TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ Deniz Karakurt

İRİS HANIM: Koruyucu Tanrıça.
Kötü ruhları kovan tanrıçadır. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt)
S a y f a | 112
� İris: (İr/Er). Güç, kuvvet anlamlarını barındırır. Kurtuluş, hürriyet demektir. Iras (Uras) sözcüğü
ile de bağlantılıdır.
İRŞİ: Peri.
Perikızı. Cisimsiz dişil varlık. Tüm dünya mitolojilerinde farklı isimlerle yer alır. Çoğu zaman iyicil
varlıklardır. Çok güzel kız bir kılığına bürünür. Fakat aslında ne gözü ne kulağı be burnu ne saçı
olmayan bir canlıdır. Masal kahramanı yiğitlerle evlenirler. Bazen de onları görünmez yapan sihirli
gömlekleridir. Tepegözün annesi bir peridir. Bazen İye kavramı ile eşdeğer kullanılır. Hayvan kılığına
girebilirler. Peri Han kavramı perilerin önderlerini ifade ettiği gibi perilerle iletişime geçebilen
şamanlara da denir. (Kaynak: Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt)
� İrşi: (İr/Er). Güç, kuvvet anlamlarını barındırır. İrmek (bulunmak ve olgunlaşmak) fiili ile
bağlantılı olarak düşünülebilir.
İYE: Koruyucu Ruh.
Eşdeğer: YİYE, EĞE, İÇİ, IS, EZ
Moğolca: EZEN, EJEN, EÇEN, EDİN
1. Sahip. Koruyucu. Bir şeyin maliki.
2. Bir şeyin koruyucusu, koruyucu ruhu. Nesnelerin içinde olan, olağanüstü doğasını aktaran gizli güç.
Koruyucu, iyiliksever ruhlara verilen isim. Türk mitolojisinde pek çok doğa unsurunun özellikle de
belirli bir anlamı ve değeri bulunanların mutlaka bir İyesi vardır. Orman İye’si, Ağaç İye’si, Su İye’si
gibi… Bağ İyesi üzüm bağını korur. İnsanlardan kendilerine yani korudukları şeye karşı saygılı
olmalarını beklerler. Öyle olmadığında kızarlar. Bunun dışında zararsızdırlar. Bu ruh her bir unsurun
her üyesi için ayrı ayrı mevcuttur. Ve onun ayrılmaz bir parçasıdır. Örneğin her ocağın kendi koruyucu
ruhu vardır. Hatta İslam sonrası Mescit (Meçet) İyesi adı altında Cami ve Mescidlerin bile koruyucu
ruhları olduğuna çok uzun süre inanılmıştır. Hatta Tatarlar arasında bugün bile yaygın olarak bu inanış
yer almaktadır. İyeler bulundukları yerin temizlik ve güvenliğine çok önem verirler, hatta insanlara
örnek olsun diye bunları bazen kendileri gerçekleştirirler. Ayrıca Altay Ezi (Altay Dağının koruyucusu)
gibi özel adlarla oluşturulmuş iye adları da vardır. Türkçe’deki Issız tabiri Koruyucu Ruhu olmayan
yerler için kullanılırdı. Bu varlıklar korudukları yerin dışında güçsüzdürler, o yüzden oraları terk
etmezler. Hemen her şeyin iyesi olabilir örneğin: Taş İyesi veya Çekiç İyesi… Bu anlayış İslam
dinindeki, her nesnenin ve her varlığın başında en az bir melek bulunur anlayışı ile de paralellik
göstermektedir. Örneğin her insanın sağ ve sol omzunda günah ve sevaplarını yazan melekler
(Kiramen ve Katibin) bulunmaktadır. Dolganlarda Eski Mallar İyesi şeklinde ifade edilebilecek bir İye
dahi vardır. Kimi zaman soyut olguların veya olayların da İyesi bulunur, örneğin Çut Ezi (Kıtlık İyesi)
kıtlıklara neden olan bir varlıktır. Bu nedenle, tüm İyeleri tek tek incelemek mümkün görünmediği için
sadece en çok bilinen ve tanınanları ele almak daha doğru olacaktır. Türklerle komşu bir kavim olan
Yenisey Ostyaklarında Eç (Es) adlı bir Gök Tanrısı vardır ve göğün yedinci katında yaşar. Yakutlar İye
için bazen Küdegen tabirini kullanılar. Teleğüt Türklerinde Dünyanın başından veri var olan İyezi adlı
bir ruh bulunur, ki belki de Baş İye olarak tanımlamak uygun olacaktır. İyeler bazen Bekçi olarak da
adlandırılır. Etrüsk yazıtlarında İe olarak yer alır. İyeler iki ana sınıfa ayrılır.
1. Kök-Kalığ (Gök-Hava) İyeleri: Gök cisimlerinin koruyucu ruhlarıdır. Her bir gök cisminin
kendi iyesi vardır. Bir görüşe göre sayıları 19 tanedir.
D e n i z K A R A K U R T TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ