TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ Deniz Karakurt

S a y f a | 125
KAYAKAPISI: Yeraltı Geçidi.
Eşdeğer: GAYAGAPI, KIYAKAPISI
Eşanlam: CALTASKALGA, YALTAŞKALA
Yeraltı Dünyasına giden geçidin kapısıdır. Çok uzak diyarlardaki bir mağaranın içinde bulunur. Önemli
kapıların veya geçitlerin bulunduğu mağaralar, in içinde in, kuyu içinde kuyu olacak şekilde karmaşık
yerlerdir. Bazı masallarda bu kapıya Argalıh adı verilir. Demir kaygan geçit ve kara kaygan geçit olarak
betimlenir. Bazen sürekli açılıp kapandığı için Acılar Cabılar (açılır kapanır) olarak tarif edilir. Kimi
zaman çadırın bacası ve güneşliği olan Tünük/Tündük biçiminde düşünülerek bu geçide de aynı ed
verilir. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt)
� Kayakapısı: Kaya + Kapı
(Eşanlam: TAŞKAPI)
KAYIŞ: Çarpık Cin.
“Kayış Bacak” veya “Kayış Baldır” olarak da söylenir. Lohusalara musallat olup hava karardıktan
sonra ortaya çıkarak tan vaktine kadar dolaşır. Eğri bacaklı, korkunç görünüşlü bir yaratıktır.
Lohusanın omuzlarına ayakları önden sarkacak şekilde sımsıkı yerleşir ve dolaşmasını, gezinmesini
ister. Kendi ayakları üzerinde durup yürüyemez. Bunun için de insanları aldatıp, onun boynuna biner.
Sonra kayış ayaklarını onun beline dolayıp onu bırakmaz. Elsiz ve ayaksız bir ihtiyar görünümünddir.
Irmak kenarında oturur, zavallı bir görünüşle boynunu büküp oradan geçenlerden, onu omuzuna
alarak ırmağın diğer kıyısına geçirmelerini ister. Birisinin sırtına binince de karnından bir anda yılana
benzer üç arşın uzunluğunda iki ayak çıkıp, yolcunun bedenine sarılır. Elleriyle de sıkı sıkıya sarılıp o
insanı kölesi yapar. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt)
� Kayış: (Kay). Kayganlık ve kayıtmak (geriye dönmek), kaykılmak (geriye yaslanmak)
anlamlarını içeren bir köktür. Kayış sözcüğü kemer, deri demektir.
KAYRA HAN: Yaratıcı Tanrı.
Eşdeğer: KAYIR HAN
Baş Tanrı. Tanrıların en büyüğü ve en önde gelenidir. Herşeyin yaratıcısıdır. Mutlak üstünlüğü vardır.
Göğün 17. katında oturur. Diğer Tanrıları da o yaratmıştır. Bu anlamda diğer Tanrıların kendisiyle
kıyaslandığında, emirlerini yerine getiren veya verdiği görevleri yineleyen birer melek konumunda
olduğu yaklaşımı yanlış olmayacaktır. Ancak İslam öncesi Türk kültüründe melek veya benzeri bir
kavram yer almaz. Bu sonuca yalnızca kıyaslama yapılarak ulaşılabilir. Evrenin yazgısını belirler. İyilik
yönü ağır basar. Yeryüzünü yarattıktan sonra dokuz dallı bir ağaç (çam veya kayın) dikmiştir. Bu ağaç
yerle göğü birbirine bağlayan yaşam ağacı “Uluğ Kayın”dır. İnsanların atası olan dokuz kişi bu ağacın
dallarından türemiş ve dokuz boy (dokuz ırk) bu kişilerin soyundan ortaya çıkmıştır. Ülgen, Mergen ve
Kızagan adlı üç oğlu vardır. Ülgen, İyilik ve merhametini yani cemalini; Kızagan, öfke ve intikamını yani
celalini; Mergen ise bilgelik ve hikmetini yani egemenliğini temsil ederler. Görkemli bir varlığa
sahiptir. Somut nitelemeler pek fazla yapılmamış ancak soyut yönü üzerinde daha çok durulmuştur.
Ana ve Ata olarak (hem eril hem dişil, yani nötür olarak) tanımlandığı kaynaklar mevcuttur. İnsan
biçimli olarak pek fazla tasvir edilmez. Kışı yeryüzünde yazı gökyüzünde geçirir. Değişik renklerde
yıldırım çaktırır. Onun yıldırımına çarpılan kişi şaman olur. Bazı batılı kaynaklarda Kuara (Kuğara)
olarak geçer. Bu takdirde Urartulardaki Kuera ile bağlantılı görünmektedir. Bulgarlarda da bu isimle
rastlanır. Kuğara (Koğara)’nın Kayra Han ile farklı Tanrılar olduğunu öne süren görüşlerde vardır. Kara
Han ile karıştırılmamalıdır. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt)
D e n i z K A R A K U R T TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ