On /s/ Harfi 

25. 6n iinltil{i sdzciiklerdeki /s/ iinsiiztinii yazmak iEin kullanrlan

yILpGUTI/ yilpagun (BK D 3l) 

lyILsGl yils(r)s (KT D 26) 

/yISGRU/yrygaru (T l5), vb. 

oRHON TURKCESi GRAMERI 

2. 6n lyl harfi art tinliilii s

TAL-ATTEKiN 

kullamldr[rnda yalnzca art /k/ tinstizii deferindedir: 

/KUUqtR/ ko ntur - (genellikle) 

/KUUTV ko(t)tt (BK G 12) 

/KUBRT/ kubrat- (KT G 10, vb.) 

/KUUL/ kzl (genellikle) 

/KUUTM/ kut(u)m (KT D 29,vb.) 

/KUULKKNI kulkak(t)n "kulak ile" (BK K 1l) 

/BYRKUU/ bay(t)rku (KT D 34) 

/KUURKUURIkorkur (T 39), vb. 

fin, tUl Hece iEareti 

28.llJk, kU/ hece igaretinin seslik delerleri gunlardr: l. /

kUUrg/ kr)r(ii)g (T T 29,33) 

/KiU/ kii"in, gdhret" (KQ B 12) 

/kUUms/ kiim(ii)s G 48) 

/kUUn/ kiin (KT D 4) 

lkullntzl kiint(ii)z (T 52) 

/kUUq/ kiis (KT D t2) 

ORHON TURKCES| GRAMERi 

4. $u scizctklerin yaammda ard arda kullamlan /Ulq kU/ hece igaretinden 

birincisi /k/ ikincisi de /d,k/ de[erindedir: 

/ultrkuuk/ dttik-dk(T l6) 

fftrtgltUUl tit( ii)rtcisik-itk (T 2 I ) 

AK, Kr/ Hece iqareti 

29. lrK, Kr/ hece igaretinin seslik delerleri gunlardrr: 1. /rk/ ses tibefi, 2. 

/kr/ ses obe[i, 3. sciz bagrndave ltli.inliistinden

KTISLTA/ hsilta (BK D 37) 

/[IgN/ hEm (BK G 2) 

l5j,lzl h.z(T48, vb.) 

l&IzLl klz(r)l(T 52), vb. 

TALATTEKIN 

lig, gil Hece igareti 

30. Yazrtlarda gok seyrek olarak kullanrlan hece igaretlerinden biri de /ig, 

gil hece igaretidir. Bu igaret ligl ve /gi/ ses tibekleri ile /i/ tinliistnden onceki 

srizbaEr /g/ iinsiiztinii yazmak igin kullamlmrqtrr. 

l. /igl ses

ORHON TURKCESi GRAMERj 

2. lAgl hece igareti Hemgik-Qrrgak yazrtrnda /iiy' ses

TAIATTEKIN 

/ULURUUpNI olorupan "oturup" (IB 4) 

/UtjUUp/ orlup "solarak" (IB 17) 

/TURUUpNI turupan "kalarak" (IB 56) 

/TUTUUpNI tutupan "tutup" (IB 16) 

/URUUpN/ urupan "vurup" (lB 40) 

ldhmtHece igareti 

36. Bu hece igareti yalruz Tuva I yaztrnda iki kez kullanlmrEnc 

/ndiimm/ tir rirddm(i)m "erlik erdemim" (Tuva I 3) 

/l dlfuim hddml,yani cirdrim yerine (Tuva I 4) 

/krg/ Hece igareti 

37. Bu igaret de yalmz Tuva I yazrtrnda iki kez kullamlmrgtrr: 

/TUktSm/ tohEQ)m "savagrm" (Tuva I 3) 

/RKktE/ arhs; lL\gl, yani alktS "{ivgii" yerine (Tuva I 4) 

Qift Unsiiz iqaretleri 

tLTt Qifa tinsiiz igareti 

38. /LT/ gift iinsi.iz igareti art tinliilii scizctiklerde stlzbagr /altl ses

ORHONTURKqESiGRAMERI 3e 

IKI II kilfi"ktldt" (BK D 7,14), fakat /KILTV (BK D 7) 

/Yr3[.!gI/ yar1ft)Itaq "yantlacak" (KT G I l) 

lY4Wllya1(t)ltt"yanidr" (KT D 20) 

NIj{_-N yolta"yolda" (T 16), fakat /YULTA/ (KT K 9), vb. 

3. lpl gift tinstiz igareti yalntzca bir kez

40 TALATTEKIN 

/ng/ Qift tinsiiz iqareti 

40. Bu igaret /ang/, /iing/ ses

ORHON TURKEESI GRAMERI 4l 

4. fll, ltJ = t(t): 

llTIl (t)n "gonderdi" (KT D 7, vb.), llTml (t)tQn (BK D 40), llTmzl 

{t)t(t)m(t)z (KT D 40) 

lKlTmzl aktt(n)m(t)z (KT K 8) 

/KUUTy ko(t)tr (BK G 12) 

/KUUBRTm/ kubra(n)m (BK K 7) 

/ULRTV ol(o)rt(t)r (Kq D 12) 

/YGTUKDA/ yag(t)tokda (KQ B 5, D 6) 

/YUGLTI/ yoglat(t)r (Kq D 12) 

lYUglN yunt(t)a(1824) 

ATURTA/ yurt(t)a (IB l3) 

lstml eSftt)t(i)m(T24) 

lIgtll ig(it)ti (KT D 16),llgtml is1t)t(i)m (KT D 29) 

bdztml brid(i)zrit(ti)n (KT G I l) 

/yUgtUrmg/ yiigd.(t)tiirm(t)E (KQ B 2) 

5. lDl, /d/ = d(d): 

sq*w' 

Af RTdm/ ya ratQ )d( & )m (BK K I 4), fakat /YRTTDm/ ya rat( ltd( t)m (MQ 

D 8,9, l0) 

/bltldm/ biti(d)d(i)m (KT G 13, BK K l5), fakat /bltltdmt bititd(i)m (T 

s8) 

6. M,lU =l(l): 

IYULGI Yol(lu)g (KT G 13, vb.), fakat /YULLG/ YoII(u)g (KT GB) 

lgl.Jlgl sr)l(lii)s (KT D 4, BK D 5) 

Aldgk/ ilOdd'k (BK D 7), fakat/Iilduk/ ittddnk(KT D 6), vb. 

7. /N/, /n/ = n(n): 

/K9N4/ l

TATATTEKiN 

/KUULLG/ kum(u)s (KT D 21, BK D l8), lv**,N Tciz(i)kkri (Kq D 4), vb. 

gibi. 

Noktaloma 

42. Runik harfli metinlerde, cizellikle Orhon ve Yenisey yazrtlannda 

scizctikleri ya da soz dbeklerini ayrrmak igin kullamlan tek noktalama igareti 

tist tiste konulmug iki noktadrr. Bazt Yenisey yazrtlannda,

SES BiLGiSi 

Unliiler 

43. Orhon Ttirkgesinde gu iinltiler vardrr: lal, ldl, lel, lil,lil, lol,lol, lul ve lul. 

Bu tinliiler, kapah /e/ iinli.isii drgmda, iig boyutlu bir sistem iginde birbirlerine 

kargrt olurlar: art tinltilere (a, l, o, u) karqr on tinliiler (e, i, 6, ii), algak tinltilere 

(a, 5, o, 6) karqr ytiksek iinltiler (t, i, u, i.i) ve dtiz tinltilere (a, 6, t, i) kargt 

yuvarlak iinliiler (o, ci, u, [i). 

Orhon Ti.irkgesi iinlii sisteminin cinemli bir iizelli$ de bu iinltilerin uzun 

ttirlerinin de bulunmasrdrr. Bagka bir deyigle, Orhon Tiirkgesinde tinlti uzunlufu 

fonemiktir, yani anlam farkr yapar: 

ag- "agmak" '. dg- "aclkmak" ve dg "ag" 

at "at" : at "ad, unvan" 

ak-"akmak, akrn etmek" : ak"ak,beyaz",vb. 

ilk Hece Untiileri 

/a/ iinliisii 

4.Ktsa lal 

ilk hecedekikrsa lali.inliisii yaamda hig gcisterilmez: ag- "agmak" (T 

28), adak "ayak" (KT K 7), adg(r)r "ayglr" (BK K lI), bar- "varmak, 

gitmek" (BK D 35), kab(t)S- "kavugmak, bulugmak, bir araya gelmek" (T 

l2),yau "ova" (KT G 7), vb. 

45.Uzun /a/ 

Orhon Tiirkgesinde ilk hecede uzun bir /a/ tinltistiniin var oldu[u ya- 

zrmdan anlagrhyor. Orhon yazrtlarrnda scizbagr krsa lal iinliisti yazrmda gosterilmedi[i 

halde uzun /a/ iinli.isii seyrek de olsa yazir: 

lAgl ag "ag" (BK D 38) 

lAgl ag- "aclkmak" (KT G 8,8; BK K 6,6) 

lATl at "ad, unvan" (BK D 4l; KT D7,7, B 2, Kq B 1)

TALATTEKIN 

ilk hecedeki uzun laliinliisti igin Yenisey yaatlan ile Irk Bitig'de daha 

gok cirnek vardrr: 

dk*ak, krr" (IB 5, l9) 

ala"ala,alaca" (IB2) 

ara"arastnda" (IB 10, 38, 52,52) 

drt "da! gegidi" (IB 6) 

cs "kakrm" (Uybat III l) 

dtan- "inlenmek, iinli.i olmak" (IB 55) 

dy "ay" (K.-Hovu 3) 

tiz "az" (IB 57) 

az-"yolu yitirmek" (IB 15, 15, l5) 

Unsiizle baglayan sozcfiklerin ilk hecelerindeki uzun /a/ tinliisti de genel 

olarak belirtilmez. Orhon yazrtlannda yalnrzca gu sd,zctikte ilk hecenin uzun 

/a/ tinliisti belirtilmigtir: tdmka "duvara" (KT GD). 

Yenisey yantlan ile Irk Bitig'de bu ttir yazrm igin baEka

ORHON TURKCESI GRAMERi 

47.Uzun ltl 

Orhon Ttirkgesinde ilk hecede uzun bir /r/ tinliistiniin varhfr yaztmdan 

anlagrlmaz. Yantlarda hK, Kr/ hece igaretinin kullamlmasr hig degilse bir grup 

s


rur Onnsa 

50. Krsa /u/ 

ng- "ugmak, vefat etmek" (KT E 16), ud- *kovalamak" (T 41), ul(u)g 

"bliytik" (BK G 9), bul(u)y "krige, bucak" (KT D 2), kul "kul, erkek 

kcile" (KT D 7), uz(u)n"trzak" (T 52), vb. 

51. Uzun /u/ 

Orhon Ttirkgesinde bir uzun /u/ iinltistiniin varh$r buka "bopa" s(izcii[iiniin 

yazrmrndan anlaqrlmaktadrr. Tunyukuk yazrorun 5. satmnda d

ORHONTURKQESi GRAMERi 

Kapah /e/ Unliisii 

54. Orhon yazttlarnda bazr scizciiklerde ilk hecenin algak on iinltisti 

(kapalr lel) ya /iV iinliisii gibi hig igaret edilmez ya da ill harfi ile yaz:/rlr: br- - 

bjr- "vermek", b$ - biS "5" vb. gibi. Bu sdzctiklerin yazrmmdaki tutarsrzhk, 

Thomsen'in daha 1896'da belirtmig oldu$u gibi (IO, ss. l5-16), scizkonusu 

iinliiniin niteligi ile ilgili olmahdrr. Bu iinliiniin daha sonra ele ahnan bazr 

Yenisey yazrtlarnda

TATATTEKiN 

y(e)r"yer" (BK K 10) -yir(KT K 4, IB 16 vb.), vb. 

56. Uzun kapah /e/ 

b(e)r- "vermek" (KT D 12) - Dir- (KT D 8) 

b(e)s "5" (T 49) ' D,S KT D 18, K 4) - Yenisey bep 

(e)ki"2" (T 18 vb.) * ik(d)Sii "iki, iki bltik" (KT K 3) - Yenisey e&i 

(e)l"halk, boylar, devlet" (KT D 4) - il (BK D 5) - Yenisey e/ 

(e)t- "yapmak, diizenlemek" (KT D I l) - it'(genel olarak) - Yenisey elk(e)rii 

"geri" (Kq D 4. O saf 3) - kirii "geriye, batrya" (KT D 2) 

k(e)srd "sonra" (O

ORHONTURKQESi GRAMERI 

/ii/ Untiisii 

59. Krsa /ii/ 

bdkci "gijglij, cesur, yi[it" (KQ D 5), bdk- "doymak" (Uyuk-Turan l, 

vb.), ag "anne" (KT D 25), tiiril- "ttiremek, yaraulrnak" (KT K 9), vb. 

60. Uzun /

TAI^ATTEKiN 

ilk hece drgrndaki hecelerin iinltileri damak ya da arthk-dnliik uyumu 

kurallanna gcire bulunur. Damak ya da arthk-tinliik uyumu gciyle tanrmlanabilir: 

Bir sdzctikte ya yalnrz art iinltiler ya da yalnrz

ORHON TURKQESi GRAMERI 

Damak Uyumuna Girmeyen Ekler 

65. Asrl Orhon yantlannda damak ya da arthk

52 TALATTEKiN 

Buna gcire, belirli nesne eki almamrg iyelik ekini de her yerde -i ve -sd 

bigiminde okumak gerekir kansmdayrm: 

att-si (KT G 13, GD; BK GB), aygugr-si (T 10, 21,29), yagr-si (KT D 

12;BK D I l), bod(u)n-i (KT D 3), gab(t)E-i (T 7), kagan-, (KT D l9), vb. 

Moyun Qor yazrtrnda scizkonusu iyelik ekinin iinlii uyumuna girdifi anla- 

grlryor; gtinkti art tinliilti scizctiklerde buna eklenen belirli nesne eki l+nl genellikle 

art /N/ harfi ile, ekin /+si/ bigimindeki /s/ iinstizii de art /S/ harfi ile 

ileyazlrrugtr: 

yilh-sm banm-tn hz-m kod(u)z-rn (MQ D 3). 

Belirli Nesne Durumu Eki {+in} 

67. Tekil l. ve2. kigi iyelik ekli sdzciiklere eklenen belirli nesne durumu 

eki /+In/ de bazr yazfilarda (Orhon yazrtlan, Suci yazrtr ve Irk Bitig'de) 

genellikle dn /n/ harfi ile yazrlmrqtrr: 

sab(t)m-(i)n "scizlerimi" (KT G 2) - sab(t)m-(r)n (KT G 1) 

gftQ)m-(i)n "gitimi" (Mq G 2) 

oglft)m-(i)n "o$lumu" (Suci 6) 

hz(t)m-(i)n "klzrml" (Suci 7) 

at(t)m-(i)n "torunumu" (Suci 8) 

kurugsak( t)m-in "kursa[rmr" (lB 8) 

tapladok(u)m-ln "sevdilimi" (IB 4) 

kanft)p-Q)n "hanrru" (T 3) 

Uygur yazftlanile lrk Bitig'de bu ekin artrk iinlil uyumuna girmek i.izere 

oldupunu gcisteren cirnekler vardr: 

bod(u)n(u)m-(r)n (MQ K 5) 

at(t)m-(t)n "unvanlml" (Tar. D 4) 

sub(u)m-(t)n (Tar. B 4) 

bagft)m-m (IB 8), vb. (bk. ilerleyici Benzegme) 

Gegmiq Zaman Srfat-Fiil Eki {-mlg} 

68. Gegmig zaman srfat-fiili eki {-mlg} de bence Orhon Ttirkgesinde 

arthk-dnltk uyumuna girmeyen eklerdendir; g{inkti bu ekin sonundaki /g/ 

iinstizti art iinltilti sdzctiklerde de, e$er /g/ harfi ile yazrlmamrE ise, genellikle

ORHON TURKQESi CRAMER| 

54 TATATTEKN 

Dudak Uyumn 

69. Dudak ya da diizliik-yuvarlakhk uyumu g

oRHON TURKqESi GRAMERi 

kinl(i)S "misk kokulu" (BK K l1) 

tonlug "donlu" (lB 22,42) 

busuSlug "kederli" (IB 52) 

kutlug "mutlu, talihli" (IB 56) 

murllug "dertli" (lB 22) 

kiiglilg "giiglti" (IB 3,20, 60), vb. 

73. {+lXK} eki: 

tizliik-i "binek atr" (KQ B 4, D 3) 

iizliik-in "binek atrnr" (KQ D 3) 

top(u)lguluk "delmek igin" (T 13) 

ilzg(ii)lilk "krrmak igin" (T 14), vb. 

74. l. ve 2. kigi tekil ve go[ul kesin gegmig zarnan ekleri: 

al-t(t)m "fethettim" (BK D 27), biti-d(i)m "yazdrm" (KT GD), buzd(u)m 

"bozguna u$rattrm" (BK D 24), kriliir+(ii)m "getirdim" (KT G 1l), 

bar-d(t)g "gittin" (BK D 20), bir-t(i)m(i)z "verdik" (KT D 20), buzd(u)m(u)z 

"bozguna u[rattrk" (KT D 3l), silry(il)S-d(il)m(ii)z "savagtrk" 

(BK D 28), ig(i)k-d(i)ry "baprmh oldun" (T 3), kigiir-t(il)g "soktun" (KT D 

23), bar-d(t)l?)z"gittiniz" (KT GD), vb. 

75. Yer ve ycin zarflan eki {+DXn}: 

kur(t)-d(t)n "batlda" (KT B l), ytr-d(t)n-ta yan "kuzeyden, kuzey 

tarafindan" (T 1l), b(i)r-d(i)n-yrin "gtineyden, gtiney tarafindan " (T 1l), 

riU-d(ii)n-yrin "doSudan, dolu tarafindan" (T I l), vb. 

Dudak Uyumuna Girmeyen Ekler 

76. Orhon Ttirkgesinde dudak ya da diizltik-yuvarlakhk uyumuna 

girmeyen ekler gunlardrr: Olumsuz srfat eki [+slz], addan eylem ttireten 

{+sIrA-} eki, gelecek zaman-gereklilik eki {-sIK}, ba$ama eki {+lI}, belirli 

nesne eki {+nI}, pekigtirmeli buyurma eki {+GIl}, kesin gegmig zaman 3. 

kiEi eki {-DI}, aitlik eki [+GI], zarf el,t {+TI}, gegmig zaman srfarfiil eki {mIg). 

77. Olumsuz srfat eki {+slz}: 

Yaamdan anlagrldr$rna grire {+slz} eki ve onun genigletilmig bigimi olan 

55

TALATTEKiN 

{+slzln} eki Orhon Ttirkgesinde dudak uyumuna girmez: 

lBUrjslzl burlnz "pek gok, bol bol" (Agura 7) 

lBU$szl buus(t)z "pek gok, bol bol" (T 48) 

lYULsznl yolsA)z(t)n "yolsuz olarak" (T 35) 

Ancak, bazr Yenisey yazftlarr ile Irk Bitig'de bu ekin dudak uyumuna 

girdi[ini gtisteren tjmekler vardr: 

burlusuz"dertsiz, srkrnfisz" (Bank II 3, Barrk 6IlI2) 

otsuz "otslJz" (IB 45) 

subsuz "susuz" (IB 45), vb. 

78. Addan eylem ttireten {+sIrA-} eki: 

ur(u)gsQ)rat- "ddlsiiz brrakmak" (KT D l0) vb.; krg. Uyg. kutsra-, 

kiig s ird-, d g s irti- vb. 

79. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiil eki {-slk}: 

/ULRsKm/ ol(o)rs(t)k(t)rn "oturasrm" (T 22) 

/TUSK/ tos(t)k "doyma, doyacak olma" (KT G 8, BK K 6) 

/TUGsKDA I tugs(r)Ma "(giin) do[ar tarafinda" (KT D 4) vb. 

lUtstgl ttls(i)Ki)u "mutlak rileceksin" (BK K 5), vb. 

80. Ballama eki {+lI}: 

tiln+li kiln+li "gece ve giindiiz" (KT GD) 

adrg+h touuz+lt "(bir) ayr ile (bir) domuz" (IB 6) 

81. Belirli nesne eki {+nI}: 

/KUUnI/ ku+m "(General) Ku'yu" CI9), vb. 

82. Pekiqtirmeli buyurma eki {-GIl}: 

urg(t)l "mutlak koy!" (T 34) 

83. 3. kiEi kesin gegmi$ zaman eki {-DI}: 

ugdt "ugtu" (KT KD), dlti *oldij" (KT D 33), vb. 

84. Aitlik sfatlan eki {+GI}: 

gdlgi "bozktdaki" (T 23) 

bod(u)nh "(diigman) halkmrnki" (Tar. B 5)

85.Zart eki {+DI}: 

ddgiiti "iyice" (KT G 2) 


86. Gegmig zaman srfat-fiil eki {-mlg}: 

boSgurm(i)S "e!itmi$" (KT D l3), bolm(i)E "olmug" (KT D 21)' 

siiA&);m(i)p "savagmrg" (KT D 40), ol(o)rm(i)E "tahtta oturmug" (MQ K 

4), tutm(i)E (MQ D l2), sokusmig "rastlamtg" (lB 2), to1miE "donmug" (IB 

57), vb. 

tinlii NiibetleEmeleri 

87. Orhon Ttirkgesinde pek az sozciikte a - t ve a - i tinlti n

TAIATTEKiN 

ylg "ormanh da[" (KT G 6, vb.) -y$ Cf Z), vb.), yry-garu (T l5) 

yiE-da (KT G 4,D 35;BKD27) - yS4a CI 31, 32) 

yiS-ka (KT D I l, BK D 37\

ORHON TURKQESi GRAMERi 

tinlii Benzegmeleri 

iterleyici Benzegme 

Yakrn Benzegme 

91. Orhon Tiirkgesinde hem yakrn hem de uzak iinlti benzegmeleri igin 

drnekler vardr. 

l. Orhon yazrtlarrnda 3. kigi iyelik eki /+(s)i/ art tinli.ilii sdzciiklerde tinlii 

uyumuna girme epilimi gtrsterir: 

agr{m "servetini" (KT GB) < *agry-in 

barft)mm "mallnt mtilkiinti" (KT GB)

\.., 

TAI-ATTEKIN 

2. Aynilerleyici benzegme tekil l. kigi iyelik eki almrg s

J.lt-ol > lu-ol: 

0RHON TURKqESi GRAMERi 

silAdk(il)S "kemiklerin" (BK D 20, vb.) < sirldkiiry (KT G 24) 

4.lu-al > l;j-a/: 

biinttigi "bunun gibisi, bdylesi" (T 57) < *buntdgi < *buru trig-i 

Unlii Diigmesi 

igseste Unlii Diigmesi 

94.Vurgusuz orta hecelerin dar ve zayrf iinltileri

\.., 

'ilr 

TAL-ATTEKiN 

95. Aynr i.inlii diiEmesi gu stizciiklerde lu ve /r/ tinliimstilerinden sonra 

meydana gelmi$ olmahdn 

ilt- "gotirmek, sevk etmek" (BK D t9, vb.) - elt- (KT D 23, vb.) < *elit' 

(krg. Uyg. elt-, elit-,MK ekit-,Trk. ilet-, Az. iildt- ay.; kr$. bir de Mo' i/e- 

"gcindermek") 

kork- "korkmak" (T 39, vb.)


2. igseste lr1gl, lqsl ve lgrltinstiz giftleri arasmda: 

bdrligil "ebedi, sonsuz" (O Ek 2) - brirlgil (genellikle) 

burlusuz "dertsiz" (Bank II 3, Bank III 2) - burls(t)z "bol bol, 

sililntrsrzca" (T 48), burlaz ay. (Agura 7) 

igirdki "has, saraya mensup" (Miran 4, vb.) - igrriki (genellikle) 

3. Taryat (Terhin) yazfirnda da igseste iinlii ttiremesi drnekleri vardrr. 

Orneklerde gdriileceli tizere tinlii llgl velll? tinsiiz giftleri arasmda tilrer: 

b(i)ligd "akrlh" (Tar. K 6,6) - bilgti (genellikle) 

(iligriril "ileriye do!ru, doluya do!ru" (Tar.B 5) - ilgriril (genellikle) 

yil*n "yl/rnda" (Tar. D 9; G l, 2, 3, 5; B 2) - yilka (Tar. B l, l, G 4, D 5) 

Bu oldukga $a$ilhcr ve beklenmedik

64 TAIATTEK|N 

tinsiizler 

101. Orhon Tiirkgesinde $u iinsiiz fonemler vardr: /p, b, t, d, k, g, g, s, z, q, 

In, [, D, fr, l, r, y/. 

Bu iinstiz fonemler bo[umlanma yerlerine gcirc giiyle srnrflandrnlabilir: 1. 

dudak tinstizleri: /p, b, m/; 2. dig ve digeti tinsiizleri: /t, d, g, s, z, g, n, l, r/; 3. 

dndamak i.instizleri: I fi , y I ; 4. artdamak iinstizleri: R, g, 4l . 

/d,9,0, ft, r, zl drgrndaki ttim iinsiizler sdz bagrnda bulunur; /1, p, g/ 

tinstizleri yalnz almfi s

ORHON TURKQES| GRAMERI 

/m/ Unsiizti 

104. Qiftdudak-geniz tinsiizii lmlher durumda bulunur. 

1. /m/ tinsiizii s

66 TAI-ATTEKIN 

, ,3- 

/9./ unsuzu 

107. Otiimsiiz digeti kau+F /{ her durumda bulunur. 

l. Sdz bagrnda: gtkan "kuz*n", gab(t)E "yaver", grir(i)g "otdu", gtgafi 

"yoksul", gorak"susvz ve gorak ye(, g?il "bozklr, ova, 961", vb. 

2. Sdz iginde: egi "amc{, iigii "edag atalar", igik- "ba$rmh olmak", 

kigri "akgamleyin", uguz"kolay", tglti)n *igin", iggrir- "balrmh ktlmak", 

yoggt"ya.s tutucu, ailaYrcr", vb. 

3. Stiz sonunda: ag- 'qmak", dg- *acrkrnak", t84g "apag", kilg "gig, 

kuvvet", iig(ii)ng'iigiincfr olarak", 6t(ii)ng *rica", yurg "kaytn birader", 

vb. 

/d Unsfizii 

1lI& Otiim-stiz diE srzrcrsr /V her durumda bulunur. 

l. 56z bagrnda: sab"s6z", saktn- "dtigiinmek", siibin- "sevinmek", 

sd*iz'8", vb. 

2. Stiz iginde: dgstk "actkacak olma", aEstz "yiyeceksiz", asra 

"aga[lda", elsirti- "devletsiz kalmak", ktsil "dar da! gegidi", ftlsgc "ktsa", 

tlsrd "sonra", vb, 

3. Soz sonunda: bas- "baskrn yapmak", yablus"yalntz",bars"leopzt'', 

vb. 

/2./ Unsiizii 

l(D. Ottimlti dig srzrcrsr lzl sdz iginde ve sonunda bulunur. 

l. Sdz iginde: azu "veya, ya da" , ktztl, iizti "yukanda", azktfia "gok az, 

aztcrk", knzgan- "kazanmak", tizlig "gtiglii, kuvvetli" (harf. "dizli"), vb. 

2. Siiz sonunda: dz- "yoldan sapmak, aynlmak", buz- "bozmak, bozguna 

uffatmak", otul"30", iigiiz"rmak", yabt| "kdtti", yutuz"kadtn", vb. 

/q/ tinstizii 

110. fuimsiiz Ondamak slzrcrsr /g/ 6z sdzci.iklerde yalntz sd,z iginde ve 

sonunda bulunur. Alnu s

oRHONTURKCESI GRAMERi 

"yiyeceksiz" , kamEat- "sarsrlmak, sendelemeF', yitnEak "yumuqak", vb. 

3. S

TALATTEKIN 

2. Soz sonunda: adgt "aygf' , bar "var'', bar- "varmak, gitmek", ber- 

"vermek", bor "fttrna, kasrga", yurg "kaytn birader", bark, ktrk, kork-, 6rt 

"ateq, alev", yurt "terkedilmig kamp yeri", yiigiirt- "akttmak", bars 

"leopar", vb. 

Ondamak Onsfizleri 

/y/ Unsiizii 

114. Ondamaksrl /y/ iinsiizii her durumda bulunur. 

l. Sciz bagrnda: yabtz"kotti", yer, yil, yol, yuh- "yalma etmek", vb. 

2. Sdz iginde: keyik "vahSi btiyiikbag hayvan", ktytn "ceza", tciycirl 

"sincap", yaytn "yaztn", e!t- "sormak", yuyka "ince", vb. 

3. Stiz iginde /r/den sonra: biryri "giineyde", ytrya "kuzeyde", kurya 

"geride, batrda" < *kurrya 

4. Sdz sonunda: ay, ay- "sdylemek", bay "zengin", kunguy "prenses" 

(< Qin.), kotay "ipek" (< Qin.), taloy "deniz" (< Qin.), /cy "biiytik" (< 

Qin.), yay "yaz",vb. 

/ff/ Unsiizti 

115. Ondamak genizsili lfll yalnrzs

ORHONTURKqESi GRAMERi 

2. Sdz iginde, iinliiler arasrnda: saktn- "dtiqtinmek", buka "bopa", tokt- 

"dcivmek", vb.; cikri "abla", eki "2", 6kiin- "pigman olmak", tdkilt- 

"dcikmek, akltmak", iikiis "pek gok", vb. 

3. Siiz iginde, tinstiz yarunda: armakg "aldaflct, hilekar", kulknk "kulak", 

yilkt"atsiirtisii", yuyka "ince", azkfi.a"azrctk",vb.;rirkli "olan; iken",ilki 

"birincisi", drklig "gtiglii", krirgriksiz "bol bol", vb. 

4. Sdz sonunda: adak"ayak", trak,buyruk "kumandan", baltk "gehir", 

vb.; btidiik "btiyiik", biSiik "akraba" , kdk "mavi", tiirilk "Tirk" , vb. 

5. Sdz sonunda, lll ve hlden sonra: bark,ktrk,kork-,vb.; rirk "grjg, 

kuwet", iirk-, ilk, tilrk, vb. 

/g/ Fonemi 

ll7. lglfoneminin biri art dbiirii de tin olmak tizere iki tiirii vardr: dtiimlti 

artdamak srzrcrsr // ve onun cin karqrtr /g/. Birincisi art tinliilt sdzciiklerde, 

ikincisi de 6n iinltilii sdzciiklerde bulunur. 

l. /g/ fonemi soru edafl gulgii drynda sciz bagrnda bulunmaz: bar'gu"var 

mr?", bdgldr-gri "beyler mi?". 

2. Soz iginde, iinliilerarasr durumda ve i.insiiz yantnda: agfi- "kagrtmaK', 

tgag "apag", ugu{ "boy, kabile", vb.; cigir- "gevirmek, kugatmak", igid- 

"beslemek", kigiir- "sokmak", iigilz "tmak", vb.; agn- "hastalanmak", 

kangdt "slklca", oglan "o!ullar", adgtr "ayg1r", klsga "krsa", rggtn- 

"elden grkarmak", tabrygan "tavgan", vbJ' yegdi "daha iy|", yiig(g)tirii 

"ytikse!e", tdgrd "gepeE:evre", bilgd "akilt", tidgii "iyi", ilgciri) "ileriye, 

dofru, cinde", vb. 

3. Stiz sonunda: antag "dyle", afrlg "ktitti", ta8 "da|", tttS' 

"do$mak", ulug "ulu", yog "cenaze tiireni", vb; btig "bey", bitig "yazt", 

gririg "ordu", i)g "anne" , dliig "6lii", tirig "diri, canh", vb. 

' t\tUnsiizii 

118. Damak genizsili l4l soz iginde ve sonunda bulunur. 

1. Stiz iginde: a7aru "ona do$ru", ballartt "bana do$ru", burlad- 

"bunalmak", iirtitlil "pek, pek gok", sitlil "krz kardeg", silrydk "kemik", 

siirliiE- "savagmak" , vb.; ti1diin "do[u, do[uda", tci1ri "g6k; tanrf', ttrlla- 

"dinlemek", vb. 

2. Sdz sonunda: ii/1 "en", btrl "1000", burl "stktntl', dert", karl "baba",

TAT.ATTEKiN 

ilriir1 "beyaz", tery "tan", tiiyiiA "sincap", yb. 

Unsiiz DefiEmeleri 

GenizsilleEme 

119. Sdz bagrndaki /b/ tinstizti, sdz iginde kendisini izleyen genizsil bir 

iinsiiztin etkisi ile genizsillegerek lmlye de$igir: 

miin"ben" (KT, BK,IB) - btin (T, Kq, MQ, Taryat ve Yenisey yazfilan) 

marya "bana" (KT, BK) - barla (T 3l), baryaru "bana doSru" (T 34) 

mdn(i)g "benim" (KT, BK) - brin(i)A $ 2l) 

miirli "seving, mutluluk" (IB 52), md7iki- "sevinmek, mutlu olmak" (IB 

l, vb.), mdgilig "sevingli, mutlu" (IB 5,62) * btiAi "mutluluk" (Kq B 3) 

muryIug "dertli" (IB 5, 62) - buA "dert" (KT G 3, vb.), burls(t)z 

"dertsiz" (BK K 14, vb.), burlad- "bunalmak" (T 26) 

mtfukii "ebedi" (Kara-Ytis 5) - btiAgi,i (KT G 8, 12; BK K 6), brirykii 

(Kara Ytis l), briryigii (O Ek 2) 

min- "binmek" (IB 167 - bin- (KT D 33, vb.; KQ D 3 vb.), b(i)nt(ii)r- 

(r 2s) 

mir1"1000" (IB 32,32) - biA (BK G l,T l4), bry (T 16, 18) 

Yiiklem ballayrcrsr olarak kullanrldrfrnda bcin zamiri genellikle mcin 

bigimindedir: brin anga ter mcin"Ben gciyle diyorum" (T 37, vb.), vb. fakat 

krg. konar krigcir bcin "konar g6gerim" (Tar. B 4), vb. 

Srzrcrlagma 

ry - g Niibetleqmesi 

120. Geniz iinsiizii lql sdz iginde ve sciz sonunda srk srk sltz.ct lgl ile 

ntibetlegir. Bu ses defigmesi tekil ve goful 2. kigi iyelik ekleri ile kigi 

eklerinde gtiriiliir: 

bardryu"gittiniz" (KT GD) - bardryq (O 12) 

dlsikig "6leceksin" (KT G 7; BK K 5) - tilsikiry (KT G 6, BK K 5) 

sifurikilg "kemiklerin" (BK D 20) - sigiikiig (KT D 24) 

tiirdg-in "tdrelerini" (BK D 19) - tArA4-in (KT D 24) 

alhnng "mahvoldun" (KT G 9, BK K 7) < *alhntul

ORHONTURK9ESIGRAMERi 7t 

arrltrg"azaldtn, tiikendin" (KT G 9)

.i 

t 

;ili 

72 TALATTEKiN 

epar "Avar'lar" (KT D 4) < Grek. aBar 

pur(u)m "Roma, Bizans" (KT D 4) < Part. Frutn, From (krg. Qin. Fu- 

Iin ay.) 

rybara "yiiksek bir unvan" (KQ D 10, vb.) < Sansk. lsvara "lord, 

prens" 

iterleyici BenzeEme 

Yakln BenzeEme 

125. ilerleyici yakrn benzegme drnekleri gunlardr: lgsl > lggl, lkgl > ltJr.l, 

Itdl > lttl, lgll > lgdl, h*l > lmgl, l*l > lngl. 

l.lgsl> lggl: 

admg(g)rg "ola$antistti, benzersiz" (KT G 12; BK 14,14) < *adtngstg 

2. lkg > /kk/: 

birtdk(k)cirii "(hizmet) verdifi konusunda" (BK D 9) < birtdkgdril (KT 

D l0) 

yok(k)aru "yukan" (T 25) < *yokgaru (krg. Qag. yoqqari ay.) 

3. ltdl > lttl: 

agfi|)tm "kagtrttlm, stirdiim" (BK D 3l)

ORHON TURKEFSi GRAMERi 

5.lmkl> lmgl Verme-bulunma durumu ekindeki artdamaksrl /k/ iinstizti 

bazr Yenisey yazrtlannda lmlden sonra dttimltilegme e[ilimi gtisterir: 

kunguyumgd "prensesimden" (Barrk lI 4), kunguyumga-ka (t) 

"prensesime" (Bank III 4) 

uyamga "akrabalanmdan" (Qaa-Hdl III 3) 

agrmga "a[lma" (Hem.-Qrr. 9) 

arttmga "ardlma" (Hem.-Qrr. I0), vb.; fakatyastmka "yagrmda" (BK D 

15), atagtmka "babacrlrma" (Uybat III 14), oglumka "oflullanma" (Bank 

III4), vb. 

6.lnU > lngl: 

kagangr "hakanrnki" (Tar. B 5) llgl: 

gdlgi "bozkrrdaki" (T 23) < *gdlki; fakat tabgaggr (KT D 7) ve 

[tab]gagg "Qindeki" (BK D 7) 

Uzak Benzegme 

126. lb-nl>/b-m/: 

boymul"beyaz boyunlu" (do[an)" (IB 64) lb-bl: 

balbal "cildiiriilen diiqman heykeli" (KT D 25, vb.) < *barbal < *barmal 

< Mo. barimal "heykel" 

Gerileyici Benzegme 

Yaktn Benzegme 

128. Gerileyici yakrn benzegme lttl, ltdl > ldN, 

lgV > lt lttl: 

eSi(t)tim "igittim" (T 24) < *eEidtim; fakat eSidti (IB 54, 60) 

t(t)tt"g6nderdf'(KT G 12, BK K l4), (t)fi"bnaktrlar" (KT D 7, BK D 

7)

\, ' 

TAIATTEKiN 

(t)tm "gcinderdim" (BK D40, MQ D ll) < *-rdttm 

(t)ttmtz "gonderdiK'(KT D 40\ lltkl.

ORHON TURKqESi GRAMERi 

l3l.llgl> llV: 

kulkak "kulak" (BK G Iz,K 1l) < *kulgak; krg. Trk., vb. kulak ay. 

l32.lrgl> lrU: 

cirkli"olan; iken" (KT K l, T 13, MQ D l, 5, vb.)

I 

, irl 

TAI-ATTEKIN 

kdrti "gordi" (KT D 19) < *krirdi 

kritilrti "kaldrrdr, yiikseltti" (BK D IO)

ORHON TURKEESi CRAMERi 

balbar "

TALATTEKIN 

yilpagut "alpler, yi$itler" (BK D 3l) < *ilpagut < *alpagut - alpagu 

(KT K 7) 

yiiriiry "beyaz" (Toyok 5, vb.) - ilriir1@egre b l) 

yiln- "gtkmak, belirmek" (foyok 22) - iin- (IB 75, vb.) q *iln- 

Siiz iginde /y/ Ttremesi 

144. Eklenmede yan yana gelen iki iinlii arasrndaki boEluk /y/ ttiremesi ile 

giderilir. Bu lyltiiremesi eski verme-bulunma durumu eki {+A}nrn *bir(i), 

*kun ve *ytr(t) sdzctiklerine eklenmesinde g

oRHONTURKQESiGRAMERi 79 

zaytfti ve birgok durumda diigtiyordu: adril-

BieiM nir.cisi vn ir,cir,i s6znizilri 

Siiz Yaprmr 

Ekleme ile Siiz Yaprmr 

148. Orhon Ttirkgesinde iki ttirlti g

oRHON TURKCESI GRAMERI 

atag+fin "babacrfrm" (O 12, Ek yazrt 3; Uybat III I l) < ate"baba" 

igig+im "a[abeycilim" (Uyuk-Turan 6, Uybat III 6, vb.) < egi, igi 

"a!abey" 

btigig+im "beycifim" (Abakan 7) 

tiiretir: 

karlry+tm "babacrlrm" (Abakan 14) 

153. {+gI}. Meslek mensubu ya da bir igi siirekli yapan anlammda adlar 

brid(i)zgi "ressam, heykeltrag" (KT G I l, vb.) < bddiz "resim, heykel" 

cibgi "eg, zevce" (Bay Bulun I 2, vb.) < cib "ev" 

stgttgr "yas tutucu, allayrcr" (KT K I l, vb.) < stgrt "yas, matem" 

tamgafl "mtihtirdar" (KT K 13) < *tamge "damga, mtihi.ir" 

yagryt "savaggr, sava$l ydneten" (T 50, vb.)

TALATTEKIN 

yudmta "kuzeyden" sdzciiftindeki ytrdtn (T Il)


biryriki "glineydeki" (T 17) < biryti "gtineyde" (KT G 6) 

ytryah "kuzeydeki" (T l7)

TALATTEKiN 

168. {+lXk}: 

briglik "bey olmaya layrk, bey olacak olan" (KT D 7, vb.) 

eEilik "hanrm olmaya layrk, hanrm olacak olan" (KT D 7, vb.) < *oti 

"hanlm, soylu kadrn" (krS. Uyg. ili, llD ay., MK iSikir ay.) 

dflilk"gahsi, kigiye ait" (KQ E 3, vb.) 

adgtrhk"aygr olacak, aygrr olabilecek" (IB 5) 

bugraltk "bu$ra olacak, bu[ra olabilecek" flB 5) 

169. {+mAk}: 

' '. kdki)zmrik"g6$iis zrht" (Miran C 6) < *kdkiiz 

); 

170. {+mAn}: Kiigtiltme srfatlan ttiretir (?): 

ataman "ytiksek, bag (unvan)": ataman tarkan (BK G 14) < ata 

"baba"; ktg. baga tarkan 

60) 

l7l.l+un/. Topluluk eki (?). Yalnrz gu sdzciikte: 

bodun "boylar, kabileler, halk" (KT D 14, vb.) < bod "boy, kabile" (T 

172. {+(X)ng}. Srra sayrlan eki: 

tdrtiinQ "dtirdi.incii" (KT K 7, vb.) < *tdrt "4" 

bising "beginci" (KT K 7, vb.) < *bZ{ "5"; bk. Srra Sayllarr. 

173.{+rA}. Yer zarflan ttiretir: 

asra "aga$tda" (KT D l, vb.) < *cs "aga[r, alt, alt krsrm"; krg. MK asrln 

"aga[r, agalrda" 

igrci "igeide" (KT D 26, vb.) < ig 

taEra "dtgartya, drganda" (KT D 26, vb.) < /cE "drq"; bk. Yer Zarflart. 

174. {+slg}. Benzerlik sfatlan tiiretir: 

ytlstg "refah iginde, mi.ireffeh, zengin, mutlu" (KT D 26) < *yalng < 

*yal; krg. yaltg "mutlu, gtiler yiizlii" (IB 2) < *yal-tg, Y ak. salt ay . < *yahg; 

krg. bir de Mo. yali"6nemli. iinlti", yali- "iyi olmak, kaliteli olmak". 

175. {+slz}, {+sUz} Yokluk srfatlan riireten ek: 

assu"yiyeceksiz, yemeksiz" (KT D 26) < c-g "yiyecek, yemek,' 

tons(t)z "giyeceksiz, fakir" (KT D 26, BK D 2l) < tdn"rtst giyimi"

ORHON TURKQESI GRAMERi 

burls(t)7 "dertsiz, kaygrsrz, srkrntrslz" (BK K 14, vb.), fakat burlusuT 

"dertsiz, kaygrsrz (Bank II 3, Bank III 2) < bury "dert, srkrntr" 

idisiz"sahipsiz" (KT D 20, vb.) < *edi "sahip" 

kahstz "ttimtiyle, tamamiyle, artrksrz" (KT K l, vb.) < *kdh "kahntl, 

arttk" 

kdrgdksiz "gereksizce, fazlasiyle" (KT K 12, BK G l1) < ktirgdk 

"gerek" 

sansrz "saylslz" (BK G 12) < *sdn "sayl" 

dgs(ii)z "6ksi.iz, anastz" (KT K 9) 

otsuz"otsuz" (IB 45) 

subsuz "susuz" (IB 45), vb. bk. {+sIrA-}. 

176. {+Ae}: 

kilnriE "gin rgrlr, giinegli yer, gi.inegli taraf' (IB 57) < ki)n"gin" 

U7. {+(X)e}: 

agrg "servet, mal miilk, hazine" (KT GB) < agt "ipekli kumag" 

bagry "ba!, ip" (IB l8) < bdg ay. 

ddil{ "zaman birimi" (BK GD l) < dd"zaman, vakit" (KT K 10. vb.); 

krg. MK kan, kanS "kanE". 

178./+tl. Eski gokluk eki (?): 

,srgrf "yas, matem, a!rt, allama" (KT D 4, vb.) < *slgl; krg. Trk. ap1t, Az. 

afi,t ay.,Trkm. dP ay.; krg. bir de Uyg. ytgtt stgtt "aplama, yas tutma" 

179. {+tl}, {+dI}. isimden zarf tiiretir: 

amfi "gimdi" (KT D 9, vb.) < *am "gu an"; kr$. Hak. am "gimdi, gu 

an") 

ekinti "ikinci, ikinci olarak" (KT K 5, vb.) < eki, ekin *2" (Kf D l, BK 

D 4)

TALATTEKiN 

bridzti-t- "resim ve heykellerle bezemek, siislemek" eylemindeki beidzri- 

(KT G 1, vb.) < bridiz "resim, heykel" 

bu[l]na- "tutsak etmek" (Kq D l0)

ORHON TURKEESi CRAMER| 

185. {+I-}. Daha gok gegigsiz eylemler ttiretir: 

biti- "yazmak" (KT GD, vb.) < *bit "yazr firgast" < Qin. pi < *piet 

"flrga" 

tokr-"d6vmek, savaqta ma$up etmek" (BK G 8, vb.) < *fo&yanstma 

yabrt- "bozmak, bozguna ufratmak" (BK D 3l) eylemindeki *yabn- 

*bozulmak, bozguna u[ramak" < *yabtr "fena, kiitii" (kr!- yabrz ay.) 

yorr- "ytriimek" (KT D 37, vb.)

!r 

TAI-ATTEKiN 

kulunla- "(krsrak) yavrulamak" (IB 5)

oRHON TURK9ESi GRAMERI 

yana"yine,tekrar" (KT D 10, vb.)

l;r 

TAI.ATTEKiN 

"yanmak"; krq. Uyg., MK tamtur- "yakmak", MK tamdu, tamduk 

"alevlenmig ateg", vb. 

198. {-gAn}: 

kapgan (Bdgii kafanrn unvanr) "kapan, yakalayan" (T 51, vb.) < *Iop-; 

krg. MK kap- "kapmak, falmak, hiicum etmek". 

kor(r)gan "kale, miistahkem mevki, srfrnak" (BK D 31, KT K 8) < < 

*kort- "kontmak"; krg. Kzk., vb. korgan ay. 

199. {-(X)gmA}. Eyleyici adlan ttireten ek: 

bitigmri"yazafl" (KT G 13, vb.) < biti-; bk. Eylem Srfatlarr. 

200. {-gU}. Eylem ve eyleyici adlan tiireten ek: 

kilrdgil "kagak olmak, y


*krgkrrtmak, kangtrrmak, diizeni bozmak" 

buyruk "kumanhan" (KT G 1, vb. < *buyurartuk"fazla, 

gok" (KQ D 13) < *art- "artmak, arta kalmak" 

dgsiik "eksik" (Krzrl Qrraa 5) < *rigsii- "eksik olmak" 

rimgdk "acl, dert, stktntt, zahmet, eziyet" (BK D 16) < *timg(i- "act 

gekmek" 

ffak "trak, uzak" (KT G 7, vb.) < *rQ- "uzaklagmak" (krg. MK yra- 

av') 

kazgak " y arar, fayda" (Uyuk-Tura n 5) < * kazga- ; krg. kazganktirgrik 

"gerek, gerekli olan, bulunmayan, yok olan" (KT D 4, vb.) < 

*kdrgri- 

kdpilk "kciptik" (IB 3l) < *ktip- "kciptirmek" 

kdziiniik "gadrr penceresi" (lB 27) < *kriziln- "gtirtinmek" 

tdgliik "k6r" (IB 24)

TALATTEKIN 

krg. Mo. bari- "elde etmek, tutmak, yakalamak, gaspetmek" 

battm"batrm. batma" (KT D 35,vb.)

oRHONTURKqESiGRAMERi 93 

ung"mimktin, olabilir" (T 24) < u- "muktedir olmak" 

214. {-(X)ngU}. Eyleyici adlan ttireten ek: 

abtngu "cariye" (IB 38) < *abm- "avunmak" 

tizdngii "iincti" (Altrnkdl l, on 2) < *rizri- "kegfe grkmak, gcizetleme 

yapmak; krg. MK ycizci- ay.,ydzcik"6nc;j. keqif kolu" 

mangu (6zel ad) "kendisine inanrlan, giivenilen" (KT B 2,vb.)

lt 

94 TALATTEKIN 

kod-"koymak, brrakmak, terk etmek" (l2)

ORHON TURKqESi GRAMERI 

sakm- "dtigtinmek" (BK D 2, vb.) < *sdkstibin- 

"sevinmek" (BK D 2) < *stib- "sevmek, hoglanmak" 

tutun- "tutunmak" (T 25) < tutttilin- 

"delinmek, gcikmek" (KT D 22,8K D l8) < *tiil- "delmek" 

yaratm- "kendine geki diizen vermek, organize olmak" (BK D 9) < 

yarat- "yapmak, etmek" 

yaun- "yantlmak, hata etmek, yoldan gtkmak" (BK D 16) < *ydz-, vb. 

225. {-(X)r-}. Orta gatr eki: 

kir- "girmek" (BK D 38, vb.) < *kl-r- (krg. kigilr- "sokmak" < *klgilr-) 

olor- "oturmak, (tahta) oturmak" (T 32, vb.) < *al- (kr$. olgurt- 

"oturtmak", K:Rg. olut "oturacak yer, sandalye", vb.) 

yagru "yakrn" (KT G 5, vb.) sdzcii[iindekiyagur- "yaklagmak, yaktna 

gelmek" < *yagu- (t'tE. yaguk "yaktn") 

221i {-(X)g-}. igtaghk gatrsr eki: 

frrg- "birlikte krlmak, birlikte yapmak" (KT D 32,3 ) < *kt-1'krg. hl- < kt- 

/- (srktrk gatrsr?); krg. bir de Mo. fti- "krlmak, yapmak, etmeK' 

kikEilr- eylemindeki (KT D 6, BK D 6) kikis- "birbirini kr$hrtmak, tahrik 

etmek" < *kik- "bilemek" 

dglds- "akrl danrgmak, birlikte dtigtinmek ve plan kurmak" (T 20,20) < 

*tigki- (krg. Uyg. i)gldn- "kendine gelmek, akh bagrna gelmek") 

sdzkiS- "konugmak, konugup anlagmak" (KT D 24, vb.) < *siizki- 

siirliiE- "(mzrakla) savagmak" (BK D 25, vb.) < *siirJyoaa;ur- 

eylemindeki (KT D 6, BK D 7) yorlaE- "birbirini tahrik etmek, 

birbirine iftira etmek" (kr$. MK yorla- "birini haksrz yere suglamak, iftira 

etmek") 

?2:1. {-(X)t-}. Ettirgen gar eki: 

agfi- "(da$a) kagrrtmak, s[irmek" (BK D 31, vb.) < ag- "yukan gtkmak, 

ytikselmek" 

akfi-"aktn ettirmek, akrn etmek" (KT K 8)

96 TAT.ATTEKiN 

l

ORHONTURKCESi GRAMERi 

. BirleEtirme 

Sralama BirleEikleri 

232. Aym tiir ve gtirevde iki sdzctiltin ard arda sralanmast ile olugan 

birlegikler gok azdrr: 

yir-sub "tilke, bcilge" (KT D 20); bk. Srradaq Obekter. 

Bafmh Birlegikler 

233. Bafrmh birlegiklerin gu ttirleri vardrr: 1. Birlegik adlar,2. birlegik 

zarflar, 3. birleqik eylemler. 

Birlegik Adlar 

234. Birlegik adlar da iki ttirltidiir: 1. Niteleme birlegikleri ,2. nesneli 

birlegikler. 

l. Niteleme birleEikleri: 

bcirlgii tas "mezar yazttt" (BK K 5, vb.) (harf. ("ebedi tag") 

kara ktil "Kara Gdl" (KT K 2) 

kara kum"Kata Kum" (T 7) 

Bk. Niteleme Obekleri. 

2. Nesneli birleEikler: 

ilterisKutlug Kalamn unvanr (T 7) < il teriE "kabileleri derleyen" 

eletmiE Yabgu unvanl (O 6n 4) < el etmis "kabileleri drgiitlemig" 

eltdbdr Uygurlarda yiiksek bir unvan (BK D 37) < el tiibtir "kzbileleri 

diizene sokan, diizenleyen" (kr$. MK tdw- srraya sokmak, diizenlemek, 

dizmek") 

Birlegik Zarflar 

235. Birlegik zarflar ashnda sontakrh tibeklerdir: 

antag "6yle, griyle" (T 9, vb.7 - antrig G 29) < *ant /ag "onun gibi" 

biinttig+i "bdylesi" (T 57) < *bunr /rlg "bunun gibi, b6,yle" 

ncitrig "nastl" (IB l8) < nci tdg (IB 18, 18) 

ndgdk "nasll" (IB 45) < *ndgri 6k 

ndlrik"nigin" (IB 52,52) < *nrild dk

98 TAIATTEKiN 

Birteqik Eylemler 

236. Birlegik eylemler iki tiirliidiir: l. Bir ad ya da srfat ile bol- , ktl- ve 

kg- yardrmcr eylemlerinden olugan birlegik eylemler, 2. bir eylem zarfi ile onu 

izleyen bir tasvir eyleminden olugan birlegik eylemler. 

Ad ya da Srfat + Yardrms Eylem 

237. Bunlar da iki ttirltidiir: l. Ad ya da srfat + bol- ,2. ad ya da srfat + 

kil-yadakry-. 

l. Ad ya da srfat + bol- "olmak": 

kagan bol- "hakan olmak" (KT D 5, vb.) 

kul bol- "kcile olmak" (BK D 36, vb.) 

kan bol- "ihtiyar olmak, yaqlanmak" (T 56) 

krirgcik &o/- "6lmek, vefat etmek" (KT D 4, vb.) < "gerek olmak, yok 

olmak, (arnk) mevcut olmamak" 

yagt bol- "diiqman olmdk" (KT K 2, vb.) 

yok bol- "yok olmak" (BK D 36), vb. 

2. Ad ya da srfat + ktl- ya da ftlg- "birlikte krlmak": 

bazhl- "balrmh krlmak" (KT D 15, vb.) 

bay hl- "zengin krlmak, zengin etmek" (BK D 14, vb.) 

bulun hfll- "tutsak etmek, esir etmek" (KQ B 5) 

kul kil- "kdle yapmak" (BK D 7, vb.) 

kiirl hl- "cariye yapmak" (KT D 7, vb.) 

uruE hl- "savagmak" (O 10) 

yok ktE - "birlikte yok etmek" (KT D 32, 34; BK D 25; T 2l) 

Eylem Zarfi + Tasvir Eylemi 

238. Bu tiir birle$ik eylemler genellikle iinltilii bir eylem zarfi ile onu 

izleyen bar-, ber-, td-, elt-, kal-, kdl-, kdr- ve r- eyleminden olugur. 

1. Genellikle iinltilii eylem zarfi + bar- "gitmek". Bu birlegik, eylemin 

tamamlandr$m belirtir: 

adnl-ubdr-"ayrilrp gitmek" (O 12) 

dbir-il bar- "dolanrp gitmek" (T 26) 

ug-a bar- "vefat etmek,6lmek (harf. "ugup gitmek)" (KT D 16, vb.)

ORHON TURKCESi GRAMERi 

ydl-il bar- "ddrtnala gitmek" (T 27) 

yok bol-u bar- "yok olup gitmek" (O 3) 

t-(X)p) ekli eylem zarfiile: 

tdz-ip bar- "kagrp gitmek" (BK D 41, KT D 34), vb. 

2. Unltilii eylem zartt + ber- - bir- "vermek". Bu birleqik, eylemin bir 

baqkasr yaranna yaprlmrg oldu[unu belirtir: 

ah bir- "ahvermek" (BK K 9, 10) 

bas-a ber- "yardrmcr olmak, destekleyivermek" (T 38); krg. Uyg. basut 

"yardlm, destek" 

it-i bir- "diizenleyivermek" (KT D 1, BK D 3) 

lrnzgan-u bir- "kazantvermek" (BK G 10) 

ktl-u ber- "yaprvermek" (BK G 7) 

silki-yii bir- "sefer edivermek" (KT D 87) 

tik-ci bir- "dikivermek" (BK G 9, 1l) 

tut-a bir- "tutuvermek, ycinetivermek" (KT D 1, BK D 3) 

3. Unliilii eylem zartr+ rd- "gcindermek". Eylemi pekigtirir: 

rggrn-u td- "elden grkanvermek" (KT D 6) 

yitilr-ii td- "kaybedivermek, yitirivermek" (KT D 6) 

irtilr-ii ld- "ulagtrnvermek, erigtirivermek" (KT D 40) 

sang-a rd- "mtzraklayrvermek" (Kq D 7) 

4. Unli.ilii eylem zarfi + elt-l ilt-"iletmek, gdndermek". Eylemi pekigtirir: 

yafi-a elt- "da[rtrvermek, bozguna u[rafivermeK'(KT D 23) 

siir-ri elt- "siiriivermek" (KT D 23) 

5. Unliilii eylem zarfr + kal-.Eylemin siiri.ip gittiSini ya da gidecelini 

belirtir: 

yat-u kal- "yata kalmak, uzun stire yatmak" (KT K 9, T 19) 

6. Unltilii eylem zartr + kdl-. Bu da eylemin stirtip gittilini ya da gidecepini 

belirtir: 

ud-u kil- "ardl slra gelmek, takip edip durmak" (Mq D 2) 

yiir-ri kril- "yiirtiytip gelmek" (MQ D 4) 

99

100 TAT.ATTEKiN 

7. Unli.il[ eylem zartr + ktir- "gdrmek". Eylemin gecikmeden, gabucak 

yaprlmasr iste[ini belirtir (y alnrz buyurma kipinde): 

yril-ii kdr! "gabuk (atlarr) dtirtnala sliriin!" (T 26) 

8. Unli.ilti eylem zartr+u- "yapabilmek, giicii yetmek, muktedirolmak". 

Bu birlegik, eylemin yaprlabilecefini, bunun igin yeterli giici.in bulundufunu 

bildirir: 

artat-t u- "bozabilmek, yrkabilmek" (BK D 19) 

itin-il u-ma- "kendine geki dtizen verememek, d,rgiitlenememek", (KT D 

10, BK D 9), yarat(t)n-u u-ma- ay. (BK D 9), yaratun-u u-ma- ay. (KT D 

t0) 

9. Unltilti eylem zarfi + yoru- "yiirtimek". Bu birlegik de eylemin uzunca 

bir zaman stirtip gitti[ini bildirir: 

ud-u yon- "uzun siire izlemek" (MQ D 4) 

Bk. Eylem ZarfTan.

QEKiM 

Ad Qekimi 

239. Orhon Tiirkgesinde adlar baghca kigi (iyelik) ve ad durumu igin 

gekimlenir. Adlar, aynca, sayr (gokluk) ve ba[lama (ekleme) igin de gekim- 

lenebilir. 

Qokluk 

240. Orhon Tiirkgesinde adlar genellikle sayr igin gekimlenmez. yahn 

durumda bir ad hem tekil hem de go$ul gcirevinde olabilir: ol at',o at" (KT 

D 33), at ydtd "atlarr yederek" (T 25), kiiliig tir "iinlti adam" (O Ek 6), 

dqrdki ar "6nci.i askerler" (T 25), vb. gibi. 

Bununla birlikte orhon Ttirkgesinde belirli adlara eklenip topluluk adlarr 

tiireten ekler ile gokluk ekleri de yok de[ildir. Bu topluluk ve gokluk ekleri 

gunlardrr: {+lAr}, {+gUnl, {+An}, {+(X)t} ve {+s}. 

241. {+lAr}: Bu ek Orhon Tiirkgesinde daha gok smrrh sayrda kigi ve 

akrabalrk adlanna, bir de brig sdr*npnne eklenir (krg. akrabahk adlarrna 

eklenen Mo. gokluk eki +nar l+ner: aqa+nar "afabeyler',, egegi+ner 

"ablalar", vb. gibi) 

cikdkir-im "ablalanm" (KT K 9) 

kunguylar-tm "prenseslerim, kadrnlanm" (KT K 9) 

dgldr-im "(i.ivey) annelerim" (KT K 9) 

krilinltir-im "gelinlerim" (Uyuk-Turan 6) 

kiidrigiikir - im "damatlanm" (Uyuk-Turan 6) 

koftgikir-tui "gobanlara" (Miran C 5) 

bdgkir "beyler, beyler smrfi, soylular slnlfi" (KT G 10, vb.) 

kadasla I r ] n1 u " akrabalanruz" (Ozn. I 6) 

{+lAr} eki gu

t02 

TAT-ATTEKN 

krili7iln-iirn "gelinlerim" (KT K 9) < krilin+giin 

taygun-utJuz "tay (gibi olan oful)larrnrz" (KT GD) < tay "tay, at 

yavrusu"; krE. taftlartm "taylanm" (Hem.-Qrr. a 2) 

243 . {+An} (krg. Mo. gokluk eki -n): 

rirdn"adamlar" (KT K 9; BK G l; O 5) < tir 

ogLan-tm "o[ullanm" KT G 1, KT GD; BK K 1) < ogul, ogil 

?4. {+(X)t} (kry. Mo. gokluk eki -d, -ud/-iiA: 

oght "opullar" (KT D 5, BK D 5) < ogtl 

yilpagut "alpler, yi[itler" (BK D 3l)

oRHON TURKCESi GRAMERi 

gekim ekleri eklendilinde beliren bir sonses /n/ tinsiizii vardr. 

A7. {+(X)m} ekli iyelik gdvdeleri igin

104 TAI-.ATTEKiN 

taygun(u)0(u)z+da "tay (gibi olan o!'ul)lanmzdan" (KT GD) 

ini+ryiz+ki "erkek kardeglerinize" (Altrnk


Ad Durumlarl 

253. Orhon Ttirkgesinde dokuz ad durumu vardrr. Bunlar yahn durum, 

ilgi durumu, belirli nesne durumu, verme-bulunma durumu, bulunma-grkma 

durumu, ytinelme durumu, egitlik durumu, arag durumu ve birliktelik du- 

rumudur. 

Yalln Durum 

254. Yahn durum eksizdir, g

106 

TALATTEKiN 

halk) uzak(ta yagryor) ise ktjtii hediyeler verir, yalan(da yagryor) ise iyi 

hediyeler verir" (KT G 7) 

bunga bitig bitidim "Bunca yazrlar(r) yazdrm" (KQ G 3) 

4. Bir sontakr ile zarf ttimleci olugturur: 

ol sub kudt barhmrz "O rrmak boyunca agafr do$ru gittik" (T 27) 

yauJa oguz tapa silltidim "(O yrhn) ilkbahannda Oluzlara doSru sefer 

ettim" (BK D 3l-32) 

tiiriik bodun iigiin tiin udtmadtm,. "Tiirk halkr igin gece uyumadtm..." 

,, (KT D27) 

5. Bir eylemin yerini ya da zamanrnr bildiren zarf tiimleci olur: 

dtiituin yiS olorsar... "Ottiken daflarrnda oturursanlz..." (KT G 8) 

tiirtik bodun ilgiin tiin udtmadtm... "Ttirk halkr igin gece uyumadlm..." 

(KT D 27) 

6. Ugtinci.i kigi iyelik eki almrg bir adrn iyelik niteleyicisi olur: 

bizirl sii at-i"bizim ordu(nun) atlan" (KT D 39) 

'tilrilk dt-in {t)tt"(Tirkbeyleri) Tiirk unvanlannr brraktrlar" (KT D 7) 

beigldrim bodunum kriz-i kaS-i "Beylerim(in) ve halkrm(rn) grizleri ve 

kaSlan"(KTKll) 

ilgi Durumu 

255. ilgi durumu eki tinstizle biten gdvdelerde {+Ig}, iinl{i ile bitenlerde 

ise {+nlp} bigimindedir. Bu ek arthk-tinltik uyumuna (damak uyumuna) 

girer ise de diizliik-yuvarlakhk (dudak) uyumuna girmiyor gibidir. KT D 

36'da lul ile biten bir rjzel addan sonra ekin rinsesinin tin /n/ harfi ile yazrlmrg 

olmasr ekin burada l+m41, hatta /+nij/ bigiminde oldulunu gcisterir: 

/BYRKUn1 l, yani Baytrku+mr1 ya da Bayvkunirl. Aynca, ek hig delilse bir 

kez, l+rglbigiminde geger. iki drnekte de, tekil ikinci kigi iyelik ekinden 

sonra /+n/ olarak bulunur. 

Bir adrn ilgi durumu tigi.inci.i kigi iyelik eki almrg bir addan 6nce belirli 

iyelik niteleyicisi olarak gorev yapar. 

256./+(n)IrJl: 

yigrin silig bdg+ir1 ktidimlig torug at "Ye[en Silig Beyin kugamh doru 

at(r)" (KT D 33)

ORHON TURKQESI GRAMERI 

tiiriik bodun+u1 ilin tdrdsin... "Tiirk halkrnrn devletini ve torelerini..." 

(KT D 11, BK D 3) 

bilgii kagan+r1 boduni "Bilge Hakan'tn halkr" (O 11) 

tabgag kagan+u1 igrriki bcidizgig... "Qin imparatorunun saray ressam ve 

heykeltraglannr..." (KT G 12) 

kiil tigin+ia alturun kiimiisin "Prens Kiil'iin alttnlanru, giimiiElerini..'" 

(Kr GB) 

bayrku+n(i)g ak adgtng "Bayrrku'lann ak aygrnnt" (KT D 36) 

bayrku+ n[ try ]... "Bayrku'lann..." (KT D 35) 

257. l+tgl. $u

t08 TAI.ATTEKiN 

agtr to{+tg yogan *g ti}riik bcigkir bodun... iluiliirlti "(Babam Hakan 

igin bunca) alrr taglan ve kahn alaglan Tiirk beyleri ve halkr... [getir]di" (BK 

G ls) 

[sry]ar siisi db+ig bark+ry yulgah bardt "Yarr ordusu (da bizim) 

evimizi barkrmur yalmalamak igin gitti" (BK D 32) 

az totok+ug riligin tutdt "(Prens Kiil) Az'lann askeri valisini eliyle tuttu" 

(KT D 38) 

ol yilkt+g altp igi(t)tim "O at siiriilerini ahp (Tiirk halkrnr) besledim" 

(BK D 38) 

bashg + ry yiikiintilrmiS, tizli g + i g stikiirmiE "Ma!rurlara bag efdirmigler, 

gtigliilere diz gciktiirmiigler" (KT D 2) 

bunga btidizgi+g tuygun eltdbtir kdlii[r]ti "Bunca sanatglyr Tuygun 

Elteber getirdi (KT KD) 

dlig ytl iS+ig kilg+iig birmis "Elli yrl hizmet etmig" (KT D 8) 

hrhz+ry uka basdrmtT"Krgrz'lan uykuda bastrrdrk" (T 27),vb. 

261. {+(I)n} eki iyelik govdelerine eklenir. Ek ile g

ORHONTURKqESI GRAMERi 

yrkabilecek idi? " (KT D 22) = ilirl+in tdrtig+in kiim artafi [udaq tirt]i 

(BK D le) 

[karur1+in] kodup igikdirl "Hanrnl brrakrp (bagkalanna) bafrmh oldun" (T 

3) 

kiiriigiiy+in iigiin"ele avuca st[maz oldu[un igin" (KT D 23, BK D 19) 

bdglik urt oglurl+m kul ktlttg "Bey olmaya layrk erkek gocuklannr kcile 

yaptrn" (BK D 20) 

tilriik [bodun ti]rip il tutstkt7+m bunta urtum, ya7iltp dlsikirl+in yrimri 

bunta urtum "Ttirk halkr, yagaylp (nasrl) devlet sahibi olacaprnr buraya 

hakkettim, yanrhp dlece[ini de buraya hakkettim" (KT G 10), vb. 

3. Nesne durumu eki, tigtincti kigi iyelik eki almrq sdzctiklerde, dofal 

olarak, y alnrzna I +nl dir: 

[sang altu]ni+n, iirilr1 kilmilSi+n, krrgakltg kotayi+n kinlig eSgitisi+n 

dzliik ati+n adgtri+n kara kisi+n kdk tciyrirli+n tiiriikilmri bodunuma 

kaTganu birtim, iti birtim "Sart alttnlartnr, beyaz gtimiiglerini, kenarlart 

iglenmig ipek kumaglarrnr, kokulu ipeklilerini, has atlartnr, aygrlannr, kara 

samurlannr ve mavi renkli sincaplannr Ttirklerime ve halkrma kazaruverdim, 

ediniverdim" (BK K I l-12) 

kill tiginiA alturu+n kiimilsi+n "Prens Kiil'tin alttnlartnt, gtimtiglerini" 

(KT GB) 

ribi+n banmi+n "evlerini ve mallannt" (KT K 1) 

[o]gli+n yutuzi+n "gocuklannr ve kadrnlannf' (BK D 38) 

kagani+n tutdumuz, yabgusi+n Sadi+n anta dltirti "Hakanlartnt tuttuk, 

yabgulannr ve gadlannr orada cjldtirdnlet'' (T 4142) 

ogli+n yutuzi+ n yilktsi+n banmi+n anta alttm "Qocuklannr, kadrnlannt, 

at stiriilerini ve mallannr orada aldrm" (BK D 24) 

262. {+nI). Bu ek birkag ornekte gcirtiliir: 

yogutJ koragtrl+ru"cenaze tdrenini" (O l2) 

ku+nt srirliin+ilg rdmip "(Qin'e) General Ku'yu gondermig" (T 9) 

Agafrdaki orneklerde belirli nesne eki stiz dbelinin yalntz ikinci (sonun- 

cu) tiyesine eklenmigtir: 

arkuy kargu+g "m{istahkem mevkiler(i) ve grizetleme kulelerinf' (T 53) 

yoguu koragry+nt"cenaze tcirenini" (O 12) 

bdg+Ii bodun+lt+g "beyler ile halkrnr" (KT D 6); kr$. Uyg. triryri+li 

yir+li+dri "gcik(te) ve yerde" (TT VI02) 

109

ll0 TAI-ATTEKiN 

Bu kural {+lI} eki ile birlegtirilmiq iki

oRHON TURKqES| GRAMERj 

{+n+kA} bigiminden geliyor olmahdr: 

kurtgaru kiln batstkt+rla"Geride gtin bahsrna (kadar)" (KT G 2) 

on ok ogh+tJa tatr+tla tiigi "On Ok opullanna ve (onlara ba$rmh olan) 

yabancrlara kadar" (BK K l5) 

siigig sah+r1a yimEak ag$r+Ua arturup "Tath sdzlerine (ve) yumugak 

ipekli kumaglanna aldanrp" (KT G 6) 

yazr+Aa oguzgaru sil taEtkdtmtz "(O ylhn) ilkbaharrnda oluzlara do[ru 

ordu sevk ettik" (KT K 8) 

3. {+A}. Qok eski verme-bulunma durumu eki {+A} tekil birinci ve 

ikinci kigi iyelik eki almrg adlara eklenir. 

a) Tekil birinci kigi ekli scizctiklerde: 

olortokum+a "(Tahta) oturdufumda" (BK D 2, K 9) 

sdkiz yegirmi yaEtm+a... "On sekiz yagrmda..." (BK D 24) - trjrt 

yegirmi ya{tm+ka "On drirt yagrmda" (BK D 15) 

tiirilkilm+ri bodunum+a yegin anga kazganu birtim "Tiirklerime (ve) 

halkrma daha iyi bir gekilde d,ylece kazaruverdim" (BK G l0) 

yeti yegirmi ya{tm+a... "On yedi yagrmda..." (BK D 24) 

Orhon yazrtlannda, Bilge Kafan D l5'teki tek yastm+ka cirnelinden 

bagka, gu cirnek devardr:[atag]tm+lca "babacrlrma" (O Ek I) 

Bu ttir drneklere Yenisey yazltlannda daha srk rastlamr: 

tdrlri elim+kci elgisi rirtim "Kutsal iilkemin elgisi idim" (Uyuk-Tarhk 2) 

tdqri elim+ki bdkmtidim "Kutsal tilkeme doymadrm" (Uyuk-Turan 2) 

iig yetmis ya;tm+ka adnlttm "Altmry iig yagrmda ayrrldrm" (Uyuk-Turan 

4), vb. 

b) Tekil ikinci kigi ekli s

II2 TALATTEKIN 

vb. 

oguz tdzip tabgag+ka kirti "O$uzlar kagarak Qin'e gittiler" (BK D 38), 

2. Eylemin kimin yaranna iqlendilini gcisteren zarf tiimleci olur: 

nd kagan+ka iEig kiigiig birilr mcin "Hangi hakana hizmet ediyorum?" 

(KTD9,BKD9) 

illgcin at+ka isig kiigilg berti"Bljyld,k unvan sahibine hizmet etti" (O l1), 

vb. 

3. Bir sontakr ile zarf ttimleci olur: 

ilgriril yaSil ilgilz {antuu yan+ka trigi stikidimiz "Dofuda Yegil Irmak 

(ve) $antung Ovasrna kadar sefer ettik" (BK D 15) 

kungaru tcimir kapry+ka trigi siikidimiz "Batrda Demir Kapt'ya kadar 

sefer ettik" (KT D l7), vb. 

4. Eylemin iglendi[i yeri gcisten zarf tiimleci olur: 

tabgag ili+1ci kilmttm "Qin'de doldum" (T l) 

nrirl yilstg bodun+ka olormadtm "Hig de varhkh ve mutlu bir halk 

iizerine tahta oturmadrm" ( KT D 26) 

bu tag+ka bu tdm+ka kop yol(l)ug tigin bitidim "Bu taglara ve bu 

duvarlara (yazrlan) hep (ben), Prense Yollug, yazdrm" (KT GD), vb. 

5. Eylemin iglendifi zjimant gdsteren zarf ttimleci olur: 

ol dd+ki kul kullug, kilr1 kiirllilg bolmiS cirti "O dcinemde ktileler (bile) 

kdle sahibi, cariyeler (bile) kadrn hizmetkar sahibi olmug idi' (KT D 21) 

kilI tigin kofi yil+kn yiti yegirmi+Hi ugdt "Prens Ki.il Koyun yrhnda, on 

yedi(nci gtin)de vefat etti" (KT KD) 

yan+Aa oguz tapa sillcidim "(O yrhn) ilkbahannda Ofuzlara dofru sefer 

ettim" (BK D 3l-32) 

hrktztg u+ka basdtmu"Krgrzlan uykuda bastrrdtk" (T 27), vb. 

6. Eylemin iglenme stiresini gosteren zarf ttmleci olarak: 

bir yil+ka tdrt yoh silryilSdilm "Bir yrlda dort kez savagtrm" (BK D 30) 

on tiln+kd yantakt tug ribiril bardtmtz "yandaki (da$ yamacr) engelini on 

gecede dolanarak gittik" (T 26) 

tilnli kiinli yiti r)diiS+kri substz kcigdim "geceli g{indiizlti yedi vakitte 

susuz (araziyi) gegtim" (BK GD), vb. 

Bk. Yer v e Zaman Zarflart.


Bulunma-Qtkma Durumu 

265. Orhon Tiirkgesinde adlann bulunma-grkma durumu {+DA} eki ile 

kruulur. Unli.i ile biten giivdelerle lr,l, n/ drqrndaki iinsiizlerden biriyle biten 

ktik ve gdvdelerde bu ek genellikle /+dA/ bigiminde, lt,l, nl iinsi.izlerinden 

sonra ise /+tA/ bigimindedir. 

Adlann grkma durumu gok seyrek olarak l+tAnleki ile de kurulur' 

l.l+dN: 

beg bahk+da "Beqbahk'ta" (KQ B 1l) 

db+dd "yurtta" (BK D 32) 

*da ta1+da knlmiEi "dafda bayrrda kalmrg olanlan" (T 4) 

rak+da bilscir "uzaktan bilmek istese" (T 5) 

kilgliig alp kagarum+da"g;jgllj ve yi[it Hakantmdan" (O 12) 

bu kagarurl+da bu brigldrig+[dri bu yerirl+dd su]burJ+da adnlmasar 

"Bu hakanrndan, bu beylerinden, bu topraklanndan ve sulanndan aynlmaz 

isen" (BK K 13) 

yurt+da yatu kalur cirti "yurtta yata kahyor idi" (T 19) 

tiziim sdkizya$+da knlttm "ben sekiz yag(rm)da kaldtm" (BK D 14) 

altunyry+da "Altay da$annda" (T 31,32) 

kdz+dd yaE kilstir "g

II4 TALATTEKIN 

oguzdun+tan "O[uzlann tarafindan" (T 8) 

266. Bulunma-grkma durumunda bir adrn gu gd'revleri vardr: 

1. Eylemin iglendi[i yeri belirten zarf ttimleci olarak: 

lrnra H)I+td siirlilEdilmilz "Kara Gtilde savagttk" (KT K 2) 

ekin sii iibdd drti 'likinci ordu yurtta idf' (KT D 32) 

[bi]ryti tabgag+da ati kiisi yok boln "Giineyde, Qin'de adt sant yok 

oldu" (BK D 36) 

azu bu sabtm+da igid bar gu "Yoksa bu sdzlerimde yalan var mr?" (KT 

G 10), vb. 

2. Eylem stiresinde nesnenin iginde bulundulu durumu gtisteren zarf 

ttimleci olarak: 

krrktz bodunug u+da basdtmtz"Ktgrz halkrm uykuda (iken) bastrrdrk" 

(KT D 35) 

3. Bir eylemin baglangrg noktasrm gdsteren zarf ti.imleci olarak: 

I tab gag ] kagan + ta b tidizgi krililrti]m "Qin imparatorundan sanatgrlar 

getirttim" (KT G 12) 

kdz+dri yag krilsrir tida, kdyiil+td stgtt kcilstir yanturu saktntnn 

"G


Yiinelme Durumu 

267. Orhon Tiirkgesinde adlann y6,nelme durumu gu eklerle kurulur: 1. 

{+gArU}, 2. {+rjArU}, {+ArU}, {+rA}. Ydnelme durumunda bir ad, eylemin 

kendisine do!ru iglendifini gdsteren zarf ttimleci olarak kullamlr. 

1. {+gArU}. Bu ek yahn ad giivdelerine eklenir: 

bdn db+griril tilStiyin... tedi"Ben karargaha ineyim... dedi" (T 30) 

amga korgan ktElap yazt7a oguz+garu sii taEtkdtmt4 "Amga Korgan'da 

krqlayrp, ilkbaharda Ofuzlara do!ru sefere grktrk" (KT K 8) 

tabgag+garu kunt siiryilniig drniE, htafi+garu torlra dEimig dmig 

"Qin'e dofru General Ku'yu, Krtay'lara dolru da Tongra Egim'i 

g

n6 TALATTEKiN 

Egitlik Durumu 

268. Adlann egitlik durumu {+gA} eki ile kurulur. Bir adrn egitlik duru- 

mu egitlik-karErlagtrrma, yaklagrkhk ve gdrecelik zarflan olarak gdrev yapar 

(bk. Zarflar): 

1. Egitlik ve kargrlagtrrma zarfi grirevinde: 

tilrgiS kngan silsi ot+ga bor+ga kilti"Tirgig hakamrun ordusu ateg gibi, 

firfina gibi (iizerimize) geldi" (BK D 27) 

buzkun+ga kilir drtimiz "Frtrna gibi geliyorduk" (O 9-10) 

kanry sub+ga yilgilrti sil1dkiir1 tag+ga yatdt "Kantn sular gibi aktr, 

kemiklerin da[ gibi yrlrldf'(KT D 2 ) 

karury iigiiz+gri ytigiirti "Kanln rrmak gibi aktl" (BK D 20) 

ekinti kiln drt+gd krztp fuilti "(Diiqman) ikinci gi.in alevli ateq gibi krzrp 

(iizerimize) geldi" (T 39- 0) 

tirigdciki+gti "hayattaki gibi" (KT GD) 

2. Sayrca yaklag*lk zarfi gdrevinde: 

dlig+gri dr tutdumuz "Elli kadar asker yakaladrk" (T 2) 

uygur il[t]eibcir yiiz+gri tirin ilg[rir]il t[dzip bardt] "Uygurlann valisi 

yi.iz kadar adamla doguya kagrp gitti" (BK D 37) 

3. Gd,recelik zarfi g

t.; 

lrl 

t:1 

ttl 

l:i 

fiil 

oRHON TURKCESi GRAMERj 

1. Eylem aracr: 

bir drig ok+un urdt "(Prens Kiil) bir askeri ok ile vurdu" (KT D 36) 

az totokug rilig+in tutdt"(Prens Kiil) Azlann askeri valisini eli ile tutdu" 

(KT D 38) 

bu yol+un yortsar yaramagt "Bu yoldan yiiriirsek (bizim igin) iyi 

olmayacak" (T 32) 

siigig sab+tn yimEak agr+n artp... "(Qinliler) tath sdzlerle ve yumugak 

hediyelerle kandrnp..." (KT G 5) 

kdz+iin ktirmtidtik kulkak+m eSidmriddk bodunumm... "...gdz ile 

g6r{ilmemig, kulak ile igitilmemig (kadar kalabahk) halkrmr..." (BK K I l) 

altun yryry yolaz+m aEdtmtz rirtiE ilgilzilg krigigsiz+in ktigdimiz "Altay 

dallanm yolsuz olarak aqtrk, irtiq rma[mr gegitsiz olarak gegtik" (T 35) 

fust]n siirlilg+iln agdtmtz"Uykulannr mrzraklar(rmz)la agtrk" (T 28) 

2. Eylemin kiminle birlikte iglendi[i: 

kaganrm+m sii eltdimiz "Hakammla birlikte ordu sevk ettik" (T 53) 

karytm kagan yiti yegirmi cir+in taEtkmiE "Babam Hakan on yedi er ile 

(da!a) grkmrg" (KT D 11) 

ulug irkin azhfta cir+in ttizip bardt "Ulu[ irkin azrcrk adamla kagrp 

gitti" (KT D 34) 

uygur el[t]dbcir yiiz+gd cir+in ilg[rir]ii t[dzip bardt] "Uygurlann valisi 

yiiz kadar adamla doluya kagrp gitti" (BK D 37) 

kugu kuE kanatrya urup an+m kalryu banpan 6gir1d karlula tdgiirmig 

"Ku[u kugu (onu) kanafina vurup onunla havalanrp gitmig, (onu) anasrna 

babasma ulagtrmrg" (IB 35) 

3. Eylemin iqlenme tarzr: 

anta dtrii oguz kop+m luilti "Ondan sonra Oluzlar hep birlikte geldiler" 

(r 16) 

btigldr kop[m] yanahm... tedi "(O haberi igitip) beyler hep birlikte 

"Ddnelim!" dediler" (T 36-37) 

or1 totok yurgin yarakltg dlig+in tutdt "(Prcns Kiil) Ong Totok'un kayrn 

biraderini silahh eli ile (elinde silahr ile) tuttu" (KT D 32) 

yir sayu barmis bodun i)Iil yitil yadag+m yalary+m yana krilti.,(Ben 

kendim tahta grktrlrmda) her yere gitmig olan halk, 6le yite, yayan yaprldak 

ddntip geldi" (KT D 27-28) 

tilrgiE kagan hun tirtirlii ulug tdrr)+n.ogluma ah birtim .,Ttirgig 

117

l18 TAI.ATTEKiN 

Hakammn kram gok biiyiik bir t6,renle o$uma ahverdim" (BK K 9-10) 

4. Ballag g


Zamirler 

Kigi zamirleri 

271. Orhon Tiirkgesindeki gergek kigi zamirleii gunlardrr: bdn - mdn 

"ben", .san "sen", bl3 (gekimde bizin+),siz. Ugtincii kigi zamiri yoktur. Bu 

gdrevi igaret zamiri o/ "o, onlar" gcirtir. 

Kigi zamirlerinin gekimi adlannkindenbiraz farkhdrr. Bu farkhLk gekim 

eklerinden de[il de zamirlerin gekim gdvdelerinden ve onlarda meydana 

gelen depigikliklerden kaynaklanrr. 

Yalrn durum bdn - mtin, stin, biz, siz 

ilgi durumu btinirl - mrinirl, bizirl, sizirl 

Nesne durumu bini sini bizni 

Ver.-Bul. durumu barla - maTa, sa1a, biziAci 

Bul.-Qrk. durumu bizintd, sizdri 

Ycinelme durumu barlaru 

1. Yahn durumdaki kigi zamiri ciimlenin ciznesi olarak ya da ytiklem 

ba$ayrcrsr olarak kullamlr: 

a) Ciimlenin dznesi olarak: 

bdn iibgdrii tii{dyin "Ben karargaha ineyim" (T 30) 

brin sarla nd ayayin "Ben sana (daha baqka) ne diyeyim?" (T 32) 

bcin yrfunta yan tdgdyin "Ben kuzey tarafindan saldrrayrm" (T 1 1) 

mcin tokuz yegirmi yil Ead olortum "Ben on dokuz yrl $ad (olarak) 

hiiktim siirdtim" (BK G 9) 

aytgmasi bcin cirtim, bilgri tufiukulc "S

120 TALATTEKiN 

saktnur mcin"yas tutuyorum" (BK B 6) 

ol yerimin subumtn konar kdgcir brin "O topraklanm iizerinde ve bu 

sulanm boyunca konup g6gerim" (Tar. B 4) 

tiltdgi sdn "6leceksin" KT G 8) 

tiiriik bodun tokurkak scn "Tiirk halkr, sen kendini hep tok sayarsln,, 

(KT G 8) 

biz az biz"Biz azrz" (O'7) 

tabgag oguz kfiaft bugdgil kabrysar kaltaq biz "Qinliler, Osuzlar ve 

Hrtayhlar... Bu tigii birlegirse (biz) garesiz kahnz" (T l2) 

bddkd kdriigmri btigldr gii yatliltag sie "Bu dcinemde (bana) itaat eden 

beyler, (sizler) mi yanrlacaksrmz?" (KT G I l, BK K 8) 

2. ilgi durumu (srfat olarak): 

bdniry bodunum anta drilr"Benimhalkrm orada olacaktrr" (T 21) 

mcinig sabtmtn stmadt "Benim stiztimti krrmadr" (KT G I l) 

tfokuz ogu]z mdnirJ bodunum rirti "Dokuz Oluzlar benim halkrm idi" 

(BK D 29) 

biziry sii ati toruk azukr ydk rirti "Bizim askerlerimizin atlan zayrffi, 

yiyecekleri de yok idf'(KT D 39) 

3. Belirli nesne durumu: 

bini oguzug tiliirtdgik tir mcin "Beni, O$uzu,

ettikleri igin hakanlan 6ldii" (BK D 16) 

ORHONTURKCESiGRAMERi tzt 

; S. Bulunma-gtkma durumu: 

bizintri eki ugi suJarga artuk (irti "(Onlann) iki kanadr bizden yan yanya 

fazla idi" (T 0) 

iitiikrin eli sizdd"Ottiken tilkesi sizin elinizde" (Tar. G 5) 

sin sizdri "(Atalanmzm) mezarlan sizin elinizde" (Tar. G 5) 

6. Yonelme durumu: 

bt;S[ii] kagan barlaru anga ydmiE "Brigii Hakan bana boyle (bir mesaj) 

iletmig" (T 3 ) 

igaret Zamirleri 

272. Orhon Tiirkgesinde iki iqaret zamiri vardr: bu ve ol "o". Sonuncu 

zamir tigtincii kigi zamiri olarak da kullanrlrr. igaret zamirlerinin gekim gdv- 

deleri de srrasiyle bun+ ve an+ bigimindedir. 

Yahn durum ba ol 

ilgi durumu 

Nesne durumu bum, ant 

Verme-Bulunma a1ar (< *an+ gar) 

Bulunma-Qrkma durumu bunta, anta 

Ydnelme durumu arlaru (< *an+garu) 

Egitlik durumu bunga, anga 

Arag durumu arun 

igaret zamirlerinqen ttiremig iibiir sdzciikler de gunlardt: antag "onun 

gibi, 6yle" (T 9, 36) - antdg $ 29) < *anr tdg, biintdg+i "bdyle+si" (T 

57)

122 TAT-ATTEKIN 

bardok yirdci ddgiig ol ciring "Gittifin yerlerde (tek) kazancrn gu oldu:', 

(KTD2) 

b) G

ORHONTURKqESi GRAMERI 

aru yafiry tiirgi yargun kdltri buzdumuz "Onlan dalrtrp Ttirgi Yargun 

g6lde bozguna ulrattrk" (KT D 34) 

3. Verme durumu: 

arlar kdril bilirl "Ona baktn ve O$renin!" (KT G 11, BK K 8) 

arlar admg(g)ry bark yarat(t)urturar (KT G 12) = arlar admg(g)r.g bark 

yarat(d)dm (BK K l)) "Ona olalantistii bir anrt-mezar yaptrdrm" 

4. Bulunma-Qrkma durumu: Bk. Yer Zarflart. 

5. Ycinelme durumu: 

a\aru silkimcisrir kagan (n)riA cirsrir ol bizni... dlilrtrigi-k-dk "Ona kargr 

bir sefer dtizenlemez isek, ne zaman olsa o bizi...

t24 TAI-ATTEKiN 

halkrm Ottiken tilkesine ben kendim, Bilge Tunyukuk, (getirdim)" (T 17) 

ilteriE kagan kazganmasar udu btin tiziim lazganmosar... "ilterig Hakan 

kazanmamrg olsaydr ve ben kendim kazanmamrg olsaydrm..." (T 5 -55) 

inim kill tigin dzi anga Hirgcik bolfi"KardeEim Prens Kiil kendisi

ORHON TURKEESi GRAMERI 

Soru Zamirleri 

275. Soru zamirleri gunlardr: insanlar iginkrim "kim?", nesneler iginnri 

ve niigi). "ne?", Runik metinlerde bu zamirlerin 9u gekimli bigimleri ve 

tiirevleri tesbit edilmistir: ktimkri "kime?", ndkti "niye? nigin?", nrigildri 

"nerede?", ntittig "nastl?", ncigdk "nasll?", ncil\k "nigin?" . 

l. krim "kim?" (krq. Mo. ken aY.): 

ilzti trirlri basmasar, asra yer tcilinmrisrir tilrilk bodun ilirlin trirt)gin fuim 

artafi udaq [rirt]i "istte(ki) gttk gtikmedikge, altta(ki) yer delinmedikge, 

(ey) Tiirk halla, senin devletini ve tdrelerini kim yrkrp bozabilir idi?" (BK D 

18-19) 

ktim tizintd tutsar agulug kurt korluz adartu umaz "(Bu tagr) kim 

iizerinde tutarsa (ona) higbir zehirli kurt ve bticek zarar vefemez" (Toyok 27- 

30) 

krimlui itig kazganur mcin"Kimin igin i.ilkeler fethediyorum?" (KT D 9) 

3e) 

2. nd "ae?": 

brin sarla nci ayayin "Ben sana (daha bagka) ne diyeyim?" (T 32) 

3. niikri "nigin?": 

ntilui trizrir biz "Niye kagtyoruz?" (T 38) 

iikiis teyin ncikri korkur biz "(Dtigman) gok diye nigin korkuyoruz?" (T 

4. nci ttig, nrittig "nastl": 

ktirrikii igi nd trig ol, tiigiiniiki n(i tdg ol, kr)ziinilki nti trig "Qadrrrn igi 

nasrl? Bacast nasil? Penceresi nastl?" (IB I 8) 

tigni ncitcig "(Qadrnn) gafist nastl?" (IB 18) 

5. ncigil "ne?": 

kiln orto yiltilrilp tiln orto kanta ndgildd bulgay o/ "(Aygrrda meme 

arayan kiir tay memeyi) gtipegiindtiz yitirip gece yansr nerede bulacak?" (IB 

24) 

6. ntigdk "nasll?" < *nrigti dk: 

otsuz subsuz kaln uym, niigi)k yorrym "Otsuz ve susuz nasrl hayatta 

kalabilirim, nasrl dolagrr ve gezerim?" (IB 45) 

r25

t26 TALATTEKIN 

7. ndl6k "nigin?" < *ntilii rik: 

kanrgt ncikik dlgtiy o/ "Yavuklusu nigin 6lecek?" (IB 57) 

krtnriki nrildk torlgay "Kovasl nigin donacak?" (IB 57) 

n6. ntizilnlr:.niteleyici olarak ve zarf gdrevinde de kullamlr. 

1. Niteleyici olarak: 

nd kaganka iEig kiigiig birilr mtin "Hangi hakana hizmet ediyorum?', 

(KTD9,BKD9) 

ntiry yerdriki kaganhg bodunka biinttigi bar drscir nri burli bar drtdgi 

cirmiE "Herhangi bir iilkedeki hakanh bir halkrn bdylesi bir (ycineticisi) 

olursa (o halkrn) ne srkrnfisr olacakmrg (ki)?" (T 56-57) 

2.Zarf gorevinde: 

az teyin nci basmnltm "Az oldu[umuz igin ne diye yenilelim?" (T 39) 

277. soru edatrndan sonra kullaruldr[rnda nrizarriiolasrhk bildirir: 

ti4rti kttafida biryci tabgagda kurya kurdmta ytrya oguzda eki iig birl 

siimiiz kdltdQimiz bar mu nc' "Doluda Krtay'dan, gtineyde ein'den, batrda 

baudan, kuzeyde de ofuzlardan gelebilecek iki iig bin kadar askerimiz var mr 

ne?" Cf 14) 

278. Orhon Ttirkgesinde $u soru sdzctikleri de vardrr: knnt,,hani.',,lanta 

"nerde?", kantan "nereden?", kagan "ne zaman?", kenga ,,nereye?,,, kaltl 

"nasrl?". Bu soru sdzciikleri arkaik soru zamiri *ka(n)'n gekimli bigimleri 

ya da tiirevleridir. 

l. kant "hani? nerede?": 

illig bodun tirtim ilim amfi kam "Devleti olan bir halk idim. Devletim 

gimdi nerede?" (KT D 9) 

2. kanta "nerede?" < *kan+ta 

kiln orto yiitiiriip tiin orto kanta nrigiidd bulgay o/ "(onu) giin ortasrnda 

yitirip gece yansr nerede bulacak?" (IB 24) 

3. kantan "nereden?"

oRHONTURKCESi GRAMERi 

"Silahh (diigman) nereden gelip de seni bozguna ufrattr ve dafrttr. Mrzrakh 

(dtigman) nereden gelip de (seni yerinden yurdundan) siiriip kagrrttr?" (KT 

D 23) 

4. kanga "nereye ?": 

idiEimtci ayaktmta tirli knnga barr mdn "Kap kacaklanmdan ayn nereye 

gidiyorum?" (lB 42) 

5. kagan "ne zaman?". Bk. Belirsizlik Zamirleri. 

6. kaln "nasll?": 

otsuz subsuz kaln uym, ntigtik yorryrn "Otsuz ve susuz nasrl yapayrm, 

nasrl gezip dolanayrm?" (IB 45) 

Belirsizlik Zamirleri 

2T9.Belirsizlik zamirleri ya da bunlar gibi kullanrlan srizci.ikler gunlardrr: 

bilnttigi "b{iylesi", kamag "her gey", kamag "hepsi, bart "hepsi" ve ncirl 

"hig; herhangi bir" 

L. bi)ntdgi"b6ylesi, bunun gibisi" < *buntdgi < *bunt trig+i 

ndrl yerddki kaganhg bodunka biinttigi bar rirscir nd bugi bar rirttigi 

rirmig "Herhangi bir tilkedeki hakanh bir halkrn b


kamagt big otuT siikidimiz "Toplam yirmi beg (kez) sefer ettik', (KT D 

l8) 

4. ban "hepsi" < bAr+r 

[kar]luk tirigi bart tilrgiElai kdlttil "Karluklann sa! kalanlannrn hepsi 

Tiirgiglere geldi" (Mq B l) 

5. ncirl "hig; herhangi bir" 

titilHin yir olorup arhs tirkig rcar nciq burlug yoft "Otiiken tilkesinde 

oturup oradan) kervanlar gonderirsen hig derdin olmaz" (KT G 8) 

ndg yerdriki kaganhg bodunka bilntdgi bar rirscir... "Herhangi bir 

iilkedeki hakanh bir halkrn b

ORHON TURKQESi GRAMER| 

1. 10-20, 20-30ve 3040 arasrndaki sayrlar: 

bir yegirmi "l l" (Mq G 8), eki yegir[mi] "12" (KT D 28)' iig yegirmi 

"13" (KT D 28), trirt yegirmi ul4" (BK D l5), biE yigirmi "15" (MQ D 

6), aln yegirmi "16" (KT D 3l), yeti yegirmi *17" (T 49), srikiz yegirmi 

"18" (KT D 32), tokuz yegirmi "lg" (BK G 9), bir otuz"2l" (KT D 32)' 

eki otuz*22* (BKD 25), ilg otuz*z3" (T l9), biE otuz"25" (KT D 18), 

alfi otuz *26' (BK D 26), yiti otuz *27" (KT K l), tokuz otuT "/9" 

(Miran A l), bir ktrk"3I" (KT K 2), vb. 

2. Yenisey yazttlannda 80'e kadar olan ara saytlartn da aynt bigimde 

adlandrnldrlr g


1. Bir ad ya da bagka bir sayrnm niteleyicisi olarak: 

bir ririg sangdt "(Prens Kiil) bir adamt mtzrakladr" (KT K 5) 

bir athg barmis "Bir ath gitmiE" G 24) 

eki iiliigi athg drti bir ilIilgi yadag drti "Onlann iigte ikisi (harf. iki krsmr) 

atlr idi, iigte biri (harf.bir krsmr) piyade idf'(T 4) 

eki ulug siirliig "lki biiytik savaE" (BK D 34) 

ilg otuz bal* "yirmi tig gehir" (T 19) 

yeti yil2 "700" (T 4) 

eki btrt *2000" (T 16, 18) 

Agalrdaki iig


Kesir Sayrlarl 

284. Runik metinlerde gegen tek kesir sayrsr yanm, yan, bir giftin teki 

anlamrndaki snlar s6zciipiidiir (krg. Krg. svlar ay., yak. ar1ar, aryar ay. 

[su1]ar silsi ribig barktg yulgah bardt, sular siisi siirlilggdti kdlti 

"ordulannm yansr bizim) evlerimizi barklanmzr yalmalamak igin gitti,6btir 

yansr da savagmak igin iizerimize) geldi" (BK D32 ) 

Moyun Qor yazrtrnda bu scizctik iigiincii kigi iyelik eki ile kullamlrr: 

snlart bodun igikdi, sryart b[odun...] "Halkm yansr bana tabi oldu, d,btir 

yansr da..." (Mq D 6-7) 

Yaklagrkhk Sayrlarr 

285. Yaklag*hk sayrlan ya eklenme ydntemiyle ya da slzdizimlik ydntemle 

olugturulur. 

L Yaklagrkhk sayrlan egitlik durumu eki {+9A} ile ifade edilir: 

riliggci cir tutdumuz "Elli kadar adam tuttuk', (T 42) 

uygur elteibrir yilzgri ririn ilg[cir]ii trizip bardt,,Uygur valisi yiiz kadar 

adamla doluya kagrp gitti" (BK D 37) 

2. Yaklaqrkhk sayrlan sdzdizimi yolu ile de ifade edilir: 

kortgu eki iig kigiligil triaip bardt "Kale muhafizr (?) iki tig kigi ile kagrp 

giui" (BK D 4l) 

yankmta yalmasmta !il2 artuk okun urtt,,(prens Ktil'ti) zrrhrndan ve 

kaftamndan yi.izden fazla ok ile vurdular (KT D 33) 

Srra Sayllarr 

286. Srra sayrlan gunlardrr: ilki"biinci" (< it+ki), riA ilk - iirl ilki, ekin - 

ekinti "ikinci", ilgilng "tigiincii", tdrtilng ,,d6rdiincii" , bising ,.beginci,', 

yeting "yedinci", scikizing "sekizinci", tokuzung .,dokuzuncu,,, onung 

"onuncu", bir yegirminp "on birinci", vb. 

Sra sayrlan niteleyici ve zarf tiimleci olarak kullamlr. 

l. Niteleyici olarak: 

ilki sii "birinci ordu" (BK D 32) 

l3l

132 TALATTEKIN 

ekin (ekinti yerine) sl "ikinci ordu" (BK D 32) 

bir tilmcin artuh yeti birl sil ilki kiin dlilrtiim "On yedi bin askeri birinci 

giin

ORHON TURKqESi GRAMERj 

egim kngan eli kamsag boltokmta, bodun ilig il



az bodunug ilkiiS hlnm "Az halkr go[alttrm" (KT G l0) 

kiil tiginig az ririn irtiiril (t)nmrz "Prens Kiil'ii az sayrda adamla ileri 

gcinderdik" (KT D 40) 

azga bodun tdzmiE rirti"Az sayrda halk kagmrg idf'(T 43) 

azhfia tiirk [bodun] yorryur drmig "Sayrca gok az Ttirk halkr ilerliyor 

imig" (T 9-10) 

ulug irkin azktfta ririn tdzip bardt "lJhrgirkin azrcrk adamla kagrp gitti" 

(KT D 34) 

yagru barry ilkilS kigi dltiig "(Qinlilere) yakrn gidip gok zayiat verdiniz" 

(Kr G 7) 

ilkilS dltdgi anta tirilti "Pek gok

Tuygun Elteber getirdi" (KT KD) 

ORHON TURKEESi GRAMERI 

bunga bitig bitigmd "Bunca yazrlar(r) yazan,." (KT GD) 

bunga barhg btidizig uzug..."Bunca binayt, resim ve heykelleri, siislemeleri..." 

(BK GB) 

bunga man bdgkir "... bunca sadrk beyler..." (BK G 14), vb. 

Zarflar 

Yer Zarflarr 

291.. Orhon Ttirkgesinde yer zarflan gu eklerle ttiretilir: {+A}, [+DXn], 

{+gArU}, {+rA}, {+rU} ve {+DA}. 

292. Eski verme-bulunma durumu eki {+A} ile ti.iretilmig yer zarflan 

gunlardrr: i,izd "ytkanda, tistte", biryri "gineyde", ytya -ytryri "ku- 

zeyde", kurya "battda". 

293. tizci "yukanda, iistte" < *liz "yukart, tist" (krg. Uyg. iistiln, ilztiin 

"yukanda, iistte" < iiz+tiln): 

iizd ktik tdrlri asra yagrz yer kiltntokda... "Yukanda mavi giik, agaltda 

kara toprak yaratrldrfrnda..." (KT D 1) 

iizd tilrilk trirlrisi < tiiriik > tduk yiri subi... "Yukanda(ki) Ttirk Tannsr 

(ve) Ti.irk kutsal Yer ve Su (ruhlan)..." (KT D l0) 

ilzti ttirlri basmasar asra yer tcilinmrisrir... "Yukarrda(ki) giik giikmedikge, 

agalrdaki yer (de) delinmedikge..." (BK D 18) 

iizci ttirlri as[ra] yer yarlt(k)kadok iigfiln] ... "Yukartda Giik (ve) aga[rda 

Yer (6yle) buyurdupu igin..." (BK K 10) 

iizri tdrlri duk yer sub [egim k]agan kutt taplamadt dring "(Bu hareketi) 

yukarrda(kijTann, (aga$rdaki) Yer ve Su (ruhlarr ile) amcam hakarun ruhu, 

giiphesiz ki, dofru bulmadrlar" (BK D 35) 

294. biryd "gi.ineyde" < *biriyri < *biri "bu yan, gilney": 

biryri tabgag bodun yagt rirmis "Giineyde Qin halh (bize) dtiqman imig" 

(KT D 14', BK D 12) 

biryri gogay yt1- t()gilltiln yan konayin tiscir... "Gi.ineyde QoEay dallanna 

(ve) Togi.ilttin ovasrna konaym dersen..." (KT G 6-7) 

biryri tabgagtg 64rii kttatug ytrya oguzug iikilE iik tililrti "Giineyde 

135 

'l 

I 

j 

l


Qin!:leri, do$uda Kttayhlan, kuzeyde (de) OEuzlan gok d,ldtirdii" (T 7) 

dqrri kttafida biryti tabgagda kurya kurdmta ytrya oguzda eki ilp birl 

siimilz kdlttigimiz bar mu nri "Do[uda Krtay'dan, giineyde Qin'den, batrda 

batrdan, kuzeyde (de) Oluzlardan gelecek iki iig bin (kadar) askerimiz var mr 

ne?" (T 14), vb. 

295. ytrya, ytryd "kuzeyde" < *ytrtya < *yrt "o yan, kuzey": 

ytrya baz kagan tbkuz oguz bodun yagt tirmis "Kuzeyde (bize) baftmh 

Hakan, Dokuz O[uz halkr di.igman imig" (KT D 14) 

ytrya tarkat buyruk brigldr "(siz), kuzeyde(ki) Tarkanlar ve kumandan 

Beyler..." (KT G 1) 

biryci tabgagka ytryci yiS[ka tdgi] "Gineyde Qin'e, kuzeyde da[lar(a 

kadar)... (O 2) 

bfasa] tabgagda ytryci"Yine, Qin'in kuzeyinde..." (O 5) 

296. kurya "geride, batrda" < *kurrya < *kun "geri, batl": 

kurya kiin batskdah sog(u)d brirgik iir bwkarak uluS bodunta... "Geride, 

gtin batrsrndaki Soldlar, iranhlar ve Buhara gehri halkrndan..." (KT K 12) 

ri4rci kuafida biryti tabgagda kurya kurdmta... "DoSuda Kttaydan, 

gtineyde Qin'den, batrda (da) batrdan..." (T 14) 

i)g karluk.- kurya on ok(k)a kirti "l)g Karluk'lar batrda On-Ok'lara tabi 

oldular" (Mq K tl) 

{+A} ekli yer zarflarrna {+kI} eki de eklenebilir. Bu ekle tiireyen 

sdzciikler niteleyici olarak kullanrhr: 

birydki bodun kuryah ytryah drlrdki bodun kcilti "Gineydeki halklar, 

batrdaki, kuzeydeki ve do[udaki halklar (tizerimize) geldiler" (T l7) 

297. {+DXn} eki ile ttiretilmig yer zarflan gunlardrr: drldiin "do[uda, 

do$uya", kur(t)dm "batlda, batrdan", ke(in - kidin"batrda batldan", birdin 

"gtineyde, giineyden", yrdm "kuzeyde, kuzeyden". Bu zarflar ad ve 

niteleyici olarak da kullamlr. 

l. Yer zarfi olarak: 

drydiin kagangaru sii yoriltm "(Biz) do$uya, Hakan'a dolru orduyla 

yiirtiyelim" (T 29) 

kurfu)dm sog(u)d iirti"Battda, So[dlar ayaklandr" (KT B 1) 

i

ir" 

|ji 


tabgag birdin ydn tcig kttan Orldtin yrin tcig brin yrdmta yan trigriyin 

"(Siz) Qinliler (onlara) giiney tarafrndan saldtnn, (siz) Krtayhlar dopu 

tarafindan saldrnn, ben (de) kuzey tarafindan saldraytm" (T I l) 

2. Ad ve niteleyici olarak: 

kurya kur(t)dmta"batrda batr (tarafindan)" (T 14) 

dtiikdn kedin ugmta "Ottiken (da$lannrn) bau ucunda" (Tar. B 1) 

knn duk baS kedinin cirgin bunta etitdim "Karargah(tmr), Kutsal Han 

dorupunun bailsrnda, burada, kurdurdum" (MQ G 6) 

kan duk baE kedinintri yayladtm "Kutsal Han dorufunun battstnda 

yayladrm" (Tar.B2) 

kedin ug tiiz bay drldiini kafiuy kilnily "Batt ucu Tez (rrma[r) bagr, 

dolusu Hanuy ve Hiintiy (trmaklan)" (Tar. B 5) 

kedin ug kdgmrin "Batt ucu Kdgmen (da$arr)" (Tar. B 5) 

298. Ytinelme durumu eki {+gArU} ile ttiretilmig yer zarflart gunlardtr: 

ilgciril, kungaru - kurgdru, birgcirii, yffgaru, yok(k)aru (< xyok+garu) ve 

yilg( g )tiril (< *yiig + gdril). 

299. ilgriril "ileri, cine dofru, do$uya dolru" < *r/ "6n": 

ilgriril {antuA yauka trigi siikidim "Dofuda $antung ovaslna kadar sefer 

ettim" (KT G 3) 

ilgciril kadrkan yrska ttigi... konturmis "(Boylannr) do[uda Kingan 

da$anna kadar... yerlegtirmig" (KT D 2) 

ilgtirii yaSil iigilz Santury yauka trigi siikidimz "Do[uda Yegil rrmak (San 

Nehir) ve $antung ovasrna kadar sefer ettik' (KT D 17) 

ilgdril kur(t)garu siitrip ti[r]m[iS] kubrat[miE] "ileri geri sefer 

dtizenleyip (daha gok savaggr) derlemig toplamtg" (KT D 12) 

300. kungaru, kurgaru "geriye do!ru, bahya do$ru" < *kurt "geri taraf, 

batr": 

ilgtirii kiln tugsrk(k)a birgdrii kiln ortosruaru kungaru kiin batsfttrla 

ytrgaru tiin ortosuJarz... "ileri(de) giin dolusuna, gtineyde giin ortasrna 

dopru, batrda gtin bahsma, kuzeyde (de) gece ortasrna do$ru..." (KT G 2) 

kurgaru... tcimir kaptgka ttigi silkidim "Batrda Demir Kapr'ya kadar sefer 

ettim" (BK K 3) 

137 

:H M.:!:1

138 TAI.ATTEKiN 

ilgtiril [bangma] barfug kurgaru bangma bardtg "Doluya gidenleriniz 

gittiniz, batrya gidenleriniz gittiniz" (BK D 19-20) 

kurgaru kriryil tarmanka trigi... "Batrda Kengti Tarman'a kadar..." (KT 

D 2t) 

301. birgriril "giineye do!ru, gtineyde" < *biri "bu yan, giiney": 

birgciril ktin ortosryarr "giineyde gtin ortasrna (kadar)..." (KT G 2) 

birgdril tokuz rirsinkri tcigi silkidim "Gtineyde Dokuz Ersin'e kadar sefer 


birgriril tabgag tapa "Gineyde Qin'e do[ru..." (KT D 28, BK D 23), 

vb. 

2) 

302.yrgaru "kuzeye do[ru, kuzeyde"


305. {+rA} eki ile ti.iretilmig yer zarflan gunlardr: asra "aqa$rda, altta", 

igrd "iginde", tasra "dtgtnda, dtganda", tirlrei "onde, dofuda" ve kisrci 

"geride, batrda; sonra". Bu zarflara niteleyici tiireten {+KI} eki de eklenebilir. 

306. asra "agafrda, altta" < *ds "alt, dip": 

iizti krik tduri asra yagtzyer kiltntokda "Yukartda mavi g

TALATTEKIN 

drlrd tiirk kagangaru silkilim "Do[uda(ki) Ttirk hakanrna dolru sefer 

edelim" (T 20) 

Bu sozciile niteleyici eki {+kI} de eklenebilir: 

rirlrtiki cir "6nci askerler" (T 25) 

kuryah yryah r)rlrriki bodun "batrdaki, kuzeydeki ve do[udaki boylar" 

(r 17) 

310. kisrci - kesrci "geride, arkada, batrda; sonra" < *kZ+s "arka, geri" 

(krg. kedin - kidin < *ke+din, kiril < *k7+rii): 

3) 

kisrri tardus brigkir "batrda(ki) Tardug beyleri" (BK G 13) 

kisrri kiln bats*n1a tcigi "geride giin batrsrna kadar" (O 2) 

kisrci ay tugs*dah bodun "geride ay do[umu tarafindaki boylar" (Tar. B 

Kendinden


315. bunta "burada, bu yerde" (bk. Igaret Zamirleri): 

kagan at bunta biz birtimiz "(Ona) Hakan unvanlnl burada biz verdik" 

(KT D 20) 

tilri)k [bodun ti]rip it tutslktum bunta urtum yaryiltp tilsikirlin ycimd bunta 

urtum"(Ey) Tiirk halkr! Senin (nasrl) hayatta kalarak devlet sahibi olaca[tnt 

burada (taq iizerine) kazdrrttrm; (nasrl) yanrhp olecefini de burada (tag 

tizerine) kazdrrttrm" (KT G l0-l1) 

6rgin bunta et(it)dim "Ota[(rmr) burada kurdurtdum" (Tar' G 6) 

drgin bunta yarat(fi)dtm gft bunta tokttdtm "Otap(rmr) burada 

kurdurtdum, ordugah gitlerini (de) burada vurdurttum" (Tar. B 2) 

316. anta "orada, o yerde" (bk. Giisterme Zamirleri): 

anta afitg kisi anga boSgurur cirmis "Orada kotti (niyetli) kigiler goyle 

akrl verirler imig" (KT G 7) 

ol siig anta yok hSdtmtz"O orduyu orda yok ettik" (KT D 32) 

ilkiis tiltdgi anta tirilti "(Aksi halde) olecek olan birgok kigi orada hayatta 

kaldt" (BK D 31) 

btinirl bodunum anta ciriir"Benimhalkrm orada olacaktlr" (T 2l) 

alpi rirdtimi anta kilkdi "Onun yigitliEi ve erdemi orada (ona) iin 

kazandrrdr" (KQ B 4) 

317. Bagka bir yer zarfi da eylemden ttireme tiigrti sozc]j.6ijd]j,r. trigrri 

"dtjrt bir yanda, etrafta" < *tiigir- "gevirmek, kugatmak": 

yagtmtz tcigrri ogok tdg (irti "Diigmanlanmtz dijrt bir yan(rmrz)da ocak 

gibi idi" (T 8) 

6btir yer zarflart kant "hant? nerede?", kanta "nerede?", kantan 

"nereden?" ve nrigiid.ri "nerede" igin bk. Belirsizlik Zamirleri' 

ZamanZarflart 

3lS.Zamanzarflan qu eklerle tiiretilir: {+A}, l+r;jzl, {+(X)n} ve l+lul' 

Aslrnda ad olan ki.in "g;irn" ve tiin "gece" sozctikleri tek baglarrna zatf 

olarak da kullanrlrr. 

l. {+A} eki ile ti.iretilen tek zaman zartt kigri (< *kEg+ri) "akqamleyin" 

stizcti[iidtir: 

l4l


kigri yar(u)k batar drkli silrliisdiim "Akgamleyin giineg batarken 

savagtrm" (MQ D 1) 

yarm kigd altun r)rgin iizci olorupan mdrliltiyiir mdn "Sabahleyin ve 

akgamleyin altrn taht iizerine oturarak keyifleniyorum" (IB l) 

yarm yaurayur kigd krirlrdnilr "Sabahleyin mrnldanrr, akgamleyin 

srzlanrr" (lB 22) 

2.l+tijzl. Bu ek yalnrz kilntiiz"gtindtiz, gtindiiztin" s


TarzZarflart 

3l9.TarzzarfTat gu eklerle ttiretilir: {+gA}, {+DI} ve {+(X)n}. 

320. {+EA} eki ile tiiretilmig tarzzarflan. 

I. anga "riylece, gdyle" < *an+ga : 

rak bodunug anga yagutr drmis "Uzaklarda oturan halklarr riylece 

yakrna getirirlermig" (KT G 5) 

iizi anga luirgrik bolmiE "Kendileri dylece vefat etmigler" (KT D 3-4), 

brin anga ter miin "Ben gciyle diyorum" (T 37) 

iililgi anga drmig dring: yag*a yalr1us... tdgip... t)zi hsga kcirgrik boln 

"Krsmeti g

TALATTEKiN 

[ilig] tr;rr)g yegdi kazganttm"Devleti ve tcireleri (obtir hakanlardan) daha 

iyi kazandrm" (BK D 36) 

ryar oglarur1uda taygunurluzda yegdi igidilr rirtigiz "(Halktruzt) sevgili 

gocuklanmzdan, tay'gibi' o[ullannzdan daha iyi besliyor idiniz" ( KT GD) 

4. yarakhgdl "silahlt olarak"


kiil tigin yok iirstir kop dttrigi cirtigiz"Prens Kiil olmasa(ydr) hep trlecek 

idiniz" (KT K l0), vb. 

36) 

325. kopm"hep birlikte, tiimtiyle, toptan"

t46 TALATTEKiN 

331. kaltstz "eksiksiz, pek gok" < *kah "kalan, artrk" + slz.. 

on ok siisi boduni kalnu taErkmiE "On Ok ordusu ve halkr geride hig 

kimse kalmamasrya sefere grkmrg" (T 30) 

on ok silsi kalnrz taS*dr "On Ok ordusu geride hig kimse kalmamasrya 

sefere grkfi" (T 33) 

tibin bartmin kaltstz kop kiliirti "Qadrrlannr ve mal miilklerini geride 

higbir gey brakmamasrya getirdiler" (KT K 1), vb. 

332.luirgciksil "gere[inden gok, ziyadesiyle" < kdrgiik +siz: 

bir tilmrin agt altun kiimiis luirgciksiz krililrti "On binlerce ipekli kumag, 

altrn ve gi.imiigleri eksiksiz olarak getirdiler" (KT K 12) 

altun kilmiiS krirgriksiz lcrililrti "Ziyadesiyle alun ve gtimtiq getirdiler" 

(BK G 11), vb. 

333. sanstz "saylslz" < sdn "sayt" + slz: 

tidgil dzlilk atin kara kiEin kr)k t(iydnin sansu kcililrilp kop kot(t)t 

"(Onlar) iyi binek atlannr, kara samurlan ve mavi sincaplan pek gok sayrda 

getirip braktrlar" (BK G l2),vb. 

4). 

334. iikilE "gok" (bk. Belirsizlik Sayllan). 

335. antag "onca, o kadar" < aru t(ig "onun gibi": j 

antag kilgliig kagan rirmiE "(Onlar) onca kudretli hakanlar imiq" (KT D l 

Bk. Sontakllar. 

336. rirtir1il "pek, pek gok" < cirtin- "gegmek, ileri gitmek" + -grj 

tiir[git kagan] hztn rirtirJii ulug tdrdn ogluma ah birtim .,Tiirgig 

hakanmrn krzrm pek bi.iytik bir trirenle ofluma ahverdim" (BK K 9) 

bunga mafi bcigkir knqtm kaganka rirtirlii ti mag krlfi "Bunca sadrk beyler 

babam hakana pek gok

ORHONTURKqESi GRAMERI 

tcigri bilgri kaganka [t]qh isig kiigiig bersigim bar cirmiE "Kutsal Bilge 

Hakana daha hizmet edece$im var imig anlagrlan" (O sag 2) 

338. idi "hig": 

\tilluin yryda yig idi yok cirmis "6tiken da$anndan daha iyi bir yer hig 

yok imig" (KT G 4) 

ekin ara idi oksu krik tiiriik iti anga olorur tirmig "(Bu) iki (srnrr) ara- 

srnda hig kabile

TALATTEKiN 

Yinelemeli olarak: 

ntirl nrirl sabtm rirsrir brirlgii taEka urtum "sdyleyecek ne kadar sdziim 

varsa (onlan bu) ebedi taga yazdrm" (KT G I l) 

Bk. Soru Zarflan. 

KargrlaEtrrm a Zarflart 

341. orhon Tiirkgesinde kullanrlan tek kargrlagtrrma zarfi iisttinltik 

derecesini kwan ci7 zarfidr: 

D 30) 

riry ilk togu bahkda siirlilEdiimilz"ilk olarak Togu Bahk'ta savagtrk,'(BK 

rirl ilki tadtkul Eonry bol fang binip trigdi] "ilk olarak radrk eor'un boz 

(atrna binip hiicum etti)" (BK D 32) 

Sayr Zarflarr 

342. Sayr zarflarr ya da

ORHON TURKEESI GRAMERI 

kara tilrgiS bodunug anta iililrmiE almis yana yorry... "Tiirgig avam 

halkrnr orada tildiirmi.ig, almry. Yine ytirtiyiip..." (KT D 40), vb. 

6btir sayr zarflan ekinti "ikinci olarak", iigilng "ilgtincti olarak" vb. igin 

bk. Srra Sayrlarr. 

Soru Zarflarl 

346. Qok eski *ka soru zamirinden ttiremiq olan kagan "ne zaman" soru 

zarfi yalnrz kagan ncirl cirscir "ne zaman olsa, er ya da geg" sdz dbefinde 

geger: 

kaga(n) ncirl rirscir ol b(i)zni... dliirtrigik-i)k "Er ya da geg, o bizi mutlak 

dldiirecektir" (T 20 -21) 

kaga(n) ndrl drsdr dliirtrigik-dk "Er ya da geg, o (bizi) dldiirecektir" (T 

29-30) 

kagan (n)tir1 rirsrir dliirtrigik-dk "Er ya da geg, o (bizi)

k, 

li 

r50 TALATTEKiN 

hiiktim siirerlermig" (BK D l4) 

bu tilrilk bodun ara yankhg yagtg yriltilrmridim "Bu Tiirk halkr iginde 

zrrhh dtigmanlann akrmna (hig) imkan vermedim" (T 54) 

ekin ara ilgam tanglagtm "(Bu) iki (srnrr) arasrnda benim vadilerim ve 

tarlalanm (var)" (Tar. B 4) 

knmry dra kalmts "(Bir cariye) kamrglar arasrnda kalmrg" (IB 33) 

busang dra mrirli kilmis "keder arasrnda mutluluk gelmig" (IB 52), vb. 

350. birlci "ile, ile birlikte" < *blr+lci: 

aIfi otuz ya;tmlz gik bodun ktrktz birlci yag boltt "Yirmi beg yagrmda eik 

halkr ve Krrgrzlar (bize) dtigman oldular" (BK D 26) 

inim kill tigin birki sdzlciEdimiz "Erkek kardeqim Prens Kiil ile (durumu) 

konugtuk" (KT D 6) 

oguz bodun tokuz tatar birki tirilip k(ilti "OEuz halkr, Dokuz Tatarlar ile 

birlikte toparlanrp (tizerimize) geldi" (BK D 34) 

egim kagan birlci ilgririi yaSil iigiiz;antuA lanka trigi silkidimrz ,.Amcam 

hakan ile doluda San rrma[a ve $antung ovaslna kadar sefer ettik', (KT D 

t7) 

bilgri tufiukuk buyla baga tarkan birki ilteris kagan boluym...,.ilterig 

Bilge Tunyukuk Buyla Baga Tarkan ile hakan olarak..." (T 6-7) 

Bu sontakr 3. kigi iyelik ekli adlann nesne durumunu yrinetir: 

kaganin birld sorla yryda silrlilSdiimilz "Hakanlarr ile Songa da$rnda 

savagtrk" (KT D 35) 

kaganin birlti sorla yryda silrliisdiim "Hakanlarr ile Songa da[rnda 

savagtrm" (BK D 27) 

[yt]ta dsiz rir iki oglm birki dlti "Eyvah! yaztkt Adam iki ollu ile birlikte 


352. sayu "her..."


oz (i)gi taEm tutmis tag biz "Kendi ig (kuvvetler)i (ile) drg (topraklar)r 

tutmu$ gibiyiz" (T l3), vb. 

Bu sontakr da 3. kigi iyelik ekli adlann nesne durumunu ycinetir: 

anta kisrd inisi egisin trig kilmmadok ciring, ogh karlin ttig hlmmadok 

ciring "Ondan sonra, erkek kardegleri a$abeyleri gibi yaratrlmamrg giiphesiz, 

ofullan babalan gibi yaratrlmamrg gtiphesiz" (KT D 4-5) 

bahn burynz cirti kara sagm tdg "Onun bakrrr sayrsrz idi, kara saglarr 

gibi" (Agura 8) 

Bu sontakr ile ttiretilmig antag I antcig "onun gibi, ciyle" zartr da daha 

eski bir *ant tcig sdz

0RHON TURKCESi GRAMERI 

Bu sontakr kigi zamirleri ile iyelik g


Verme-Bulunma Durumunu Yiineten Sontakrlar 

358. Adlarrn verme-bulunma durumunu ydneten tek sontakr t(igi,,-a 

kadar" sontakrsrdrr (< tdg- "defmek,varmak, erigmek, ulagmak,,): 

ilgtirii kadtrkan yryka tdgi, kirii trimir kaprykn tdgi konturmig ..Do[uda 

Kingan dallarrna, batrda Demir Kapr'ya kadar kondurmug" (KT D 2) 

ilgririi {antutJ yauka trigi silkidim "Dofuda $antung ovaslna kadar sefer 


bunga yirki tcigi yorfidtm "Bunca yere kadar (orduyu) yiiriittiim" (KT G 

4) 

ilgdrii yaSil iigiiz, {antutl yanka trigi siilddimiz, kurgaru tdmir kapryka 

trigi siilcidimlz "Dofuda San Irmak ve $antung ovasrna kadar, batrda Demir 

Kapr'ya kadar sefer ettik" (KT D 17) 

yiliAri kudursugtrla tdgi yagrrpan... "Yelesine ve kuyruluna kadar yara 

iginde kalarak..." (IB l6) 

ulug tib rirtcinmis, katrya trigi kalmadok biikirlri tdgi kodmok 

"Biiyi.ik (bir) ev yanmrs; kafina kadar (higbir gey) kalmamrg, kdge buca[rna 

kadar (higbir qey) kalmamrg" (IB l6) 

Bulunma-Qlkma Durumunu Ytineten Sontakrlar 

359. Adlann bulunma-grkma durumunu ydneten sontalclar gunlardr: ofrfi, 

kisrci, ilzci, adm, i)r1i ve mgaru.. 

360. 6trn "sonra" < *dtilr- "gegirmek": 

anta ritrii kagantma r)tiintiim "ondan sonra hakanrma ricada bulundum" 

(r t2) 

, anta dtrii oguz kopm kcilti "Ondan sonra O[uzlann hepsi geldi', (T 16) 

361. kisrd "sonra" (bk. Yer Zarflarr): 

yagru kontokda kisrti atug bilig anta ciyiir tirmiE.,(Bu halklar Qin'e) 

yaklagrp yerlegtikten sonra (Qinliler) kdtti niyetlerini diigiintirlermig" (KT G 

s) 

anta kisrci tcirlri bilig bertrik iigiln rizilm 6k kagan hsdtm "ondan sonra, 

Tann akrl verdi[i igin (onu) ben kendim hakan yaptrm,'(T 6) 

ol kan yok boltokda kisrri el yitmis rygmmig "o han tildiikten sonra (da) 

devlet yok olup gitmi$" (O

ORHON TURKEESI GRAMERj 

anta kisrd karltm kagan uEdr "Ondan sonra babam hakan vefat etti" (MQ 

K 12) 

362. ilzri "tisttine, iizerine; -a giire, gere[ince": 

kiEi oglmta iizri cigiim apam bumtn kagan iEtrimi kagan olormtE 

"insano[lunun iistiine (de) atalarrm dedelerim Bumm Hakan, igtemi Hakan 

(hiiki.imdar olarak) tahta oturmuq" (KT D l) 

fnrir1 y]tlstg bodunta ilzci olormadrm "(Ben) hig de zengin ve miireffeh 

(bir) halk tizerine htikiimdar olmadrm" (BK D 21) 

igrci assu ta{ra tonsuzyabrcyablak bodunta iizri olortum "Karnl ag, slrtr 

grplak, yoksul ve sefil bir halk tizerine htiktimdar oldum" (KT D 26, BK D 

2r) 

ol tdrddd iizri egim kagan olorfi "O tiireye grire amcam hiikiimdar olarak 

tahta oturdu" (KT D 16, BK D 14) 

363. adm "baqka" (< *ad- farkh olmak, de[iqik olmak"): 

kagan eki tirmiE; anta adtn ddkiing kagan rirmis "Hakan iki (tane) imig; 

ondan bagka (biri) sahte hakan imig" (Tes l3) 

364. dAi "ayn, baqka" (

TALATTEKiN 

kanta yan sabtg yana kdlti "Han tarafindan (gu) yamtr getirdiler" (T 

33-34) 

Ba$aglar 

Srradag Ba$agtar 

367. Orhon Tiirkgesinde srradag ballaglar ya da ba[lag grirevinde 

kullanrlan scjzctikler gunlardr: azu, artukt, takt, udu, ulayu ve ydmd. 

368. azu "yeya, yoksa, yahut" (= Tuva au ay. < *dz- "azmak, yoldan 

sapmak ya da grkmak": 

azu bu sabtmda igid bar gz "(Yoksul halkr zengin ettim, az halkr 

gofalttrm); yoksa, bu s

ORHON TURKEESI GRAMERI 

372. ulayu "ve" (< *ula- "birlegtirmek"): 

1. Tekbagrna: 

dgiim katun ulayu


halkrma) hizmet ettim, uzak mesafelere keqif devriyeleri de gcinderdim" (T 

s2) 

2. Yinelemeli olarak: 

briglciri yrimti boduni ycimd tiiz tirmiS "beyleri de halkr da bangrk ve 

uyum iginde imig" (KT D 3) 

kiin yrimri tiin yrimci ycilil bardtmtz "Gece giindiiz dort nala gittik" (T 27) 

anta ayguQt[si] ycimri brin dk cirtim, yagryt[si] yrimri brin rik cirtim "Bu 

srada onun sozciisii de ben idim, diigmanla savagan kumandanr da ben idim" 

(T 49-s0) 

il yrimd bodun yrimri yok rirttigi rirti "(ilterig Hakan kazanmasa idi ve ben 

kazanmasa idim) devlet de halk da olmayacak idi" (T 55) 

kazgantokin ilgiin udu btin rizilm kazgantokum ilgiln il ycimd il boln, 

bodun yrimri bodun bolfi "(Hakan) kazandr$r igin ve ben kendim kazandr$rm 

igin, devlet de devlet oldu, halk da halk oldu" (T 55-56) 

ol sabm eSidip tiin yrimii udtsrktm kilmriz rirti < kiln yrimci> olorstktm 

kilmtiz cirti *O s


Ttirk halkr kurdulu devletini elden grkarrvermig, tahta oturttu[u hakanrnr 

kaybedivermig" (BK D 6-7) 

tdrlri yarl*adok ilgiln, mcin kazgandok ilgiln tilrilk bodun kazg[anmig 

tirilng "Tann tiyle buyurdulu igin, ben (gahgrp) kazandrpmr igin Ti.irk halkr 

(da


2. Pekigtirilen scizciik bir zarf: 

biryci tabgagg drlrri kfiafug yuya oguzug iikilS tik dliirti "Giineyde 

Qinlileri, do[uda Krtaylan, kuzeyde (de) O$uzlan pek gok

ORHONTURKCESI GRAMERI 

sonra erkek kardegleri hakan olmuqlar giiphesiz, o$ullarr hakan olmuglar 

gtiphesiz" (KT D 4-5) 

biligsiz kagan olormiS riring yablak kagan olormiE dring "Akrlsrz 

hakanlar tahta oturmug gi.iphesiz, k


/a/ iinlemi gu rirnekte ytiklemi pekigtirme grirevindedir: 

anta sakmttm a"O zaman diigtindiim igtet" (T 22) 

Bu iinlem Yenisey yaatlannda srk srk kullamlr: 

I

ORHONTURKEESI GRAMER| 

yabtz ry kiimilliimin bddilk ktlttm cisizim btikmtidim "Ne kiitii! Ne acr! 

Ktimtl'timti yiicelttim. Ne yazrk! Doymadrm" (K. Hovu 10) 

385. cisizim ci: 

kuyda kunguyum t)zdri oglum yata dsizim ri bdkmddim "Haremde(ki) 

prenseslerim, vadide(ki) ofullanm, eyvah, ne yazrk! (Size) doymadrm" 

(Uyuk-Turan l) 

trirlri elimkci bdkmcidim dsizim ri yata "Kutsal iilkeme doymadrm. Ne 

yaztk! Heyhat!" (Uyuk-Turan 2) 

kara bodun kiillig kadagrm risiTim ci "(Ey) avam halkrm ve iinlii 

akrabalanm! Ne yaak!" (Uyuk-Turan 6) 

bir yetmis yagtmda kdk trirlridri kiln ay azdtm dsizim a "Altmrg bir 

yagrmda mavi gtlklerde(ki) gtineg(ten) ve ay(dan) aynldrm. Ne yazrk!" (K.- 

Hovu 5), vb. 

386. yata, yfia "Eyvah! Ne yazrk!" (krq. Yak. sata "diig krnkhfr, 

incinme,, < *yata): 

kuyda kunguyum (ri)zda oglum yata dsizim ci yata bcikmddim adnlttm 

kinim kada{tm yata adnlttm "Haremde(ki) prenseslerim, vadide(ki) 

ofullanm, eyvah, ne yazrk! (Size) doymadrm, aynldrm. Akrabalanm, eyvah! 

(Sizlerden) aynldrm." (Uyuk-Turan l) 

kuyda kunguyum a risizim d ytta dzdri oglum risizim ci adnlttm a ytta 

"(Ey) haremde(ki) prenseslerim, eyvah, ne yaak! Vadide(ki) olullanm, ne 

yazk! (Sizden) aynldrm, eyvah!" (Elegest I l) 

kara bodunuma adnlttm yfia "Avam halkrmdan ayrrldrm. Eyvah!" 

(Elegest I 12), vb. 

387. Yazrtlarda seyrek olarak kullamlan aclnma tinlemleri de gunlardrr: lg, 

tyu, kt, yttu. 

388. rg (krg. Uyg. ryIa- "aplamak" < tg+la-): 

yabu ry kdmiililmin bddiik kilnm cisizim bdkmddi,n "Ne k6tii! Ah! 

Kcimiil'iimil yiicelttim. Ne yaak, doymadrm!" (K. Hovu 10) 

389. ryu "heyhat!": 

l

tg TALATTEKiN 

390. kr "hey!" (krg. MK nlay.,ktktr-"baprmak, haykrrmak"): 

risizim h katlan bodunum ridgii kan "Yaak! Heyhat! Qaltg gabala (ey) 

halkun ve iyi Han!" (Bay Bulun I


396.ki)ftig "ne acl!" (

t6 TALATTEKiN 

{-gUgI} Bkli Eylem Adt 

A02. {-eU} ekli eylem adtndan {+gI} eki ile tiiretilmig bu eylem adr 

eyleyici adr olarak gcirev yapar, cirne[in ay-gugt "hakan adrna buyruk veren' 

hakamn sdzctisti ya da bagdanlqmanl": 

kagani alp rirmiE ay-gugt+si bilgd drmis "Hakanlart yi[it imig, onun 

stizctisii ve bagdamgmanr da akrlh imig" (T 29) 

anta ay-gugtfsi] ytimd brin 6k cirtim yagryt[si] yrimri btin tik cirtim "O 

srrada, onun scizctisii ve bagdan$manl da ben idim, dtigmanla savaglarr 

ycineteni de ben idim" (T 49-50) 

bark it-giigi "bina yaprmclsl, mimar" (KT K 13) 

bitig taS it-gilgi "yazt yaptmcrsr" (KT K 13) 

{-mAkgl} Ekli Eylem Adt 

403. {-mAk} ekli eylem adrndan {+gI} eki ile ttiretilmig bu eylem adr da 

eyleyici adr olarak kullarulrr: ar-malgt "aldatan, aldatrcr". 

tabgag bodun tribligin kilrliig ilgiin, ar-makg+sin ilgiln.-. "Qin 

halkr hilekar ve sahtekar oldu[u igin, aldatrct-kandtnct oldufu igin..." (KT G 

6,BKK7) 

{-slk} Ekli Eylem Adt 

404. {-slk} ekli eylem adrnda gelecek zaman-gereklilik anlam vardr' Bu 

ek Ongin yaztttnda {-slg} olarak geger. 

{-slk} ekli eylem adlan ad ve niteleyici olarak kullamlr. 

1. Ad olarak: 

tiiriik bodun tokurkak sdn, dg-stk to-stk t)mdz scin "(Ey) Tiirk halkr sen 

gok tokgtizliistin; aghlr (acrkaca$rnr) toklu[u (doyaca[rnr) diigtinmezsin" 

(KT G 8) 

tiiriik bodun tokurkak sdn agsar to-stk dmdz stin bir todsar d7-s* t)mriz 

stin"(Ey) Tiirk halkr! Sen kendini hep tok sayarsrn, acrkrrsan doyaca[rnr 

diigtinmezsin; bir (de).doyarsan actkacalrnr diigiinmezsin" (BK K 6) 

ol sabtg eSidip tiin udt-stk+m kdlmddi kilntiiz olor-stk+tm krilmtidi *O 

haberi igitince, gece uyuyastm gelmedi, giindtiz oturasrm (dinlenesim) 

gelmedi" (T l2) 

tiiriik bodun tirip il tut-stk+n1m bunta urtum yar1ilry ril'sik+ir1in ydmd


bunta urtum "(Ey) Ttirk halkr! Hayatta kahp (nasrl) devlet sahibi olaca$rru 

buraya kaydettim, yanrhp (nasrl) cilecelini (de) buraya kaydettim" (KT G l0l 

l) 

kiin tug-stk "giin do$usu, gtin dofar tarafr" (KT G 2,vb.), kiin tug-stk+t 

ay. (O 6n 2) 

kiin bat-stk "giin batrsr, gtin batar tarafr" (KT K l2), kiin bat-s*+t ay. 

(KT G 2,vb.) 


il tut-s* yir dtilkrin yry cirmiS "Devlet kurulacak yer (devlet sahibi 

olunacak) yer Otiiken da$lan imig" (KT G 4) 

{-slk} ekli eylem adh yiiklem olarak da kullanrlrr (bk. Son Eylem 

Bigimleri). 

{-(I)gmA} Ekli Eylem Sfatt 

405. {-(I)gmA} ekli eylem srfatr eyleyici adr olarak kullarulr, yani "bir 

eylemi ya da igi yapan, eden" anlammdadr. Bu eylem srfatr hem niteleyici 

hem de ad olarak kullarulr. 


kaAtm kagarug iigiim katunug kdtiir-ilgmti tiiryri "Babam hakanr, annem 

hatunu ytikseltmig olan Tann" (BK D 20-2I) 

il ber-igmci tdrlri "(onlara) devlet vermig olan Tann" (KT D 25, BK D 

2r) 

bddkfr kdr-iigmti bdgkir gii yaryiltaq srz "Bu ddnemde (tahta) sadrk olan 

beyler, (siz) mi yamlacaksrnrz?" (KT G 11) 

dlttigigri saktn-tgma tiirilk brigkir bodun "cilecekmig gibi diigtiniip duran 

Tiirk halkr ve beyleri" (BK D 2) 

tensi ogh ayt4gma /ag "Tensi o$u denilen dap' (T 47) 

yeti yiiz kiSig uduz-ugma ulugt Sad rirti "Yedi yiiz kigiyi sevkeden 

btiyi.ikleri $ad idi" (T 4-5) 

2. Ad olarak: 

ilgtiril [bar-ryma] bardtg kurgaru bar-tgma bardtg "Dopuya 

gidenleriniz (do[uya) gininiz, batrya gidenleriniz (batrya) gittiniz" (BK D 19- 

20) 

3


igik-igmri igikdi bodun boltt"Baprmh olmak isteyenler baprmh oldu, halk 

oldu" (BK D 37) 

bridiz yarat-lgrta "siisleme sanatgrlan (ressam ve heykeltraElar)" (KT K 

13) 

bu bitig biti-gmri ansi yol(l)ug tigin "Bu yazrlart yazan (Prens Kiil'tin) 

ye$eni Prens Yollug" (KT G 13) 

udt-gma+g odguru "uyuyanlart uyandrarak" (IB 20), vb. 

{-(X)r} ve {'Ar} Ekli Eylem Srfatr 

406. "Yapar, eder" anlamrndaki bu eylem srfafi seyrek olarak niteleyici 

gdreviyle, genellikle de yiiklem gdreviyle kullanrlrr. 

l. Niteleyici g

ORHONTURKEESi GRAMERI 

ekli bir gimdiki zaman eylem stfattdrr: bar < *bd-r (krg. Mo. bayi- "olmak, 

mevcut olmak, var olmak" < *ba-yi-): 

t bar bas "ormanh zirve, ormanh doruk" (T 26) 

{-mAz} Ekli Eylem Sfatt 

408. {-mAz} ekli eylem srfatr {-(X)r} ve {-Ar} ekli eylem stfattntn o- 

lumsuzudur. Niteleyici ve yiiklem olarak kullanrlrr. 


bilig bil-mriz kigi "cahil kigiler" (KT G 7) 

kr)rilr ktizilm kiir-mtiz trig bilir biligim bil-mdz tdg bolfi "gtiren gozlerim 

gdrmez gibi, eren akhm ermez gibi oldu" (KT K 10) 

bil-mriz biligin "cehalet ile" (KQ G 3) 

2. Ytiklem olarak kullanrhgr igin bk. Son Eylem Bigimleri. 

{-DOk} Ekli Eylem Adt 

409. {-DOk} eki lll, lnl ve hlden sonra -toH-tdk bigimini ahr. Tek istisna 

bar- "gitmek" eylemidir (bk. Baqkalaqma). 

{-DOk} ekli eylem adr genellikle ad ve gegmig zaman eylem srfatr olarak 

kullamlrr. Ytiklem gdrevi ile kullanrldr$r karutlayan ornekler de vardr. 

L Eylem adr olarak: 

biltdkilmin riddkilmin bunga bitig bitidim "Bildiklerimle ve hattr- 

ladrklanmla bunca yaayt yazdrm" (Kg G 3) 

trirlri yarhkadokin ilgiln "Tann luftetti$ igin" (KT G 9) 

ol bilmcidcikilgin ilgiln "o bilgisizlilin ytiztinden" (BK D 20) 

kazgantokin iigiin udu dziim kazgantokum iigiin... "(ilterig Hakan) 

kazandrlr igin ve ben kazandr$tm igin..." (T 55) 

olortokuma "tahta oturdu[umda..." (BK D 2) 

[kaAm] kagan ugdokda "Babam Hakan vefat etti[inde..." (BK D l3-14) 

bunga isig kilgilg birtdkgririi saktnmatt "(Kendilerine) bunca hizmet etti[i 

gergelini (hig) dtiEi.inmeden..." (KT D 10) 

2. Gegmig zaman eylem srfatr olarak: 

bardokyirdci ddgilg ol ciring "Gitti[in yerlerde (biricik) kazancrn gu oldu 

gtiphesiz" (KT D 24,8KD20) 

r69


tilriik bodun illdddk ilin rygmu dmiE kaganladok kaganin yitiirii dmiE 

"Ti,irk halkr kurdulu devletini elinden grkanvermig, tahta oturttugu hakamm 

kaybedivermiE" (KT D 6-7) 

kriziln kdrmcidr;k kulkakm eSidmtid\k bodunumtn...,, G6zle gcirtilmemig 

kulakla igitilmemip (kadar gok) halkrmr..." (BK K 11) 

sangdokyer "(dtigmaru) mrzrakladr$rmu yer" (MQ B 7) 

3. Yiiklem olarak (bk. Son Eylem Bigimleri). 

{-mlg} Ekli Eylem Adr 

410. {-mlg} ekli gegmig zaman eylem adr gu gdrevlerle kullamlrr: ad, 

eylem ufatr ve ytiklem. 

1. Ad olarak: 

tilrk bodun h[Img]ah tiirk kagan olorgah gantua bahk(k)a taloy iigiizffii 

tcigmis yok rirmis "Tiirk halkr yaratrlah, Ttirk hakanr tahta oturah $antung 

(ovasr) gehirlerine ve btiytik denize (kadar) ulagtr$r (hig) yok imig,'(T lg) 

tilrilk bodun tdmir kaprgka tinsi oglt aytryma tagka tdgmig idi yok drmis 

"Ttirk halkrnrn (daha 6nce) Demir Kapr'ya ve Tensi o$lu denilen dala 

(kadar) ulagtrlr hig yok imig" (T 46-47) 

anta kalmiEi yir sayu kop toru r)lii yorryur cirtig "oralarda (nasrlsa) sa! 

kalmrq olanlannz her y

oRHoNrUmErsi cRAMERI tit 

Ytiklem olarak kullamhgr igin bk. Son Eylem Bigimleri. 

{-DAqI} Ekli Eylem Srfatt 

411. {-DA9I} ekli gelecek zaman eylem srfafl, ytiklem dryrnda, eyleyici adr 

ve niteleyici olarak da kullanrlrr. 


dltrigi bodunug tirgiirii igi(t)tim "(aksi halde) olecek olan halkr dirilttim 

ve doyurdum" (KT D 29) 

2. Eyleyici adr olarak: 

ilkilS dltcigi anta tirildi "(Aksi halde)

t72 TALATTEKIN 

iirkli 

414. {-(x)ll} eki yazrtlarda yalnrz rirkli eylem srfatrnda bulunur: drkli < 

*dr-igli. Bu scizctik hem eylem srfau hem de zarf olarak kullamlrr: 

l. Eylem srfah olarak "olan": 

yuyka rirkli topulgah uguz rirmis yinggti rirkli+g iizgrili uguz,,yufua olanr 

delmek kolay imig, ince olam krrmak kolay" (T 13) 

2. Zarf olarak "iken": 

kigri yar(u)k batar cirkli siirlilsdiim "Akgamleyin giineq batar iken 

savaqtrm" (MQ D l) 

tug ta{*ar tirkli ytilmci riri ktitti "sancak drqarr grkar iken


3. t-U). Bu eki alan eylemler gunlardr: adnl- "ayrrlmak", ay- "sciylemek", 

basad- "bag olmak, cinder olmak", bol- "olmak", cibir- "gevirrnek", 

tirt- "gegmek", egid- "igitmek", Iggln- "elden gtkarmak, yitirmek" (tggtn-t), 

itin- "kendine geki diizen vermek", kazgan- "kazanmak, 

baqarmak", ktl- "yapmak", kciz- "gezmek, dolagmak", kor- "gtirmek, 

bakmak", kiizcid- "korumak", opul- "birden attlmak", tor- "zaytflamak", 

ud- "izlemek, takip etmek", yantur- "dtindtirmek", yarattn- "kendine geki 

dtizen vermek",yat-,ytil-"(att) ddrt nala strmek", yilgilr- "kogmak", vb. 

Ornekler: 

altun yryrg aS-a, [tir]tiS iigiiziig krig-ri yondtm "Altay da[larrnr agarak, 

irtig rrmafrnr gegerek yi.irtidtim" (BK D 27) 

hnl kantm tdkilt-i kara tririmyiigiirt-i isig kilgilg bertim dk"Krztl kantmt 

ddkttirerek, kara terimi akrtarak hizmet ettim" $ 52) 

anta kalmigi kop tor-u 6l-ii yorryur tirtig "Orada kalmrE olanlanntz hep 

bitkin ve mecalsiz bir halde, yiirtiyor idiniz" (KT G 9) 

inim kiil tigin birld eki Sad birki ril-ii yit-il kaTganttm "Kardegim Prens 

Kiil ile, iki $ad ile birlikte rile yite b,agardrm" (KT D 27) 

ktizdri yaE kcilsrir tid-a kdrl iilt(i stglt ktilsrir yantur-u saktnttm 

"gcizlerinmden ya$ gelse (onlartn akmasrna) engel olarak, g


{-yU} Ekli Eylem Zarflarr 

4fl. {-yU} eki iinlti ile biten eylem k6k ve grivdelerine eklenir. Bu eylem 

zarfi da asrl eylemle aym zamanda iqlenen bir eylemi ifade eder: 

keyik yi -yil tabry gan ye -yii olorur rirtimiz "Da$ hayvanlan yiyerek, tavgan 

yiyerek oturuyorduk" (T 8) 

kill tigin yadagtn opla-yu trigdi "Prens Ktil yayan olarak ahhp saldrdr" 

(KT D 32) 

kill tigin az yagtzin binip opla-yu ttigip bir tirig sangdt "Prens Kiil 

Azlann yap.u atrnabinip atrlarak saldrdr, bir askeri mrzrakladr" (KT K 5) 

ol tdgddkdd bayrkururl ak adgtrtg udlukin st-yu urt, ,,O hticumda 

(diigman) Bayrrkulann krr aygrnm kalgasrndan yaralayrp vurdu" (BK D 36) 

kugu kuS... arun kah-yu banpan iigigri karlma trigiirmis,,Ku!u kugu 

onunla birlikte yiikselerek (onu) annesine ve babasrna gcitiirmiig" (IB 35), 

vb. 

{-(X)p} Ekli Eylem Zarfi 

418. Bu eylem zarfi asrl eylemden


bunga bodun Hil-ipdn srytami{ yoglamiE "bunca halklar gelerek allamrg, 

yas tutmug" (BK D 5) 

sii siilri-prin tc)rt bulurydah bodunug kop almis kop baz kilmiE "Ordular 

sevkederek d6,rt taraftaki halklarr hep almrq, hep (kendilerine) bafrmh 

krlmrglar" (KT D 2) 

siirliiglilg kantan luil-iprin siirri eltdi "Mzrakh (di.igman) nereden gelip 

(seni yerinden yurdundan) stirdii?" (KT D 23) 

siirlilg batrmi kang sdk-ilprin... "Mrzrak boyu karlan stikerek..." BK D 

26) 

tabgaggt brigkir tabgag afin tut-upan tabgag kaganka kr)rmis "Qinlilerin 

(hizmetine giren Tiirk) beyleri Qin unvanlarr alarak Qin imparatoruna tabi 

olmuglar" (KT D 7-8) 

srilrirlri kudt yon-pan... "Selenga rrma[t boyunca aga[t yiiriiytip..." (BK 

D 37) 

kara kanka bar-ryan yalabag bar-ryan kcilmridirliz brigimiz "Kara Han'a 

gidip, elgi (olarak) gidip, (bir daha geri) gelmediniz (ey) beyimiz" (Uybat I 

saE l-2) 

toruk at... yilirlti kadursugula trigi yagn-pan... "Zayrf at... yelesine ve 

kuyruSuna kadar yara bere iginde kahp..."(IB 16) 

utru taltm kara kug kop-upah barmiE "Kargrda bir kartal havalanrp 

gitmig" (IB 43), vb. 

{-(X)yIn} Ekli Eylem Zarfi 

420. G


{-mAtl(n)} Ekli Eylem Zarfi 

42l.Bu eylem zarfi iinliilii eylem zarflan ile {-yU}, {-(X)p}, {-(X)pAn} 

ekli eylem zarflanrun olumsuzu olarak kullamlrr, 

tiin udt-matr kilntiiz olor-mafi... "Geceleri uyumadan, gtindi.izleri (de) 

oturmadan (dinlenmeden)..." (T 5l-52) 

bunga iSig kilgiig birtdkgririi saktn-mafi... "(Tilrk halkrnrn kendilerine) 

bunca hizmet etriEini (hig) dtigtinmeden..." (KT D 10) 

srikiz oguz tokuz tatar kal-man krilti "Sekiz Ofuzlar ve Dokuz Tatarlar 

eksiksiz (geride hig kimse kalmadan) geldiler" (Mq D 3) 

antaguJm ilgiin igidmis kngaru7m sabin al-matin... "6yle oldu[un igin 

(seni) doyurmug olan hakanrnrn soziinii dinlemeden (nzasrnr almadan) her 

yere gittin" (KT D 8-9) 

ycimci yra-matm yagtd[ur rir]miS "Yine gok gegmeden dtigman 

olurmug" (MQ D 10) 

kalm yag*a kay-matm t(igipcin... "Kalabahk diigmana geri ddnmeden 

saldrarak..." (Altrnkcil I 2) 

l


(ovasr) gehirlerine ve btiyiik denize kadar gitti$ (hig) olmamrq" (T 18) 

{-sAr} Ekli Eylem Zarfi 

423. {-sAr} ekli eylem zarfi gart eylem zartrdr. iki gclrevi vardr: l. Asrl 

eylemin hangi qart ya da gartlar altrnda iglendi[ini belirtmek; 2. asrl eylemin 

hangi durumlarda ve ne zaman iqlendi[ini belirtmek. 

l. Asrl eylemin hangi gart altrnda iglendi$ini belirtmek: 

citilkcin yir olorup arhE tirkis rsar ncirl burlug yok "6ttiken tilkesinde 

oturup (oradan) kervanlar gtinderirsen (hig) derdin ve stktntrn olmaz" (KT G 

8) 

dg-sar tos* 6mriz sdn, bir tod-sar dgs* dmriz sdn "(Ey Ttirk halkr...), 

acrkrrsan doyacafrnr dtigi.inmezsin, bir de doyarsan (tekrar) actkaca[tnt 

diigtinmezsin" (BK K 6) 

ol yirgcirii bar-sar, tilrilk bodun, dltdgi scin "O yere gidersen, (ey) Tiirk 

halkr,


koh ds tut-sar kiig iig egim ri "Ey, elleri kakrm tutacak kadar gtiglii iig 

a$abeyim! (Uybat III l) 

{-qA} Ekli Eylem Zarfi 

424. Bu eylem zarfi asrl eylemden cince iglenen ya da olugan bir eylemi 

belirtir: 

ulug oglum agrry yok bol-ga kug scirlilniig balbal tikti birtim "Btiyiik 

o$lum hastalanrp yok olunca, General Ku'yu (onun kabrine) tag heykel 

olarak dikiverdim" (BK G 9) 

{-glngA} Ekli Eylem Zarfi 

425.8u eylem zarfi asrl eylemin iglenmesi igin gegecek zaman slnlnnr 

belirtir. 

tokuz kat ilgiirgiirl topul-gmga tdritziln "Dokuz kat kegen delininceye 

kadar terlesin" (IB 50) 

{-kAn} Ekli Eylem Zarfi 

426. Bu eylem zarfi asrl eylemin iglenme zamantnt belirtir. 

... yigit rir-krin risiz yta agrg a "Geng iken, yazrk, eyvah, ne acr (6ldti)" 

(Abakan 8) 

drkcin zarfrtdaki {-kAn} eki, yakrgtrmah olarak, {-mAz} ekli olumsuz 

gimdiki zaman bigimlerine de eklenir: 

tarum tiisi tah tilkdmdz+kcin "Tenimin tiiyleri hentiz bitmemiEken.,." 

(rB 3) 

kan iipgilk yil yarumaz+kan ritdi "Yagh ibibik kugu (yeni) yrl hentiz 

aydrnlanmadan 6ttii" (IB 21) 

iirkli "iken" 

427. Donmug eylem slfail rirkli "iken" {-(X)r}, {-Ar} ekli eylem adlarr 

ile bir zarf obefi olugturur. Bdyle bir sijz

oRHON TURKQESi GRAMERi !-ir 

kigd yar(u)k bat-ar rirkli silr1iisdiim "Akgamleyin gtineq batar iken 

sava$trm" (MQ D l) 

tug taS*-ar rirkli yrilmri riri kcilti "Sancak Erkar iken oncii birliklelinclen 

bir adam geldi" (MQ D 5-6) 

Son Eylem Bigimleri 

428.iki ttirlii son eylem bigimi vardrr: l. Birincil son biEirnler', 2. ikincil 

son bigimler. 

Asrl son bigimler yalmz ytiklem olabilen eylem biEimlericlir. Birn!ar.rlii 

buyurma, dilek ya da gciniilliiliik bigimleri ile ge,;rrriq zift)a\] irici;riieriilrr 

Birincil Son Bigimlcr 

Buyurma Kipi 

429. Buyurma kipi bir ya da dalra Eok kigiye verihniq; liesin bir-hr3r;113n 

belirtir. Buyurma kipinin iki tiirii vardrr: l. Normal Lru,v-urma, 2. pekisrirn...ii 

buyurma. Normal buyurma kipinin ozel bir eki yoktur. eylern kiik ve !:iivtiesiyle 

bir ve aynrdrr. Pekigtirrneli buyurma ise {-gll} eki ile trur.ulur. 

L Normal buyurma: 

bu siig elt"Bu orduyu sevket!" (T 32) 

nhg sabry ah olor "Habercileri ve mesajlarrnr ahp otur!" (T 32) 

triryri i)l temis ciring "Tann '61!"'demiq herhalde" (T 2) 

tabgag birdin-ycitt tcig, kfiaii 6neliin-ycitt /ag .,(Siz) einliler giiney 

tarafindan saldrrrn, (siz) Krtaylar do[u tarafindan saldrnnl" (T I l) 

sabrnun tiikciti eSid "Scizlerimi sonuna kadar igitin !" (llK K I ) 

korkma cidgiiti cikiin ayutma cidgiiti yalbar "Korkma, iyice nedamet getir, 

iirkme iyice yalvar!" (lB l9), vb. 

2. Pekigtirmeli buyruk: 

sabtmtn tiikciti eSid-gil "sozlerimi sonuna kadar iyice igitin!" (KT G l) 

yrilmci kargug ridgiiti ur-gil"Ath muhafizlan ve gcizetleme kulelerini iyice 

yerlegtir!" (T 34) 

yigci isig kil7il7 bir-gil "Yine (bana) hizmet et!" (Me D 5), vb. 

430. Buyurma kipinin gogul2. kigi bigimi {-(X)r:} eki ile kurutur: 

u


sii bar-tr1... altun yryda olor-ur1"(Siz), askerler, gidin... Altay dallannda 

oturun!" (T 3l) 

tiirilk oguz brigkiri eSid-ir1"(Siz), Tiirk ve Opuz beyleri, igitin!" (KT D 

22) 

buru kdrii bil-ir1"Bu (yazrtlan) gortin ve (iyi) cilrenin!" (KT G 12) 

am kdrilp anga bil-ir1"Onu gcirtin ve ciylece


2.|-gunl: 

tilriik bodun yok bolma-zun bodun bol-gun tiyin... "Ttirk halkr yok 

olmasrn, (yeniden) halk olsun diye..." (KT D 11, BK D 10) 

Giiniilliiliik Kipi 

432. Gcintilliiliik kipi 1. kigi ve kigilerin bir eylemi iglemek istelinde 

olduklarrnr belirtir. Tekil l. kigi eki {-(A)yIn},goful 1. kigi eki de {- 

(A)llmldr. Bu ekler iinlti ile biten eylem ktik ya da gcivdelerine eklendi[inde 

cinses iinltileri dtiger. 

l. Tekil l. kigi: 

brin ribgtirii tiis-tiyin "Ben karargdha ineyim!" (T 30) 

ant yoglat-ayin "Onun cenaze tcirenini yaptrrayrm!" (T 3l) 

tilrilk bodun dlilr-dyin urugsrat-ayin "Ttirk halkrnr

182 

TALATTEKiN 

Bu eklerin cinsesi olan trtiimli.i /d/ digsili lll, lnl ve /r/ iinsiizlerinden sonra 

otiimstizle$erek /t/ olur. Baqhca istisnalar astl Orhon ya^tlanigin bar- eylemi, 

bazr Yenisey yazftlart igin de adnl- ve adrm- eylemleridir. 

Bu eklerdeki kigi eklerinden (iyelik eklerinden) anlaqrlacafr iizere kesin 

geEmig zaman biEimi asltnda eylem kok ve govdelerinden {-d} ya da {-6} 

eki ile tiiretilmiq bir eylem adtdtr: bardtm < *bartd+mt, bardul < *band+r1, 

hurth < bancl+i. vb. 

1. Tekil l. kiqi eki {-DXm}: 

otu. \,ultma bis bctlrk tapa stilci-dim "Otuz yagrmda Begbahk (gehrine) 

dolru sefer ettirn" (BK D 28) 

.siisitr sttttg-tlmt yabrt-drm "(Orada) askerlerini mlzrakladtm ve bozguna 

ugratunr" (BK D 3l) 

t'crqi tilti-dim gc)lgi az ciri bul-tum"Krlavuz istedim, bozkrrh (bir) Az eri 

buldum" (T 23) 

tiiriik bodtut iiEiin tiin utlmru-dtm kiintiiz olorma-dtm "Ttirk halk igin 

geceleri uyumadrm, giindUzlerioturmadtm (dinlenmedim)" (BK D 22) 

otllu iitrii kagantma ritiin-tiim "Ondan sonra Hakanrma (dile[imi) 

arzeitim" (T l2) 

Pekigtirme eki okliik lle: 

otuz.yusrnrclct, tisizint ci, kit-(t)in dk"Otuz yagtmda, ne yaztk, gittim igte!" 

(Qaa-Hdl III I-2) 

hul kunun ti)kiiti kctrct tiiriffi yiieiirti isig kilgiig ber-tim cik"...klz/' kantmt 

drikttirerek, kara terimi akrtarak Eok hizmet ettim" (T 52) 

3s) 

2. Qo[ul l. kiqieki {-DXntXz}: 

ktrhz bodunttg uda bas-dmuz. "Ktrgtz halkrnr uykuda basttrdtk" (KT D 

krrktzrg uka bas-dunry [un]n siir7iigiin ag-dtmtz "Ktrgtz halkrnr uykuda 

bastrrdrk, uykularrnt mtzraklartmtzla agttk" (T 27-28) 

ktrktz kaganin |lilr-tiimiiz ilin al-ttmrc "Ktrglz hakantnl cildiirdiik, 

devletini zapt ettik" (KT D 36) 

tizligig srikiir-tiimilz baSlryry yilkilntiir-tiimiiz "Dizliyi (gi.igliiyii) 9

oRHON TURKQESi GRAMER| r83 

sirllim kunguyug birlimiz"Krz kardegim prensesi verdik" (KT D 20) 

ilkilE teyin korkma-dtmtz siirliis-diimiiz "(Digman) kalabahk diye 

korkmadrk, savagfik" Cf 4O4l) 

3. Tekil 2. kigi eki Ktil Tigin ve Bilge Ka[an yazrtlarrnda {-DXg} 

bigiminde,


yergi yer yal1ilry boguzl.an-fi "Krlavuz yanrldr ve bo[azlandr" (T 26) 

aln ririg sang-dt, sil tdgi;intd yiting ririg kilryIa-dt "(Prens Ktil) altr eri 

mzrakladr, (ordular) kaprgtr$rnda (da) yedinci eri krhgla dldiirdti" (KT K 5) 

kill tigin... tokuz cirrin sang-dt ordug birmci-di "Prens Kiil... dokuz kigiyi 

mrzrakladr, karargdhr vermedi" (KT K 8-9) 

tiirk bodun dl-ti alkm-n yok bol-n "Ttirk halkr rildii, mahvoldu, yok oldu" 

(r 3) 

oguzyag ordug bas-dt "Dtigman O[uz karargdhr bastr" (KT K 8) 

ol sabry eSidip on ok brigkiri boduni kop kcil-ti yilkiln-ti "O haberi iqitince 

On Ok beyleri ve halkr hep geldiler, boyun epdiler" (T 42-43) 

Pekigtirme edai oH 6k ile: 

yafidok yolta yrimri rilti-k dk"Bozguna ulrayrp dafrlanlar da yollarda riliip 

kaldrlar" (T l6) 

itincil Son Bigimler 

434. ikincil son bigimler ashnda eylem adlan ve eylem srfatlandr. Buna 

g


iiring "Ondan sonra erkek kardegler afabeyleri gibi yarafilmamtg giiphesiz, 

ofullar babalan gibi yaratrlmamrg giiphesiz" (KT D 5) 

kan yorry ilterig kaganka adril-madok"Han (ardr srra) ytirtiyiip ilterig 

Hakan'dan aynlmamrg" (O sa! 3) 

[bilkig]iikdti sdkiz oguz tokuz tatar knl-madok "Btikegtik'te Sekiz O$uz 

ve Dokuz Tatarlar(dan kimse) kalmamrg" (Mq D 1) 

karluk iE ir1 ri luil-mriddk "Karluklar miittefiklerine (buluqacaklannr 

sciyledikleri yere) gelmemigler" (MQ G 1) 

kamts ara kalmis, tcirlri una-madok "(Bir krz kole) kamrglar arasrnda 

kalmrq; fakat Tann bunu do[ru bulmamrq" (IB 38) 

{-slk} Ekli Gelecek Zaman 

436. {-slk} ekli gelecek zaman eylem adr yiiklem olarak da kullanrlrr. Bu 

yi.iklem gelecekte mutlak olarak iqlenecek bir eylemi belirtir. Yalnrz 2. kigi 

bigimi igin ornekler vardrr: 

tiiriik bodun dl-sik+ig "(Ey) Ttirk halkr, mutlak rileceksin!" (KT G 6) 

biryd Eogay ytl- tdgiiltiln yazt konayin tiscir tilrilk bodun dl-sik+ig 

"Gtineyde Qogay da$larr ve Trigtiltiin ovaslna yerlegeyim der isen, (ey) Ttirk 

halkr, mutlak


nci kaganka isig kilgilg bir-ilr mrin "Hangi hakana hizmet ediyorum?" 

(KTD9,BKD9) 

idisimtci ayakrmta drli kanga bar-r mcin*Kabrmdan kaca$rmdan ayrr 

nereye gidiyorum?" (IB 42) 

38) 

2. QoSul l. kiqi: 

nrikci tciz-rir biz "Niye kagryoruz?" (T 38) 

iikiis teyin nrikj kork-ur bi7"(onlar) kalabahk diye nigin korkuyoruz? (T 

3. Qo$ul2. kiqi: 

... trigddkin tiiriik bdglcir kop bil-ir siz ..(prens Kiil'iin..._rna ok) 

de$diSini, Ttirk beyleri, hep bilirsiniz" (KT D 34) 

4. 3. kigi: 

tiirilk bilgci kagan tilriik sir bodunug oguz bodunug igidii olor-ur,,Tiirk 

Bilge Hakan, Ttirk Sir halkrnr, ofuz halkrnr doyurarak tahtta oturuyor,'(T 

62) 

btinirl bodunum anta cir-ilr"Benim halkrm orada olacaktrr', (T 2l) 

uga umatm olor-ur "Ugamadan oturuyor" (IB 6l) 

kop dgir-rir sribin-iir "Qok memnun olur ve sevinir,, (IB 15) 

rir trirklciyi.i kril-ir, ridgii sdz sab elti k(il-ir*Adam gabucak geliyor, iyi 

sciz ve iyi haber getirerek geliyor" (IB 7) 

Not: 3. kigi gimdiki zaman ytiklemine ol zamii de eklenebilir: 

kc)nriki ncildk toggay, kiinriElcri olor-ur o/ "Kovasr nigin donacak(mrq)? 

Gtinegte duruyor" 0B 57) 

Dar Yiiklemi 

438. "var, mevcut" anlamrndaki bar sozod,p.d l-rl ekligok eski bir eylem 

srfatr olmahdrr. Genellikle ytiklem olarak kullarulr. 

azu bu sabtmda igid bar g, "Yoksa bu scizlerimde yalan var ml?" (KT G 

8.BKK8) 

eki iig biq siimiiz k(ilt(igimiz bar mu nrj "iki iig bin (kadar) askerimiz, 

gelecek olanrmz, var ml ne? (T 14) 

anga bili|ltir astgr bar ridgi) ol "6ylece biliniz: faydasr var, (bu fal) 

iyidi/'(IB 32)

ORHON TURKqESi GRAMERI 

bu rk bagmta az cimgriki bar"Bu fahn bagrnda biraz srlanfl var" (IB 57) 

Not: bar yiiklemine de ol zamiri eklenebilir: 

bagryt n(i tdg bar ol tir "Ipleri nastl? "Vardlr" diyor" (IB 18) 

{-mAz} Ekli Olumsuz Bigimler 

439. $imdikizamanrnolumsuzu {-mAz} eki ile kurulur: 

l. Tekil2. kigi: 

agsar tostk ri-mriz scin bir todsar dgstk d-mciz san "Actktrsan doyaca[tnt 

diigiinmezsin, bir (de) doyarsan actkacaftnt dtigtinmezsin" (BK K 6) 

3. kigi: 

cidgii bilgri kiEig ridgii alp kiSig yort-maz drmiE "(Qinliler) iyi ve akrlh 

kiqileri, iyi ve yilit kigileri ilerletmez imiq" (KT G 6) 

bir kisi yaryilsar uguEi boduni bisiikirlri trigi ktd-ma: tirmis "(6te yan- 

dan), bir kiqi sug iglese onun soyuna sopuna ve akrabalartna kadar (herkesi) 

oldiirmez imiq" (KT G 6) 

{-DAgI} Ekli Gelecek Zaman 

440. {-DA9I} ekli gelecek zaman eylem stfatt sona altnmtg kigi zamirleri 

ile birlikte gelecek zaman kipini olugturur. 3. kigi bigiminde zamir yoktur. 

l. Qo$ul l. kigi: 

tabgag oguz kttafi bugrigii kabry$)ar kal-tag biz "Qinlilet, O[uzlar ve 

Krtaylar, bu tigii birlegirlerse (biz) nagar kaltrtz" (T 12-13) 

2. Tekil2. kigi: 

ol yergcirii barsar tilriik bodun dl-trigi sdn "O yere gidersen, (ey) Ttirk 

halkr, tileceksin!" (KT G 8) 

dtiikrin yry olorsar bciU Sii il tuta olor-tag san "6ttiken da[lannda 

oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olarak yagayacaksrn" (KT G 8) 

tii[riik bodun] dziiry ddgii ki)r-tcigi stin ribiryc) kir-tcigi scin burJstz bol-tagt 

scin "(Ey) Tiirk halkr! Kendin (hep) iyilik goreceksin, yerine yurduna 

gireceksin ve dertsiz olacakstn!" (BK K 13-14) 

tg7

i! 


3. Qopul2. kigi: 

bddkci kdriigmci briglcir gil ya7il-tagr siz "Bu dcinemde (tahta) sadrk olan 

beyler, (sizler) mi ihanet edeceksiniz?" (KT G I l) 

4. 3. kigi: 

siiyoriltm te-deigi "'Sefere grkahm!' diyecektir" (T 35) 

sini tabgagtg riliir+rigi tir mrin "Seni, Qinliyi,

oRHON TURKqESi GRAMERI 

{-qI} Ekli Gelecek Zaman 

442. Runik harfli metinlerde pek seyrek olarak gegen {-9I} ekli son 

bigim eylemin gelecekte olacaftnt belirtir. Bu ek daha gok olumsuz eylem 

gcivdelerine eklenir. 

trigmti-gi mdn"Hicvm etmeyece[im" (O sa! 2) 

yana igik r)lmri-gi yitmri-gi scin "Yine (bana) ba$rmh ol, (o zaman) 


olan bir durum ya da eylemi belirtmek igin de kullanrlrr. 

l. Olumlu: 

kiil tigin bir ktrk yaga-yur tir-ti "Prens Kiil (o zaman) otuz bir yaqrnda 

idi" KT K 3) 

anta kalmisi yir sayu kop toru dlil yon-yur rir-tig "Oralarda (nasrlsa) sa! 

kalmrg olanlannrz da her y


nri kaganka isig kilgilg biriir rnrin ti-r tir-miS "Hangi hakana hizmet 

ediyorum ben? diyormug" (KT D 9) 

atug bilig anta ii-yiir tir-miE "(Qinliler) fesathklarrnr (ancak) o zaman 

diigiiniirlermig" (KT G 5) 

anta afitg kiEi anga boSgur-ur iir-miS "O zaman kiitti niyetli kigiler gciyle 

akrl verirlermig" (KT G 7) 

vak bodunug anga yagut-r rir-miS "(Qinliler) uzakta ya$ayan halklan 

dylece kendilerine yaklagtrrrrlarmtg" (KT G 5, BK K 4) 

2. Olumsuz: 

ddgii bilgd kisig ddgii alp kisig yont-maz rir-miE "Gergek akrlh kigileri, 

gergek yi$it kigileri ilerletmez imig" (BK K 4) 

bir kisi yarlilsar uguSi boduni biEiikirlri tcigi ktd-maz rir-miS "(Qinliler) 

bir kigi sug iglese, onun boyuna, halktna ve htstm akrabastna kadar (herkesi) 


Bu sonbigim, ctimlede bir eylem srfatr

gRHoNTURKeESicRAMERi le3 

halkr iilkesinde boy da, halk da, insan da hig olmayacaku" (T 59-60) 

iizd trirlri basma-sar, asra yer tcilinmci-srir, tiiriik bodun, ilirlin ttirdgin 

kdm artafi u-dag drti "istteki gdk gtikmese, alttaki yer delinmese, (ey) 

Tiirk halkr, (s'enin) devletini ve yasalanm kim yrkrp bozabilir idi?" (BK D 18l9) 

ntirl yerfuiki kaganhg bodunka biintdgi bar rir-stir nd buryi bar rir-tcigi 

dr-miE "Herhangi bir tilkedeki hakanh bir halkrn bciylesi (bir bagdanrgmanr) 

var ise onun ne derdi ve s*rnhsr olacak imig?" (T 56-57) 

Agalrdaki ctimlede kiil tigin yok rirscir ya da kiil tigin yok drti cirsdr 

balrmh $art yan ctimlesi nasrlsa unutulmugtur: 

dgiirn kann ulayu dgldrim tikikirim lailirlilniim kunguylanm bunga ytinui 

tirigi kilry bol-tag tirti, dlilgi yurtda yolta yatu l

SOZDIZIIVII 

Soz dbekleri 

450. Stlz 6be[i oznesiz ve ytiklemsiz bir sdzctik ktimesidir. Sdz tibek- 

lerinin i.ig tiirti vardr: Sralama ribekleri, niteleme


genellikle tibe[i olugturan adlann her birine eklenir: 

bilgri-si gabry-i brin dk cirtim"Onun danrgmanr ve kumandanr bizzat ben 

idim" (T 7) 

rib-ig bark-r.g yulgah bardt "(Ordulannrn yansr) evi barkr yalmalamak 

igin gitti" (BK D 32) 

ot-ga bor-ga kdlti "(Tirgig Hakamnrn ordusu) ate$ ve firhna gibi geldi" 

(KT D 37),vb. 

bunga bark-tg bridiz-ig uz-ug "Bunca binalan, siisleri ve dekorlan ..." 

(BK GB) 

Aga[rdaki orneklerde ise yalruz ikinci stizctik gekimlenmigtir: 

arkuy kargu-g olgurtdum ok "istihkamlan ve gcizetleme kulelerini 

yerlegtirdim" (T 53) 

yogurJ koragtrl-ru "(Senin) cenaze tiirenini" (O sa! 4) 

Eytem Obekleri (ikilemeler) 

455. Kahplagmrg eylem ribekleri ya da eylem ikilemeleri ya e$ ya da yakrn 

anlamh iki eylemden olugur: 

adnl- az- "ayrrlmak ve dofru yoldan sapmak" (O safi 3) 

adril- yagil- "aynlmak ve ihanet etmek" (O sa! 3) 

adnl- sciglin- "ayrrlmak ve segilmek (cilmek)" (Krzrl Qrra I 2) 

alktn- anl- "tiikenmek ve harabolmak" (KT G 9) 

biti- bcidzrit- "yazmak ve stislemek" (BK GB) 

dmgrit- tolgat- "acr gektirmek ve rsfirap vermek" (BK K 13) 

igik- yiikiln- "ba[rmh olmak ve bag e[mek" (T 28) 

it- yarat- "dtizenlemek ve yaratmak" (BK K 9) 

kilarid- kulad- "caiye olmak ve ktile olmak" (KT D 13) 

dgir- sribin- "mutlu olmak ve sevinmek" (BK K l3) 

dl- alktn- "

196 TAL-A,TTEKiN 

Baflagh Katmah Obekler 

456. Baplagh katmah iibeklerin de tig ttirii vardr: I. uhyu ile kurulan tek 

baflaglr 6bekler, 2. baslayu ulayu ile kurulan

oRHoNrUnxqesi GRAMERI 

Agrklamah Obekler 

458. Agrklamah cibeklerde her iki iiye hem bag hem de niteleyicidir. 

bini, oguzug, dliirtdgi-k "Beni, O$uz'u, mutlak cildiirecek" (T l0-11) 

yol(l)ug tigin, mrin ,birtdim "Prens Yollug, ben, yazdrm" 

bilgri tuftukuk(k)a, baqa, ay& "Bilge Tunyukuk'a, bana, (qoyle) emir 

verdi" (T 31) 

brin anga ter min, btin, bilgti tufiukuk "Ben griyle diyorum, ben, Bilge 

Tunyukuk:" (T 37) 

tadrknl, goru1, boz [ang] birtp ttigdi"(Prens Kiil) Tadrk'rn, Qor'un, boz 

atrna binip hticum eni" (KT D 32) 

eki ilg birl siimiiz, Iailtdgimiz bar mu nA "... iki iig bin askerimiz, gelecek 

olammrz, varrru ne?'(I 14) 

ol yerkri bdn, bilgci tufuih*, ttigiirdrik iigiin "(Bitin) bu yerlere ben, 

Bilge Tunyukuk, ulaghrdr$rm igin" G47) 

udu bcin, tiziim, kazgannasar "... ve ben, kendim, baEanh olmasaydrm" 

(r ss) 

inim kiil tigin, dzi, anga Hirgtik bln*Erkek kardegim Prens Kiil, kendisi, 

riylece vefat etti" (KT D 30) 

Zamirle olugan bir agrklama


Ad Obekleri 

450. Ad tibeklerinin asrl tiyesi bir ad ya da ad gtirevinde bir s

ising ay "beginci ay" (BK G l0) 


eki bnl "iki bin" (T 18) 

stikiz on "seksen", yani "sekiz kez on" (KQ B 3) 

alfi yoh "alttkez" (BK D 28), vb. 

4. Niteyici bir zarf: 

igrri sab "gizli mesaj" (T 34), vb. Bk. Yer Zarflarr. 

5. Niteleyici bir eylem adr: 

bardok yer+dri "gitti[(in) yerlerde" (KT D 24,BKD 20) 

6. Niteleyici bir eylem sfatr ya da eylem srfatr obeli: 

kririir kdz+iim "gorir gciztim" (KT K 10) 

bilir bilig+im"eren akhm" (KT K 10) 

uyur kadm+rlz "muktedir dtiniiri.im" (Qaa-Httl V 2) 

uyur kadag+lnr "muktedir akrabalanm" (Qaa-Hdl V 3) 

kdligmri brigldr+in bodun+in "gelen beylerini (ve) halkrnr" (T 43) 

bddkd kdriigmci I brigldr "bu dtinemde (tahta) sadrk beyler" (KT G I 1) 

tdgridri bolmiE I tiiriik bilgd kagan "Tanndan olmug Tiirk Bilge Hakan" 

(Kr G l) 

igidmis kagan "doyurmug hakan" (KT G 9) 

dltcigi bodun "cilecek halk" (KT D 29), vb. 

7. Niteleyici bir sontakr tibe[i: 

tdnri tdg... tilriik bilgri kagan "Kutsal (harf. "tann gibi") Tiirk Bilg?i 

Hakan" (KT G 1) 

umay tdg I dgiim kntun "Umay gibi annem Hatun" (KT D 3 1), vb. 

S. OUegin bag iiyesi bir niteleme tibe[i: 

ol I eki tigi "o iki kig" (T l0) 

bu I tiiriik bodun "bu Ttirk halkr" (T 54) 

briglik I uru ogul "bey olmaya layrk erkek evlat" (KT D 7) 

eSilik I hz ogul "hanrm olmaya layrk krz evlat" (KT D 7) 

kddimlig I torug at"giyimli doru at" (KT D 33), vb. 

9. Niteleyici bir tizel ad: 

gantuu yczl "$antung ovasl" (BK D 15) 

t9!)

u 

TALATTEKiN 

tirtiE tigiiz"irtig rrmafr" (T 35,37) 

ktigmtin / yir sub "Kcigmen iilkesi" (KT D 20) 

buknrak uluE "Buhara gehri" (KT K 12) 

kill tigin "Prens Ktil" (KT K l, vb.) 

oanig tigin "Prens Ozmrq" (Me K 9) 

ku sriryiln "General Ku" (BK G 9) 

og totok "Vali Ong" (KT D 32) 

tiirilk bodun "Tiirk halkr" (KT D 6) 

hrktzbodun"Krgrz halkr" KT D 20) 

oguz yag "dtigman O$uz" (harf. Opuz dtigman) (KT K 8) 

biikli kagan "Biikli (ovasr) hakanr" (KT D 8, BK D 8) 

Aga[rdaki dmeklerde niteleyici de bir niteleme cibeSidir: 

bukarak uluS I bodun "Buhara gehri halkr" (KT D 12) 

biikli gd(l)liig / e/ "Biikli ovasr halkr" (KT D 4, BK D 5), vb. 

10. Niteleyici iyelik ekli bir ad ya da bir iyelik 6be$i: 

l

oRlroN TtrRKqEsi GRAMERj 

t. Niteleyici ilgi dwumu eksiz bir ad: 

kiil tigin an+si "Pnens Kiil'iin ye[eni" (KT GD) 

tiirilk bodun at+i kii+si "Ttirk halkrnln adr sanr" (KT D 25) 

tiirgis kagan+i "Tiirgig hakanr" (T 30) 

ktrkrzbodun+d "Krgrz halkr" (T 28) 

orl totokyur7+i+n "Vali Totok'un kayrn biraderini" (KT D 32) 

sir irkin ogl+t"Sir irkin'in o!lu" (KQ D 9) 

titiikrin ir+in "6tiJken'in kuzeyini" (MQ D 7) 

kiigmcin ir+in+tci "Kcigmen (daflannrn) kuzeyinde" (Mq D 11) 

triryri kdbilrg(ri)+si "gdk davulu" (BK B 3-4) 

yagtn baS+t "diigmanrn bagr" (MQ D 6) 

bty baS+t "binbagr" (Tar. B 7) 

yilz baE+r "ytizbaEl" (Tar. K 2) 

2. Niteleyici ilgi durumu ekli bir ad. Bu cibelin de iki ttirii vardr: a) Bag 

iiye 3. kigi iyelik ekli, b) bag iiye 3. kigi iyelik eksiz. 

a. Bag iiye 3. kigi iyelik ekli: 

bilgci kagan+ry bodun+r "Bilge Hakanrn halkr" (O saE 3) 

kiil tigin+ir1 altun+*n kiimiiE+i+n agq+t+n bartm+t+n "Prens 

Ktil'iin altrnlanm, gtimtiglerini, malmr ve mtilktinti" (KT GB) 

tiirilk bodun+n1 il+i+n tiird+si+n "Ttirk halkrnrn devletini ve tdrelerini" 

(KTDl,BKD3) 

adtg+ry karn+t "aylnln karnl" (IB 6) 

to1uz+utJ aztg+t "domuzun azr (digler)i" (IB 6) 

b. Bag tiye 3. kigi iyelik eksiz: 

baytrku+nir1 ak adgtr "Bayrrku'lann ak aygrrr" (KT D 36) 

yigcin silig bdg+ir1 ktidimlig torug at "Yigen Silig Bey'in giyimli doru 

atr" (KT D 33) 

tabgag kagan+ry igrriki bridizgi "Qin hakanlnln saray stislemecileri" (KT 

G t2) 

siz+ir1 rir at"sizin ergenlik adtntz" (Agura 13) 

Niteleyici bir agrklamah dbek ise tibelin her iki tiyesi de gekimlenir: 

ta&k+r1 gor+uJ bozat "Tadrk'rn, Qor'un, boz atf'(KT D 32),vb. 

201

;4 

>t 

,I 

ali 

li 

. 

':rl 

ad: 

TALATTEKiN 

3. Niteleyici ilgi durumunda 1. kigi zamiri, bag {iye de l. kigi iyelik ekli 

brin+ir1 bodun+um "benim halktm" (T 2l) 

mcin+ir1 bodun+um "benim halktm" (BK D 29) 

mtin+ir1 sab+tm+m "benim stizlerimi" (KT G 1l), vb. 

Niteleyici ashnda ikinci ttir bir iyelik iibeli ise hig defigmeden kalrr: 

biz+ig sil I at+t "bizim ordumuzun atlan" (KT D 39) 

biz+ir1 sil... azuk+t "bizim ordumuzun aa[f'(KT D 39), vb. 

Sayt Obekleri 

463. Qok ozel bir sayr

oRHoNrUnxcesi GRAMERI 

3. Bag iiyesi yeg "daha iyi" ve nitelelcisi de bulunmagkma durumunda 

bir ad (srfatlann kargrlagnrma derecesi): 

ryar elligdri ftlgar kaganhgdayeg "giiglti (?) bir devhi' gfiglti bir hakanr 

olanlardan daha iyi" (BK D 24) 

Zarf dbekleri 

465. Bir zarf tibe$i niteleyici gdrevinde olan bir zart le onun niteledili bir 

srfattan oluqur. Niteleyici gcirevinde olan zarflar tirtirlii "gok, agrn derece", 

afitg "koti, fena" ve ii4 "efi" gibi derece zarflartdtr. 

tirtirlii /i "pek fazla, pek uzun siire" (BK G 15) 

atug cidgil "gok iyi" (IB 5, vb.) 

afug yablak "gok kdtil" (IB 36, vb.) 

dr1 ilk"ilk once" (KT K 4) 

riu ilki "ilk dnce" (KT D 32, BK D 30), vb. 

Sontakr Obekleri 

466. Sontakr $beklerinde

E 

i 

E 

F 

il 

l. 

$ 

E 

F 

TAT-ATTEKIN 

bakrmrndan, 6zne ile uyugur. Ytiklem ba[layrcrsrz egitleme tiimlegleri dc 

vardr. 

l. Ba$ayrcrh yiiklem: 

17) 

a. Ballayrcr biryardrmcr eylem: 

dziim L- {ad cirtim "Ben... (Tardug halkr tizerinde) $ad idim" (KT D 

biz I eki but tirtimiz "Biz iki bin idik" (T 16) 

tiiriik bodun I ag arti "Tiirk halkr ag idi" (BK D 38) 

ulugt I Sad cirti "btiyiikleri $ad idi" (T 5) 

bodun boguzi I tok cirti "Halkrn bo[azr tok idi" (T 8) 

b. Ba$ayrcr sona ahnmrq bir zamir: 

biz I az biz"Biz anz" (O on7) 

bilgci tufiukuk I atug ol"Bilge Tunyukuk kdtiidtir" (T 34) 

oguTi yrimci I tarktng ol "O$uzlan da huzursuzdut'' (T 22) 

tiirilk bodun I tokurkak san "Tiirk halkr (sen) tokgdzliisiin" (KT G 8, 

BKK6) 

2. Baflayrcrsz ytiklem: 

ol amfi I atug yok "Onlar gimdi fena de$il" (KT G 3, BK K 2) 

ittri bug I yok"(Tirk hakanr dttiken daflarrnda oturursa) iilkede stktntt 

olmaz" (KT G 3) 

kapgan kagan tiirilk sir bodun yondoh I bu "Kapgan Hakan Ttirk Sir 

hallanrn yaptrfr (btiyiik) ilerleme (igte) bu" (T 6l) 

Belirli Nesne Tiimlegleri 

469. Bk. Yalm Durum, Belirli Nesne Durumu. 

Zarf Ttimlegleri 

470. Birzarf ttimleci bir zarf ya da zarf

oRHoN rUmgesi cneurni 

ka7tm kaganka rirtirlii ti mag kiltt "(Bunca sadrk beyler) babam hakam 

uzun uzun alkrgladrlaf'(BK G 14-15) 

[kar1m kngan t]iiriik btigtririn bodunin cirtirlil ti mag itdi 64d[i] "Babam 

hakan Ttirk beylerini ve halkrnr uzun uzun alkrgladr ve ovdi.i" (BK G 15) 

2. Durum ekli bir ad: 

oguz trizip tabgagka kirti "O$uzlar kagrp Qin'e girdiler" (BK D 38) 

kara kdttri siirliisdilmiiz "Kara gcilde savagtrk" (KT K 2) 

Bk. Verme-Bulunma, Bulunma-grkma, Yiinelme, EEitlik' Arag ve 

Birliktelik durumlarr. 

3. Bir zaman birimini gcisteren ad: 

tilriik bodun ilgiln tiin udtmadtm "Ti.irk halkr igin geceleri uyumadtm" 

(BKD22) 

kiln yeimd tiln y(im(i ydlil bar&mtz "Gece gtindi.iz dtirt nala gittik" (T 27) 

tiin akfidtmtz"Gece akm ettik" (T 35) 

bir tiimrin artuh yeti birl silg ilki kiin dliirtiim "on yedi bin askeri birinci 

giin

TALATTEKIN 

8. Bir eylem zarfiya da

oRHoNTURKCESi GRAMERI 

Ad Asrlh Yiiklem 

474. Ad asrlh yiiklemin temelinde yahn durumda bir a4 bir srfat, bir zamir, 

bir eylem adt, bir eylem srfao ya da benzeri bir siizciik bulunur. Yiiklem 

ballayrcrsr ise bir yardrmcr eylem ya da sona altnmtE bir zamirdir. Bu 

sonuncusu arulmayabilir. 

l. Ytiklem ballayrcrsr bir eylem: 

ayrgmasi btin rirtim "Scizciisii ben idim" (T 5) 

tilriik bodun dg rirti "Tiirk halkr ag idi" (BK D 38) 

dziim kan boltum "Ben yaglandrm" T 56) 

bdglik urt oglurl kul boltt "Bey olmaya layrk erkek evladtn kdle oldu" 

(KT D 24) 

eSilik ktz oglurl kilr1 bolfi "hantm olmaya layrk krz evladtn cariye oldu" 

(KT D 24) 

karytm kagan siisi briri tdg drmit "Babam hakantn askerleri kurt gibi 

imig" (KT D 12) 

kagani alp drmiS "Hakanlan yifiit imig" (T l0) 

2. Ytiklem ba$ayrcrsr sona allnmtg bir zamir: 

biz az biz"Biz azrz" (O ttn 7) 

yaE brin "(Ben) gencim" (Uyuk-Oorzak I 3) 

tdr apa igrtiki brin "(Ben) saraya mensup Tcir Apa'yrm" (Begre l) 

tilrilk bodun tokurkak san "Tiirk halkr, (sen) tokgozliisiin" (KT G 7) 

bilgti tufiukuk afug ol, tiz ol "Bilge Tunyukuk fenadrr, kdtii niyetlidir" (T 

34) 

ddgii ol "(Bu fal) iyidir" (lB l8) 

33) 

36) 

atug ddgil o/ "(Bu fal) gok iyidir" (IB 5) 

yablak ol"(Bu fal) koti.idiir" (lB 6) 

atug yablak o/ "(Bu fal) gok kdti.idtir" (IB 36), vb. 

3. Ba$ayrcrsrz ytiklem: 

kiirdg sabi antag "Kaga[rn scizleri g6yle (idi)" (T 9) 

iig kiirtig kifEi] ktilti, sabi bir "Ug kagak kigi geldi, sozleri aynr (idi)" (T 

ttltg kiliirti, sabi antag "(Bir) tutsak haberci getirdiler, s

a 

' 

tr 

k 

:l 

TALATTEKiN 

dtiikrin eli sizdri "Otiiken tilkesi sizde" (Tar. G 5) 

karhuE ara bastm "Kamrglar arasrnda bagrm" (IB 10), vb. 

Yiiklem Adlarr bar ve yok 

475. Yiiklem adlan bar "var" ve yok "yok" genellikle baflayrcrz olarak 

kullamlu: 

tigil apa afi bar "Atalanmrn dedelerimin (iyi) adlan var" (Tar. G 4-5) 

bu rk basmta az timgtiki bar "Bu fahn bagrnda biraz acrsr var" (IB 57) 

angt bar "Faydasr var" (IB 32) 

ilkilE athg rigrilngilr1yoft "(Sende) gok atlan olan bir adamrn sevinci yok" 

(rB 36) 

koh atlry korhngry yoft "(sende) atlan olmayan birinin korkusu yok" (IB 

36), vb. 

Aga[rdaki omekte bar yukJem a& oI baplayrcsrru almrgtr: 

bagryt nti tcig bar ol "ipleri nasrl? Vardrr" (IB 18) 

Ozne 

476.Bir ci.imlecifin ciznesi bir ad, bir zamir, bir eylem adr, bir eylem srfah, 

bir sciz

oRnoNTURKqESI cRaueRi 

6znezamfu srl$f ihnrrl edilir, giinkii o zaten sona ahnmrg zamirden ya da 

eylem aslh ytikM rnla!'lrr: 

Ian bertim *(Ben sana) han verdim" (T 2) 

lrnnqin kdup igilcdirl "(Sen) hanrnr brrakrp (yine Qin'e) bafrmh oldun" 

(r 3) 

Iarluhtg dliirtiimilz, alttmtz "(Biz) Karluklan cildtirdiik, zapt ettik" (KT 

K2) 

uga bardrytz "(Siz) vefat ettiniz", (harf. "ugup gittiniz") (KT GD), vb. 

3.6zne bir eylem adr: 

tiln u.drstktm tcrilmddi "Geceleri uyuyaslm gelmedi" (T 12) 

kilntiiz olorstktm krilmridi "gtindiizleri (de) oturasrm (dinlenesim) 

gelmedi" (T 12) 

tiln ydmd udtstktm ktilmriz rirti < kiin yrimci> olorstktm kdlmciz drti "... 

geceleri uyayasrm gelmiyordu, gtindiizleri oturasrm (dinlenesim) gelmiyordu" 

(T 22), vb. 

yafidok yolta yrimri 6lti-k dk "Bozguna ulrayrp dalrlanlar (da) yollarda 

itltip gittiler" (T l6) 

4.0zneeylem sfatr: 

igikigmn igil

210 

TAI-ATTEKiN 

tiiriik bodun trimir kaprykn tinsi ogh aytrymL tagka tagmiS I idi yok dnniE 

..Tiirk hallanrn Demir Kapr'ya ve Tensi o[lu (Tann o!lu) denilen dallara 

vardr$ hig olmamrg" (T 4647),vb- 

Bk. {-miq}ti Eylem Adt. 

Ozne-Yiiklem UyuEmasr 

Kigi Bakrmrndan Uyugma 

477.62ne ile ytiklem arasrnda kigi bakrmrndan uyugma zorunludur: 

btin anga ter mcin "Ben gdyle diyorum" (T 37) 

biz az biz"Biz aztz" (O ttn 7) 

ol at anta tilti*O at orada 6,ldti" (KT D 33), vb. 

dzi anga krirgcik bolmis "Kendileri 6ylece vefat etmig" (KT D 3-4), vb. 

Sayrca Uyugma 

478.5znetekil ve goful birinci ve ikinci kigi ve tekil i.igtincii kigi ise 6zne 

ile yiiklem arasmda sayrca uygunluk vardrr. Ozne go$ul iigtincii kiqi ise, dzne 

ile ytiklem arasrnda bigim balomrndan bdyle bir uygunluk yoktur. 

brigldr kopm yanaltm tedi "Beyler hep birden "Ddnelim!" dedi(ler)" ( 

r 36) 

tiiriik brigldr tilriik Afin {t)n"Tirkbeyleri Tiirk unvanlannt braktt(lar)" 

(Kr D 7) 

tabgagg bdgkir tabgag dtin tatupan tabgag kaganka kbrrnis "Qin'deki 

beyler Qin unvanlanm altp Qin hakamna bafrmh olmug(ar)" (KT D 7) 

anta kisrci oglti l

gelir: 

oRHONTURKCESI GRAMERI 

kagani I dlti"Hakanr cildii" KT D m) 

boduni I kilg kul boltt "Halkt cariye ve k6k oldu" (KT D 20), vb. 

Trimleg (nesne, vb.), normal olarak yfiklemdcn 6occ ve rizneden sonra 

oguzyag I ordug I basdt "Dtigman O[uz karargih h" Cf 3l) 

Bazr durumlarda, cizellikle ciznenin vurgulanmast istendifindc, ciimle 

devrik olabilir, yani 6zne ttmlegten sonraya ahnabilir: 

kagan at bunta biz birtimiz "Hakan unvanlnl (ona) burada biz verdik" 

(KT D 20) 

Devrik Ciimleler 

480. AgaErdaki ciimlede 6zne ytiklemden sonraya ahnmrgtr: 

kamuS ara I bagtm "Bagrm kamrg(lar) arasrnda" (IB 10) 

$u cirneklerde de ctimlenin tilmleci (sontakr iibegi) yiiklemden sonraya al-rnmrgtrr 

ilirndti tdrt tdgzindim I cirddmim ilgtin "Ulkemi dtirt (kez) dolandrm 

(erlik) erdemim igin" (Altrnkttl II6) 

elimdri beE kata tdgzintim I tir rirdrimim iigiln"lJlkemi beg kez dolandlm, 

erlik erdemim igin" (Elegest III 2) 

Olumsuzluk 

481. Olumsuz ctimlelerde yiiklem bir olumsuzluk 6pesi tagrr. Bu ya bir 

olumsuz eylem bigimi ya da olumsuzluk igeren bir s6,zctikttir. 

1. Ytiklem olumsuz eylem bigimi: 

mrinirl sabtmrn stmadt "Benim ricamr (siiztimii) lcrmadr" (KT K 1l), vb. 

2. Yiiklem yok"yok, delil" scizctilii ile izlenen bir ad (sfat): 

ol amfi atug yok "Onlar gimdi (hig de) ktttti defil" (KT G 3) 

2tl 

3. Ytiklem olumsuzluk stizcii[ti yok"yok, mevcut defil, olmaz": 

tiirilk kagan citiikin yir olorsar, ittri burl yok "Tiirk hakanr Ottiken 

da$annda oturursa, iilkede (higbir) srkrnfl olmaz" (KT G 3)


titilkrin yir olorup arhg tirkis nar, nriry burlug yok "(Ey Ttirk Halkr), 

Ottiken iilkesinde oturup (oradan) kervanlar gdnderirsen, higbir derdin 

olmaz" (KT G 8) 

bizirl sil ati toruk, azuh yak rirti "Bizim ordunun atlan zayf (idi), azt[t 

(da) yok idf'(KT D 39) 

rir rirdrimim rigsiiki yok "Erlik erdemimin eksipi yok" (Uyuk-Oorzak I 

l) 

ilkilS athg dgrilngilrl yok "(Sende) gok atlan olan birinin negesi yok" (IB 

36) 

kobt athg korhngul yot "(Sende) atlan olmayan birinin korkusu (da) 

yok" (IB 36) 

ugruglug kututJ yok "(Ugugan) bayraklarla kutlanacak iyi talihin (de) 

yok" (IB 36) 

Ciimlelerin Birlegimi 

482. Orhon Ttirkgesinde ctimleler ya sualama ya da balrmh krlma yolu ile 

birleqtirilir. 

Srralama 

4E3. Srralama yolu ile olugturulan birlegik ciimleler de iki tiirliidiir: l. 

Ba$agsrz birlegik ctimleler, 2. ba$agh birleqik ciimleler. 

Ba$agsrz Birlegik Ciimleler 

484. Orhon Tiirkgesinde en yaygrn olarak kullanrlan birlegik ciimle tiirti 

budur: 

qgafi bodunug bay kilttm, azbodunug ilkilE kilnm "Yoksul halkr zengin 

ettim, az halkr gofaltum" (KT G 9) 

bilgri kagan drmiE, alp kagan cirmiS "(Onlar) akrlh hakanlar imig, yi[it 

hakanlar imig" (KT D 3) 

anta kisrd inisi kagan bolmiE dring, oglfii lagan bolmig ciring "Ondan 

sonra erkek kardegleri hakan olmuglar giiphesiz, olullan hakan olmuglar 

gtiphesiz" (KT D 4-5) 

d7i yar1iltt, kagani dlti, boduni kilry kul bolu "Kendisi (bize) ihanet etti, 

hakanr rildii, halkr (da) cariye (ve) kiile oldu" (KT D 20)

oRHoNnimqesl cReueni 

yuyka lcalm fuka, topulguluk alp rirmis, yinggri yogan bolsar ilzgilliik 

alp rirmig *Yufta kahn olursa delmek zor imig, ince yopun olursa krmak zor 

imig" (T 13), vb. 

485. Oznesi zamir olan bu ttir birleqiklerde ikinci ciimlenin ciznesi 

kaldtnh 

biz az iirtimiz, yabu rirtimiz"Biz az idik, kdtti (durumda) idik" (BK D 

32), vb. 

486. Bu tiir birlegik ciimlelerde yiiklem ba$layrcrsr da birinci ya da ikinci 

ciimlede kaldrnlabilir: 

1. Ytiklem baflayrcrsr birinci ciimlede kaldrnlmrE birlegik ctimle: 

tabgag bodun sabi siigig, agtsi yimgak cirmiE "Qin halkrnrn sdzleri tath, 

ipekli kumaglan (da) yumugak imig" (KT G 5) 

bizirl sil ati toruk, azuh ydk cirti "bizim ordunun atlan zayfi, azrSr (da) yok 

idi" (KT D 39), vb. 

2. Ytiklem ba$layrcrsr ikinci ciinrlede kaldmlmrg birleqik ciimle: 

yuyka drkli topulgah uguz rirmiE, yinggri rirklig ilzgdli uguz"Yufka olanr 

delmek kolay imig, ince olanr krrmak kolay" (T l3), vb. 

Ballagh BirleEik Ciimleler 

487. Srralamah birlegik ciimlelerde ciimleler gu ba$aglarlaba$lanr udu 

veyrimd. 

1. Ctimleciklei udu ile ba$lanan birlegik ctimleler: 

tarl ta1lardr, udu yir yarudt, udu kiln tugdt "$afak scjktti ve dtinya 

aydrnlandr ve giin do$du" (IB 26) 

Tunyukuk yazrtrnda temel ciimleye bafrmh ctimleciklerin uduba{lacr ile 

ba$landr[r cimekler de vardrr: 

ilteriE kagan kazganmasar, udu btin \ziim kazganmasar, ... "ilterig 

Hakan baganh olmasaydr ve (ben) kendim baganh olmasaydrm..." (T 54-55) 

kazgantokin iigiln, udu dziim kazgantokum iigiin, ..."(Ilteriq Hakan) 

baganh oldupu igin ve (ben) kendim baganh oldu$um igin..." (T 55) 

213 

2. Ctimlecikleriycimti "ve, dahi, dalde" ile baflanan birlegik ctimleler: 

on ok siisin siikitdim, biz ycimti siilcidimiz "On Ok ordusunu sefere 

grkarttrm, biz de sefere grktrk" (T 43-44),vb.

2t4 

Yinelemeli olarak: 

TALATTEKIN 

$u

oRHoNrUnxEHi GRAMERi 

4. teyin I rtyinve np ba$laglan terel ciimle eyleminin amacrnr belirtmek 

igin de kullaruh 

sogdak bodun itiiyin Win... ilnir krytgka 6gi frhdiniz *SoEdak hallanr 

drgiitleyeyim diye Demir kapr'ya kadar sefer eniF (BK D 39) 

arhs tdmaz teyin siikiclitn "Kervan gdndermiyor diye sefer eaim" (BK 

D 2s) 

ant ayftayin tip sillddim "(Kervanlan gelmedi). Onu sorayrm diye sefer 

ettim" (BK D 41), vb. 

Yan Ciimle Baflact olarak iigiin 

490. iigiinsontakrsr da bir ve birden gok yan ctimleyi, ytiklemi bar yada 

{-DOk} ekli bir eylem sdah olan yan ciimleleri temel ciimleye ballamak igin 

kullamlr: 

1. Yiiklemi bar olan bir ya da daha gok yan ciimleyi baplar: 

iiziirn kutum bar iigiin, kagan olortum "... benim talihim oldu[u igin 

hakan olarak tahta oturdum" (KT G 9) 

kutum bar ilgiin, iiliigiim bar ilgiln, dltrigi bodunug tirgilrii igi(t)tim 

"Talihim oldulu igin, gansrm oldulu igin, Olecek halkr hayatta tutup 

.doyurdum" (KT D 29) 

tdrt oglum bar iigiin, bci1kiimin t[ikdi] "Ddrt ollum oldufundan mezar 

ta$rmr diktiler" (Qaa-Hiil Vm l) 

on inisi tokuz oglt bar ilgiin, gabry tun tarkan beirliisi tikri bertim "On 

erkek kardegi (ve) dokuz oflu oldu$u igin Qabrg Tun Tarkan'nrn yazrttnt 

dikiverdim" (Uybat I sol 1-2), vb. 

2. Ytiklemi {-DOk} ekli bir eylem srfan olan yan ctimleyi ba$ar: 

tdrlri yarltkadok ilgiin, mcin kazgantok iigiin, iilttigi bodunug tirgiirii 

igi(]tim "Tann (tiyle) buyurdufu igin, ben baEanh oldulum igin, tilecek halkt 

diriltip doyurdum" (BK D 33) 

ilzri trirlri as[ra] yer yarl*adok iig[iin]... bodunumtn... konturtum 

"Yukanda gtik agalrda (da) toprak (ilyle) buyurdufu igin... halkrmr... 

yerlegtirdim" (BK K 10-11) 

ttirl ri yarl*adok iigiin, iUi gig ils irritmi S, ka ganlryt g l

216 TAI-ATTEKIN 

Ara Ciimle 

491. Bir birlegik ciimlenin ya bairmh yan ciimlesi ya da temel ciimlesi 

igine - birlegik ciimlenin yap$mr bozmadan - ek bilgi vermek igin bir ya da 

iki ara ctimle ya da bir siiz

METiN 6nnBxr,nni

Giiney Yiizii 


Ktil Tigin Yaah (732) 

(G 1) Ter:ri tiig, t?ilrid?i bolmig Ttiriik Bilge Kagan bu 6dka olortum. 

Sabrmrn tiikiiti egidgil, ulayu iniygtiniim oglamm, birti ugqum bodunum, 

biryii gadaprt biigliir, ylrya tarkat buyruk biigl?ir, otu2........-........ 

(G 2) Tokuz Oguz biigliiri bodunt, bu sabrmin edgiiti eSi4 kangdr tigla! 

itgiirti ktin tugsrkka, birgiirti kiin ortosrrjaru, kungaru ktin batsftD4 yqgilu 

tiin ortosn3aru, anta igriiki bodun ko[p] m[aga] koriir' Anga bodun (G 3) kop 

itdim. Ol amh afrrg yok. Ttirtik kagan Ottikiin yrg olorsar iltii bu4 yok. 

ilg?irti $antu4yazrkat?igi stiliidim, taloyka kigig tiigmadim; birgiirti Tokuz 

Arsinkii t?igi stilZidim, Ttipotkii kigig tiigmiidim; kungaru Yengti iigliizl (G 4) 

kiig?i Tiimir Kaprgka tiigi siiliidim; yrrgaru Yir Bayrrku yirirjii tiigi siiliidim, 

bunga yirke tegi yontdrm: Ottikan yrgda yig idi yok iirmig! il tutsrk yir 

Otfikan yrq Zirmig. Bu yirdii olorup Tabgag bodun birla (G 5) tiiziiltiim. Altun 

ktimiig, iggiti kotay bugstz anga birtir. 

Tabgag bodun sabr si.igig, agrsi yimgak iirmig. Si.igig sabrn, y(i)mgak agm 

anp rak bodunug anga yagutir ?irmig. Yagru kontokda kisrii afrrg bilig anta 


bodunug tikiig krltrm. Azu bu sabtmda igid bar gu? 

Ti.iriik biigl2ir, bodun, bunr egidig ! Ttiriik lbodun ti]rip il tutstkr4m bunta 

urtum; yalrhp

Do[u Yiiziinden 

oRHoN rumqrsi cRAMERi 

Bilge Kagan Yantr (735) 

(D 2)....Uzii kdk tiigri, as[ra yagn yer krhntokda ekin a1a kryi ogh 

krhnmrgl. (D 3) Kili oghnta iiz?i iigiim apam iqtiimi Kagan, Bnmrn K4rn 

olormrg. OlorupanTtirtik [b]odunul ilin tcirdsin tuta birmig, iti birmi$. 

Ttirt bulu4 kop yagr iirmig. Sti stiliip2in tcirt bulurjdakr bodunug kop elmtl, 

kop baz krlmrg. Baghgrg yiiktinttirmiq, tizligig sdkiirmiq. itgaru Kaduten 

yrgka tiigi, kirii (D 4) Tiimir Kaprgka tiigi konturmig. Ekin ara idi oksuz K6k 

Ttiriik iti anga olorur iirmig. Bilgii kagan iirmig, alp kagan ?irmig. Buyrukr < 

yiimii > bilgii ?irmig iiring, alp iirmig ?iring. Biigliiri yiim?i boduni yiimii tiiz 

2irmig. Anr iigi.in ilig anga tutmr$ aring. ilig tutup ttlr siil2iyti birmiE. Tabgag kaganka ilin tdrtisin ah birmig. 

Ttiri.ik kara kamag bodun anga timi$: "illig bodun [iirtim; ilim amtr kanr? 

Kiimkii ilig kazganur mdn?" tir ?irmigl. (D 9) "Kaganhg bodun ?irtim; 

kaganrm kanr? N?i kaganka igig ktigtig birtir miin?" tir ?irmig. Anga tip 

Tabgag kaganka yagr bolmrg. Yagr bolup itinii yaratrnu umadok, yana igikmig. 

Bunga igig kiigiig birtrik(k)iirii sakrnmatr "Tiirtik bodunug oltiriiyin, 

urugsratayin !" tir iirmig. 

22t

222 TAL"ATTEKiN 

I. Bah Yiizii 

Tunyukuk Yazrtt (725 ?) 

(1) Bilga Tuflukuk, b?in tiztim, Tabgag ilijii krhntrm. Tiirk bodun 

Tabgagka ktrriir iirti. 

(2) Tiirk bodun kanin bulmayin Tabgagda adnltr, kanlantr. Kanin kodup 

Tabgagka yana igikdi. Tiir3ri anga temiE iiring: "Kan bertim; (3) kantqin 

kodup igikdi4." igikdcik tigiin Tiigri "Ol!" temi$ iiring. Tiirk bodun


kagamma dtiintiim: 'Tabgag, Oguz, Kttaff, bugdgii kabrg(s)ar, (13) kdtag biz 

6z (i)gi tagrn tutrnig tiigbiz. Yuyka Zirkli topulgah uguz Zirmig, yinggi e*lig 

iizgiili uguz; yuyka kahn bolsar, topulguluk alp iirmiq; yingg?i (la) yogan 

bolsar, tizgiiltik alp ?irmig. Olr?i Krtaflda, biryti Tabgagda, kurya kurdrnta, 

yrrya Oguzda eki iig bir3 siimiiz, kiiltiigimiz, bar mu nd?" Anga

I 

ll 

F 

I 

2A 

TALATTEKIN 

Ongin Yantt (732?) 

(l) Agi.imiiz apamrz Yamr Kagan tiirt bululug etmiE, yrgmig, yaymig, 

basmig. Ol kan yok boltokda k(i)sre [el] yitmig, rggrnmig......... 

(2) kaganladok kaganrg rggrnr idmig. Tiirk bodun ii4rd ktin tugsrkrja, 

k(i)sre kfin batsrkrla tiigi, b(i)rya Tabgagka yrryii yig[ka tiigi......... 

(3) Alp erin balbal krgfu. Tiirk bodun atr yok bolu barmig iirti. Tiirk bodun 

y(i)tmitz(ii)n teyin Uze T2igri [ter iirmig]...... 

(4) Kapgan El-terig kagan eligii krhntrm. El-etmig Yabgu ogh, (I)gbara 

Tamgan Qor Yabgu in(i)si Bilgii lgbara Tamgan Tarkan. Yamaghg [.... el]- 

etmig atam.... 

(5) b[asa] Tabgagda yrryzi At(i)g, Oguz ara yeti iiren yagr bolmig. Kar3rm... 

T2iqrikiin eyin anta yor(r)mig, igig ktiE(i)n fbermig erti].... 

(6) Tar:rikenkii igig bertirj teyin yarh(k)kami9. $ad atrg anta bermig 

boltokda Tokuz Oguz, At(i)g, bad{ik iirmig. Tiigrikiin y[onmig].... 

(7) "Yabrz bat biz. Azrg iiki.iqiig kdrtiig erti. Stil[el]im!" ter iirmig. "Amtl 

biiglZirim d!" ter drmiE, "B(i)z azb(i)z teyin kork[mahm]..." 

(8) Kar3rm $ad anga citiinmig: Tii4rikiin al[krnmaz(u)n, bodu]n anta [kut] 

tirmiizkii t(u)q[ulmaz(u)n (?)]........ 

(9)Kamlrll bahk(k)a tiigdim. Kunladrm, altrm. Siisi kiilti. Kar(a)s(i)n 

y(r)gdrm. Biigi kagdr... Buzkunga 

(10) kalir iirtimiz. Ekin ara At(i)g yagr bolmig. "Tiigmiigi mdn!" teyin 

sakrnfim. T?i1ri Bilgii kaganka [t]akr igig ktigtig bersigim bar iirmiq iiring. 

Tagd[im].......... sangdrm. AUta tagatittim. Urug krhp 

(11) tagip inimii ogluma anga citliidim: "Ka4 yor(r)p El-terig Kaganka 

adnlmadok; Tiirlri Bilg?i Kaganta adnlmahm, azmahm!" teyin anga citliidim. 

Kerii barrgma bardr. Bilgii Kaganrrj bodunr...... bardt, tilgZin atka igig ktigiig 

berti. 

$\ Oziitii4ri; kofr yrlka yeting ay ki.iltig alp kaganrmda adnlu bardrrjrz. 

Bilgii atagrm! Yogu4 koragrgm ko[radr]m.... 

Ek Yazt 

(l) [Atagrm]ka bitig tlaqdg (2) ltokrt]drm, bdqigi.i (3) [taErg urturtu]m.

: 

i 

ORHON TURKEES| GR.AMERI 

At[agr]m, (a) Fillge at[agr]m! tlji1 (5) [yrlka] bitfidiml. (6) [ktilii]g iir, 

iidgti... 

Batbal iizerindeki yazrt: (I)Ebara Tarkan balbah 

Batr Ytizii 

Kiili Qor (itre-rfiigiitti) Yazrtr (722-723) 

(l)... alpin iirdamin tigtin Ap[a Tarkan] Qrkan Tunyukuk dtrg bermig. 

(2) ....tdokda ytig?i(t)tiirmiq, Iqbara Qrkan Kiili Qor bolmig.... Tunyukuk 

(3) [Kap]gan Kagan elintii karrp iidgti bii4i ktirti. Ulug Ki.ili Qor sekiz on 

yagap yok bollttl. 

(4) ...

TALATTEKiN 

tiigi siifiiip ang]a kazgantr. Tokuz Oguzka yeti stigii$ sti4iigddkdii 

(17) ..... tiikadi. Krtafl, Tata[br..... tapa sii]liid


bunta (3) yasr tagka yaratr[t]drm, tulku taqka tokrtdrm- Uza tOt Uigri 

yarlt(k)kadok iigtin, asra'yagz yer igi(t)tdk iigtin elimin tetuh ctinttiml. 

Ogrii kiin tugsrkdakr bodun, k(i)sr?i ay tugsrkdakr bodun, (4) ffi hhqdakr 

bodun ig kiig beriir. 

Yagrm Btiltik yok bol[tr. OtUkan et, Tiigriis eli] ekin ara rlgam Erglegm 

Siikiz Siil2igd, Orkon, Togla, Siibiin, Teladii, Karaga, Burgu. Ot ycdmin 

subumm konar kcig2ir b?in. 

(5) Yaylagrm: Ottittin kua, kedin ugr, Tiiz ba$r; 60dtini Kafluy, Kaiffiy 

...... ig rlgam: OtUkan yeri, Or3r Tarkan stiy, yagr bodunkr, kagangr. BirgftE 

ugr Altun yig, kedin ugr Kdgmiin, iligiirti ugr Kcilt[i]. 

(8) 

(6) TegridA bolmrg, El-etmig bilgii kanrm igriiki bodum altmrg. 

ig buyruk bagr: Inangu Baga Tarkan; 

Ulug buyruk: Tokuz Bolmrq Bilgii Tay Si{iin; 

O4r: beg ytiz bagr Kiiltig Or3r; 

Oz rnangu: beg yi.iz bagr Ulug Oz Inangu; (7) 

Urugu: ytiz bagr Ulug Uru4u; 

T6li9 biigliir ogh: bu3 bagr Tciliq Kiiltig Ariin; 

Tardug bAgliir ogh: brr3 bagr Tardug Ktiltig Ariin; 

Tarduq Igbaras: beg bq ?ir bagr Igbara Siirjiin Yaglakar 

Tokuz yl,j,z'dr bagr: Tuykun Ulug Tarkan Bukug Brga; 

(9) .............. bodum brr;a; Kagas Ataguk, bodum brr1a........... 

Moyun Qor ($ine Usu) Yazrfr (759-760) 

Kuzey Yiizii 

(K 1) TAt:rildii blolmig, El-etmig Bilgii Kagan [ben] ....,...... 

(K 2) Otfiken ehl, Tiigr2is eli ekintii oflormrg]. Subr Siiliiqii iirmiq. Anta eli 

...... [iir]mig barmig 

(K 3) ... Anta kalmigi bodun On Uygur, Tokuz Oguzijzd yiiz yrl olorup 

Orkon iigtiz ................ 

(K 4) Tiir[iik Kr]bgak elig yrl olormig. Tiiriik ilirlii altr otuz yagrma rduk 

lkluttl .........

TALATTEKiN 

(K 5) yana ...... Tokuz Oguz bodunumrn tirii kubratr altrm. Kaqrm Kiil 

lBillgte Kaganl ...... 

(K 6) Sti yondt. Ozi.imin

oRrNoN TITRKCESI GRAMERI 

kiigiig birgil!" tidim. Eki ay kiitdiim, k[lmiidi. 

siikizing ay bir yajrka sii yonyrn tidim. Tug tagrkar iirkli (D 6) yiilm:i ari 

kelti. "Yagt ft?ililr!" tidi. Yagrn bagr yonyu kZilti. siikizing ay eki yalrka 

Qrgrltrr kdltii, Kasuy kiizii siir]iigdtim. Anta sanqdtm. Anta udu yondrm. Ol 

ay big yegirmikii Kiiyrii bagr, Ug Birkiidii Tatar birl?i katr tokrdrm. Sr4an 

bodun (D 7) igikdi, sqan bodun [...'k]a kirti' 

Anta yana ttigdtim. Otiikan irin krgladrm. Yagrda boquna bognuldum' F.ki 

ogluma yabgl, gad at birtim; Tardug, Ttllig bodunka birtim. 

Angrp bars yrlka Qik tapa yondrm. Ekinti ay ttirt yegirmikA Kemde (D 8) 

tokrdrm. Ol ytrl......... ............T)azbagt anta, Kasar kundrn drgin anta ititdim, 

grt anta tokrtdrm. Yay anta yayladrm, yaka anta yakaladrm. Biilgiimin 

bitigimin anta yarautdrm. 

Angrp ol yrl ktiztin ilg?irii yondrm. Tatang ayrtdrm. 

Tabrqgan yrl (D 9) biging ayka............ yrllka Ottikan yrg baqt, 

anta, ........... bagt anta, Iduk bag kidintii, Yabag Tokug biiltirint?i, [anta] 

yayladrm. orgin anta yaratrtdrm, glt anta tokrtdrm. Br4 yrlhk, tiiman kiinltik 

bitigimin biilgiimin anta yasr taqka (D 10) yaratrtdrm. 

Suci Yazrfi (840?) 

l. Uygur yirintii Yaglakar Kan Ata k[altim]. 

2. Ktklzogh miin. Buyla Kutlug Yargan 

3. miin. Kutlug Baga Tarkan Ogii buyrukr miin. 

4. Kiim surugum kiin tugsuk(k)a, batsrk(k)a 

5. tiigdi. Bay bar iirtim. Agrhm on, ytlkrm sansz drti. 

6. inim yiti, unm iig, krzrm tig iirti. AUtadim. Oglumin, 

7. krzrmin kahqsrz birtim. Manma yiiz iir turug b[ir]tim. 

8. Yegiinimin atrmin ktlrttim. Amtr tildiim... 

9. Oglamm! Ardii manmingii bol! Kanka tap, katrglan! 

10. Ulug oglum s[iik]ii bar&; 

11. ktirmiidim. Ar[..]m ogul. 

229

Yenisey Yazrtlarr 

Uyuk-Tarlak (Malov E 1) 

1. Asiz, elim ii, oglanrm a, bodunum a! Asizim ii! Altmrq yagrmda 

. 

2. Atrm El Togan; Totok biin. Tiiryi elimke elgisi iirtim. Altr bag bodunka 

biigi iirtim. 

Uyuk-Turan (Malov E 3) 

1. Kuyda kunguyum, 6zdii oglum, yrta, dsizim ii, brikm?idim, adrrltrm! 

Kinim kadagrm, yrta, adnlhm! 

2. Altunlig kegig belimtii bantrm. Tiirjri elimke Mkmadim. Asizim ii! Yrta! 

3. Ogin Kiiliig Tirig biin. Tii4ri elimtii yZimlig biin. 

4. Ug yetmiE yagunka adnltrm. Agiik Katun yerimkii adnltrm... 

5. Telri elimkii kazgakrm: Oglum, 6z oglum, altr bi! yunt.um... 

6. Kamm Tdlbdri, kara bodun, kiili.ig kadagrm, iisizim! igigim iir, iikiig iir, 

oglan iirkiidiigiil?irim, krz kiilinliirim b


5. Kttrtll(e) Kan Alp Uru4u. Altunlug keq ignin y(t)fim, beldA ban(t)rm. 

Tokuz sdkiz on ya$rm. 

6. Urupu Ktiltig Tok B6gti T?irk?in ii! Kalrm beg ard5m 69[n tirle bddr. 

7. Kara bodunum! Katrglamrj ! El t6(ti) sii rdmag ! Yrta! Asiz! Elim keir! 

8. Elim ugnnta sti bolup iir (o)l(i.i)rmad yrlkrm, siikiz adakftg banmrm. Bulum yok iirdirn 

12. Kadagrma kenim?i adnltrm a! Kara bodunuma adnltrm. Ytta! M(ii)n! 

Begre (Malov E 11) 

1. Tdr Apa igriiki biin. Beg yegirmi yagda ahnmrgrm kunguyuma, bu4 a, 

adnldrm a! 

2. Ug ogluma adnldrm. Yrta! Bdkmiidim! Katrglangrl! 

3. Beg yegirmi yagrmda Tabgag kanga bardrm. Ar 2irdiimim tigtn alpun 

(?), altun, kiimtigtig agri tebA, eldii kiEi kazgandrm. 

4. Yeti bdri bliirdtim. Barstg, kiikmiikig tilijrmiidim. 

5. Yerimii, yrta, subuma adnldrm a! Buq a! Asizim ii! Ylta! 

6. Bodunuma, kinimd, kadagrma adnldrm! Bcikmiidim! 

7. Elimii kamma bbkm?idim! Yagtm yeti yetmig. Azdrm. 

8. Yatda tii4iirtimii adnldrm. 

9. Anthg adaErma, antszda iidgti egimii adnldrm a! 

10. S?ikiz adakhg banmrg iigtin yrlkr ttik2iti bardrm a! A4a bdkmiidim ii! 

Yrta! Uriiniimtig karamrg azdrm a! 

lyu! 

Qaa-HiilI(MalovE13) 

1. Kadagrm adnldrm, ryu! Kuyda kunguyum adnlttm. ikiz unm adnldtm, 

2. ...um. Ugdag elimkii tapdrm. B(i)lge 6g?im tapdrm, kadagrm tapdrm. Ar 

iird?imim! 

231


:. Rr araZimim: Elimkii tapdrm. Tiiqri elimk2i, iidgti kadaqrm[ka] adnldrm. 

4. Kajrm iigiin Bilgii QigEi Kanr4a tapdrm. Bodunum, iisizim! 

Qaa-Hiil IV (Malov E 16) 

l. Alp Uru4u Totok biin. Kuyda kunguyum, eki oglarum, iisizim ii! Yalrlus 

krzma! 

2. T a1.'i elimkii, baqda biigimkii kikmiidim. Asizim e ! Tdrt yagrmda kar3... 

3. Yry egi egim kadaglanma adnlu bardrm alKaza1 iirimebdkm[iidim]. 

l. Ttiz Bay Kiig Bars Kiiliig. 

Qaa-HiilV(MalovElT) 

2. Uyur kadrrum tigtin tildtim. Yrta! igim yurgrmka [adnltrm]. 

3. Uyur biigimkii adnltrm. Uyur kadagrmka adnltrm. 

Oznagennoye (Malov B 25) 

l. Kunguyum, kadagrm adnltrm. Bu5 a ! Agrg a!Toriintim! 

2. Kii Qiikti4 Totok. Asizim ?i! Adnltrm. 

3. Elim kanrm, 2isizim ii! Adnldrm. Altun keg adnldrm. 

4. Beg krrk Zir 6liirttim... 

5. El Inangr... 

6. Kamgrz yoklayur, kadElan4rz karganur. Asnirjiz! 

7. Yagmang iirmig. Adnldmrz. 

Agura (Malov E 26) 

t. it cigiisi Inangu Bilge irig 6liigin... 

2. Ogh au kiig. Un oglan urgdr. 

:. ... itigiz iigtin kazganu tiz kuy, yrta ?isiz! 

4. ... dr, ?isiz! Aqz Orbeg, esiz! 

5. Yiti yegirmi edemi yagrnda ardim. Otti. 

6. Yerdiiki tamkahg yrlkr buls(D[z'^rrr].


7. ... bakrn bu4stz drti, kara sagm teg. 

8. Yagftkal tiigmiq sti tiigi yiti big oglan iirti. 

9. ...Fliiz ?ir, yiizi biigl2ir bii4zi begfik kaglt] .'. 

10. [Alt]mrq dr adaqqz, ilig iir ?idgii egi4iz tiz elir3iz ... 

I l. Asiz, bagrr! Kdztiriin unakfa kdrmiiz irtigiz. tAlgrg! 

I 2. OkinmAdi4iz, y [rta], k

6. Sfiz krk yagrma 

TALATTEKiN 

7. ?ir iirdiim tigiin T

B?igigim! 

oRHoN rUnxqrsi cRAMERi 

8. Ardiimlig elintii b


Irk Bitig (9. yiizyrt sonlan) 

1. Tensi mdn. Yann kigii altun drgin iizii olorupan mifiliiyiir miin. Anga 

biligliir: Aagti ot. 

Z. Ala athg yol terJri m?in. Yann kigii iiEiir miin. Utru eki yahg kigi oghn 

sokugmig. Kigi korkmig. "Korkma!" timig, "Kut birg?iy miin!" timig. 

Anga bilig: Aagti ol. 

3. Altun kanathg tahm kara kuE miin. Tamm tiisi tak tiikiimzizkiin taloyda 

yatrpan tapladokumin tutar miin, siiMdktimin yiyiir miin. Antag kiigliig miin. 

Anga bilir3liir: Adgti ol. 

4. Uri.i4 iisri togan kuq miin. Qrntan ryag 

Anga bililliir: 

ldrzd olorupan m?igiliiytir miin. 

5. BZig iir yuntr4aru barmig: Ak bisi kulunlamig. Altun tuyuglug adgrrhk 

y^ragay. Tiibiisipiirti barmig: Urti4 ing?ini botolamig. Altun budlahg bugrahk 

yaragay. nUiSarti kiilmig: Ugi.ing kunguyr urrlanmig. BagHk yaragay tir. 

MA4ilig biig iirmig. Aflrg iidgti ol. 

6. Adrgh torjuzh Artijza sokugmig iirmig. Adrgrq karm yanlmig, toluzug 

azrgr srnmig tir. Anga bilil: Yablak ol. 

15. Uzii tuman turdr, asra toz turdr. Kug ogh Dga-aztt, kiyik ogh ytigiirii 

dztr. Yana tZiqri kutrnta iigiing yrlta kop iisiin ttikiil kcirtigmiE. Kop cigiriir 

siibiniir tir. Anga bilinliir: AOgti ot. 

16. Toruk at s[mrit(t)i. Yirin cipiin ytig{irii barmig. Utru yirdii ogn 

sokugup, tutupan minmig. Yilir3e kudursugrqa tiigi yagnpan, kamgayu umatln 

turur tir. Anga bilirS: Yablak ol. 

17. dzltik at

a / ii seslenme tinlemi (T 22,vb.) 

ab av (KQ B 9) 

Aba etnik ad (Tar. K 3,4) 

abrngu cariye (tB 38) 

abla- avlamak (KQ B 9) 

ag- agmak (T 28) 

eg a9 (BK D 38) 

69- acrkmak, ag olmak (BK K 6) 

ag€ a ne acr! (Ozn. I 1, vb.) 

Sgsrk acrkacak olma (KT G 8, 8; 

BKK6) 

adak ayak (KT K 7, BK D 30) 

adart- zarar vermek (Toy.24,29) 

adaq arkadag, yoldag (Agura 10, 

vb.) 

adgrr aygrr (KT D 36, vb.) 

adrg ayr (IB 6) 

adrngrg gagrlasr, ola[aniistii (KT G 

12, BK K 14) 

adrrl- aynlmak (T 12, vb.) 

adnn- aynlmak (Uybat III 10, l l) 

ag bacak arasr (Hem.-Qr. 9) 

ag- yiikselmek, trrmanmak (BK D 

37) 

agr ipekli kumag (KT G 5, vb.) 

agrl alrl (Suci 5) 

agrr a[rr;dnemli (BK D 2,G 15) 

ag$ servet, mal mtilk, deferli egya 

(Kr GB) 

agrt- hezimete ufratmak, kagrrtmak 

(KT K 7, vb.) 

agn- hastalanmak (BK G 9) 

agtur- trrmandrmak (T 25) 

Agu yer a& (BK D 34) 

agulug zehirli (Toyok 28) 

sozlUx 

ak ak,lar (at donu) (KT D 36, Yb.) 

Ak Tiirmiil rmak adt (T 25) 

akrngu akmcr (unvan) (Tar. K l) 

akrt- akrn ettirmek (KT K 8, T 

35)aku- akrn ettirmek (Tes 9) 

al- almak, yakalamak, iggal etmek 

(BK D 24,vb.) 

dla ala, alaca, benekli (IB 2) 

alrt- yakalatmak (Alhnkitl I5) 

alk- bitirmek, sona erdirmek, 

tamamlamak (KT KD) 

alkln- ttikenmek, mahvolmak, yok 

olmak (KT G 9, vb.) 

alku herkes (IB 66) 

alp zor, giig; cesur, yilit savaggr 

Alp Uru4u Totok kigi adr (Qaa- 

H6l rv l) 

alpagu yi[it savaggrlar (bk. yrlpagut) 

alh altr 

altrz- aldrrtmak, yakalatmak (KT D 

38) 

altmry altmrg 

altun altrn 

Altun Yq Altay Dallan 

Amga Korgan yer adr (KT K 8) 

amrak sevgili, aziz(IB 66) 

amtr gimdi (KT G 3, vb.) 

anga dyle, onca, o kadar; gdyle 

angak

TALATTEKiN 

anl /oV zamirinin nesne durumu armakgr aldafict, kandrnct (KT D 6) 

Anr rmak a&(T 24,27) Arslan Kiiliig Tirig kigi adr (Krzrl 

antn onunla (loll zamirinin arag QrraaII6) 

durumu) (T 24) 5rt daf gegidi (IB 6); bk. art 

anta orada (loU zamiirnin bulunma- art [art] ard, arka; son (Hem.-Qrr. 

grkma durumu) 10, Altrnkdl I 7); bk. drt 

antag

ORHON Tu RKeESi GRAMER.I 

Ataman Tarkan ytiksek bir unvan azu yoksa" ube (ICT G l0) 

(BK G 14) s2q[ ezrk, yiyec* (Iff D 39) 

iitan- iinlti olmak, iinlenmek (IB 

55);bk. atan- bd-ba$amak(tB l4vb-hbt.b 

atan- unvan sahibi olmak (Tar. B l) ba- [ba] ballamak $n\bt. E 

att ye$en, kardeq o$lu (KT G 13, bag birleEik boylar, konftdcnsym 

vb.) (Bay-Bulun II,4, vb.) 

Atig (?) etnik ad (Qin kaynakla- baga kilgtik, riitbece aSaF (?); + 

nndaki A-tie etnik adr mr?) (O 5, bk. 

6,10) Baga Tarkan TunYukuk'un unatlan- 

ata binmek (KQ D 8) vanlanndan biri (T l) 

atlat- ata bindirmek (T 25) bagrr ne acr! yazrk! (Agura I l) 

athg ath, siivari (BK G 1, vb.) bagrq ip, gadrr ipi (IB 18) 

athg [6thg] unvanr ya da rtitbesi bakrr bakrr (Agura 7) 

olan (BK D 41) balbal oldtir{ilen diigmanrn tag 

ay [ay] ay, otuz giinliik siire; kamer heykeli; bk. balbar (< Mo. 

(BK G 10, Elegest I 3, vb.) barimal) 

ay- sdylemek, demek (T 5,31,32) balbar (Tuva III4); bk. balbal 

ayak fincan, tas, kadeh (IB 42) bahk gehir 

aygugl hakan adtna emir veren, bahk balgrk, gamur (KT K 8) 

stizcii (T 10,29, vb) ban- beline ba$amak (okluk hak.) 

ayrgma hakan adrna emir veren, (Uyuk-Turan 2,vb.) 

siizcii (T 5) ba4a l. kigi zamirinin verme duaym- 

korkmak (IB 19) rumu; bk. ma4a 

ayrt- sormak (BK D 41, MQ D 8); ba4aru l. kigi zamirinin ydnelme 

bk. ayt- durumu (T 34) 

ayt- sdylemek, demek (T 24,vb.) bar var, mevcut 

aytrgma denen, denilen (T 4,47) bar- varmak, gitmek 

Az etnik ad (KT K 2, vb.) banm mal mtilk, servet 

aiz san (at donu?) (KT K 5, 8) bark ev, konut; arut-mezar 

dz, az az, birkag (IB 57, KT G 10, bars leopar 

vb.) Bars kigi adt 

-az-, az- yoldan grkmak, sapmak, bas- baskrn yapmak; hiikmti altrnda 

yolunu yitirmek (IB 15, vb.; T 19, tutmak 

vb.) b[asa] sonra, yine (O 5) 

azga birkag (T 43) b[asr]k- batrrmak, igine sokmak 

uagaa digi (IB 6) (KT K 8) 

anghg azh, korkung (KQ D 6) basm- yenilmek, ma$up olmak 

azkrfra azrcrk (T 9) basrt- (diigmana) basrlmak 

a,anan igdiS (?) (KT K 5,6) Basmrl etnik ad

- 240 TALATTEKiN 

bag bag; doruk, zirve; lider, cinder 

baqad- bagrnda olmak, yedmek, 

liderlik etmek 

ba$gu bagrnda beyaz leke olan (at) 

baEla- baErnda olmak, liderlik etmek 

baqlayu dnce, ilk 6nce 

baElry bagr (dik) olan, magrur; lideri 

olan 

bat kdtii, de[ersiz (O 7) 

bat- batmak (giineg) 

batrm batrm, derinlik 

batsrk batlm (giine$) 

batur yifit, bahadrr (Altrnk


24t 

bintiir-. (ata) bindirmek yapmak, diizene sokmak 

biry 1000; bk. br4, mi4 boqun- serbest kalmak 

bir bir; bir kez; aynr bognul- serbest kalmak 

bir- vermek; bk. ber- boto poduk, deve yavrusu 

birdin gtiney, gtineyden botola- (deve) dolurmak (IB 5) 

birgiirti gtineye dofru; bk. biri- boymul beyaz boyunlu (IB 64) 

giirii bozboz 

birigiirii (Tar. B 5); bk. birgiirii Biigii hakanhk ya da hanhk adr 

birki birlegik, mtittehit (Biigii Kagan, Biigii Tiirkiin) 

Birkii + Ug Birkii biik- doymak, doyasrya birlikte 

birlii ile, birlikte olmak 

biryii giineyde biikii yigit sava$gr 

biryiiki gi.ineydeki biikiiq- doymak, doyasrya birlikte 

big beg; bk. beE olmak (Herbis-Baan 2) 

biq- pigmek, olgunlagmak (IB 53) biiliin bakan, vekil, ytiksek grirevli 

biqing beginci, beginci olarak; bk. (< Tib. blon) 

beqing biiri kurt 

biEiik akraba (KT G 6) biirt kurt yavrusu (?) (Altrnkdl I4) 

biti- yazmak bu bu 

bitig yazr; yazrt, kitabe; kitap bugiigii bu iigii 

bitit- yazdrrmak budla deve burunduru[u (IB 5) 

bizbiz bugra erkek deve (T 20) 

bizintii bizden (T 40) bugrahk aygrr olmaya layrk deve 

biziry bizim bfika bola (T 5, 5, 6); bk. buka 

bizi4ii bize (KT D 19, 40; BK D buka boga (T 6); bk. bfrka 

16) Bukarak Eehir adr, Buhara 

bizni bizi Bukug bir unvan (Tar. B 8) 

bod boy, kabile bukursl saban (IB 25) 

bodrak krzrhmsr kahverengi (at bul- bulmak (KT D 3l,T 23) 

donu) (K.-Hovu 8) bulga- ortahlr kangtrrmak, diizeni 

bodun boylar, kabileler, halk bozmak 

boguz bo[az, mide bulgak krgkrrtan, tahrik eden, isboguzlan- 

bofazlanmak yankar 

bol- olmak bulg[ang] kangrk, diizensiz 

Bolgu yer adr (T 35) bulrt bulut (IB 52, 53) 

bolug var olma, varlk (IB 19) bu[]na- esir almak, tutsak etmek 

bor boran, kar firtrnasr, kasrrga (KT bulun esir, tutsak (KQ B 5) 

D 37,BKD 27) bulu4 kdge, bucak 

boq serbest Bumrn kigi adr (Bumln Kagan) 

boggur-

unr bunu 

bunta burada 

b un t(u) t- (?) (uykusunu) 

kagrrtmak (?) (T t9) 

bug ihtiyag, yokluk; dert, sil

oRHoNrUnrqesi cneunni 

iigri tiibi hdrgilglii deve (I48, vb.) fisiz yazrk! 

agsiik eksik (Knl Qraa II 5) iisiz ii eyvah! yazrk! 

Agiik kigi adr (Uyuk-Turan 4) hsizim yazrk! 

lit< tag yer adr (l 44) iisizim ii eyvah! yankt 

ikii abla dsnd- esnemek (IB l0) 

iildiim erdem (Tuva I 3); bk. iisni-hatrrlamak,anmak(tuval3) 

drdSim iisri alacah (B 4,41, vb.) 

iilig el iig- at egkin gitmek, atr egkin siirmek 

iiligelli (IB2) 

iilik geyik (IB 63, vb.) [gin- (atr) egkin siirmek (Hem.-Qr. 

iimgiik acr, strap, eziyet 4) 

iimgiit- Aqin kigi adr (To4ra AEim) (T 9) 

iimig meme (1824) [t et (IB 23) 

iimsi- zehirlenmek (lB 27) iit- bd$ilrmek; (gdk) giirlemek; garflt; 

btyiik bag av hayvanr kr sciylemek 

d4lii- avlamak (IB 49) iiziingii rstrrap, acl 

[r adam, adamlar, halk Azginti Kadrz yer adr 

iir- olmak (bk. ir-) 

iirddm erkeklik, yilitlik, cesaret; egi amca; alabey (bk. igi) 

yi[it, cesur; bk. iildiim edi hig, asla, tamamiyle (T ZI);bk. 

iirdiimlig yilit, cesur, de$erli (IB idi 

10, vb.) eki iki; bk. ekin, iki 

iiriin adamlar Eki AOiz etnik ad (BK D 2) 

iiring gtiphesiz, muhakkak ki, ger- ekin iki; bk. eki, iki 

gekten ekinti ikinci, ikinci olarak 

iirkfin iken (Abakan 8) ekintii ikinci (MQ K 2); bk. ekinti 

Arkin bir unvan (Tar. K 6) el devlet, iilke, halk (bk. il) 

6rkli olan; iken El Qor Tigin kigi adr 

firklig gtiglti, kuwetli, muktedir elgi elgi; haberci, kurye 

ArkHg yeraltr tannsr (Altrnkdl I sa! Eletmig hiikiimdarhk adr 

2) ellig devleti olan 

iirmiili hrzh at (D (Kq 9, 21) elsirii- devletsiz kalmak, bafrmsrzh[r 

Arsin yer adr (Tokuz Arsin) yitirmek (KT D 13) 

iirt- gegmek elsir[t- devletsiz brrakmak 

flrtin- vazgegmek, pigman olmak elt- gdtiirmek, iletmek, sevketmek 

(BK D le) (bk. itt-) 

iirti4ii pek, gok, agrn derecede Eltlbiir yiiksek bir unvan, genel 

ri*ig rrmak adr (irtig rrma[r) vali (bk. iltiiner) 

iirtiir- yaptrrmak Elterig hiikiimdarhk adr 

iisiin sa[, salim (IB 15, vb.) er- ermek, erigmek, varmak

erig eriqilebilir (KT G 13, l3) 

eringim ne yazrk! (Altrnkdl II2) 

eq eE, arkadag, yoldag; bk. iE 

eEgiti ipekli kumaE (bk. iqgiti) 

egi hamm, harumefendi 

egid- igitmek (bk. eEit-) 

egilik hanrm olacak, hanrm olmaya 

layk 

egit- igitmek (bk. egid-) 

et- dtizenlemek, diizene sokmak, 

ilsiriit- bk. elsirfltilt- 

iletmek (Altun Kttl I 1); bk. eltilginnr 

bk. Ertiibiir 

itterig bk. Elteriq 

in in, yilan ini (IB 8) 

in- inmek 

iniil veliaht (Kapgan Kagan'rn oglunun 

unvanr) (T 31,45) 

inangu (KT K 13); bk. Inangu, 

iniingu 

iniingu (KT B 2); bk. Inangu, 

inangu 

ingiik inek (IB 4l) 

ingiik gcil adr (T 15) 

ingiin digi deve (Altrnkdl I3,IB 5) 

ini erkek kardeg 

iniygiin erkek kardegler toplulu[u 

ir kuzey (bk. nr) 

ir- olmak (KT G l3);bk. iirir- 

ermek, erigmek (T 45, vb.); bk. 

eriril- 

ayrrlmak (Altrnkril I 1); bk. 

yirilirkiik 

erkek (IB 24,41) 

irkin yiiksek bir unvan; bk. Ulug 

irkin, Sir irkin 

irtiir- erigtirmek 

isig sevgili, aziz (IB 67) 

isirkii- birinin ciltimiine iiztilmek, 

kederlenmek (Altmkdl II 4) 

ig ig, hizmet 

iE bk. eg 

iggiti ipekli kumag; bk. eqgiti 

tqfiimi kigi adr (tgtiimi kagan) 

it- dtizenlemek, tanzim etmek (bk. 

et-) 

itaguk kigi adr (IB 67) 

itgiigi yapan, eden, usta 

itin-

kamga- hareket etmek, krmrldamak 

(IB 16, vb.) 

kamqag sarsmfih, sarsilmrg, kangft 

kamgat- sarsilmak, sendelemek 

kan kan 

kan ytiksek bir unvan, han 

ka4 baba 

kanat kanat (IB 3, 35) 

kanga nereye (IB 42) 

kant hani, nerede 

ka4rg babacrk (Abakan 14) 

kantg (?) g

ORHON TURKEESI CRAMERI 

247 

kiittiigi gelecek olanlar krlmghg mizagh, yaranl$h (toyok I 

kiiliir- getirmek arka 3) 

Kiim rrmak adr (Yenisey rrma[r) krrgaghg kenarlan iglenmiS, kryrkiim 

kim (KT D 22,vb.) lanmrg (kuma;) 

Kii4iiriis yer adr (KT D 39); a$. bk. krk krrk 

K54kiiriis yer adr (Tes K 4); yuk. Krrkz etnik ad (Krrgrz'lar) 

bk. krs- krsmak, bastrmak, hiikmii alm 

kii6riin- homurdanmak, mrnldan- almak 

mak (IB 22) krcga krsa 

kiintii kendi, ciz; kendin krsrl dar da! gegidi (BK D 37) 

Kii4ii Tarban yer adr ktE ktg 

kiriikii Eadr, gadrr iskeleti (IB 18) krq- birlikte yapmak, etmek (KT D 

kiirAkiiliig gadrrh, gtigebe (BK D 32,vb.) 

1) krqrn krgrn (BK G 2) 

kiirgiik gerek, yok, namevcut krqla- krglamak, krqr gegirmek 

kiirgiiksiz fazlasiyle, eksiksiz, bol krylag krq gegirilen yer (IB 5l, 56) 

bol Krtafi etnik ad (Hrtay'lar) 

Kiirgiin SakrE yer adr (MQ D 4) krytn ceza (T 32) 

klis- kesmek (IB 8) klzk:n 

Kiiyrii yer adr (MQ D 6, vb.) krz- krzmak, rjfkelenmek (T 40) 

kez. gezmek, dolaqmak, dolanmak kzrl krzrl 

(MQ D 6) kigii akgamleyin (MQ D l,IB 1,2, 

kedin bk. kidin 22) 

ken akraba (Elegest I 12); bk. kin kigig az, pek az, hiE; ki.igiik 

kerii geri, geride (Kq 16, O 1l); kidin geri, batr (Tar. B 1,2, vb.); 

bk. kirti bk. kedin 

kesril sonra; bk. kisrii kidiz kege (IB 33) 

keg okluk, sadak (Uyuk-Turan 2, kigiir- sokmak 

vb.) kikEiir- krgkrrtmak, aleyhe tahrik 

keyik yaban hayvanr; bk. kiyik etmek 

kr tinl. hey! (Bay-Bulun I 2) kin akraba (Begre 6); bk. ken 

[Kr]bgak etnik ad (Krbgaklar) (MQ kin sonra (IB 57) 

K 4) kinlig misk kokulu (BK K 1l) 

krd- krymak, Oldiirmek (KT G 6, kir- girmek, atrlmak, dalmak; sr- 

BK K 4) Ernmak, tabi olmak 

krl- krlmak, yapmak, etmek kirii geri, geride (KT D 2); bk. 

kiltq krhg (IB 8) kerii 

kilrgla- krhgtan gegirmek kisi kadrn, zevce (KQ B 5, vb.; IB 

krlm- yaratrlmak, do[mak 29, etc.) 

kiltng (?) ig, amel ((Mq K 12) kisrii geri, geride, batrda; sonra

TALATTEKIN 

kig samur Kiigmiin yE yer adt (Tannu Tuva 

kiqii- (atr) kcisteklemek (IB 58) daglan) 

kiEi insan kiiggin tuma (Abakan 13) 

kit- gitmek, (mec.) 6lmek (Qaa-Hiil kiilk mavi 

III2) kdtmiik bir tiir geyik (Begre lC) 

kiyik yaban hayvant, geyik (IB l5); kdkfimiik gdliis zrrhr (Miran C 6) 

bk. keyik k6l gtil 

kobr boE, kof kiil' (

ORHONTURKCESi GRAMERI 

kulad- k

Hind. mahdrdc) 

Mangud etnik ad (T 45) 

manrstan manastrr (IB 67) 

ma4a bana (bk. ba4a) 

mar

ORHONTURKQESi GRAMERI 

25t 

oz- dne gegmek, ileri gitmek; kag- iing iig (?) (Abakan 9) 

mak, kurtulmak O4 yer adr (Kiik On) (T 15) 

Ozmrq kigi adr (Ozmrg Tigin) ii4 meskun olmayan, rssrz yer (IB 

(MQ K 9, vb.) 17) 

ii4diin dn taraf, doEu 

ii- diigiinmek, akrl etmek, bilmek ii4i ayn, aynlmrq (IB 42) 

(KT G 5, vb.) ii4r[

I 

, 

I 

t 

H 

E. 

Et+ 

ffi 

Fu. 

ts 

E l: 

I 

r 

i 

i !t 

i 

i 

i 

: 

I 

i 

I t 

!:r 

TALATTEKIN 

salla- (rrma!r) sal ile gegmek (MQ Silig kiqi adr (Yigiin Silig Beg) 

G 1) sin viicut, ceset (Alhnk

ORHON TURKQESi GRAMERI 253 

siir- stirmek 

t":tr-":"#*frf[Htf " 

$ad ytiksek bir unvan (bk. Qad) 

$adaprt ytiksek bir unvan 

$algr kigi adt (Alp $algr) 

$antu4 yer adr ($antung ovasl) 

$tp yer adr (MQ D 3,4) 

Tarduq etnik ad 

tang hububat, ekin (IB 53) 

tarrglag tarla (Tar. B 4) 

Tarkan ytiksek bir unvan 

TarkatTarkan unvanrnrn go$ulu 

tabar davar (MQ G 5) 

tarklng huzursuz, memnun olma- 

yan 

Tabar yer adr (Tabaristan) Tarman yer adr; bk. Tarban 

Tabgag Qin, Qinli 

tag ta$, kaya; kayahk yer 

tabilku bitki adr (Spiraea, spiraea taE drq 

altaica) (I832,32) taEgar- (orduyu) sava$a grkarmak 

tabqgan tav$an (T 8,IB 44) (MQ D l0) 

tad geng (hayvan) (Altnkttl I 7) tagrk- grkmak; dala grkmak, isyan 

Tadtk kigi adr (Tadrk Qor) 

etmek 

tag da! taEra drqan, drganya 

tagrk- dapa grkmak Tat etnik ad (iranhlar) 

takr dahi, daha; heniiz (KT G 3, O Tatabl etnik ad 

10,IB 33) Tatar etnik ad (Otuz Tatar, 

takrgu tavuk (yrl adr) Tokuz Tatar) 

tahm yrrtrcr; cesur, ciiretkar (IB 3, tatlghg tath (Toyok I tin 6) 

vb.) Tay Bilgii Totok kigi adr (MQ K 

taloy deniz, okyanus l l) 

talula- segmek (IB 19) Tay Siirytin yiiksek askeri riitbe 

tdm duvar (KT G-D) (Tar. B 6) 

Tamag yer adr (Tamag Iduk Baq) taygun tay gibi olullar (harf. "taytamgagr 

damgacr, miihtirdar, sek- lar") 

reter; bk. Makarag, Bilgfl Taygiintan yer adr (< Qin.Ta-yun 

Tamgan kigi adr (Tamgan Tar- t'ang) (IB 67) 

kan) t5bii deve (IB 5, 46); bk. fiibi 

tamkahg damgah (Agura 6); bk. tiibi deve (T 48, vb.) 

tan beden, viicut (IB 3) tiiblig hilekar, aldatcr 

ta4 tan, pfak (IB 26) fiig gibi 

ta4lar- tan atmak, gafak s

Egliik kcir (IB 24) 

tiigrii etrafta; gevre, etraf 

Tiigriis yer adr (Tar. D 3) 

tiigiir- erigtirmek, ulaghrmak (IB 

3s) 

tigzin- dolanmak (Altrnkcil II 5, 

vb.); bk. tidrzgin- 

Tiiledii rrmak adr (Tar. B 4) 

tiilin- delinmek (KT D 22, BK D 

l8) 

Tiimir Kaprg yer adr 

tii4 sayr, miktar (Qin. teng) (Agura 

8) 

tii4ri gcik, sema; tann 

tii4rikiin dindar hakan 

tiiryrilig dindar, dinine bagh (IB 13) 

tiir ter 

Tiirbiin kisi adr (KQ G 2) 

tiiri deri (IB 44) 

tiirit- terlemek (IB 50) 

Tiirkiin unvan (Elegest I 6, vb.) 

tiirkliiyii gabuk, gabucak (IB 7) 

Tlirmiil rmak adr (Ak Tiirmiit) (T 

25) 

tiirtrii gaprazlarna (IB 39) 

tiiyii4 sincap (BK K 12,G 12) 

Tiiz rrmak adr (Tar. B 1,5) 

tiiz- kagmak 

ttizdktezek,kuq pislifi (IB 23) 

t5zighrzh kogan (Krzrl QraaII2) 

tdzgin- dolanmak (Uybat III 8);bk. 

tfrgzin- 

Tiizik etnik ad (Tacik'ler) 

te- demek; bk. ti- 

Tensi, Tinsi yer adr (< Qin. T'ientzu 

"g6!iin o$lu") 

teril- toplanmak, bir araya gelmek; 

bk. tiritteyin 

diye, diyerek; bk. tiyin 

ttd- engel olmak 

TALATTEKiN 

hg sanmtrak; bu renkte at (IB 39, 

s0) 

til (diigman hakkrnda) bilgi; g

oRHON TURKqESi GRAMERi 

tograk kavak (IB 64) tiiriin akrabahk adr (Ozn. l) 

Togu yer adr (Togu Ballk) tiirii s

! 

256 

Tuygun kigi adr 

ud- takip etmek, izlemek, siirmek 

Tuygut kigi adr 

Udar kigi adr (Udar Siigiin) 

tuyug toynak (IB 5) 

tuy- duymak, dikkat etmek 

udt- uyumak 

udryma uyuyan (IB 20) 

tazaktuzak (IB 61) 

udltk uyluk, kalga 

tii tiiy (IB 3) 

udgur- grup halinde kovalamak 

tiig- dii[iimlemek 

udu ve 

tiimf,n on bin, pek gok 

Tiimiit etnik ad 

ttin gece, geceleyin 

tii4iir di.intir (Begre 4) 

tiiE- inmek; dtigmek 

ti\nbk ti.inek (IB 6l) 

tiigiir- indirmek 

TALATTEKiN 

tiigiinliig (kuyrupu) dii[timlii (T uduz- sevk etmek, liderlik etmek 

s4) ugdaq aynr boydan, aynr kabileden 

tiigiiniik gadr bacasr, duman delifi (Qaa-hcil I 1) 

(rB l8) ugur vakit, zafttan 

tiikii- tamamlanmak (KQ 4,IB 3) uguq boy, kabile 

tiiklil tamam; sa[ salim (IB 15, vb.) ula- eklemek, birlegtirmek (IB 43) 

fiiketi tamamiyle, tiimiiyle ulayu cince, ilk once; ve 

ulgat- btiyiimek (< *ulgad-) (Bank 

III2, Altrnkol II l) 

ulgart- yticeltmek, terfi ettirmek 

(BK D 41) 

Tiirgi yer adr (Tiirgi Yargun Kiil) ulu ejderha (< Qin. lung) (Tar. B 

TiirgiE etnik ad 2); bk.lii 

Tiirk etnik ad;bk. Tiiriik ulug ulu, biiyiik; yaEh 

tiirtiig ttirlii, gegitli (Toyok 2) Ulug irkin yiiksek bir unvan 

Tiiriik etnik ad; bk. Tiirk Ulug Uru4u ytiksek bir unvan 

uluq gehir 

Umay tanrrga adr (gocuklarr 

koruyan tannga) 

tiiz itaatli, bangrk, uyumlu, kavgasz una- do$ru bulmak, onaylamak, tastiizsiiz 

itaatsiz, uyumsuz, kavgah vip etmek (T 35) 

tiiziil- anlagmak, iligkileri diizelt- unakrfia hemen hemen, neredeyse 

mek, bang yapmak 

(Agura I l) 

ung olabilir, miimkiin (T 24) 

u uyku 

unrt- unutmak (Tun-huang III a 9) 

u- muktedir olmak, yapabilmek, ur- vurmak, dovmek; tag iizerine 

edebilmek 

y azmak, hdkketmek; yerlegtirmek 

ubut utang (T 37) 

koymak 

ug ug, kanat (ordu hak.) 

urr erkek (gocuk), o[ul; geng 

ug- ugmak; (bu dtinyadan) g


urugsrrat- dtilsiiz btrakmak, ziir- iirk- iirkmek, korkmak (MQ G 7, 

riyetsiz brrakmak IB 40) 

Uru4u yiiksek bir unvan iirkiit- iirkiitmek, korkutmak (IB 

urug sava$ (O l0) 2l) 

ut- oyunda ya da bahiste kazanmak iirii4 beyaz; soylu, aristokrat (BK 

(IB 29) K I l, Begre 3); bk. Yiiriiry 

utru kargr, karqrda (IB 2, vb.) iiz aksi, inatgt, baqrna buyruk (T 34) 

utuz- oyunda ya da bahiste kay- iiz- kesmek, krrmak, koparmak 

betmek (IB 29) iizii yukanda, tistte; iizerine 

uya yuva, in (IB 31) iiziik krnk, kopuk (IB 48) 

uya akraba (Qaa-Hitl III 3) 

Uygur etnik ad (Uygur'lar) Yabag rmak adr (MQ D 9) 

uyur muktedir (IB 28, vb.) Yabgu yiiksek bir unvan 

uz stis, tezyinat, desen yabz fena, kcitii 

uzun uzak; uzun (T 52,18 22,42, yablak fena, kcitii; k6tiiliik, nifak 

47) yabnt' bozguna u$ratmak, hezi- 

mete ugratrnak 

tig tiE Yadag YaYa; PiYade 

Ug Kunkan etnik ad yadrat- (atr) yere yattrmak, de- 

Ug Oguz etnik ad virmek (IB 50) 

iigiigii iigi.i, iigti birlikte yag- yalmak (IB 53, 53) 

iigiin iEin, nedeniyle, u!runa yagak ceviz 

tigiing iigiincti olarak yagl diigman 

iigiirgii eyer altrna konulan kege yagrd- dtigman olmak; bk. yaglt' 

(IB 50) yagrgr savaggr, sava$l ycineten, 

iigiir krsrak siiriisti, hara (IB 56) kumandan (T 50) 

iigiiq- yolunmak, ytpranmak (IB 44) yagrsrz banqrk, dost 

iigiiz rrmak yagrt- diigman olmak (KQ 18); bk. 

tikiiq gok, saylsrz yagtdiilgiin 

biiyiik, ytice yagrzya$tz,karayapn 

iiltig talih; kader, krsmet; ktstm, Yaglakar Kan Ata kigi adr 

bdliik yaghg yagh (IB 13) 

iimiilii- misafirlile gitmek (IB 47) yagrr- atrn strtr yara olmak(IB 24) 

tin- grkmak, trmanmak; ytikselmek, yagru yahn 

kalkmak (IB 49, vb.) yaguk yakrn 

iintiir- (gtineg) gftmak, (tan) atmak, yagut- yaktna getirmek, yaklagtrr- 

(Safak) sokmek (T 35) mak 

tiniiE- derisi yolunmak, pargalan- yaka yaka, ug, slnr 

mak (IB 44) yakala- smrn tutmak 

tipgiik ibibik kugu, htithiit (IB 21) yalabag elgi; haberci (BK D 39,I8


ll) yaratrt- (yaat) diktirmek (BK K 

yalag grplak 14) 

yalbar- yalvarmak (IB 19,54 yaratun- kendini

oRHoN TURKCESi cneueni 

yaz ilkbahar getirmek 

yan ova yll yrl 

yazrg koyu kahverengi (at donu); yrlan yrlan (IB 8) 

koyu kahverengi at (IB 11, 5l) yllkr at, at si.inisti; giftlik hayvanlan, 

yazrn- hata etmek (BK D 16,17) sr[r 

yazuklug kabahatli (MQ D 2) yrlla- yrh gegirmek (Tar. G 2) 

yiigir geng ceylan (KQ 18) yrlhk yrlhk (Tar. B 2) 

yiigriin kestane rengi (at) (KQ 15, yrlpagut yifit savaggrlar; bk. 

2l) alpagu 

yiil- (au) drirtnala siirmek (T 26,27) yrlsrg refah iginde, miireffeh 

yiilmii ijncii birlikler, kegif kolu, Yilun Kol rrmak adr (MQ D 3) 

kegif stivarisi; sefer yrpar misk, gi.izel koku 

yiiltiir- akrn ettirmek, ddrtnala kog- ylr kuzey; bk. ir 

turmak yra- (zaman) gegmek, uzaklagmak 

yimd ve, dahi;dalde ylrdrn kuzey 

yiimlig gtizel (Uyuk-Turan 3) yrrgaru kuzeye do!ru 

yiin yan, taraf, -den dofru (birdin yrya, yrryii kuzeyde 

yiin, ii4diin yiin) (T 11, l1); bk. yrryakr kuzeydeki 

yan yry ormanh da!; bk. yig 

ye- yemek; bk. yi' yrta tinl. yazrk! (Uyuk Turan 1, vb.) 

yeg daha iyi; bk. yig yrtu tinl: eyvah! yazkr. (Altrnkdl I4) 

yegiin ye[en (Suci 8, MQ B 8) yi- yemek; bk. ye- 

Yegfln kigi adr (Yegfln Silig B:ig) yigii yine, yeniden, tekrar (KT D 16, 

yegdi daha iyi bir qekilde BK D 14, MQ D 5) 

yegirmi yirmi; bk. yigirmi yig daha iyi; bk. yeg 

Yengii iigiiz rrmak adr (Srrderya); Yigiin Qor kigi adr 

bk. Yingii iigiiz Yigiin Silig Biig kigi adr 

yer yer, dtinya; toprak, iilke; bk. yir yigirmi yirmi; bk. yegirmi 

yergi rehber, krlavuz yigit geng 

yet- yedmek, gotiirmek; (bir atr) yil yele (IB 16) 

yedekte giittirmek yimEak yumugak, ince (KT G 5, 

Yingii iigiiz (KT D 39, vb.); bk. vb.) 

Yengii tigiiz yinggii ince (T 13) 

yet- yetmek, eriqmek (MQ D 1, 3) yir yer, drinya; toprak, tilke; bk. yer 

yeti yedi; bk. yiti yir kuzey (Tar. B 5); bk. ir, yrrdm, 

yeting yedinci; bk. yiting yrrya 

yetmiq yetmig Yir Bayrrku etnik ad 

yrd- gdndermek (T 34); bk. rd-, id- yiril- ayrrlmak (Hem.-Qrr. 6); bk. 

yrdtt- kokutmak (IB 59) irilylg- 

yrfmak, toplamak, bir araya yig ormanh da[ (Tar. B 5, IB 17);

TAT-ATTEKiN 

bk. ytE yurt yurt, kamp yeri, karargah 

yit- kaybolmak yut aghk, kthk (BK D 31) 

yiti yedi; bk. yeti yutuzeg, zevce, kadrn 

yitiglig muktedir (IB 55) yuyka yufka, ince 

yiting yedinci;bk. yeting yiigii(d)tiir- terfi ettirmek (KQ B 

yitiir- yitirmek, kaybetmek; bk. 2') 

yiitiir- yrig@iirti yukan, yukanya 

yog cenaze tcireni yiigiir- koEmak; akmak 

yogan yolun, afrr yiigiirt- ddkmek, ahtmak 

yogg cenaze tdrenine katrlan yiik yiik (Altrnkdl I 3) 

yogla- yas tutmak ytikiin- efilmek, diz gtikmek, itaat 

yoglat- cenaze tcireni dtizenlemek etmek 

yogur- tehlikeli bir yeri gegmek yiikiintiir- diz gokttirmek 

yok, yok yok yiir- ytiriimek (Mq D 4) 

yokad- yok olmak yiiriik ytirek (Krzrl Qraa II 1) 

yok(k)aru, yokaru yukan yiiru{ beyaz, rgrk; bk. iiriiry 

yokla- yiikselmek, yukarr grkmak yiitiir- yitirmek, kaybetmek (IB 

(rilmek) (Ozn. I 6, Uybat III 3, 6) 24);bk. yittiryol 

yol yizyijz, sima (KT D 33) 

yolaggr dncii (?) (BK GD) yiiz 100 

yoh kez, kere, defa yiiz baEl ytizbagr (Tar. B 7) 

Yollug kigi adr (Yollug Tigin) yiiziit- ytizdiirmek (BK D 30) 

yoluk- yolda kargrlagmak (MQ G I, 

Elegest I l0) 

yo$$ur- kargrhkh iftira ettirmek 

yorr- ytiri.imek; ilerlemek geligmek; 

yagamak 

yont- yiiriitmek; ilerletmek, geligtirmek 

yubul- yuvarlanmak 

yugur- yopurmak 

yuh-, yul- ya[malamak (BK D 32, 

lB 8, vb.) 

yuluggr yalmacr 

yuluk ya$malanmrg, yok olmug (O 

3) 

ymug ig, hizmet ($an-gi III 1) 

Jnmt at (IB 5, vb.) 

5rurg kayrn birader (KT D 32, Qaa- 

H6l v 2)

ORHONTURKQESI GRAMERi 

KAYNAKqA 

Pennti Aalto, G. J. Ramstedt ve J. G. Granri, "Materialien zu den 

alttiirkischen Inschriften der Mongolei", JSFOu LX: 7 (1958). 

Regid Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig,TDK,istanbul 1947. 

W. Bang, Uber die tqiktiirkische Inschrift auf der Sildseite des Killttigin- 

-, 

Denkmals, Leipzig 1 896. 

"2u den Ktik-Tiirk-Inschriften der Mongolei", T' oung Pao YII ( I 898), 

325-355. 

den kciktiirkischen Inschriften", T'oung -,"Ztr PaoIX (1896), ll7-141. 

"Turcica", Mitteil. d. Vorderasiat. Ges. (1917),270-294. 

-, 

i. A. Batmanov ve A. Q. Kunaa, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti 

Tuvt,I ve II: Krzrl 1963,III: Krzrl1965. 

Ahmet Caferoplu, TilrkDiliTarihi I, istanbul 1970. 

Sir Gerard Clauson, "The Ongin Inscription", JRAS (1957),177-192. 

-, 

-, 

-, 

"Notes on Irk Bitig", UAJbXXXIII:3-4 (1961), 218-225. 

Turkish and Mongolian Studies, London 1962. 

An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 

t972. 

Sir Gerard Clauson ve Edward Tryjarski, "The Inscription at Ikhe- 

Khuslrotu", RO 34 (I971),7-33. 

A. von Le Coq, "Kdktiirkisches aus Turfan", SBAW 1909, 1047-1061. 

K. Czegl6dy, "do1ay-Quzi, Qara-Qum, Kcik-6ng", AOXY: I-3 (1962),55- 

69. 

Gerhard Doerfer, "Zum Vokalismus nicht erster Silben im Alt-tiirkischen", 

WZKM 73 (1981), 47-87;74 (1982),103-128. 

Otto Donner, "Sur l'origine de l'alphabet turc du nord de I'Asie", JSFOu 

XIV: 1(1896). 

Ahmet Cevat Emre, Tilrk lzhgelerinin Muknyeseli Grameri Fonetik, istanbul 

1949. 

Marcel Erdal, "Irk Bitig tizerine yeni notlar", TDAY-Belleten 1977,87-119. 

- , Old Tuikic Word Form.ation, I-II, Wiesbaden I 99 I . 

Karl Foy, "Tiirkische Vocalstudien", MSOS ( 1900), 180-215. 

A. von Gabain, Alttiirkische Grammatik,Leipzig 1941;2. baskr: Leipzig 

-, 

-, 

1950; 3. basla: Wiesbaden 1974. 

"tiber Ortbezeichnungen im Alttiirkischen", SO XIV: 5 (1950). 

"Zur Geschichte der ttirkischen Vokalharmonie", UAJU XX*IY (1952), 

105-l 1 l. 

261

TALATTEKiN 

-, 

-, "Das Alttiirkische", Philologiae Turcicae Fundamenta | (Wiesbaden 

1959),2l-45. 

"Altti.irkische Datierungsformen", UAJb XXVII (1955), l9I-203. 

Ren6 Giraud , L'inscription de Bain Tsokto, Paris 1961 . 

Kaare Grdnbech, Der Tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936. 

V. Grgnbech, Forstudier til tyrkisk lydhistorie, Copenhague 1902. 

Inscriptions de l'I4nissei, recueillies et publi6es par la Soci6td finlandaise 

d'Arch6ologie, Helsingfors 1 889. 

Inscriptionss de l'Orkhon, recueillies par I'exp6diton finnoise 1890 et 

publi6es par la Soci6t6 finno-ougriene, Helsingfors 1892. 

James Hamilton, "Le colophon de I'Irk Bitig", TurcicaVll (1975),7-19. 

F. G. Ishakov, "Dolgrye glasnrye v tyurkskih yaztkah", issledovaniya po 

s r av nit e l' noy gr ammat ike ty ur ks kih y ankov, I : F o ne tilca (Moskva 1 955 ), 

160-174. 

i., V. Kormugin, Zyursftiye yeniseyskiye epitafii. Teksti i issledovaniya, 

Moskva 1997. 

W. Kotwicz ve A. N. Samoilovitch, "Le monument turc o'Ikhekhuchetu en 

Mongolie centrale", RO 29-26 (1928),60-107. 

A. N. Kurat, "Gdk Ttirk Kafanh$r", DTCFD X: l-2 (1952),55-77 . 

L. Ligeti, "Les voyelles longues en turc", JA (April-June 1938), 177-204. 

Mao-Tsai Liu, Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken 

(T' u-kile), Wiesbaden 1958. 

S. Ye. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosd, Moskva 1951. 

-, 

Yenis ey skny a pis' menno st' tyurkov, Moskva I 952. 

-,Yank jolnh uygurov, Alma:ata 1957. 

Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti mongolii -, i kirgizii, Moskva 

t959. 

P. M. Melioranskiy, "Pamyatnik ve Eest' Kyul-Tegina", Zapiski 

Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russkago Arheologigeskago 

Obsgesna XII: 2-3, Sanktpeterburg I 899. 

D. M. Nasilov, "K voprosu o modalnrh slovah ciring, cirki i rirkrin v 

drevnetyurkskih yazrkah", Trudt s amarkandsko go gosudar stv e nno go 

-, 

-, 

wdversiteta im. A. Navoi, No. 102 (Samarkand 1960), 127-132. 

'O nekotonh slojmh glagolnrh formah v drevnetyurkskih yazrkah", Trudr 

samarkandskogo gosudarstvennogo universiteta im. A. Navoi, No. 102 

(Samarkand 1960), 133-143. 

"Yenisey vii Or[un yadg?irlikliiridiigi riivigdag kategoriyasi", 6zbek Tili 

vd Afuibiyati Mrisrildldri I (Taqkent 1961),48-53.

oRHONTURKqESiGRAMERi 263 

V. M. Nasilo v, Yaztk orhono -y e ni s ey skih p amy at nikov, Moskva M0. 

-, 

Drevnetyurl

TALATTEKIN 

TalatTekin, "On KijkTurkic biintdgi", CA"IVIII: 3 (I963), 196-I98. 

-, "On misinterpreted word in the Old Turkic inscriptions", UAJb 35 

(1964), r34-rM. 

A Grammar of Orkhon Turkic,Indiana University Publications, Uralic 

-, 

-, 

and Altaic Series, No. 69, Bloomington 1968. 

"The Tariat (Terkhin) Inscription", AOH 37: l-2 (1983), 43-68; 

Tiirkgesi: "Kuzey Mofolistan'da yeni bir Uygur yazttt", TTK Belleten 

XLVI: Sayr 184 (Ankara 1983),795-838. 

Orhon YazttIan,TDK, Ankara 1988. 

"Nine notes on the Tes inscription", AOH 42: 1 (1988), 111-l 18. 

Irk Bitig: The Book of Omens, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993. 

-, 

-, 

-, 

-, Tunyukuk Yaufi ,Simurg, Ankara 1994. 

- , Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anh)ler, T . C. Kiilttir Bakanh$r-Simurg, 

Ankara 1995. 

-, 

"Some Remarks on the Tunyukuk Inscription", Bekik Bitig, 

Sprachstudien fiir Gerhard Doerfer zum 75. Geburgtstag, heraus. von 

Marcel Erdal und Semih Tezcan, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1995, 

209-222. 

"Elegest (Ktirtle Han) Yazrtr", -, Tilrk Dilleri Arastrmalan 5, 1995 

(Ankara 1995),19-32. 

-, "The ftst Alnnkdl inscription" , Turkic Languages l-2 (1997),210-226. 

-, "The Second Altrnktjl Inscription", Tilrk Dilleri Arastrmalart 8 

(Ankara 1998),5-14. 

Semih Tezcan, "Tonyukuk yazrtrnda birkag dtizeltme", TDAY-Belleten 

197 5-197 6 (Ankara 197 6), 173- 1 8 1. 

V. Thomsen, Inscriptions de I'Orkhon d€chffides (= MSFOU 1896), 

-, 

-, 

Helsinki 1986. 

"Alttiirkische Inschriften aus der Mongolei" (Dancadan geviren H. H. 

Schaeder), ZDMG 1924125, l2l-17 5. 

"Dr. M. A Stein's Manuscripts in Turkish 'Runic' script from Miran 

and Tun-huang",,IRA^S 1912, l8l -227 . 

-, *Ein Blatt in tilrkischer'Runen' Schrift", SBAW 1910,296-306. 

"lJne lettre m6connue des inscriptions de I'I6niss6i", JSFOu -, 30:4 

(1913), l-9. 

-, 

Twcica (= MSFOv 19 16), t-107. 

D. D. Vasil'yev, Korpus tyurkskih runigeskih pamyatnikov basseyna 

Yeniseya, Leningrad 1983.

Runik Harfli Metinlerden Ornekler 

N>.' : )Til : tSYm : RTFk : YH'Jld : "lxrf{k: Gktf-tk 

$#ntci#r : >D$ : Ycxil : mrilk : )$J9 : po{J> i trtx 

YCICf1r}Y : .ftfll : fi')t)|d : $Y)'c)' : flflt : lf)J'r(} : 

#C> : fYe* : +{D>.t : Otltl6' : .lD{m : f 

4'rl I xtll lkFGx : #[.lY]J : t)*]dffYGt : #)'or#>J.6' 

Fi : FT€fll : .l}lY''(>e : #Ft : FfGYf : JJ{lk : ft}',( 

: >{T{f? : f{f{lO.t : #trl : >{,'(lry+: >{{fDe{> : # 

r+ : ?+ : )t)>.t : Ilt ll: .l*, : >{{f'e+}i$i} 

+fi: ittFktt : )"11 : Ffirlt: +DTt : f3.|l$ : tfxkl : 1}+ 

: tcktff#D: {}(,)+ : r{feYr : +DJ}d : rkYr : {Yt{$ : 

: #>.t6' : ffGTll': lt'x$Ck : e$l : filD>J4' I tl'xYttt 

rry+ : ,t'x$ek : elH : .flkFlt{h: rfxYFl : rq_h; {1flf 

SNf{}l : >{"c 

: >+t{Ddf?: >{,rqn: pxYpl : fGk:.|il',clilt*k:.ll:l 

: Pt|6'tl>D : lSk : fifn : l}}.t : fi'xYtrl : fGk: fJFTn 

Fkt{ : f tll : ilY6'>e'Yr: H't : .}Drxr: en : l}vr9 : #Fktl 

: .lYflt : )l)>J : L"(.t3' :1Il$ : fxft$d: Yt|fYn: # 

: #yJ>d: D6'>.t : rke lr: YpFt: )>6'J: pkY#Fk 

: dYfn : nl'f : $lpl : rdY : )r|>d : ITde : fNTril) 

]cDf!: ,r9|).til{f :1{ : #f"(: ilYPt:)dY: eflill : lt{'T 

Kiil Tigin Yaao, guney yiiztinden, Malov'a gdre (1951: 19) 

t r) 

(n) 

(r) 

(r)

26 TALATTEKIN 

f{v) : SYfl'ft : f,Tlfl : Jt}l(j)>-t : >{'D : ll|T : TfA> 

: IFT:fr{? 

: tFT : #po{}D : ciln1J : Fex : eilU : f$ym I FGx 

*f{ :f Ck : .f{lHllt : f)t}>,1 :fT}'}: {YJ{D: llflTft 

R: 1+3'{ : f{lll',( : il+'f? : {{f.tY : ClAtrl : Yr+T : #$ 

: J'?Tf : {llYN : )$>,t : FTI'rk: ekYf{: )t}}d : RTf{k: ll{ 

: #kYer{k : Yl9 : D$A 

Kiil Tigin lazls, giincy yiizlindcn, Malov'a gttrc (1951: 20) 

t{l 

(?l 

tar 

fs) 

I r0l 

(,r) 

(r r)


t:tT{hrrr (...) 

) : I ') { .l ) r } } I t t h t : t y ,l ) t > J : ,} } ,l ,} l. I : I f f . t g, I I T } : t I } t r 

: I ,} t I' r i h t : I t T t r I t > a : t ! I r T I t I j t y t : J ) I ) J : i T I I : ) .t { .l 

Y ) t >., : I d l I .l ) d : I T f 'h :#,1 y t I t I : ItT ]T ) :,t > { | {.1 r! : hT r h 

eY#ih:l'1rt Y.{I.l: 

i.T r h i r t rtt d ) t x t : lt.t l.t : I *{ : ) .|' : t c b !} d T,l t t}[ r 

>., : l r) T : ) T il I .l : l t ? ) y i : I G y i r : I ) t { > { .t ) : .r } r h ; 

| ) I ) J : l)t tf y tt : l T I tT.t.l : ) T I tf : tt y f.I: t + { } 

r T r | !l a ) tG Y t: ) T t' s >a.l : t r 

r : Y I t Y f I, I t Y t r t :tl d t T > a rf t r : r){ r : } l aT f' I : }l f > ) 

t : t t t' t : { t a * a > : ) rl t' { > { A l' : # d I t : } I ) 'l { 't I h lt 't I h : t T J 

T) T rt !t Y l.tTr:Tlt.lT)D:YDltf tl:l.tY\:)t>J:t'>J:t'da 

r :, T l'}.t>.1 :,Trl : tl'IT > : I 

Y d : I I t Y t I : I T + t t ).t't d : t h t l t d : t .l T > :, T {. t } ).l } d 

T I' T # I t Y t t : lt t : t" + { D > d : i t Vl {.t > : ) T d i *.t J ) : tTtt{ 

Yth: ) r > J:.l'YJS:tr1f il Itph:t )t)J:lTyQt:!Ttlf ;d.lJ ):! 

Yf t:JAt:Jt .:#l.tYTl.t 

> ) T t t : t l. y i : I x y t : ) 

' > .f : i t r h : > I I t : # ;. ! t tt > y I >, 36. rI) 

t Y t t : I d ) ] > d : l T J a : y t t l. t T h i t : t l. ) T d i .t | .l ) T d I y ,) , 

Y tI : n T r t : t n t d.t F I : f l.l T >{ } { t y I : t3.l t d..t > { :I t.t f ) } I ) : 

Ydt:rYt J3: flt:aTrh:T 

lf'l tY \ rl:l*l T )8:11.1: r.T t y t ! Trl,Tt^t: f l r t t lt ta (8) 

Y D T I t : f t Y f I : t 'l T l d : t D h : ) { f { > + : y t t t t : f t y I I : t t l, : t d 

t ) i, : T t} d ; .1 I rl : $ T f h : Y:} T I f t { : # } I T l. h : # t y } : t,l ).f ,l l t( ., S : 

l"t: 

)'>J:fYfi:Y*|ttr:) 

l f t t ll: ll')T 'ltt: r )'t:' )T,t'|tT: ) l>d: T.t ) h ss (9) 

.,1 > c, : i T D : Y t .l ) d : t T D : I d ) T ,t t y J t : 1 g. h t , : V t T T l. h : # ) T r T 

: f T R hT lt : C l l.t t I F: t., >., : vtt y : l ) D : + tt) :) ) f { D, f f h } :1 

T Y F : Y )t >cl :RT Ir h : l.t' ),{ t 

Bilgs Kagan Yazri, dofu yiiztindc4 Fin Atlasr esas alnm$ur 

Qwcriptianss dc l'0rklwn: 17-18) 

267 

tt. 

(3) 

(4) 

(5) 

(6)


dlfFk I FeYr< : f{Yr l(df : rfht{*tr : +.l-t>e: r€Yrt 

rkTt\'|trB: fili1..,6. : )*l)> 

)il : roJ)* : rn{t} : .r}l,,(d+ : #?t+$.r#t)il : )t}}dqTNk 

ft)il : !f l$k.l) : ff{k : lxllf.t)D : .hl^,'(d6':1t}}}#f 

Fk : )Tl*kYF : lT{k : rf'AI{BxlAr : Jxllf :1r}>.1-: ^-rl: 

ffi: )*>dTll : lttrk r; ft't>.t+D : fodJfkYF : )t)>dlf, 

.tk# 

: ril).$htltrkt:1){J>t : npJil : r}Yc.t$r: rt}FJil$>d 

: €llll : $r?$(t : fkTT*D : fCYI{Tri : r}ttTJ6':feYFn 

Yri : *kf#$t*l$ : rxtkJ),(D : rkflT : r'fJ>: JFlcht)> 

Sl : ruJ">.t+{}6. I tforl$ : Pxk#fD$f{}P)"(il: +.tt}C.fG 

f*il{f : rJ+}dtt' 

nt.rr#tkt*T*pyr* : #?k.tJ-.r+{t6. ::tt>d**l : atyrr. 

YrilTil : B*rhtr : #lrBkf*€Yt* : rrJk i $ltlts I rfo 

)il{A'I"(.t.lJD}d : ++t}tfeYm :P} 

t'NfT{t{ : lcl,r(.tt : f?ft: )DJ>.t : )',(illTkYf : .IYTft 

tBrft : ildA : fleYt: fkfYil : Bllil : 'f+'T>.lD{ID: 'ft 

l}'l+kT : +Il+ : ,lc*hliqil : #lh>ilD}}A : Fh 

Tunyukuk Yazra,I. taq, bau ytizii, Malov'ag6re (1951: 56) 

{ 1J 

(i) 

rs) 

tr) 

ir) 

io) 

(7)


f{.4' : fh"}d : )t}t,t : $Fkf {}tlJ} : F?l)"rY,tC: Fttf) : rhrtkT : Ctr : 'fitt: flfek.lt' : .ff$k : hFTD : fk 

rkYleTFl : )or)'h'f) : rYlm{{J 

: ffkf6{J} : )Til : f$f'r)t}>,I : h)'c}thil>6' : }i(ofd(fe?H (0) 

f : $lf|.f4'flt : >'l)'(ttfd : F$: €{tf"Jll)>-t : }{"(lT,l{' 

)*>,nff{k : frilt : lFt}l.t}d Y : l*$ 

llJ> : l$f.f$Yli : flt$)'$ : ll{'f1J : f)Tf : lFftlDltlD (m) 

.If"llt : #*Tfk : ftkfF YF : l(llrdtfrFn : flf{d : fltl 

: ,r(ttr,'$l#fi : rflFtfk : flkfYF : :ft6f{ 

trttx{F : t6l{ i sk#?#xtl I l"c.l6' : #*frk lrlkfYil (ll) 

: .rk#rfl : )r)IdlrnTpk : #nsk : )0ot|{n#* : sk# 

: pJYr{.}Drxrry} : )>**{}}lxt 

JF: thk#Fl: fxil,Yl : $ilfl*>#f{k:1xl :>'(.rlJ}: #$tlk (rc) 

"(,t* 

: $k#kl"-f! : Pk#ktlf*)"l| I Ffkltfo: fxl|nbil{{ 

tY.til: F€$.t : ttf{ : $T} : l 

>lr : SYlff{D>D: hftsklF€">6': )YS': ft#r{ : h$tl'tt{ (rs} 

.t)Jd : filD>D: h$ rY€hf{ : cYtffe}l : t$f$$ru}'(J1 

.rcn: l$T1J : +Jl'fJ',l>€': {lJ} 

4* : $lf* : f*tef{ : ffJFr.: l$T'tJBYSL}'f{ : {YJ}d)}'}t (*) 

: {r*ln|rl :.lt}*T} :.lD{rD : No*}tl}'{ : .rDtl>il :.lt}rfd 

: t{,'k#kP.l} : f#}*{.t : hl+lkYt : hl+Fl 

fttrxl : #l+!kf{Bk*tkF :,l{a>*.f$Ym :P*'t{#i: P}"cil i$} 

>4TTn#lkt{ : }tf'}D : e{f{Wl : fxk$t}} : .ll{Y{pf : fk 

: fkYttttlt : .ltlJ',$€" : #:lYqe#f : $kt}t$> : 

DrT{k : $*xt.tFt : ht+kf :'{r.fl : $rt : $f{rdtFnFl (rr) 

YF: f$l : ft*tlD+*tD:'rxtr{k:.tlssr{: *tft}tD: r$ilJt{ 

fkYl : #1J.th,rt) I lttklt.lo: BBilt 

sYtt : F*r{#t : ftfl#tkr{ : n*}dtftrk :{?) B$hfr{Y:t {rr} 

: )$>,1: ffif* ::1xl : #tlrlt)l+ : Sfl#qkil : .l"t'>4' : f 

: rkYt)*>.r : rlf{F : ril0r{l-11 : rdD{}.l" 

ff{k : fJ)'c{J} : )}>dlfFk : m{}Jt{ltf{rl* : h{'kf{f.rH (n} 

T*: lFfdlllF6lt : ftLheFDlJ+ : .l{J.l{}oT}J'jqJ} : },'d1 

*xkYf{l :1#kt{:f*) 

Tunyukuk Yaa0, I. taE, grincy yiiziindcn, Malov'a g6$ (1951: 57)


d))dd .ltYI Y )']fd f$'fl I )hY:Y).J )d 0xf'nf1 h t'r 

.io lYd 1r h i' o lD Y1 x i :t I h t/ il ) A:ltd)) 6d 

)r(6) )r( 

IDY\d )}lddLiDf,o. . . .\Fo . . . .'i'if'fl'r 

.l lD l\ td i l) )i l'D ...lri J 

d,\',1 i/Y.'-lo lY) 6Y):TrB hl't.l< ilD ) J ):)} ).J D D t.t 

D .lo)d :'h lsf tr ,)) JD D f g l.'h)d ydct' l.:l))) 

N r Y1) ilh:4 lJ lD i ld ) )dd A'fe)dAil D,}) 6\ 

.io)d :Y1) l-ttYl :h) 0 h R : tYh 

It\.lt F )}) Ald 6.ld YA)CJ )A)}} 6I{D ft{YAIYD (t) 

Il ) Y t l FE h$lf ! 1r rrc D l\ Y:'htl't.t) il .l t{ D lf J ht 

^n I t )lj )d l)) tl Yl( ) A 1 I" t .lf J [ : l'ht hX ) l' f l'r h 

)l})dI'd)d Y'I()AD.i 

D [\l.rjYff :) )r(Dffflllv\:p1976lrl]ji)dhf f'h t.r 

Yl 1.r\l') )t( .J )r( Y 6') )t(,.l l.l\"hi ,.J)dJ, 

,1,tg .l ) ))r('{ )d .ll( tl rl : lv x Yh : . I I f.l )r( ) d) rtq ).,l..,1 

hl ftF\rl))d tld)Yh) 

) ) d lhx J f : lYd Yr h : lp'fi x \ |\iltl'tE h f ') tr(..| D D 

q Fl )dti6i'r())lYq'h8hf ') )r(Jll. . . .\tq'tFE.D 

Taryat Yaan, ba! yilzitdtn, $ine,trtl0'ye glire (tckin 1983'tcn) 

t I r

4 * 

1) 

\it' 

ORHON TURKEESi GRAMERi 2.71 

Uyuk-Turan Yazrtr. Vasil'yer,'tcn alrnnrrltrr ( 1983: tt-l)


tpgrtlr' (p rrg' a, AOO C 

o -'f.)e ttt 

,?'Jt'tlt:)? 

1. f , >1lP.iy 

Q; ,#t/,et|lI, -YA 

.;rti.. 

t€"1 .' f r> "?4a-?' 

E\E- 

;+ 

' F! S?='tlg 

J."#;)J)r,.7 

atl F.F" )J#f> 

rlrlerTt*rry 

arf t|e # ? rl't t 

€Ft p,t=*r+ 

a$ir'rt'txl* 

t*r**** 

a*w. {rt 07 

r*+!at--> 

?e:ry j>7rt 

Oo o() 

-rP*-Jl 

{IJf-: } 

J t+v . ,?.6Jl 

7!?' $*y, 

tt J+>7 = rE*g 

=f == r|>7'+ Yi* 

=+r{rivf,-#- 

= J 7'tzt@ 

a , frf rt 4 f q 

|). { >? ra 4 ?rl 

*'#?rr,t*?t 

' *tT=g€f r 

=',f7')ts?tlt 

"t 'rr* 

"Jl*3lc3'' 

goe t;rf GrC! Cr.,i*f, 

t*ril'r?*t 

Irk Sitig, ilk tig fnk, Tekin'dcn ahnmrgnr (tgg3: gl-S2)

sBN 9757981 19-2 

lllllilllillllillilil

0040-Orxun turkcesi qirameri -(talat tekin)(14.707KB - Turuz.info

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?