TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ Deniz Karakurt

S a y f a | 219
Eşdeğer: ULUĞKAYIN, ULIKADHIN, OLOKAYGIN
Eşanlam: 1. BAYKAYIN, 2. BAYTEREK (BEYTEREK, BEGTEREK) 3. ULUBUK (OLOBUK, OLIBUK)
Yerle göğü birbirine bağlayan yaşam ağacıdır. Kayra Han tarafından dikilmiştir. Dünya ile birlikte
yaratılmıştır. Dünyanın, yeraltının ve gökyüzünün tam merkezindedir. Dalları gökyüzünü ayakta tutar.
Kökleri toprağın tüm katlarını delip yeraltı okyanusuna kadar uzanır. Öksökö kuşu etrafında dönerek
uçar ve bazen de tepesine konar. Dokuz boy (Türklerin dokuz kavmi veya yeryüzündeki dokuz büyük
insan ırkı) bu ağacın dokuz dalından türemiştir. Umay Ana Yaşam Ağacı’nın sahibidir ve yeryüzüne
inerken bu ağacı kullanır. Kübey Hanım bu ağacın içinde yaşar. Kökleri yeraltına, dalları gökyüzüne
uzar. Köklerinden yaşam suyu (Bengüsu) akar. Her dalı, altından yetmiş yapraklı olarak tanımlanır.
Yapraklarının büyüklüğü birer at derisi kadardır. Türk mitolojisinde çok önemli bir yere sahiptir.
Gökleri delip bilinmez yüksekliklere çıkar. Uluğ Kayın’ın dallarından biri Güneşe biri de Aya uzanır.
Tepesinde Ülgen oturur. Bazen bir çam ağacı olarak kabul edilir. Ağacın bir yanında ay bir yanında ise
Güneş bulunur. Bazen Demir Dağ’ın üzerinde durduğu kabul edilir. Sekiz gölgeli, dokuz köklü olarak
anılır. İnsanların ruhları bu ağacın dalları arasında uçuşur durur. Bu ruhlar küçük kuşlara benzerler.
Osmanlı Devlet’nin kurucusu Osman Bey (Otman) Bey’in rüyasında gördüğü, büyüyüp tüm Dünyayı
kaplaya ağaç da Uluğ Kayın’a benzemektedir. Ağaca bez (çaput) bağlayarak dilekte bulunma da yine
Uluğ Kayın ile bağlantılı görünmektedir. İlge denilen reçinesi, onu yiyenlere müthiş bir güç verir.
Çuvaş bayrağında sembolize edilmiş bir hayat ağacı vardır. Maniheizm’in etkisiyle Yaşam Ağacı’nın
karşıtı olan Ölüm Ağacı da Türk kültürüne girmiştir fakat çok fazla yaygınlaşmamıştır. Bazen aynı
kökten çıkan iki ağaç olarak adlandırılır ki, bu durum iki zirvesi olan Dünya Dağı ile de uygun düşer.
Mani dini ile bu ikiz ağaçlardan birine Ölüm işlevi yüklenmiştir. Hayat Ağacına hemen hemen aynı
özelliklerle ama biraz daha ayrıntısız ve basit olarak Macar mitolojisinde de Vilagfa veya Eletfa adıyla
rastlanır. İsim Macarcadır ama motif Ural-Altay düşünüşüne aittir. Macarlara göre şaman trans
halindeki yolculuğunda bu ağaca tırmanarak göğe çıkar. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz
Karakurt)
� Uluğkayın: Uluğ “Ulu” + Kayın. Türkçede Kayın/Katın/Kadun/Gayın/Kazın/Gacın/Hazın,
Moğolcada ise Kadun/Hadun/Kada/Hadan biçimleriyle değişik lehçe ve şivelerde yer alır.
� Bayterek: Bay “Varsıl, Ulu, Kutlu” + Terek “Ağaç, Çam”
(Bakınız: DEMİRDİREK)
ULUKONAK: Saray.
Yerleşik kültüre geçiş sonrası ortaya çıkmış bir öğedir. İhtişamı, saltanatı ve göz alıcılığı simgeler. Sırça
(camdan) saraylar masallarda yer alır. Büyük sütunlar, çok fazla sayıda oda, karmaşık bir bütün
oluşturan yapılar topluluğu belirleyici özellikleri arasında sayılabilir. Çok fazla sayıda insan barındırdığı
için etkileşim fazladır. Örneğin bir Şehzade veya bir Vezir, mutfakta çalışan bir Aşçıbaşından veya
ahırdaki bir Seyisten ya da dışarıdaki bir Bahçıvandan gizemli bilgiler edinebilir. Yeryüzündeki tüm
büyük uygarlıklarda hükümdar konaklarının ve saraylarının görkemli olması esastır, bu saltanatın
gücünü ve otoriteyi sembolize eden bir anlayıştır. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt)
� Ulukonak: Ulu + Konak
ULUKUN: Işık Tanrısı.
Eşdeğer: ULUKOYUN
Yeryüzüne aydınlık sağlar. Ulukun/Ulugun (Ulu Gün) aynı zamanda nevruz bayramı demektir ve ışık,
ateş ile de bağlantılıdır. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt)
� Ulukun: Ulu + Kun “Koyun”
D e n i z K A R A K U R T TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ