SLAM CUMHUR

Fecr-i Sad›k 

Üç Ayl›k ‹lmi Dergi • Y›l 2 • Say›: 3 • Ocak-Mart 2007 

Fecre andolsun, 

On geceye, 

Çifte ve tek'e, 

Akıp-gitti¤i zaman 

geceye. 

Bunlarda, akıl sahibi 

olan için bir yemin 

var, de¤il mi? 

Sömürülenler ve Sömürenler 

‹nsan-› Kamil 

‹slam Cumhuriyetleri Birli¤i 

Bilim ve Din 

Avrupa’daki Gençlerimiz ve Kuflaklar aras› Çat›flma 

‹slami Düflüncede Akl›n Yeri 

Hz Zeynep

FECR-I SADIK tan 

Dünya hergün yeni ve insanlar› hayretlere düflüren geliflmelerle 

gündem de¤ifltirmektedir. Üstelik bu gündemlere yönelik de¤erlendirmelerde 

taraflardan birinin ak dedi¤ini di¤eri kara olarak tarif 

edebilmektedir. Bu müthifl kavram ve siyaset karmaflas› aras›nda insan ne 

yapmas› veya nas›l davranmas› gerekti¤i konusunda karar vermekte zorlanmaktad›r. 

‹nsanlar dünyan›n ekonomik, siyasi olgular› ve bunlar›n aynas› olan 

medyan›n karfl›s›nda çaresiz bir flekilde yönlendirenlerin amac› do¤rultusunda 

sürüklenmektedir. Dünyan›n baz› yerlerindeki kan ve gözyafl›, dünyan›n bir 

baflka köflesinde, ya kay›ts›zca veya yap›lacak birfley yok mant›¤›yla izlenmeye 

devam edilmektedir. Gerçekten dünyam›zda bir zulüm ve adaletsizlik 

hüküm sürmektedir. Yak›n bir gelecektede düzelmekten ziyade bu tersliyin 

artarak devam edece¤i yönünde oluflan kanaatler de ço¤almaktad›r. 

Bütün bu olumsuz çerçeve içerinisde bu y›l da ocak ay›n›n sonuda 

tertiplenen Aflura Programlar›n›n anlam› ve önemi bir kez daha ortaya 

ç›km›fl oldu. Zulme ve haks›zl›¤a bafl kald›r›fl›n ça¤lar ötesinden bu güne 

uzanan mesaji, bu programlarla yeni nesillere aktar›lm›fl oldu. 

Gerçekten Aflura merasimlerinin bu aç›dan ne kadar ça¤dafl ve yerinde bir 

oluflum oldu¤u daha iyi anlafl›lmaktad›r. 

Bu say›m›zda da sizlerle baz› kavramlar›n ‹slami bir bak›fl aç›s›ndan aç›l›m›n› 

paylaflmaktay›z. Sizden ald›¤›m›z e-mailler ve telefonlardan bu ilmi 

düzeydeki yay›n politikam›z›n do¤ru ve verimli oldu¤u fikri 

büyük bir ekseriyet taraf›ndan dile getirilmekte ve teflvik edilmektedir. 

Bir dahaki say›m›zda buluflmak üzere, 

selam ve muhabbetle 

Fecr-i Sad›k 

email: dergi@ehlibeyt-mektebi.de

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi 

‹Ç‹NDEK‹LER 

Sömürülenler 4 

ve Sömürenler 

Muhammed Avc› 

‹nsan-› Kamil 10 

Murat Aydo¤du 

‹slami Cumhuriyetler 27 

Birli¤i 

‹smail Seyyad 

Bilim ve Din 33 

‹brahim K›z›lyer 

Avrupa’daki Gençlerimiz 41 

ve Kuflak çat›flmas› 

‹brahim Çak›r 

‹slami Düflüncede 52 

Akl›n Yeri 

Nurullah Akp›nar 

Hz Zeynep 59 

Cahide Avc› 

IMPRESSIUM 

Herusgeber: 

Ehlibeyt Kultur Verein e.V 

Nürnberg 

email: dergi@ehlibeyt-mektebi.de 

3

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Sömürülenler/Sömürenler 4 

SÖMÜRÜLENLER/ 

SÖMÜRENLER 

Muhammed Avc› 

Tarihin en ac› hat›ralar›ndan olan sömürgecilik 

günümüzde de devam etmektedir. 

Sömürgeci devletlerin ve milletlerin, bulunduklar› 

tarihin flartlar›na göre flekillenere k 

kurmufl olduklar› sömürü a¤›na, fikri ve ilmi 

yönden geliflmemifl insanlar› ve milletleri 

düflürerek, bunlar› bir gün köle ad› alt›nda, bir 

gün çiftçi ad› alt›nda, bugün de memur ve iflçi 

ad› alt›nda sömürmekteler. Perde arkas›nda, 

fikri ve ilmi yönden geliflmemifl zay›f insanlar› 

ve milletleri sömürmek için haz›rlam›fl olduklar› 

planlar›na güzel görünümlü ve cazip elbiseler 

giydirerek, ad›na da demokrasi ve özgürlük 

diyerek sömürmekteler. 

Bazen de, feodal düzendeki sömürgeci derebeylerinin 

çiftliklerinde, sermayadar fabrikatörlerin 

iflyerlerinde, maden iflletmecilerinin 

maden ocaklar›nda, ta¤uti sistemlerin dönen 

çark›n›n difllileri aras›nda yavafl yavafl can vermeye 

mecbur b›rak›lm›fl insanlar görülmekte. 

Yaflanan bu gerçek, demokrasi, özgürlük ve 

hürriyet ad› alt›nda yans›t›lmakta. Feodal kesimin 

menfaatlerini korumak için kurulmufl 

olan iflçi sendikalar› ise, dönen sömürü 

çark›n›n difllisi vazifesini görmekte. 

Mustaz'af, ilmi, fikri ve siyasi yönden zay›ft›r. 

Mustaz'af, sömürgeci müstekbirin ekonomik 

politikas›ndan, onun sömürgeci oldu¤undan 

ve onun siyasetinde hiç bir fley anlamaz. 

Mustaz'afa, siyasi, ekonomik, toplumsal bilinçlenme, 

geliflme ve ilerleme yollar›n›n 

kap›lar› kapal›d›r. Mustaz'af milletlerin ve devletlerin 

kaderleri, müstekbir ve siyonist 

s ö m ü rgeciler taraf›ndan kapal› kap›lar 

arkas›nda haz›rlan›yor. Mustaz'aflar bilmeden 

ve istemeden, onlar›n haz›rlad›klar› kader çizgisi 

üzerinde köle hayat›n› devam ettirmekteler. 

Sömürgeci zihniyetin sahipleri, mazlum ve 

mustaz'af milletlerin devaml›, cehalet içinde, 

bilinçsiz, siyasetten yoksun ve sömürülmeye 

elveriflli ve ekonomik yönünden ba¤›ml› 

olmas›n› ister. Güç sahipleri, hiç bir surette, 

mustaz'af›n ilim, marifet ve kültürel yönlerde

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Sömürülenler/Sömürenler 

geliflmesini istemez; onlar›n devaml› kedisine 

ba¤›ml› kalmas›n› ister. Bu nedenle mustaz'af 

l a r, gerekli mücadele özgürlü¤üne sahip 

d e ¤ i l l e rd i r. Sömürülmekte olan ülkelerd e k i 

e¤tim kurumlar› ve dönen sermaye çark›, yine 

müstekbirin plan›na göre ifllemekte. 

Sömürülmekte olan ülkelerin iç ve d›fl siyasetleri, 

ticari ve iktisadi geliflmesi, müstekbirler 

taraf›ndan belirlenir. Her ne kadar biz, 

ba¤›ms›z ve hür irademizle yaflayan, demokrasi 

ile idare edilen laik bir ülkeyiz, deseler 

de; dünya buna flahittir ki, 

büyük fleytan Amerika’n›n 

emrinde çal›flan köledirler. Bu 

konunun detaylar›na girm e k 

istemiyorum; zira, bunun bilinmeyen 

ve duyulmayan bir yönü 

k a l m a m › fl t › r. As›l üzerinde 

durulmas› gerekli olan husus, 

siyonist müstekbirler bu sömürü 

a¤›n› nas›l kurabildiler? 

Önemli olan bunu keflfetmektir. 

fiu bir gerçektir ki; insanlar ve 

devletler insani de¤erlerini, 

flahsiyetini, gururlar›n› ve kimliklerini 

kaybetmedikçe, sömürülmez 

ve kölelefltirilemezler. 

Ne zaman, yüce insani 

de¤erlerini bit pazar›nda 

sat›lacak kadar ucuz görürse, o 

zaman köleleflir ve kullanmas›n› 

bilenler de onlar› sat›n al›r ve 

kendi hedefleri do¤rultusunda 

kullan›rlar. Siyasi ve fikri yönde 

zay›f gördükleri bu ülke ve milletleri 

sömürmek için, onlar›, 

özgürlük ve demokrasi ad› 

alt›nda, rahat ve sürekli sömürebilmeleri 

için önce, cinayet ve seks filmleriyle 

uyutur ve oyalarlar. Ve sömürü a¤›n›n di¤er 

bir ucunda ise; kumar, içki ve zinahaneler açarak, 

özellikle gençleri buralarda oyalayarak, 

düflünmekten ve akletmekten uzak tutarlar. 

Milliyetçilik ve mezhepçilik taasubu ile, fikren 

zay›f insanlar aras›nda kavga ve savafl meydana 

getire rek, onlar üzerinde hakimiyet 

sa¤larlar. Hakimiyet sa¤lad›klar› devlet ve milletleri, 

ekonomik ve iktisadi yönden kendileri- 

Sömürülmekte olan 

ülkelerin iç ve d›fl 

siyasetleri, ticari ve 

iktisadi geliflmesi, 

müstekbirler 

taraf›ndan belirlenir. 

Her ne kadar biz, 

ba¤›ms›z ve hür 

irademizle yaflayan, 

demokrasi ile idare 

edilen laik bir 

ülkeyiz, 

deseler de; 

ne ba¤›ml› k›larlar. ˚öyle bir soru akla gelebilir: 

Acaba, bunlar çok zeki ve ak›ll›lar m›? 

Hay›r!..Hay›r!... Bunlar ne ak›ll›, ne de zekiler; 

belki, güdülmeye haz›r koyun sürürlerini 

g ü t m e k t e l e r. ‹lmen, fikren ve siyaseten 

geliflmifl muvahhid mümin insanlar›n ve devletlerin 

karfl›s›nda ezilmekteler. Ancak koyun 

sürüsü gibi güdülenlerle ayakta durmaktalar. 

‹lmen, fikren ve siyaseten geliflmifl olan mütefekkir 

ve yazarlar›n kalemlerini, hatip ve siyaset-medar 

ilim adamlar›n›n sesini, ancak güttükleri 

köle ruhlu devlet güçleriyle 

ve sat›lm›fl, müftü, vaiz, 

imam-hatip ve yazar-bozarlarla 

etkisiz hale getirmek isterler. 

Bu flekilde baflaramad›klar›nda 

zora baflvurarak, gizli örgütleriyle 

terör eylemlerine 

baflvururlar ve mazlum halklar› 

s i n d i rmeye çal›fl›rlar. Ve y a 

iflkence, hapis ve sürgüne tabi 

tutarak etkisiz hale getirmek 

isterler. Veya büyük vaadlerde 

bulunarak, para ve makamla 

sat›n almaya çal›fl›rlar. Sözüm 

ona nice yi¤itlerin, para ve 

makamla kölelik zincirine raz› 

olduklar›na asr›m›z tan›kl›k 

etmektedir 

. 

Mustaz'af kimdir? 

Fert ve toplum, sömürülmeye 

karfl› bir çözüm oldu¤u halde, 

sömürücüye karfl› 

d i renmemiflse, ben mustaz'af›m, 

demesi mazeret olarak 

kabul edilmez. Bir devletin, bir 

milletin ve bir insan›n dahi, 

kendisini zay›f düflürmeye ve sömürülecek 

konuma getirmesine hakk› yoktur. ‹nsan›n, 

sömürüye ve sömürülmeye karfl› tüm imkanlar›yla 

mücadele etmesi, bizatihi insani bir 

görevdir. Sömürgeci ne kadar zalim ise, kendisini 

ilmen, fikren, siyaseten zay›f b›rak›p 

sömürülmeye elveriflli hale getirenler de o 

kadar zalimdirler. 

‹slam dini, insana ba¤›ms›z ve özgürce 

yaflaman›n listesini flöyle sunar: 

5

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi 

Sömürülenler/Sömürenler 6 

1- Oku seni yaratan rabbin ad›yla. 

2- Oku, seni seninle tan›flt›ran ve ilk 

oluflumunu sana gösteren Rabbin ad› ile. 

3- Oku, sana bilmedi¤ini ö¤reten Rabbin 

ad›yla. 

4- Oku, sana kalemle yazmay› ö¤reten 

Rabbin ad›yla. 

5- Oku, seni en üstün s›fatlarla yaratan 

kerem sahibi Rabbin ad›yla. 

Evet!..Oku, seni kölelefltirecek ve sömürülmeye 

müsait hale getirecek cehaletten kurtul! 

Sömürgeci feodal kesimin sömürü a¤›na seni 

düflürecek kap›lar› kapat, ilim, marifet ve hikmet 

medresesinde kendini yetifltir ki; ilmen, 

siyaseten ve fikren 

güçlü bir iktidara sahip olas›n ve sömürülemeyesin. 

Müslümanlar öylesine güclü 

olmal›lar ki, düflmanlar kendisini onlar 

karfl›s›nda güçsüz görsünler. 

"Onlara karfl› gücünüz yetti¤i kadar kuvvet 

ve cihad için ba¤lan›p beslenen atlar 

haz›rlay›n, onunla Allah'›n düflman›n›, sizin 

düflman›n›z› ve onlardan baflka sizin 

bilmedi¤iniz, Allah'›n bildi¤i(düflman) kimseleri 

korkutursunuz. Allah yolunda ne harcarsan›z 

size eksiksiz ödenir, siz asla haks›zl›¤a 

u¤rat›lmazs›n›z. (Enfal suresi, ayet 60) Ayetin 

ö¤retisi fludur: Müstekbirlere karfl› kendimizi 

savunabilecek ilmi, fikri, siyasi ve iktisadi yönden 

güçlü olmam›z›n ça¤›r›s›n› yapmaktad›r. 

Bir millet ve bir devlet, bugün geliflen dünya 

siyasetlerinin fevkinde bir siyaset üretemiyorsa, 

var olan siyasetlerin potas›nda erir ve 

sömürülür. ‹slam toplumu, ahlaki de¤erleri 

sahiplenerek ilmi, iktisadi ve siyasi konularda 

günün flartlar›na göre kedini haz›rlamal›d›r, 

yoksa bu kölelik ipinden kurtulamaz. 

Mustaz'af kimdir sorusuna gelince; flu bir 

hakikattir ki, fertler ve devletler fikri, siyasi, 

ilmi ve iktisadi yönden zay›f olmazsa, müstekbirin 

sömürü a¤›na düflmez ve bir lokma gibi 

sömürgecinin midesine inmez. Tarihle günümüz 

aras›nda bir ba¤lant› kuracak olursak; o 

gün de bugün de zalim ve sömürgeci gücleri 

ayakta tutanlar, mazlum görünen zalimlerdir. 

Zalimin zulmüne r›za gösterenler ve onlar›n 

yan›nda izzet arayanlar, mustaz'af say›lmazlar. 

Aflura günü ‹mam Hüseyin (A.S), Yezid’in 

ordusuna hitaben flöyle der: Elinize verdi¤imiz 

k›l›çlar, zulme, fesada ve sömürgeci saltanatperestlere 

karfl› durman›z ve mazlum halka 

yard›m etmeniz içindi. Ama siz, k›l›çlar› bize 

ve ‹slam dinine hizmet etmek isteyen mazlumlara 

kullanmaktas›n›z. Biz sizler için, cehaletten, 

zulüm ve sömürülmekten kurtulas›n›z 

diye, ba¤›ms›zl›k ve hürriyetin mefl’alesi olan 

iman nurunu yakt›k, siz ise, zalimlerle birlikte 

bu nuru söndürmek istiyorsunuz. ‹mam’›n bu 

tarihi sözünden de anlafl›laca¤› gibi, günümüzün 

yezitlerine hizmet eden ve sömürülen 

i n s a n l a r, Hüseyni mektebin mensuplar›na 

karfl› ayn› cinayeti ifllemekteler. Bu bak›mdan 

mustaz'aflar üç k›sma ayr›l›rlar. 

1-Zalim ve müstekbirlerin yan›nda olmay› 

kendine fleref bilen bilinçli ve sorumsuz 

mustaz'aflar. Bunlar, müstekbire hizmeti fleref 

bilen köle ruhlu ve flahsiyetlerini satm›fl insanlard›r. 

Bunlar›n dini inançlar›, kültürleri ve tüm 

ahlaki de¤erleri ellerinden al›nd›¤› halde, 

kedilerini özgür ve hür yaflad›klar›n› san›rlar. 

Ama flu ac› bir gerçektir ki; sömürülmekte 

olan ‹slam ülkeleri ve di¤er zay›f b›rak›lm›fl 

ülkelerin, siyasi, içtimai, iktisadi ve askeri plan 

ve stratejik siyasetleri,maalesef, sömürgeci 

müstekbirler taraf›ndan haz›rlanmaktad›r. 

Köleleflmifl ‹slam ümmeti, mü’min ve muvahhid 

kardefllerini b›rak›p zalimleri dost edindiklerinden 

dolay›, yeryüzünün en de¤ersiz 

varl›¤› haline gelmifllerd i r. Bunlar›n halini 

Kur'an-› Kerim flöyle aç›klar: "Ey iman edenler! 

E¤er küfrü imana tercih ediyorlarsa, babalar›n›z› 

ve kardefllerinizi (bile) veli edinmeyiniz. 

Sizden kim onlar› dost edinirse, iflte onlar 

zalimlerin kendileridir. (Tevbe suresi ayet 23) 

Ayet iki önemli noktaya iflaret etmekte; 

birincisi, küfrü imana tercih ediyorlarsa, velev 

ki babalar›n›z ve kardeflleriniz de olsa, onlar› 

bafl›n›za idareci, yönetici ve veli olarak tayin 

etmeyin. ‹kincisi; flayet tayin ederseniz, zalimlerden 

olursunuz, ikaz› yap›lmakta. Öyle ise, 

müslümanlar› b›rak›p ‹slam’›n ve ‹slam peygamberinin 

ve insal›¤›n düflman› olan sömürgeci 

müstekbir devletlerle dostluk kuranlar ve 

bunlar›n hat›r›na muvahhid müslümanlar› 

hakir görenler zalimlerdir. Bu grup mustaz'aflar, 

affedilmeyen mustaz'aflard›r.


2-‹kinci guruptaki mustaz'aflar, bilinçsiz ve 

özgür olmayan, sorumsuz zay›flard›r. Bunlar 

hakk›nda Allah flöyle buyurur. "Allah'a ve 

Resulü için (insanlara) ö¤üt verdikleri takdirde, 

zay›flara, hastalara ve (flavaflta) harcayacak 

bir fley bulamayanlara günah yoktur. Zira 

iyilik edenlerin aleyhine bir yol (sorumluluk) 

yoktur. Allah çok ba¤›fllayan ve çok esirgeyendir. 

" (Tevbe suresi ayet 91) 

3-Üçünçü grup mustaz'aflar; bunlar bilinçli 

ve sorumlulu¤unun bilinci içinde olan mustaz'aflard›r. 

‹nsanlar›n en hay›rl›s› 

ve de¤erce en üstün kesim bunlard›r. 

Bunlar zulme, adaletsizli¤e 

ve sömürg e c i l e re karfl› 

mücadele veren yi¤itlerd i r l e r. 

Bunlar ilmen, fikren ve siyaseten 

zay›f de¤ildirler. Belki iktisadi 

ve maddi yönden zay›f olduklar›ndan 

mustaz'afl›k 

gömle¤ini giymifllerdir. Bunlar, 

müstekbirlerin gözünde bir 

ç›ban ve kalplerini kanatan bir 

yarad›r. Çünkü onlar, sömürgeci 

müstekbirlerin sömürülerine 

karfl› ç›kan, mazlumun 

yan›nda zalime karfl› direnenlerdirler. 

Her ne kadar direniflçi 

hareketlerinden dolay›, zulüm, 

iflkence, hapis, idam ve sürgün 

edilseler de, Huseyni k›yam›n 

meflalesini söndürmezler. Her 

tarihte oldu¤u gibi, günümüzde 

de yi¤it ve yürekli insanlar›n zulme ve zalimlere 

karfl› Ashab-› Kehf’in yi¤it gençleri gibi, 

zalimlere karfl› iman›n› izhar eden vard›r. 

Hiç bir suretle kifli mustaz'afl›¤›n› bahane 

e d e rek, mücadelenin d›fl›nda kalamaz ve 

toplumda üzerine düflen görevden de kaçamaz. 

Yaflad›¤› asr›n gereksinimlerine göre 

kendisini bilinclendirecek ve mucadele tarz›n› 

sömürüldü¤ü kap›lardan bafllatarak, bu 

kap›lar› bir bir sömürgecinin yüzüne kapatacak. 

Genel olarak müstekbirler, sömürmek istedikleri 

devlet ve milletleri cahil b›rakarak 

sömürmek isterler ve böyle de yapmaktalar. 

Öyle ise mücadele tarz›, düflman›n s›zmak 

yi¤it mustaz'aflar, yüksek 

teknolojinin mayas› olan 

atom santral›n› 

kurmakla, 

müstekbirlerin 

kalbine kan damlatt›¤› 

gibi, kölelerinin de 

uykusunu kaç›rm›fllard›r. 

‹slam’›n insana 

kazand›rd›¤› izzete, 

dünya insan› tan›kl›k 

etmektedir. 

istedi¤i cehalet kap›s›n› kapatmakt›r. ‹mam 

Cafer (a s) flöyle buyurur. "Bizler mustaz'af›z" 

Evet! tüm haklar› ellerinden al›nm›fl ve münzevi 

b›rak›lm›fl olmalar›na ra¤men 

zamanlar›n›n mücadele usulüne göre zalim ve 

s a l t a n a t - p e rest padiflahlar karfl›s›nda, ilmi 

dirayetleriyle karfl› koyarak binlerce ilim 

adam› yetifltirmifllerdir. Zulme karfl› direnip 

mücadele verdiklerinin flahidi, flehadetleridir. 

Her dönemin bir sömürü metodu oldu¤u 

gibi, mücadele metodu da vard›r. Günümüz 

sömürgecili¤i ilmi, siyasi, 

7 

fikri ve kültürel sömürü 

fleklidir. Zira, bir toplum 

bunlardan mahrum edilmedikçe, 

müstekbirin 

a¤›na düflmez. Üçüncü 

dünya ülkeleri diye 

a d l a n d › rd›klar› ülkeler, 

cahil b›rak›ld›klar›ndan 

dolay› sömürülmekteler. 

Ama yi¤it mustaz'aflar, 

yüksek teknolojinin 

mayas› olan atom santral›n› 

kurmakla, müstekbirlerin 

kalbine kan damlatt›¤› 

gibi, kölelerinin de 

uykusunu kaç›rm›fllard›r. 

‹slam’›n insana 

k a z a n d › rd›¤› izzete, 

dünya insan› tan›kl›k 

etmektedir. 

Mustaz'aflar›n haklar›n›n 

savunulmas›: 

‹nsanl›¤a hayat veren ilahi mektep olan 

Kur'an mektebi, bizim mektebimizdir. Bu 

mektep, müstekbirli¤e karfl› mustaz'aflardan 

yana olan bir mekteptir. Bunun için mektebimiz, 

mücadele alan› olan müstekbirli¤in ve 

mustaz'afl›¤›n yok edilmesi; yerine eflitli¤in, 

adaletin ve bar›fl›n hakim k›l›nmas›n› ister. 

‹nsan insand›r. Müstekbirlik ve mustaz'afl›k 

insan vucudundan bir parça de¤ildir: Ne onun 

fiziki bedenindendir, ne de onun iç dünyas›n›n 

bir parças›d›r. Müstekbirlik ve mustaz'afl›k, 

insan ahlak›n›n bozuklu¤undand›r; zati 

de¤ildir, de¤ifltirilmesi ve düzetilmesi müm-


8 

kündür. Yanl›fl ve zalim yönetimlerin insanlar 

aras›na koymufl olduklar› farkt›r. Böyle düzenlerde 

müstekbir güç, para ve hile ile zay›f 

insanlar› mustaz'afl›k a¤›na düflürür. Kur'an-› 

Kerim bu konuyu flöyle anlat›r: 

"Gerçek flu ki, Firavun yeryüzünde büyüklenmifl 

ve oran›n halk›n› bir tak›m f›rkalara ay›r›p 

bölmüfltü. Onlardan bir zümreyi güçsüz buluyor, 

bunlar›n o¤ullar›n› bo¤azl›yor, k›zlar›n› ise 

sa¤ b›rak›yodu. Çünkü o bozgunculardand›. 

"(Kasa suresi, ayet 4) 

Ayet bize flunu haber veriyor: Bu f›rka, anadan 

do¤ma mustaz'af de¤illerdir. Belki onlar›n 

f›rkalara ayr›l›fl›, cahil ve bilgisiz kal›fllar›, 

onlar› Firavun’un sömürü a¤›na düflürmüfltür. 

Dün M›s›r’da Firavun’un uygulad›¤› sömürü 

sistemi, bugün , Irak’ta, Afganistan’da, 

Filistin’de ve di¤er ‹slam ülkelerinde, Amerika 

ve müttefikleri taraf›ndan aynen yap›lmaktad›r. 

Dünün güçlü ve medeni olan ülkeleri, 

tefrika ve cehalet yüzünden, mustaz'afl›k 

a¤›na düflmüfller. Dün ‹slam’›n verdi¤i izzet ve 

flerefle yaflarlarken, flimdi ›rki ve mezhebi taasuplar 

yüzünden, düfltükleri tefrika atefli içinde, 

köle olarak yaflamaktalar. 

Bu ac› kölelik devam m› edecek? Hay›r, 

h a y › r, art›k bu kölelik sona ere c e k . 

Müstekbirlerin sömürü a¤lar›n› ilim, marifet, 

hikmet ve düflünerek bilincli bir flekilde bir bir 

çözerek, Allah›n verdi¤i vadi gerçekleflmifl 

olacak. 

"Biz ise, o yerde güçsüz düflürülenlere lütufta 

bulunmak, onlar› önderler yapmak ve 

onlar› (mukaddes topraklara) varis k›lmak 

istiyoruz. "(Kasas suresi, ayet 5) 

Ayet, sadece Ben-i ‹srail o¤ullar›na ait olan 

bir hadiseyi anlatmakla yetinmemektedir. 

Belki; genel bir kanundur, tüm as›rlard a 

yaflayan milletlere ve topluluklara. "Biz mustaz'aflar› 

yeryüzünün varisleri ve öncüleri k›lmak 

istiyoruz". Bu beflaret; hakk›n bat›la, iman›n 

küfre galip gelece¤i günün müjdesidir. Musa 

(a.s) ‘›n Firavun’a galip geldi¤i günün, Resul-i 

E k rem’in dünyay› sömüren müstekbirlere 

galip geldi¤i günün müjdesi oldu¤u gibi, son 

din olan ‹slam fleriat›n›n cihana hakim 

olaca¤›n›n müjdesini de vermektedir. Bu ayet, 

yeryüzünde adil bir hükümetin kurulaca¤›n›n 

müjdesini veren ayetlerden biridir. 

Bu ayetin verdi¤i müjdenin tahakkuku, 

Mustaz'aflar›n, "fikren", "kültüren", "ahlaken", 

"siyaseten" ve "iktisaden" sömürüldü¤ünü 

anlad›¤› zaman mümkün olabilir. Ancak bu 

uyan›fl, boynundaki kölelik zincirine son verebilir. 

Bu müjde, köleli¤i özgürlük, zilleti fleref 

bilen, izzeti müstekbirlerle beraber olmakta 

görenler için de¤ildir. Bu müjde, müstekbirler 

taraf›ndan sömürüldü¤ünün fark›nda olan ve 

müstekbirlere karfl› k›yam eden yi¤itler içindir. 

Tarihteki tüm hareketlerin ve k›yamlar›n 

destanlar›n› yazan yi¤itler, gelecek nesilleri 

uyarmak için, mezar tafllar›na k›rm›z› kalemle 

‘’flehid’’ yazd›rm›fllard›r. Bu nedenledir ki; 

müstekbirler, gözlerine bir diken gibi batan, 

ilmen, fikren, ahlaken, iktisaden ve siyaseten 

geliflmekte olan mustaz'aflar› yok etmek için, 

iflbirlikçileriyle birlikte harekete geçmifllerdir. 

Mustaz'af insanlara, bask› ve zulmün her 

çeflidini lay›k gören müstekbirler, onlar› bilinçsizlik 

ve cehalet zinciriyle esir tutmufllar. 

Sömürülen bu insanlara kurtulufl re ç e t e s i 

sunan ve insanl›¤a rahmet peygamberi olarak 

gönderilen son peygamber Hz. 

Muhammed (s.a.a.v), kölelik zincirini k›rarak 

insanl›¤a adaleti, eflitli¤i ve özgür düflünme 

hürriyetini sunmufltur. "(Resülüm!) biz seni 

ancak alemlere rahmet olarak gönderdik" 

(Enbiya ayet 107.) Tarih boyunca 

gerçekleflmifl olan k›yamlar bu mektepten 

ilham alarak meydana gelmifltir. Kur'an ve 

Ehl-i Beyt mektebi, özgürlük mesaj›n› tafl›yan 

vahyin mektebidir. Bu mektep, ilim, marifet 

ve hikmet mektebidir. Bu nedenle, oluflacak 

olan k›yam ve direnifl hareketlerini, mektebin 

temel esas› olan ilim, marifet ve hikmet üzerine 

oluflturur; asla kargaflaya ve ç›lg›nca hareketlere 

müsade etmez. Bu mektep, kendi ilkelerine 

göre yetifltirdi¤i temiz, güvenilir, flahsiyetli 

ve emin insanlarla k›yam hareketlerini 

oluflturur. Zira, bu mektebin öncüsü olan 

Hz.Muhammed (s.a.a.v), alemlere rahmet 

olarak gönderilen peygamberlerin önderidir. 

Ve getirdi¤i ‹lahi mesaj olan Kur'an-› Kerim, 

kölelik zincirinin insanlar›n boynunda açm›fl 

oldu¤u yaralar› saran ve onlara hür yaflamay› 

ö¤reten sonsuz bir kaynakt›r. "Dinde zorlama


y o k t u r. Art›k iyiliklerle kötülükler 

aç›klanm›flt›r. O halde kim ta¤utu reddeder 

Allaha inan›rsa, kopmas› mümkün olmayan 

bir ipe sar›lm›flt›r. Allah iflitir ve bilir. Allah, 

inananlar›n velisi, (sahibidir) onlar› karanl›klardan 

ayd›nl›¤a ç›kar›r. ‹nkar edenlere gelince, 

onlar›n dostlar› da ta¤uttur, onlar› ayd›nl›ktan 

al›p karanl›¤a götürür. ‹flte bunlar cehenneml 

i k l e rd i r. Onlar orada devaml› kal›rlar. ’ ’ 

(Bakara suresi ayet,256-257). 

Evet !...Yollar›n ayr›l›fl noktas›n› beyan eden 

bu ayet-i Celileler, insanlar›n 

önüne iki seçenek koyuyor: 

‹manla, sömürgeci müstekbirle- 

rin kölelik zincirlerini bir bir 

k›rarak ba¤›ms›zl›k ve özgürlük 

ipi olan Kur'an-› Kerim’e sar›l›r 

ve Bilal’ler gibi tarihe 

ba¤›ms›zl›k ve özgürlük 

destan›n› yazarlar. Ve y a 

ta¤utlara, müstekbirlere ve 

sömürgeci zalim güçlere hizmeti 

vazife bilerek, cehalet 

karanl›klar› içinde köleli¤e 

devam ederler. Sömürg e c i 

ta¤utlar, zincirlere ba¤l› kölelerinin 

hizmette kusur etmemeleri 

için, onlar›n a¤z›na biraz bal 

s ü re r l e r, ama yedirm e z l e r ; 

gösterirler ama verm e z l e r ; 

arkalar›ndan kofltururlar ama 

yakalanmazlar; ellerine bir 

fleker verirler ama s›rtlar›na binerler; yüzlerine 

güler, s›rtlar›n› okflarlar ama iflleri bitince tekmeyi 

vurur, çöplü¤e atarlar, güçlerinden istifade 

ederler ve sömürgeciliklerini böylece garanti 

ederler. Ne ac›d›r ki, bu köleli¤i iftiharla 

y a p a n l a r, halk› müslüman olan ülkelerin 

bafl›nda bulunan idarecilerle, sar›kl› cübbeli, 

din ad›na ortaya ç›kar›lm›fl din adamlar›d›r. 

Y ü rekler ac›s› bu dramatik hayattan 

kurtuluflun yol güzergah›n›n haritas›n› çizen 

yukardaki ayet-i celilenin ›fl›¤›nda mutaalada 

bulundu¤umuz zaman, Kur'an’›n bu ayetlerinin 

konumuz üzerinde durdu¤unu görürüz. 

Ayetler üzerinde biraz daha ciddi durursak, flu 

neticeyi elde etmifl oluruz: Allah›n gönderdi¤i 

ilahi elçilerle birlikte sunulan mesaj›n hareket 

Allah›n gönderdi¤i 

ilahi elçilerle birlikte 

sunulan mesaj›n 

hareket noktas›n› 

bilinçlendirmeden 

bafllatt›¤›n› 

çok aç›k 

bir flekilde 

görebiliriz. 

noktas›n› bilinçlendirmeden bafllatt›¤›n› çok 

aç›k bir flekilde görebiliriz. Onlar her zaman›n 

ve her asr›n yaflayan insan›n›n durumlar›na ve 

flartlar›na göre ayd›nlanmalar›na ve bilinçlenmelerine 

engel olacak her fleyi ortadan 

kald›rma mücadelesini vermifllerdir. ‹ster bu 

engeller ta¤utlar olsun, isterse putpersestler; 

ister s›n›f ayr›mc›l›¤› olsun, isterse miliyetçilik, 

fark etmez; ilme ve terakkiye engel olan 

herfleyle, mucadele etme mesaj›n› 

sunmufllard›r. Bu; iç aç›c› bir seher yeli, kalplere 

huzur veren ilahi rahmettir. 

Bu; iç aç›c› ve kurtar›c› 

seher yelinden faydalanmakta 

her insan›n hakk› vard›r. Fakat 

bu rahmetten istifade etmek, 

insan›n kendi iste¤ine ba¤l›d›r. 

‹sterse faydalan›r ve özgür 

yaflam›n zevikini tadar. Aksi 

halde kölelik devam eder. 

Sömürülmekte olan milletlerin 

her zaman, cehalet içinde 

ilim ve marifetten yoksun, siyasi 

ve iktisadi yönden zay›f 

olmalar›, sömürgeci müstekbirlerin 

sömürüsünün devam 

etmesini sa¤lar. Ba¤›ml› olduklar›nda 

mücadele özgürlü¤üne 

sahip de¤illerdir. Tarihin ac›s›n› 

günümüzde de yaflayan insanlar›n, 

kendilerinden sonraki 

nesillere bu ac› miras› b›rakmamalar› 

için birlik ve beraberliklerini bozacak 

ve güçsüz b›rakacak tefrika ateflini söndürerek; 

ilmi, siyasi ve iktisadi yönde büyük 

baflar›lar elde etmelidirler. Aksi halde, bugünkü 

dönen sömürü çark›n›n difllileri aras›nda 

yavafl yavafl can vererek tarihe ac› bir hat›ra 

b›rak›rlar. 

Konuyu, Asr Suresi’nin sundu¤u, hüsrandan 

kurtulufl reçetesiyle neticelendirmek istiyorum: 

"Asra yemin ederim ki, insan gerçekten 

hüsrandad›r. Bundan ancak iman edip iyi 

ameller iflleyenler, birbirlerine hakk› tavsiye 

edenler ve sabr› tavsiye edenler müstesnad›r. 

"(As›r suresi). 

9

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi ‹nsan-› Kamil 10 

‹NSAN-I KAM‹L 

Murat Aydo¤du 

RAHMAN VE RAH‹M OLAN 

ALLAH’IN ADIYLA 

Mukaddime 

Bilim adamlar› ve düflünürler, insan›n hakikatini 

tan›mlamak ve varl›k âleminde yerini saptamak 

için büyük gayretler göstermifl ve 

büyük çal›flmalar yapm›fl; neticede insanla 

ilgili farkl› görüfl ve düflünce tarzlar›n› ortaya 

koymufllard›r. 

‹nsan denen varl›¤› tan›mlamak noktas›nda 

düflünürlerin sunduklar› fikirsel çal›flmalar› 

birçok aç›dan s›n›fland›rabiliriz. Bir aç›dan 

bilimsel, felsefi, irfani ve dini olmak üzere dört 

çeflit, bilimsel olarak bilinen tan›mlama fleklini 

de sosyolojik, biyolojik ve psikolojik k›s›mlara 

ay›rt etti¤imizde; alt› çeflit insan görüflü ortaya 

ç › k a r. Bu s›n›fland›rma, bir yönden bilim 

adamlar›n›n insan› tan›mlamakta takip ettikleri 

yönteme dayanmakta, bir taraftan da bu 

çal›flmada konu ettikleri konuya dayanmaktad›r. 

Zira baz›lar›, insan ile ilgili temel sorular› 

-insan›n hakikati nedir? ‹nsan nerden gelmifl 

nereye gidecek? Varl›k âlemindeki konumu ve 

yeri nedir?- cevapland›rmaya çal›fl›rken; 

insan›, bir bütün olarak ele al›p onu tan›mlamaya 

çal›flm›fl; di¤erleri insan›n ey-lemlerini, 

baflkalar› insan›n, insanlarla olan iliflkilerini ön 

plana ç›kararak insan› konu etmifl ve onu 

tan›mlamaya çal›flm›flt›r. Baflka bir beyanla, 

bu s›n›fland›rma, bilim adamlar›n›n insan› 

tan›mlarken takip etikleri yönteme göre belirlenmifltir. 

Birisi ilmi ve tecrübî yöntem izlemifl, 

di¤eri akli yöntem izlemifl, üçüncüsü keflf ve 

sezgi yöntemini izlemifl, dördüncüsü nakli 

yöntem izlemifltir. Sosyolog, biyolog ve psikologlar 

ilmi ve tecrübî, filozoflar akli, arifler 

sezgi ve keflf, dindar ve kelamc›lar da vahiy 

yöntemini izleyerek insan› tan›mlamaya 

çal›flm›fllard›r. Elbette bu mezkûr düflünürler, 

bir di¤erinin yönteminden hiç yararlanmam›fl 

anlam›nda de¤ildir. Belki, temel olarak izledikleri 

yöntem anlam›ndad›r. Zira, materyalistler 

hariç, di¤er düflünürlerin, özellikle sondan 

üçünün, bu konudaki düflüncelerini birbi-

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi ‹nsan-› Kamil 

rinden ay›rt etmek çok zordur. Baflka bir 

beyan-la, sondan üçünün bu konudaki 

düflünceleri bir-birinin tulunda (dikeyinde) d›r, 

diyebiliriz. Netice itibariyle, insan hakk›nda 

görüfl ve düflünce tarz› ba¤lam›nda bilim, yöntem 

ve konuyu göz önünde bulundurdu¤umuz 

zaman, alt› tür insan tan›m› ve insan görüflü 

ile karfl›lafl›yoruz: Bunlar, felsefi, dini, sosyolojik, 

psikolojik, biyolojik ve irfani tan›mlar ve 

görüfllerdir. Bu bilim ve ekollere mensup 

düflünürler, insan› tan›mlamak ve varl›k âlemin-de 

yerini ve konumunu belirtmek için 

büyük çaba göstermifller. Neticede, farkl› ve 

bazen de birbirine z›t görüfller ortaya 

at›lm›fllard›r. Baz›lar›, insan denen varl›k meçhuldür; 

baz›lar›, insan “A¤açtan düflen bir 

elma, yer çekimi denilen güce mahkûm 

oldu¤u gibi, insan da kendi içsel duyu ve 

çekim güçlerine mahkûmdur, dolay›s›yla hiç 

kimsenin bu güçlere karfl› koymaya hakk› 

yoktur.” diyerek insan› do¤an›n bir parças› 

olarak vb. tan›mlarla tan›mlam›fllard›r. 

Elinizdeki makale, ariflerin görüfllerine göre 

insan› tan›mlamaya çal›flacakt›r. Zira, “insan› 

kamil” konusu, as›l olarak arifler taraf›ndan 

ortaya at›larak ele al›nm›fl bir konudur. 

‹nsan› kâmil terimi 

‹nsan› kâmil konusu, ‘irfan› nazari’nin (irfan 

nazariyesinin) temel konular›ndan birisidir. 

‹rfan› nazaride iki konu esas al›nmaktad›r: 

Birisi tevhid, ikincisi insan› kâmil, yani 

muvahhid (bir bilenin) konusudur. Dr. Said 

Rahimiyan bu konuda fleyle yazmaktad›r: 

“‹rfan› nazaride insan, di¤er varl›klar aras›nda 

özel bir konuma sahiptir. Arifler insan›, varl›k 

için belirtilen befl mertebenin (hazarat› hams) 

hülasas› olarak alg›lar ve onlar›n özeti 

oldu¤una inan›rlar. Buna binaen insan› kamil 

(muvahhid), vahdeti vücud (tevhid) ile birlikte 

irfan› nazari’nin iki temel meselesinden birisidir. 

‹rfanda insan› tan›ma meselesi, rabbi 

tan›mak (marifetür rabb) için mukaddime 

say›lmaktad›r. Dolay›s›yla, insanlar›n marifetü 

nefs konusundaki has›l olan dere c e l e r 

oran›nda ilahi marifet de has›l olmaktad›r. ” 

‹bni Arabi’den önce Hallac› Mansur, 

Bayezidi Bestami ve di¤er arifler, insan›n 

11 

varl›k aleminde önemli bir konuma sahip 

oldu¤u konusu üzerinde durmufllard›. Ancak 

insan› kamil terimi ilk olarak, ‹bni Arabi 

taraf›ndan ortaya at›ld›. Dr. Said Rahimiyan 

flöyle yazmaktad›r: “‹nsan› kamil terimi, ‹bni 

Arabi taraf›ndan irfan› nazariyeye yerlefltirildi. 

”. Dr. Muhsin Cihangiri flöyle yaz›yor: “‹bni 

Arabi’den önce ‹slam dünyas›n›n meflhur sofisi 

ve arifi olan Hallac, Peygamber (s.a.a.) in, 

“Allahu Teala, Adem’i kendi suretinde yaratt›. 

” hadisine isnaden insan›, nasuti (cismani) ve 

lahuti (ilahi) olmak üzere iki yönlü bir varl›k 

olarak tan›mlad›. ‹nsan› bu flekilde tan›mlayarak, 

varl›k aleminde var olan di¤er varl›klar 

aras›nda ilahi cilveye haiz olan tek bir varl›k 

olarak belirledi. Ancak o, lahutu ile nasutu bir 

hakikat de¤il, birinden ayr› iki farkl› hakikat 

olarak savundu. Yani, ikisi aras›nda vahdetin 

hakim oldu¤unu kabul etmedi. Ayni zamanda 

lâhut’un, nasut’ta hulul etti¤ini ve ikisinin 

kar›fl›m›n› flarab›n su ile kar›fl›m› gibi kabul 

etti. Ondan sonra gelen ‹bni Arabi ve takipçileri, 

ondan daha derin ve daha genifl bir flekilde 

insan›n makam› ve önemlili¤i üzerinde 

düflündüler ve onun hakk›nda daha fazla söz 

söylediler. Onlar, Hallac’›n tersine, lahutu ile 

nasutu, bir hakikat›n iki yönü olarak 

tan›mlad›lar. Birbirinden ayr› iki tabiat olarak 

kabul etmediler. Yani onlar, insan› tek bir 

hakikat olarak tan›mlad›lar. Ancak bu hakikatin 

bir batini taraf›, bir de zahiri taraf›n›n 

varoldu¤unu söylediler. Onun batini yönüne 

lâhut, zahiri yönüne de nasut dediler ”. 

‹nsan› kamil için farkl› terimler kullan›lm›flt›r. 

Bu terimlerin bir ço¤unu ‹zeddin en Nesefi, 

“‹nsan› Kamil” adl› yap›t›nda flöyle 

s›ralam›flt›r; “halife, imam, kutp, sahib-ü ezzaman, 

cihan› yans›tan kadeh, dünyay› gösteren 

ayna, mehdi, hadi, rehber vb. ›st›lahlar. ” 

Dr Cihangiri flöyle yaz›yor: “‹nsan› kamil mefhumu, 

‹slam irfan› ve hikmetinin ortaya 

ç›kmas›yla ortaya ç›kt›. ‹bni Arabi taraf›ndan 

“elinsan elkamil” ›st›lah› ortaya at›lmadan 

önce, ‹slami kültürde insan için kullan›lan 

tabirler flunlard›. “Elinsan elakli”, “elinsan ela- 

’ala”, “elinsan elhak”, “elinsan elevvel”, “elinsan 

elevvel elhak”, “elinsanu fi alemi ela’ala, 

tammun ve kamilun.” Bayezidi Bestami, ‹bni


Arabi’den önce “elkamilu ettamam” tabirini 

kullanm›flt›. Hallac, bütün kemal mertebelerini 

katetmifl, ilahi s›fatlara mazhar olmufl ve 

“ene’lhak’’ mertebesine ulaflm›fl bir insandan 

bahis etti. Meflhur oldu¤u gibi “o kendisinin, 

böyle bir insan oldu¤unu” söyleyerek bu yolda 

kahramanca öldü. Hallac’dan sonra Nas›r 

Husru Kabadiyani “Ademi mana” ve 

“Hava’yi mana” dan haber verdi. Ama 

yap›lan araflt›rmalardan al›nan neticeye göre, 

“elinsan elkamil” terimini ilk olarak ‹bni Arabi 

ortaya att›. O, bu terimi 

“Fütuhat elMekkiyye” adl› ese- 

rinin farkl› yerlerinde ve “Fusus 

elHikem” adl› eserinin Fasl› 

Adem’inde kullanm›flt›r. ‹bni 

Arabi’den sonra ‹slam 

dünyas›nda ‹zzeddin enNesefi, 

‹slami irfan hakk›nda Farsça 

yazm›fl oldu¤u yirmi iki risalenin 

mecmuas› için bu terimi ad 

olarak seçen ilk flah›st›r. Ondan 

sonra Abdulkerim Geyli “elinsan 

elkamil” terimini “irf a n i 

‹slami” ile ilgili telif etmifl 

oldu¤u kitap için unvan olarak 

seçti. 

Ariflerin konusu olan “insan› 

kamil”in hakikatini do¤ru ve 

kolay bir flekilde anlafl›lmas›, 

onlar›n “dünya görüflünün” 

anlafl›lmas›na ba¤l›d›r. Ariflerin 

dünya görüflü bilinmeden 

“insan› kamil” hakk›ndaki 

düflüncelerini anlamak 

imkans›zd›r diyebilecek kadar 

z o rd u r. Bu nedenle onlar›n, 

“insan› kamil” hakk›ndaki 

düflüncelerini aç›klamadan önce, k›sada olsa 

dünya görüfllerini aç›klamaya çal›flaca¤›z. 

Ariflerin Dünya Görüflü 

Ariflerin dünya görüflü “Vahdetü’l Vücud” 

meselesi etraf›nda dolaflmaktad›r. Dolay›s›yla, 

ilkin vücud kelimesinin üzerinde durulmas› 

g e re k i r. Vücud kelimesiyle ilgili ilk konu, 

vücud kelimesinin tarifidir. ‹kinci konu, kelimenin 

kapsad›¤› reel örnekler (m›sdaklar) 

Zira, anlaml› olan 

hangi kelimeyi ele 

al›rsan›z al›n›z, iki 

yönlüdür. Onun 

birinci yönü, o kelimenin 

laf›zsal 

meselesidir. Yani, 

lafz›n bizatihi 

kendisi 

maksatt›r. 

Di¤er yönü ise, 

o kelimenin 

hikayet etti¤i 

manad›r. 

konusudur. Zira, anlaml› olan hangi kelimeyi 

ele al›rsan›z al›n›z, iki yönlüdür. Onun birinci 

yönü, o kelimenin laf›zsal meselesidir. Yani, 

lafz›n bizatihi kendisi maksatt›r. Di¤er yönü 

ise, o kelimenin hikayet etti¤i manad›r. Yani, 

o kelimenin reel örne¤idir. Dolays›yla, ele al›p 

incelenmeye tabi tutulan her kelime iki merhalede 

incelenilir ve tarif edilir. Birinci merhalede 

ele al›nan kelime, laf›zsal olarak tarif edilir. 

‹kinci merhalede manasal, yani hikayet 

etti¤i manas› tarif edilir. Birincisine “tarifi 

lafzi”, ikincisine “tarifi hakiki” 

denilmektedir. Tariflerde riayet 

edilmesi gereken temel ilkelerden 

birisi, tariflerde kullan›lan 

laf›zlar hem laf›z bak›m›ndan 

hem de mana bak›m›ndan 

daha aç›k olmas› gerekir. ˚imdi 

vücud kelimesini ele al›p inceleyelim. 

Yukar›daki mukaddimede tarif 

için zikredilen temel ilke göz 

önünde bulundurulursa, vücud 

kelimesinin tarifi olamaz. Zira, 

vücud kelimesinden daha aç›k 

bir kelime bulunmamaktad›r. 

Bu konuda ‹bni Sina flöyle 

diyor: “Mevcut, fley ve zaruret 

kelimelerinin anlam› (o kadar 

aç›kt›r ki), insan duyar duymaz 

hemen nefisin yan›nda haz›r 

olurlar. Bu kelimeler, kendilerinden 

daha fazla anlafl›l›r kelimeler 

vas›tas›yla nefisin 

yan›nda haz›r olanlar türünden 

de¤ildir. Zira, e¤er tasdik merhalesinde, 

baflkas› vas›ta 

olmaks›z›n zorunlu olarak tasdik 

edilen bedihi önermeler var ve bunlar, 

baflka önermeleri tasdik etmekte vas›tal›k 

görevini yaparak ilke konumunda ise, tasavvur 

merhalesinde zorunlu olarak tasavvur edilip 

baflka tasavvurlar›, tasavvur etmekte 

vas›tal›k yaparak ilke konumunda olan tasavvurlar 

da vard›r. ‹lke konumunda olan tasavvurlar, 

baflkas› vas›tas›yla tasavvur edilmiyor. 

Bunlar kendili¤inden vas›tas›z, baflka tasavvurlar 

ise bunlara ba¤l› ve bunlar›n vas›tas›yla


zihne gelirler. Zira, e¤er her tasavvur baflkas› 

vas›tas›yla zihne gelirse; ya teselsüle veya 

devre neden olur. Bu da, bat›ld›r. Dolay›s›yla, 

bedihi olan tasavvurlar vard›r. Vücud, eflya 

vahid vb. umuri amme (genel terimler) olarak 

bilinen tasavvurlard›r. ” Vücud kelimesi, zat› 

itibar›yla tasavvur edilmesi bedihi olsa bile, 

derk edilmesi için baz› alimler, bazen baz› 

u y a r › l a rda bulunmufllard › r. Burada uyarm a 

mahiyetinde olsa bile, “vücud” kelimesini 

“ t a rd eladem=kendinden yoklu¤u atmak” 

fleklinde tarif ederiz. 

‹kinci merhale de, vücud kelimesinin s›dketti¤i 

(flamil geldi¤i) reel örn e k l e r i n i 

(m›sdaklar›n›) tarif etme meselesidir. Bu konuda 

farkl› düflünceler vard›r. Bunlardan bir 

k›sm› vücud mefhumu, s›dketti¤‹ bütün reel 

örnekleri vacib olsun mümkün olsun aras›nda 

müfltereki lâfzîdir diyor. Yani, vücud mefhumunun 

flamil geldi¤i manalar aras›nda hiçbir 

benzerlik yoktur. Baflka bir tabirle, vücut kelimesinin 

flamil geldi¤i manalar aras›nda tebayün 

vard›r, diyor. Bu, vücut mefhumunun, 

flamil geldi¤i m›sdaklar say›s› kadar manaya 

sahip oldu¤u anlam›ndad›r. Bu görüfl, mahiyeti 

as›l ve d›fl alemde var (ayni) oldu¤unu 

savunanlar›n görüflüdür. Efl’ari ekoluna mensup 

olan mütekellimlerden bir k›sm›, bu 

görüflü savunmaktad›rlar. Onlara göre, insan 

mahiyetini ifade eden vücud ile at, tafl, a¤aç 

vb. mahiyetleri ifade eden vücud ayni anlamda 

de¤ildir. Yani bu anlay›fla sahip olanlara 

göre, vücudun kapsad›¤› mahiyetlerin say›s› 

kadar manas› vard›r. 

Bir di¤er k›s›m, vücudu, vacib ile mümkün 

aras›nda müfltereki lafzi, mümkün varl›klar 

aras›nda ise müfltereki manevi anlam›nda 

oldu¤unu kabul etmifllerd i r. Yani bunlara 

göre, zorunlu olan varl›¤› ifade eden vücud bir 

a n l a m d a d › r. Mümkün olan varl›klar› ifade 

eden vücut mefhumu baflka bir anlamdad›r. 

Bu görüfl Muhakkiki Devvani ve Kefli’ye nisbetlendirilmektedir. 

Bir di¤er k›s›m, vücudu, mutlak bir flekilde 

müfltereki manevidir, fleklinde kabul etmifltir. 

Bu görüfle göre vücudun tek bir anlam› vard›r 

ve ayni anlamla bütün m›sdaklar›na flamil 

gelir. ‹ster onun reel örne¤i vacib, ister müm- 

13 

kün olsun, fark etmeksizin hepsini ayni flekilde 

kapsamaktad›r. Zira hepsi de, bir flekilde 

t a rdi a’dem yapm›flt›r/yoklu¤u kendinden 

atm›flt›r. Elbette, kendilerinden adem tard 

etmeleri farkl›d›r. ˚öyle ki; baz›lar› zati itibariyle 

tardi adem yapm›fl, buna vacip, baz›lar› da 

vas›tayla tardi adem yapm›fl, bunlara da 

mümkün demektedir. Filozof ve mütekellimlerin 

ço¤unlu¤u ve bütün arifler bu görüflü 

savunmufllard›r. Bu görüfle göre, mevcut olanlar 

aras›nda var olan münasebet, mevcut ile 

madum olanlar aras›nda yoktur ”. 

Son görüfl, mütekellimler ve filozoflar›n bir 

k›sm› ve bütün ariflerin savunmufl oldu¤u 

g ö r ü fl t ü r. Bunlar, ‘asaletül vücut’çudurlar. 

Yani, d›flar›daki hakikatlerin as›l ve zati 

itibar›yla mahiyetin m›sdak› oldu¤unu reddeder; 

vücuda tekabül edip onun m›sdak› 

oldu¤unu savunurlar. Mahiyetin kendisi de 

vücud vas›tas›yla, vücud sahnesine ç›kt›¤›n› 

diyor; dolays›yla, mahiyeti ikincil ve bittabe 

olarak kabul ederler. Ancak asaletü’l vücudçular, 

‘’D›fl âlemdeki hakikat bir tane midir, çok 

mudur? Gerçekten kesret diye bir fley var 

m›d›r, yoksa d›fl âlemde gerçek olarak kesret 

diye bir fley yok ve kesret olarak alg›lanan 

fleyler zihnimizin örünümüdür?’’ noktas›nda 

kendi aralar›nda ihtilafa düflmüfllerd i r. Biz 

burada bu ihtilaflara girmeden, yukar›daki 

sorular›n cevab›n› ariflerin görüflüne göre 

aç›klamaya çal›flaca¤›z. 

A r i f l e r, bu konuyla irtibatl› olarak kendi 

düflüncelerini, “vahdeti vücud ve mevcud” 

i b a resiyle aç›klamaktad›rlar. Ariflerin 

düflüncesine göre, d›fl âleminde gerçek ve 

hakiki olarak tek bir hakikat vard›r. Kesret 

diye bir fley yoktur. Kesret olarak görülen 

varl›klar› da, tek hakikatin mazhar› ve tecellisi 

olarak aç›klamaktad›rlar. ‹bni Arabi’nin 

düflüncelerini flerh eden flarihlerden birisi olan 

Seyit Haydar Amuli, bu görüflü flöyle 

aç›kl›yor: “Vücud, vücud olma cihetiyle, yani 

mutlak vücud tek bir hakikattir. Hiçbir flekilde 

kendisinde kesret bulunmamaktad›r. Asl›nda 

bir taneden fazla olmas› imkans›zd›r…” 

Vahdetü’l Vücud düflüncesine göre, varl›k aleminde 

tahakkuk sahibi olan, mutlak vücuddur. 

Bu vücud, sonsuzdur. Bunun karfl›s›nda baflka


14 

hiçbir vücud farzedilemez. Baflka bir tabirle, 

bu düflünceye göre hem vücud vahittir, hem 

mevcud. Bu hakikat, Hak Teala’n›n zat›d›r. Bu 

görüfle göre flöyle diyebiliriz: “La vücude ve la 

mevcude illa’lAllah.” Dolay›s›yla, varl›k aleminde 

Zat› Bari Teala d›fl›nda, kendileri için 

vücud farz edilmifl olanlar, vücud de¤ildir. 

Belki, o tek olan hakikatin mazhar› ve tecellsidir. 

‹flte, tek olan bu hakikatin mazhar ve 

tecelliyatlard›r ki, kesreti oluflturmaktad›rlar ”. 

Ariflerin görüflüne göre varl›k alemi, hak taala’n›n 

tecellisidir: 

Kelamc›lara göre, yarat›c› ve yarat›lm›fllar 

(hal›k ve mahluklar), yap›c› ve yap›lm›fllar 

(sani’i ve mesnu’ular), baflka bir tabirle muhdis 

(önceden var olan) ve muheddesler (sonradan 

var olanlar), varl›k alemini oluflturmakta 

ve onlara göre yarat›l›fl (h›lkat), yaratma 

a n l a m › n d a d › r. Felsefecilere göre, illet ve 

maluller, baflka bir tabirle vacib (vücud noktas›ndan 

baflkas›na ihtiyaç duymayan) ve 

mümkünler (vücud noktas›nda baflkas›na 

ihtiyaç duyanlar), varl›k alemini oluflturmakta 

ve yarat›l›fl da (h›lkat) sudur anlam›ndad›r. 

Ariflere göre, Hakikati Mutlak ve Hakikati 

Mutlak’›n mazharlar› ve tecelliyatlar› varl›k 

alemini oluflturmakta ve yarat›l›fl da taayyun 

a n l a m › n d a d › r. Yani, belirsiz ve gizli olan 

Hakikati Mutlak, belirg i n l e fl e rek varl›klar 

zuhur bulmufltur. 

Kudsi hadiste Hak Teala flöyle buyurmaktad›r: 

“Ben gizli bir hazine idim, tan›nmak 

istedim, dolay›s›yla varl›klar› yarat›m.” 

Tecelliyat›n tecelli bulma flekli: 

Vahdeti Vücud nazariyesine göre, as›l itibariyle 

tek bir hakikat, varl›k alemini oluflturmaktad›r. 

Biz insanlar›n görmüfl oldu¤u kesret 

ise, o hakikatin tecellisidir. Bu tecelli genel 

anlam›yla iki merhalede; birincisi Zat› Bari 

Teala’n›n zat›nda, ikincisi Zat› Bari Teala’n›n 

fiilinde tahakkuk bulmufltur. ˚öyle ki; Zat› Bari 

Teala, zat merhalesinden tenezzül ederek, iki 

merhalede taayyude bulunmufl. Birinci; ‘taayyunu 

ehadiyet’ veya ‘taayyunu evvel’, ikinci 

merhaleye vahidiyet veya ‘taayyunu sani’ 

(ikinci taayyun) denilmektedir. Fiil merhalesin- 

de ise, alemi ervah veya alemi ukul (ak›ller 

alemi) bu merhaleden sonra alemi misal ve 

daha sonra madde alemi tecelli bulmufltur. 

Dolay›s›yla, bu nazariyenin bir aç›klamas›na 

göre, varl›k alemi zat, ehadiyet, vahidiyet, 

ceberüt, misal, nasut ve insan› kamil olmak 

üzere yedi mertebeden oluflmaktad›r. Burada, 

bu âlemleri k›saca aç›klamaya çal›flaca¤›z. 

Zat mertebesi: 

“O, eflyalar› baflkas›n›n vas›tas›yla derk eden 

“akl› evvel” ve “baflkalar›” gibi de¤ildir. O, 

kendi zat›n› derk ederek di¤er eflyalar›n hakikatini 

de derk eder. Zira, di¤er hakikatler 

s›n›rl› ve belirginleflmifl (taayyun bulmufl) olsalar 

bile, as›l itibariyle O’nun hakikatinin 

ayn›s›d›rlar. O’ndan baflkas› de¤ildirler. Bütün 

mahiyetlerin (hakikatlerin) sahip olduklar› 

kemal suretleri, O’nun isimleri ve s›fatlar›n›n 

mazhar›d›r. O, bütün hakikatleri derk eder; 

hiçbir fley onu (zat›n›, künhünü) derk edemez. 

“Basiretler (hakikatler) O’nu derk etmez, O 

ise bütün basiretleri (hakikatleri) derk eder. ” 

“Allah› gerekti¤i flekilde tan›mad›lar. ” “Allah 

sizi, Kendi nefsinde 

(hakikatinde/künhünde/zat›nda) düflünmekten 

sak›nd›r›r ” . 

‹mam Humeyni, “Misbah elHidaye ile 

elHilafeti ve elVilaye” adl› çok de¤erli irfani 

eserinin birinci misbah›nda, bu makam 

hakk›nda flöyle yaz›yor: Marifet ve yakin 

ad›m›yla Allah’a hicret eden ey muhacir! Bu 

aç›k yol üzere iken, Allah, sana ve bize ölümü 

nasip etsin! Allah, seni ve bizi do¤ru saliklerden 

k›ls›n! Gaybi hüviyet, magrib ankas›, 

gaybi hüviyet, nurani ç›ra¤lar›n ve “ama”da 

zülmani perdeler alt›nda gizlenmifl olan hakikat, 

zikrül hakim olan alemlerde ne onun ismi 

vard›r ne resmi. Onun mukaddes hakikati için 

ne alemi melekutta (mücerret aleminde), ne 

alemi mülkte (madde aleminde) bir eseri 

b u l u n m a k t a d › r. O’nun eseri olan bütün 

varl›klar, s›fatlar›n›n eseridirler, dolays›yla kesret 

sahibidirler. Zat aleminde, vahdeti hakk 

(hakiki vahdet) hakimdir. Kesret diye bir fley 

bulunmamaktad›r. Anlams›zd›r da. Hüviyeti 

gaybiyesinden, ariflerin maksad› kesiktir. 

(Yani, bu zat merhalesi, onlar›n maksat etti-


kleri alan›n fevkinde ve d›fl›ndad›r. Dolay›s›yla 

ariflerin, bu makam› tan›maktan umutlar› 

kesiktir). Bu zat merhalesinin indinde saliklerin 

ayaklar› kayar. Kamil evliyalar›n kalpleri, 

bu kudsi alandan perdelenmifltir. Resüller ve 

nebiler dahil olmak üzere, hiç kimse için 

tan›nm›fl de¤ildir. Ve hiçbir abidin ve do¤ru 

saliklerin mabud alan›na girmemifltir. Keflif 

alemine ulaflm›fl olan ariflerin marifet alan›na 

girmemifltir. Hatta yarat›klar›n en hay›rl›s› 

flöyle buyurmaktad›r: “gerekti¤i gibi seni 

tan›mad›k ve gerekti¤i gibi sana 

ibadet etmedik ”. 

Bu hakikat, kalp sahibi olanlar›n 

nezdinde ispatlanm›flt›r. 

Hatta onlar flöyle demifller: 

‘’Marifetten aciz kalmak keflf 

ehli olanlar için marifetin son 

merhalesidir’’ 

Yani, Zat› Bari Teala’n›n hakikati 

ve künhü, tan›namayacak 

noktas›na varmak, keflf ehli 

olan ariflerin marifetin son 

merhalesidir. Onlar›n gözetledikleri 

as›l hedef, bu marifete 

varmakt›r. Zira onlar, bu noktaya 

vard›klar› zaman, enbiyalar 

dâhil olmak üzere, bütün 

insanlar›n Allah ile irtibata 

geçebilecek merhale, isim ve 

s›fatlar merhalesi oldu¤unu 

anlarlar. Zira O’nun zat›, sonsuzluklar 

deryas›nda gizlidir. O 

merhalede ne O’nun bir ismi 

vard›r, ne bir resmi ve ne de bir 

s›fat›. Mutlak sonsuzluktur. Bu 

merhalede vas›fland›r›lamaz. 

Ariflerin babas› olan ‹mam 

Ali’nin flu sözleri, bu merhaleye 

delalet etmektedir. ˚öyle buyuruyor: 

“Dinin bafllang›c› O’nu 

t a n › m a k t › r. O’nu tan›man›n 

kemali, O’nu tasdik etmektir. O’nu tasdik 

etmenin kemali, O’nu bir bilmektir. O’nu bir 

bilmenin kemali, O’na karfl› ihlâsl› olmakt›r. 

O’na karfl› ihlâsl› olman›n kemali, O’ndan 

s›fatlar› nefyetmektir. Zira her s›fat, s›fat›n 

mevsuftan ayr› oldu¤una flahitlik (delalet) 

keflf ehli olan 

ariflerin marifetin 

son merhalesidir. 

Onlar›n gözetledikleri 

as›l hedef, bu 

marifete varmakt›r. 

Zira onlar, bu 

noktaya vard›klar› 

zaman, enbiyalar 

dâhil olmak üzere, 

bütün insanlar›n 

Allah ile irtibata 

geçebilecek merhale, 

isim ve s›fatlar 

merhalesi oldu¤unu 

anlarlar. 

15 

eder. Ve her mevsuf, mevsufun s›fattan ayr› 

oldu¤una flahitlik (delalet) eder. (Zira s›fat ile 

mevsuf iki fleydirler. S›fat, vas›fd›r; mevsuf 

vas›fland›r›land›r). Dolay›s›yla Allah’› 

vas›fland›ran, O’nu efllemifltir; O’nu eflleyen 

O’nu ikilemifltir, O’nu ikileyen, O’nu tecezzi 

etmifltir. (O’nu cüzlere ay›rm›flt›r). O’nu tecezzi 

eden, O’nu tan›mam›flt›r. Onu tan›mayan, 

O’na iflaret eder, O’na iflaret eden, onu 

s›n›rlam›flt›r, mahdut k›lm›flt›r. O’nu mahdut 

k›lan, onu saym›flt›r ”. 

Allame Tabatabai, bunun 

s›rr›n› flöyle aç›klamaktad›r: 

“Her mefhum, zati itibariyle 

zorunlu olarak di¤er mefhumdan 

ayr›d›r. Her m›sdaka hamledilen 

her mefhum, zorunlu 

olarak m›sdak›n› bir flekilde 

s›n›rland›r›r. Bu düflünenler için 

bedihi bir durumdur. Zati itibariyle 

s›n›rl› olmayan m›sdak 

(her çeflit mefhumdan aridir), 

O’na haml edilen mefhum 

merhalesi, bir flekilde zat merhalesinden 

sonrad›r. ‹flte bu 

mutlak merhalesinden sonra 

taayyun merhalesidir. Hakeza, 

aç›kt›r ki; yüklem merhalesi 

konu merhalesinden sonrad›r. 

Vücudu vacibi (vacip olan›n 

vücudu) s›rf (saf, halis)d›r. 

Dolay›s›yla, s›n›rs›z ve bütün 

isimsel ve s›fatsal taayyunlardan 

ve mefhumsal takyidlerden, 

hatta bu hükmün kendisinden 

yücedir. Bu nedenle, 

mukaddes hakikat farz edilen 

her çeflit taayyun (belirgin ve 

s›n›r) dan, hatta bu mutlakl›¤›n 

kendisinden bile yücedir ”. 

Örne¤in, zat merhalesi ilim ve 

k u d ret s›fatlar›yla 

s›fatland›r›l›rsa, bir flekilde zat› s›n›rland›r›lm›fl 

olur. Zira bu iki mefhum, zati itibariyle zorunlu 

olarak bir di¤erinden ayr› ve bir di¤erini 

s › n › r l a n d › r › r. Dolay›s›yla s›fatland›r›lm›fl zat, 

vas›fland›r›lmam›fl zat›n tenezzül etmifl ve 

taayyun bulmufl bir sonraki merhalesidir. ‹lim


16 

mefhumunu s›n›rs›zland›rarak O zat için s›fat 

yap›l›rsa, o zaman ilim vücud anlam›ndad›r; 

kudretten ayr› ilmi ifade eden ilim mefhumundan 

ç›km›fl olur. Asl›nda s›fatlar üzerinde biraz 

dakikleflirsek, Allah’›n bütün s›fatlar› bir 

anlamda ilim, ilim de vücud anlam›na 

dönüflmektedir. 

Her halükarda zat mertebesi, hakiki vahdet 

(vahdeti hakka)dir. Hakiki vahdette (vahdeti 

hakk›da) kesret yoktur; dolay›s›yla vücud ile efl 

anlamdad›r. Dikkat edilirse, s›n›rlar›n olmad›¤› 

bir yerde kesret anlams›zd›r. Kesret karfl›s›nda 

olan vahdet s›n›rl›d›r. Vücud anlam›nda olan 

vahdet s›n›rs›zd›r. Dolay›s›yla zat mertebesi 

“gayb’ul guyub ve her çeflit taayyun, had, 

resimden ari ve idrakler alan›na girmeyen 

hüviyeti ezeliyedir. Muayyen olan hiçbir hükmün 

alt›na girmez. Sadece flu hükmün alt›na 

girer ki, hiçbir hükmün alt›na girmez ve 

tan›nmaz ”. 

Ahadiyet mertebesi: 

Ahadiyet mertebesi, Zat› Bari Teala’n›n zat 

merhalesinden tenezzül ederek gerçekleflen 

ilk mertebedir. Baflka bir beyanla, Zat› Bari 

Teala’n›n mertebesinde gerçekleflen, tenezzül 

ile flekillenen kevsi nüzülinin ilk mertebesidir. 

Daha önce belirtildi¤i üzere, ariflerce bütün 

varl›klar Hak Teala’n›n tecellisi ve mazhar›d›r. 

Bu mazhar ve tecelli, iki merhalede tahakkuk 

bulmufl. Birisi zat merhalesinde, di¤eri fiil 

merhalesinde tahakkuk bulur. Zat merhalesinde 

tahakkuk bulan tecelli, iki merhalede 

g e r ç e k l e fl i r. Birinci merhaleye “ahadiyet” 

veya “taayyuni evvel” (=ilk taayyun=ilk 

s›n›rlanma=ilk belirginlik), ikinci merhaleye 

“vahidiyet” veya “taayyuni sani” (=ikinci taayyun=ikinci 

s›n›rlanma=ikinci belirginlik) denilmektedir. 

Ahadiyet merhalesinden maksat, 

Zat› Bari Teala’n›n gayb’ul guyub merhalesinden 

tenzzül ederek zuhur etti¤i ilk merhaledir. 

Bu merhale, kabiliyetler marhlesidir. Bütün 

varl›klar›n, vücud nurundan yararlanma kabiliyetini 

kazand›¤› bir merhaledir. Bu merhaleye 

oranla zahir ile bat›n eflittir. Bu merhalede 

Allahu Teala’n›n ilmi, isim ve s›fatlara taalluk 

etmifl, ancak bu merhale kabiliyetler merhalesi 

oldu¤u için, tek varl›k fleklinde tecelli 

bulmufltur. Yani, bu merhalede de hala kesret 

ve taaddut (say›) söz konusu de¤ildir. Zat merhalesinde 

Allah’›n ilmi O’nun zat›na taalluk 

etmiflti. Bu merhalede ise, Allah’›n ilmi nisbi 

olarak isim ve s›fatlar›na taalluk etmifltir. Bu 

nedenle, bu merhale taayyuni evvel ile isiml 

e n d i r i l m i fl t i r. Ünlü ariflerden Kemalüddin 

Abdurrezzak bu merhaleyi flöyle aç›kl›yor: 

‘’‹lk taayyundan ahadiyet kast edilmektedir. 

Vahdetden ahadiyet ve vahidiyet neflet ediyor. 

‹lk taayyun, zat›n (tenezzül etti¤i) ilk merhalesi 

ve ilk itibar (tezahürü)dir. Varl›klar›n ilk kabiliyetidir. 

Zahir ile bat›n›n ona olan nispeti 

eflittir. Zat›n, zata olan ilme nisbetle, zattan 

ayr›ld›¤› nedeniyle ilk taayyun olarak tabir 

edilmektedir. Elbette zat’tan temayüz bulmas› 

hakiki de¤il, nisbidir. Vahde’nin (ahadiyet 

maksatt›r) zat için ilk taayyun olmas›, vahdenin 

ötesinde gayb ve her çeflit belirginliklerden, 

s›n›rlardan ari ve mutlaktan hariç baflka 

bir flekilde düflünülmeyen zat merhalesine nisbetledir. 

Vahde’nin ötesindeki zat merhalesi, 

gayb ve mutlak olma cihetiyle, hakk›nda her 

hangi bir flekilde hükümde bulunmak do¤ru 

de¤ildir. (Daha önce bu merhale için e¤er bir 

hükümde bulunmas› gerekiyorsa, “bilinmiyor” 

hükmüyle hükümlendirilmesi mümkün olur 

denilmiflti). 

Zat› Akdes hazretlerinin künhü ve hakikati ve 

gayb olan ilahi hüviyeti için olan ezeliyet ve 

ebediyet hükmü, onun zat›nda imtizac 

(yo¤rulmufl) olmufltur. (Yani ezel ve ebedin 

kendisidir. Zira O zat, sonsuzdur. Onun için 

ne bafllang›ç, ne sonuç düflünülebilir. Bu iki 

vas›f, s›n›rl› olan varl›klar için ancak düflünülebilinir). 

Bu zat merhalesinin bilinmesi, derk ve 

müflahede edilmesi imkâns›zd›r. Zira, onun 

zat› d›fl›nda, baflka bir varl›k söz konusu 

d e ¤ i l d i r. Allahu Teala baflkas›na vücud 

ba¤›fllama lütfünde bulunmak istedi¤i zaman, 

bu kabiliyet ve ilk taayyun (belirginlik), mutlak 

gayb olan zat merhalesi ile zuhuru 

gerçekleflmesi istenilen varl›klar aras›nda bir 

vas›ta konumundad›r. Bu vas›ta, taayyuni 

(belirginli¤i) talep edince ilk taayyun olarak 

zuhur etti. Taayyun ve kesret karfl›s›nda olan 

bu vahde (ahadiyet) ilk itibard›r. Ve mutlak 

gayb merhalesinin tenezzül ederek belirgin-


leflen ilk taayyun merhalesidir ”. 

Özetle; ahadiyet mertebesi, Allah›n, s›fatland›r›lmas› 

ve tan›nmas› imkans›z olan zat 

mertebesi, tenezzül ederek s›fatland›r›lmas› 

mümkün olan mertebedir. Bu mertebede 

zat›n, isim ve s›fatlar› tafsilats›z bir flekilde 

zuhur etti. ‹flte bu, tecelli olarak nitelendirilen 

tecelliyat›n ilk merhalesidir. Bu zat ile ilgili olarak 

ilk taayyundur. Ayni zamanda bu merhale 

“feyzi akdes” ile de adland›r›ld›¤› gibi “zat” ile 

“vahidiyet alemi” aras›na girdi¤i için “berzah 

alemi”yle de adland›r›lm›flt›r. 

Vahidiyet mertebesi: 

Vahidiyet mertebesi, ilk taayunde 

gerçekleflen tenezzül ile 

tahakkuk bulmufltur. Yani; zat 

ile ilgili olarak gerçekleflen ilk 

tenezzül ile, ilk tayyun tahakkuk 

bulmufl ise, ilk taayyunun 

tenezzül etmesiyle de iki taayyun, 

yani vahidiyet mertebesi 

tecelli bulmufltur. Birinci merhalede 

isimler ve s›fatlar tafsilats›z 

ve temayüz bulmam›fl 

kabiliyetler fleklinde taayyun 

bulurken, ikinci taayyunde 

isimler ve s›fatlar temayüz bularak 

tafsilatl› bir flekilde tecelli 

bulmufl; dolay›s›yla bu merhalede, 

ilahi ilim, ilahi isim ve s›fatlar 

belirginleflmifl temayüz bularak kesre t 

meydana gelmifltir. Bu mertebe farkl› isimlerle 

yad edilmektedir. Ulûhiyet makam›, rahmani 

nefes, (nefesi rahmani), manalar âlemi, 

nak›fl ba¤lam›fl hazreti (hazreti irtisam), ilmi 

ezeli hazreti, umaiyye hazreti, hakikat insan› 

kamile, imkan hazreti vb. Abdurre z z a k 

elkaflani bu mertebe ve bu isimler ile isimlendirilmesinin 

cihetlerini flöyle aç›kl›yor: 

“‹kinci taayyun, zat›n ikinci merhalesidir. Bu 

merhalede eflyalar zuhur ve birbirinden 

temayüz bulmufltur. Elbette temayüzden maksat, 

ilmi temayüzdür. (yani Allah’›n ilminde 

her fley birbirinde temayüz bulmufl fleklindedir). 

Bu nedenle, bu mertebe manalar hazreti, 

manalar alemi ve ilim hazreti gibi isimlerle 

adland›r›lm›flt›r. ‹kinci taayyun birinci taayyu- 

ahadiyet 

mertebesi, Allah›n, 

s›fatland›r›lmas› ve 

tan›nmas› 

imkans›z olan zat 

mertebesi, tenezzül 

ederek 

s›fatland›r›lmas› 

mümkün olan 

mertebedir. 

17 

nun suretidir. Zira birinci mertebe hakiki vahdete 

sahip oldu¤u için çoklu¤u ve temayüzü 

kabul etmemek onun için bir zorunluluktur. 

Elbette hakiki vahdete sahip olmakla birlikte 

sonraki vahidiyet mertebesini içinde 

bar›nd›rmaktad›r. Ebedili¤in taayyunu sonuçland›ramad›¤› 

itibarlara sahiptir. Bu nedenle 

birinci taayyun sonraki mertebede maydana 

gelecek kesretin kabiliyetine sahip olmas› 

gerekir. Bu kabiliyetler, vahdette sakl› (mundemiç) 

olan itibarlar için gölgeler ve suretlerdir. 

‹flte bu, zorunlu olarak ikinci 

taayyundur. Bütün ilahi isimler 

ve s›fatlar bu mertebeye dayanmaktad›rlar. 

Tesir, fiil, bütün 

haletler ve vahidiyet mertebesinde 

olan bütün itibarlar vahit 

ve mücmeldir. Bütün bunlar, 

ikinci mertebede yani taayyuni 

sanide tafsilata ve temayüze 

dönüflür. ‹flte vahit ve mücmel 

olan fleylerin, mufassal ve 

temayüz haline dönüfltü¤ü 

mertebeye taayyuni sani (ikinci 

taayyun) denilmektedir. 

Bu mertebe ulûhiyet, nefesi 

rahmaniye, manalar âlemi, 

h a z reti irtisam, hazreti ilmi 

ezeli, hazreti uma’iyye, “hakikatul 

insaniyetül kamiliyye” ve 

h a z reti imkan gibi isimlerle 

adland›rm›fllard›r . Zikredilen bu isimler, farkl› 

cihetlerle bu mertebe için istifade etmifllerdir. 

Konu uzamas›n diye burada bu cihetleri 

aç›klamaktan sarfI nazar ettik. 

Haktealan›n fiil 

merhalesindeki 

tecellisi: 

fiimdiye kadar ariflerce zati bari tealan›n zat 

merhelesinde nas›l zuhur etti ve onun tecelliyatlar› 

nas›l gerçekleflti, bunu k›sa bir flekilde 

anlatmaya çal›flt›k. Burada ise, Zat› Bari 

Teala’n›n, fiil merhalesinde nas›l zuhur 

buldu¤unu ve onun bu merhaledeki teccelliyatlar›n›n 

nas›l gerçekleflti¤ini, arifler ve hekimlerin 

görüfllerine göre aç›klamaya çal›flaca¤›z. 

Allame Tabatabai, Hak Teala’n›n fiil merhale-


18 

si hakk›nda flöyle diyor: 

“Vücud, maddeden mücerret olup olmama 

bak›m›ndan üç aleme ayr›lmaktad›r. Birincisi, 

madde ve kuvve âlemidir. ‹kincisi, madde âleminden 

mücerred eserlerinden –flekil, miktar, 

mekansal, zamansal vb. mücerret olmayan 

alemdir. Bu alemde, cisimlerin suretini, arazlar›n› 

ve kuvvesini tafl›y›p maddeden ar›nm›fl 

bir kemal bulunmaktad›r. Bu alem misal alemiyle 

isimlendirilmifltir. Mücerret ve akli alem 

ile madde alemi aras›nda yer ald›¤› için “berzah 

alemi” de denilmektedir. Üçüncüsü, 

madde ve madde eserlerinden ari, mutlak 

soyut alemidir. Bu alem akli alem ile 

a d l a n d › r › l m a k t a d › r. Bu üç alem birbirinin 

tulunda (dikeyinde) yer almaktad›rlar ”. 

Allame Tabatabai, Nihayet’ül Hikme’nin on 

ikinci merhalenin dokuzuncu fasl›nda da 

yukar›daki konuya iflaret ederek, flöyle diyor: 

“Geçmifl konulardan flu ispatlanm›fl oldu ki, 

Allah’›n fiili olup mümkün olan varl›klar birkaç 

k›sma ayr›lmaktad›r. ‹lkin, vücud maddi ve 

mücerrede; mücerred olan varl›k da akli ve 

misali olmak üzere iki k›sma ayr›lmaktad›r. 

Daha önce de (Allah’›n fiili olup mümkün 

olan) vücud âleminin genel olarak üç k›s›m 

oldu¤unu söylemifltik. Bunlar, mutlak mucerred, 

misal ve madde ve maddiyat âlemlerinden 

ibarettir ”. 

Arifler, “âlem” kelimesi hakk›nda; alametten 

al›nm›fl, lügatte “onunla fleyler tan›n›r”, 

›st›lahta “Hak Teala d›fl›nda kalan bütün 

varl›klar” anlam›nda oldu¤unu söylemifller. 

Zira arifler, varl›k âleminde var olan her 

varl›¤›, Allah’›n has bir isminin mazhar› olarak 

alg›l›yorlar. Zira, her bir varl›kla Allah’›n has 

bir ismi tan›n›yor. Bu bak›mdan, varl›klar›n 

her birisi kendi bafl›na bir âlem, dolay›s›yla 

say›s›zca âlemler var olmaktad›r. 

Bazen de, bütün varl›klar› sekiz küllü merhaleye 

ay›rm a k t a d › r l a r. Bu merhaleler flöyle 

s›ralam›fllard›r. Zat› Bari Teala, ki; bu merhale 

yukar›da iflaret edildi¤i gibi, peygamberler 

dahil olmak üzere bütün insanlar›n derk etme 

alan›n fevkindedir. ‹draklar alan›n›n d›fl›nda 

kalmaktad›r. Zat› Bari Tela’n›n tenezzül etti¤i 

ilk iki merhale ki; birincisi “ahadiyet” merhalesi, 

ikincisi “vahidiyet” marhalesiyle isimlen- 

dirilmifltir. Bu merhalelerden sonra fiil merhalesi 

gerçeklefliyor. Fiil merhesinin ilk merhalesi, 

“nefesi rahmaniye” veya “ismi azam” merhalesidir. 

‹kincisi, “meleküt” veya “ceberüt” 

merhalesidir. Üçüncüsü, “misal” veya “berzah” 

merhalesidir. Dördüncüsü, “madde” 

veya “nasut” merhalesidir. Beflincisi ise, 

“insan” merhalesidir. Bu aç›klamaya göre, 

varl›k alemi toplam olarak sekiz merhaleye 

ayr›lmaktad›r. Baflka bir bak›mdan, Zat› Bari 

Teala’n›n zat merhalesini göz önünde bulundurmadan 

“ahadiyet” ve “vahidiyet” mertebelerini 

de birbirinden ay›rt etmeyip, ikisini 

bir merhale ve “a’yani sabite” veya “feyzi 

mukaddes” olarak isimlendirerek, varl›k alemini 

befl külli hazret fleklinde aç›klam›fllard›r. 

Bu befl hazretin içindeki ikinci üçüncü ve dördüncü 

hazretler, filozoflar›n imkan alemi için 

zikretmifl oldu¤u üç külli aleme tekabül etmektedir. 

Kayseri Fusus’a yazm›fl oldu¤u mukaddimede, 

cüz’i olarak varl›k aleminin sonsuz alemlere, 

külli olarak da varl›k aleminin befl hazrete 

sahip oldu¤una iflaret etmektedir; flöyle 

diyor: “‘Alem’ kelimesi alametten al›nd›¤› 

için; lügat anlam›, “onunla bir fley tan›n›yor”; 

›st›lahta ise, anlam›; “Allah d›fl›nda kalan 

herfley” anlam›ndad›r. Zira, onunla isimler ve 

s›fatlar bak›m›ndan Allah tan›n›yor. Çünkü, 

varl›k âleminde bulunan her bir ferd ile, 

Allah’›n isimlerinden bir isim tan›n›yor. Zira 

her ferd, Allah’›n has bir isminin mazhar›d›r. 

Her cins ve her bir hakiki tür ile külli isimler 

tan›n›yor. Hatta, avam nezdinde hakir olarak 

bilinen sinek, sivrisinek, tahtakurusu vb. hayvanlarla 

Hak Teala’n›n ismi ki, bu hayvanlar 

onun mazhar›d›rlar tan›n›yor. … Varl›k aleminde 

bulunan fertlerin her birisi, ilahi isimlerinden 

has bir ismin alameti oldu¤u için… 

Âlemdeki fertlerden her birisi bir alem, 

dolay›s›yla onlarla bütün ilahi isimler 

tan›n›yor. Bu bak›mdan âlemlerin say›s› sonsuzdur. 

Lakin külli olarak “ilahi hazretler” befl 

oldu¤u için genel anlamda âlemlerin say›s› da 

befltir. Ve her birisi zimn›nda bir çok küçük 

alem bar›nd›r›yor. 

Birinci ilahi hazret, “mutlak gayb hazreti”dir. 

Bu hazrete tekabül eden âlem, hazreti ilmiye-


de olan “a’yan› sabite”dir. (Daha önce de 

i fl a ret edildi¤i gibi, bu merhale yukard a 

yap›lan taksime nisbetle “vahidiyet” mertebesine 

tekabül etmektedir). ‹kinci ilahi hazret, 

“mutlak flehadet (müflahede edilen) 

hazreti”dir. Bu hazret, birinci hazretin tam 

karfl›t›d›r. Bu hazrete tekabül eden alem, 

alemi mülk’tür. Üçüncü ilahi hazret, “muzaf 

gayb hazreti”dir. (Bu hazretin konumu, ilk iki 

hazrete oranla belirlendi¤i için ona muzaf 

denilmektedir). Bu hazret iki k›s›md›r. Onun 

birinci k›sm› (birinci hazre t e 

yak›n oldu¤u için) “mutlak 

gaybe yak›n olan hazret” denilmektedir. 

Bu hazrete tekabül 

eden alem, “alemi ervah› ceberütiye 

ve melekütiye” dir. Onun 

ikinci k›sm› (ikinci hazre t e 

yak›n oldu¤u için) “mutlak 

flehadete yak›n hazret” denilmektedir. 

Bu hazrete tekabül 

eden alem, “alemi misal”dir. 

Bu hazretin iki k›sma 

ayr›lmas›n›n nedeni fludur: 

Ruhlar için iki çeflit suret vard›r. 

Birincisi, misal ve mutlak flehadet 

alemine uygundur. ‹kincisi, 

mutlak gabya uygun mücerred 

ve akli alemdir. Beflinci ilahi 

hazret, zikredilen bütün merhaleleri 

kendinde toplam›fl olan 

“hazreti cami’i”dir. Bu hazrete 

tekabül eden alem, “alem elinsaniye”dir. Bu 

alem, di¤er bütün alemleri ve o alemlerde var 

olan bütün fleyleri kapsamaktad›r. (Zikredilen 

bu alemler aras›nda bir s›ralama vard›r. ˚öyle 

ki); mülk ve nasüt alemi, misal aleminin mazhari, 

alemi misal da, ceberüt ve meleküt aleninin 

mazhari; alemi meleküt da, a’yan› sabite 

aleminin mazhar›d›r. A’yan› sabite, ilahi 

isimler ve hazreti vahidedir. A’yani sabite, 

ahadiyet hazretinin mazharidir. Görüldü¤ü 

gibi arifler, Hak Teala’n›n fiil merhalesi için 

yapm›fl olduklar› aç›klama, filozoflar›n mümkün 

alemi için yapm›fl olduklar› aç›klama bir 

birine tekabül etmektedir. Yaln›z aç›klama 

flekli ve her alem için kullanm›fl olduklar› 

terimler farkl›d›r. Filozoflar mümkün alemini 

Görüldü¤ü gibi 

arifler, Hak 

Teala’n›n fiil 

merhalesi için 

yapm›fl olduklar› 

aç›klama, 

filozoflar›n mümkün 

alemi için yapm›fl 

olduklar› aç›klama 

bir birine tekabül 

etmektedir 

19 

illet ve malul fleklinde aç›klayarak, biricisini 

“alemi ukul”, ikincisini “alemi misal”, üçüncüsünü 

“alemi madde” ile isimlendirmifllerdir. 

Arifler ise, befl ilahi hazretin tecellisi fleklinde 

aç›klam›fl; filozoflar›n aç›klamas›na tekabül 

eden üç mertebeden birincisini alemi “meleküt” 

veya “ceberüt” veya “muzaf, ikincisini 

alemi, “misal” veya “muzaf”, üçüncüsünü 

alemi “flahadet” veya “nasut” ile 

a d l a n d › rm › fl l a rd › r. Dolay›s›yla, iki görüfl 

aras›ndaki temel fark fludur: Filozoflar bu üç 

âlemi illet malul; yani alemi 

ukulu, misal âleminin alemi 

misali, madde aleminin illetidir 

fleklinde; arifler ise, bu âlemlerin 

her birisi, bir di¤erinin mazhar›d›r, 

fleklinde aç›klam›fllard›r. 

Özetle arifler, vahdet’ül vücudu 

savunarak, varl›k aleminde 

bir hakikatten baflka bir hakikat 

b u l u n m a m a k t a d › r, diyorlar. 

Bizim hakikatler olarak 

gördü¤ümüz varl›klar, bir gölge 

misalindedir. Yani, tek hakikatin 

mazhar› ve tecellisidir. Bu 

tecelliyi de farkl› flekillerle ve 

ona göre farkl› terimlerle 

aç›klam›fllar. Hak Teala sonsuz 

oldu¤u için derk edilmez, görülmez, 

tan›nmaz. Hak Teala’n›n 

tan›nmas›, mutlak gayb aleminden 

tenezül ederek ilk taayyunla 

zuhur buldu. Ancak bu taayyunlükte temayüz 

ve tafsilat gerçekleflmemifltir. ‹kinci bir 

tenezzül ile ikinci taayyun gerçekleflir. Bu ikinci 

taayyunda s›fatlar tafsilatl› ve birbirinden 

temayüz bulmufl flekilde gerçekleflmifltir. 

Ancak bu her iki merhale de, Hak Teala’n›n 

ilminde ve zat›nda gerçekleflmifltir. Bu merhaleden 

sonra bir tenezzül daha gerçekleflerek, 

d›fl âlemde Hak Teala’n›n fiili olan ak›llar 

alemi de zuhur etti. Hak Teala’n›n ilk fiili olan 

meleküti merhalede gerçekleflen tenezzül ile 

misal alemi ve misal aleminin tenezzül etmesiyle 

madde alemi tecelli buldu. Ariflerin 

dünya görüflü aç›kland›ktan sonra, insan› 

kamil konusuna geçiyoruz.


‹nsan› kamil: 

‘Kevsi nüzüli’de/inifl mesirinde insan› kamil: 

‹nsan› kamil, iki merhalede de¤erlendirilir. 

Daha do¤rusu, iki anlamda insan› kamil söz 

konusudur. Biri zorunlu insan› kamil, di¤eri 

istekli insan› kamil. 

Zorunlu insan› kamil, kevsi nüzüliye aittir. 

‹stekli insan› kamil, kevsi suudiye aittir. Baflka 

bir tabirle zorunlu insan› kamil, Hak Teala’n›n 

tekvini irade do¤rultusunda vücuda gelmifl bir 

varl›kt›r. ‹stekli insan› kamil, kendi iradesi 

do¤rultusunda vücuda gelmifl 

insan› kamildir. Zorunlu insan› 

kâmil, Hak Te a l a ’ n › n 

s›fatlar›n›n tekvini boyutunun 

mazhar›d›r. ‹kinci anlamda olan 

insan› kâmil, Hak Te a l a ’ n › n 

s›fatlar›n›n teflrii boyutunun 

mazhar›d›r. Birinci merhalede 

söz konusu olan insan› kâmil ile 

ikinci merhalede söz konusu 

olan insan› kamil, netice itibariyle 

aynidir. 

Bazen arifler insan›, ‘insan 

kamil’ ve ‘insan› ekmel’ olarak 

tan›mlam›fllar. Yani, varl›k aleninin 

bir merhalesinde insan› 

ekmel, baflka bir merhalesinde 

de insan› kamil söz konusudur, 

d e m i fl l e r. Birinci mertebede 

Hz. Muhammed (s.a.a.) yer 

almaktad›r ki, bütün varl›klar›n 

vücuda gelmesinde Allah ile 

onlar aras›nda vas›tad›r. Yani, 

Hak Teala’n›n ilk tecellisi olan 

ahadiyet mertebesidir. ‹kinci 

mertebede bir tür olarak insan 

yer almaktad›r. Bu da, tenezzülün 

ikinci mertebesidir. Yani, 

birinci mertebenin bir alt mertebesi 

olan vahidiyet mertebesidir. 

Bu mertebede bütün insanlar 

Hak Teala’y› yans›tmakta ve 

Hak Teala’n›n halifesidirler. 

Kevsi suudi de ise, yani insanlar 

fert fert olarak bu dünyada zuhur edip 

onlar›n özgür iradeleri bilfiil olarak tecelli 

ettikten sonra, insanlar›n ço¤u tek boyutlu 

Kevsi Suudi de ise, 

yani insanlar fert 

fert olarak bu 

dünyada zuhur edip 

onlar›n özgür 

iradeleri bilfiil 

olarak tecelli 

ettikten sonra, 

insanlar›n ço¤u tek 

boyutlu olarak 

kendini gelifltirir, 

di¤er boyutlar›n› 

körükleyerek 

asl›ndan fas›la al›rlar 

ve Hak Teala’n›n 

s›fatlar›n›n teflrii 

boyutuna 

kendilerini mazhar 

etmezler. 

olarak kendini gelifltirir, di¤er boyutlar›n› 

körükleyerek asl›ndan fas›la al›rlar ve Hak 

Teala’n›n s›fatlar›n›n teflrii boyutuna kendilerini 

mazhar etmezler. Yani bu noktadan sonra, 

bu insanlarla ilgili Allah’›n teflrii ve tekvini iradesi 

ayn› mesirde hareket etmez. Dolay›s›yla, 

bu merhaleden sonra insanlar, Hak Teala’y› 

yans›t›p yans›tmamak ve halifesi olup olmamak 

noktas›nda farkl›lafl›rlar. Hak Teala’n›n 

her iki iradesini yüzde yüz birlefltiren kimseler, 

gerçek olarak Allah’› yans›t›rlar ve O’nun halifesidirler. 

Yani insanlar›n özgür 

iradesi, bilfiil olarak tecelli bulduktan 

sonra, mutlak bir flekilde 

iradesini Allah’›n iradesine 

tabi k›lan bir kimse, insan› 

kâmildir. Hak Teala’n›n 

peygamberler vas›tas›yla gönderdi¤i 

kitaplar›n izledi¤i felsefe, 

burada zahir olmaktad›r. 

Zira bu kitaplar, insanlar›n 

teflrii alemini tekvin alemine 

uydurma hikmetini izlemektedirler. 

Allame Tabatabi, insanlar›n 

kevsi nüzüli merhalesine iflaret 

ederek, flöyle diyor: “Felsefede 

burhan ile ispat edilmifltir ki; 

illiyet, melül’ün illet ile var 

(kaim) oldu¤unu gerektirir. Bu 

g e reklilik, ister vücud 

ba¤lam›nda olsun, ister birincil 

veya ikincil kemal cihetiyle 

olsun, illiyet varsa, illete 

ba¤l›l›kta vard › r. ‹llet, illet 

makam›ndan tenezzül edip 

taayyun (belirginleflme) bulmufl 

fleylerin, (malulün) aynisidir. 

Elbette onlar›n eksik ve yokluk 

ciheti de¤il, onlar›n kemal ve 

vücud cihetinin ayn›s›d›r. 

Hakeza, ispat edilmifltir ki; 

madde alemi, vücud bulma 

ba¤lam›nda, maddenin hükümleri 

kendisinde bulunsa bile, 

kendisi maddi olamayan baflka bir alemden 

sonrad›r. Asl›nda maddi olmayan alem (misal 

alemi), maddi olan bu alemin illetidir.


Maddenin kendisinden ari olup hüküm ve 

eserlerinden ari olmayan (misal) alemi de, 

hem maddenin kendisinden hem maddenin 

hüküm ve eserlerinden ari olan bir alemden 

(alemi ak›ldan) sonrad›r. Ki bu alem, asl›nda 

misal alemin illetidir. Bu iki alem, alemi misal 

ve alemi ak›l veya alemi berzah ve alemi ruh 

ile isimlendirilmektedir. Bu aç›klamadan flu 

netice al›nmaktad›r ki, insan bütün olumsuz 

s›fatlardan, kötü fiillerden ve eksiklerden ar› 

ve zati, s›fatsal ve fiilsel özelliklere sahip bir 

flekilde misal aleminde mevcuttur. 

Böylece insan misal âleminde 

pak, temiz ve melekler 

zümresinde tatl› ve mutlu bir 

yaflant›ya sahiptir. Zat› 

Teala’n›n nurunu ve kendi 

zat›n›n nuraniyetini müflahede 

ederek sevinç içindedir. ‹yilerle 

arkadafl ve onlarla beraber 

olmaktan lezzet almaktad›r. 

Orada, ac› ve zorluklar diye bir 

fley bulunmamaktad›r. Oras› 

bütün noksanl›klardan, olumsuzluklardan 

ve ay›plardan arîdir. 

Orada insan›n kendi maksatlar›na 

ulaflmamas› 

imkans›zd›r ”. 

Egzistansiyalistler insan›n 

kemalini, insan›n mutlak özgürlü¤üne 

ba¤l›yorlar. Dolay›s›yla, 

iman getirmek ve Allah’›n 

emirlerine imtisal etmek, 

egzistansiyalistlerin inkârc› ve 

materyalist olan kesimine göre, 

insan›n özgürlü¤üne z›tt›r. 

Onlar, Allah’a iman getirmeyi 

ve onun emirlerine imtisal, 

yasaklar›ndan kaç›nmay›, kendinden 

baflkas›na ba¤lanmak 

anlam›nda alm›fllar, dolay›s›yla 

iman getirmeyi ve Allah’›n 

emirlerine imtisal, 

yasaklar›ndan kaç›nmay›, 

insan›n özgürlü¤üne ters ve z›t 

olarak yorumlam›fllar. fiehid Mutahhari, 

onlar›n bu düflüncelerini cevapland›r›rken 

flöyle diyor: ‘’Egzistansiyalistler, iman getir- 

Egzistansiyalistler 

insan›n 

kemalini, insan›n 

mutlak 

özgürlü¤üne 

ba¤l›yorlar. 

Dolay›s›yla, iman 

getirmek 

ve Allah’›n 

emirlerine imtisal 

etmek, 

egzistansiyalistlerin 

inkârc› ve 

materyalist olan 

kesimine göre, 

insan›n 

özgürlü¤üne z›tt›r. 

21 

meyi kendinden baflkas›na ba¤lan›p ona 

do¤ru hareket etmek olarak alg›lad›klar› için, 

Allah’a iman getirmek ve O’nun emirlerine 

imtisal, yasaklar›ndan kaç›nmak insan›n 

özgürlü¤üne terstir, diyorlar. Oysa, Allah’a 

iman getirmek ve O’nun emirlerine imtisal, 

yasaklar›ndan kaç›nmak; kendinden kendine 

do¤ru hareket etmek anlam›ndad›r. Elbette 

eksik olan kendinden, kamil olan kendine 

do¤ru olan bir harekettir bu ”. 

fiehid Mutahhari, kendi bu aç›klamas›yla bu 

iki kevse (kevsi nüzüli ve kevsi 

Suudi) iflaret etmektedir. Araf 

172. ayeti de bu hakikate 

iflaret etmektedir. Ayet flöyle 

diyor: Rabbin, adem 

o¤ullar›n›n bellerinden zürriyyelerini 

ald›, onlar› nefislerine 

flahit tutu ve ben sizin Rab›n›z 

de¤ilmiyim? Onlar da, evet 

(sen bizim Rabb›m›z oldu¤una) 

flahit olduk dediklerini hat›rla . 

‹bni Arabi, kevsi nüzüli 

hakk›nda flöyle diyor: “Hak 

Teala, kendini kapsaml› 

varl›kta (kevni camiide) 

müflahede etmek istedi¤inde, 

insan› kamili varl›k aleminin 

ruhu ve varl›klar› yans›tan 

( g ö s t e ren) ayna ünvan›yla 

yaratt›. ‹nsan› kamil ve Allah’›n 

halifesi olarak adland›r›lan bu 

kapsaml› varl›k, (kevni camii) 

öyle bir varl›kt›r ki; Allahu 

Teala onun vas›tas›yla hilkat 

alemine (yarat›lm›fl varl›klara) 

bakar ve rahmetine mazhar 

k › l a r. Dolay›s›yla, kapsaml› 

varl›k (kevni camii) olan insan› 

kamil, Allahu Teala için insan 

gözünün merce¤i konumundad›r. 

‹nsan, nasuti varl›klar› 

kendi gözünün merc e ¤ i y l e 

gördü¤ü gibi, Hak Teala da 

varl›k alemini insan› kamil 

vas›tas›yla görür ”. 

Baz›lar›, ahadiyet mertebesini insan› kamil; 

baz›lar› vahidiyet mertebesini, filozoflar akl›


22 

evveli insan› kamil olarak tan›mlam›fllar. 

Kayseri, Mukaddime’sinde flöyle yaz›yor: 

“‹nsan› kamil mertebesi, bütün ilahi ve kevni 

mertebeleri; ukul ve nufusi kulliyeden vücudun 

son mertebesi olan nüfusi cüz’iye ve tabii 

mertebelerin hepsini bir arada toplam›fl bir 

mertebeden ibarettir. Bu, umaiyye mertebesiyle 

isimlendirilmifltir. Bu mertebe ile ilahi 

mertebe birbirine benzer. Aralar›ndaki fark, 

rububiyet ve merbubiyet iledir. Bu nedenle 

insan, Allah’›n halifesi olmufltur ”. Allah, 

Rabb’dir; insan› kamil de merbubdur. 

Kayseri’nin bu aç›klamas›, daha önce aç›klanan 

taayyun mertebelerinden ahadiyet mertebesine 

tekabül etmektedir. Zira, ahadiyet mertebesinin 

bir ismi de ‘umaiyye’dir. Uma, 

günefl ile güneflin üzerine yans›d›¤› fleyler 

aras›na giren buluta denilmektedir. ‹lk taayun 

mertebesine ‘uma’ denilmesinin nedeni, Hak 

Teala’n›n zat› ile di¤er varl›klar aras›na girip 

ikisinin aras›nda vas›ta oldu¤u içindir. 

Kayseri’nin Mukaddime’sine flerh yazan 

Afltiyani, yazar›n aç›klamas›n› vahidiyet mertebesine 

tekabül etti¤ini söylese de, kendisi, 

insani kamil mertebesinin ahadiyet mertebesine 

tekabül etti¤ini savunur . 

Görüldü¤ü gibi, ariflerce kevsi nüzülideki 

insan› kamil, Allahu Teala’n›n tüm isim ve 

s›fatlar›n› kendinde toplam›fl ilk tecelli ve 

Allah ile di¤er varl›klar aras›nda vas›ta olan ilk 

varl›k, yani di¤er varl›klar›n vücud bulmas›nda 

adeta kaynak konumunda olan mertebedir. 

Kevsi suudide/Dönüfl mesirinde insani 

kamil: 

‹nsanlar madde alemine ulaflt›klar› zaman, 

Kevsi nüzüli/inifl mesirinde sahip olduklar› 

bütün özellikleri ve s›fatlar›, bilkuvveye 

dönüflür. Bu merhalede insan, bir berzah 

daha yafl›yor. Onun yaflad›¤› ilk berzah, kevsi 

nüzulide, Allah ile di¤er varl›klar aras›nda 

vas›ta olmakla gerçekleflmiflti. ‹nsan bu berzahta, 

tüm ilahi isimler ve s›fatlar› bilfil olarak 

kendinde toplam›fl durumundayd›. Onun 

flimdiki berzah› ise, birinci berzahta bilfiil olarak 

sahip oldu¤u ilahi isim ve s›fatlar bilkuvveye 

dönüflmüfl durumundad›r. ‹lahi s›fatlar 

bilfiil iken, insan kendini göremiyordu. fiimdi 

ise, kendini görebilir durumdad›r. ‹lk berzah, 

Allah ile di¤er varl›klar aras›nda olmas› itibariyle 

idi; flimdiki berzah, bilkuveyye dönüflmüfl 

olan ilahi s›fatlar›, kendi özgür iradesiyle bilfiile 

dönüfltürerek as›l mertebesine yükselmek 

ile, kabiliyetler fleklinde olan s›fatlar› kendi 

özgür iradesiyle yok ederek, asl›ndan uzaklaflma 

aras›nda kalmas› itibariyledir. Yani, bu 

dünyadaki insan bilkuvve haline dönüflmüfl 

olan ilahi s›fatlar› kendi özgür iradesiyle tekrar 

bilfiile dönüfltürmek ile dönüfltürm e m e k 

aras›nda kalm›flt›r. Bu merhalede görüldü¤ü 

gibi genel itibariyle insanlar iki gruba 

ayr›lmaktad›rlar. 

Bir grup insanlar geldikleri as›l mebdelerine 

teveccüh ederek, bilkuvve haline dönüflmüfl 

olan ilahi s›fatlar› kazanmaya çal›flarak, as›l 

hakikatini bulmaya ve ona dönmeye çal›fl›rlar. 

fiehid Mutahari’nin deyimiyle; eksik olan kendinden, 

kamil olan kendine do¤ru hareket 

ederek özlerine varmak isterler. Onlar›n bu 

yolculuklar› tenezzül ederlerken, arkada 

b›rakt›klar› menzilleri teker teker geçerek ahadiyet 

mertebesine ulafl›ncaya kadar devam 

edecektir. Bu merhaleye vard›¤› zaman, zat› 

itibariyle Hak Teala’da fani olurlar. Bu merhaleye 

ulaflan bir kimse, Hak Teala d›fl›nda kalan 

di¤er varl›klar›n Hak Teala’yla olan irtibat›n›, 

insan›n tasavvurlar›yla insan aras›nda olan 

irtibat gibi oldu¤unu, bil ayan olarak 

müflahede edecektir. Yani insan›n tasavvurlar›, 

mutlak bir flekilde insana ba¤l› ve insan 

bir an onlara teveccüh etmezse, zihin sahifesinden 

silinip yok olaca¤› gibi; varl›klar›n da 

Allah’a olan ba¤l›l›klar› bu flekilde mutlak 

oldu¤unu ve Hak Teala bir onlara teveccüh 

etmezse, varl›k sahifesinden silinip yok 

olaca¤›n› bil ayan olarak müflahede eder. 

Yoksa, insan zat›n›n Hak Teala’da fena 

olmas›n›n anlam›, gerçekten yok olmak 

anlam›nda de¤ildir; zira yok olmak, eksikliktir. 

Fena makam› ise, en yüce makamd›r. 

Bir di¤er grup insanlar ise, varl›klar›n›n zahiri 

boyutuna afl›r› bir flekilde teveccüh ederek, 

as›llar›n› inkar eder ve as›llar›ndan yabanc› 

olan fleylere teveccüh ederek bilkuvve olarak 

sahip olduklar› ilahi s›fatlar› körüklerler. Baflka 

bir tabirle; bir grup insanlar, kendi teflrii mesi-


rini tekvini mesirine uydurmaya çal›fl›rken; bir 

di¤er grup insanlar ise, kendi teflrii mesirlerini 

tekvini mesirlerine uydurmamakla yetinmeyip, 

kendi tekvini mesirlerini inkar ederek 

ona karfl› tav›r tak›n›rlar. 

As›l mebdelerine teveccüh edenler, teveccüh 

ettikleri ve ilahi emirlere imtisal, 

yasaklar›ndan kaç›nd›klar› oranda, kevsi nüzüli 

yolculu¤u s›ras›nda geçtikleri mertebeleri, 

birer birer katederek, tekrar geldikleri ilk mertebeye 

ulaflmalar› mümkündür. Muhammed 

fiucai flöyle diyor: 

“‹nsan, kendi asl›na dönüfl yol- 

culu¤unda ilk ve asli mertebesinden 

inerken geçti¤i menzil 

ve merhaleleri birer birer kateder; 

her menzilde varl›k alemlerinden 

birisinde konaklar ve 

do¤al olarak geri dönüfl 

esnas›nda, yani seyir menzilelerinden 

her birinde, bir alemi 

görüp idrak eder, birtak›m 

h a k i k a t l e re ve s›rlara ulafl›r. 

Sonuçta da, berzahlar› ve misal 

alemlerini geride b›rakmakla ve 

daha üst menzillere ulaflmakla 

misal üstü alemleri, bu alemlere 

iliflkin hakikat ve incelikleri 

s›ras›yla ve tedrici olarak görüp 

idrak eder ”. 

‹nsan dönüfl mesirinde, inifl 

mesirinde geçti¤i mertebeleri 

katedece¤i mertebeler 

oran›nda kemale ulafl›r. 

Dolay›s›yla, dönüfl mesirinde, 

tenezzül ederken geride 

b›rakt›¤› bütün mertebeleri 

k a t e d e rek, inifl mesirinin ilk 

mertebesi olan ahadiyet mertebesine 

ulaflan kimse, insan› 

k â m i l d i r. Baflka bir beyanla, 

teflrii ve tekvini kemalleri 

b i r l e fl t i ren bir kimse, insan› 

kâmildir. Bu ikisini birlefltirmeyen 

bir kimsenin insan› kâmil 

olmas› imkans›zd›r. Bu nedenle, Seyit Haydar 

Amuli flöyle yaz›yor: “‹nsan, Allah’›n ahlak›yla 

ahlaklan›p, O’nun s›fatlar›yla s›fatlanmad›¤› 

‹nsan, kendi asl›na 

dönüfl yolculu¤unda 

ilk ve asli mertebesinden 

inerken 

geçti¤i menzil ve 

merhaleleri birer 

birer kateder; her 

menzilde varl›k 

alemlerinden birisinde 

konaklar ve 

do¤al olarak geri 

dönüfl esnas›nda, 

yani seyir menzilelerinden 

her birinde, 

bir alemi görüp 

idrak eder, birtak›m 

hakikatlere ve 

s›rlara ulafl›r. 

23 

s ü rece, insan› kamil olamaz. (Zira) 

Peygamber’ (s.a.a) in söyledi¤i gibi: “Allah’›n 

ahlak›yla ahlaklan›n›z”. Her kim, Allah’›n 

ahlak›yla ahlaklan›r ve O’nun s›fatlar›yla s›fatlan›rsa, 

art›k yalan söylemez; bu, onun flan›na 

ve makam›na yak›flmaz. ” Allah’›n ahlak›yla 

ahlaklanmak, Allah’›n emirlerine imtisal, 

yasaklar›ndan kaç›nmak ile mümkündür. 

Peygamberinizin han›m› ve müminlerin validesi 

olan Aifle’den, peygamberimizin ahlak› 

hakk›nda sorulunca “onun ahlak› Kur’an’d›r” 

diye cevap verm i fl t i r. 

Görüldü¤ü gibi, bu aç›klamalar- 

dan teflrii kemal, tekvini kemal 

ile birlefltirilmedi¤i süre c e , 

insan› kâmilin meydana gelmesi 

mümkün de¤ildir. Bu iki 

kemali birlefltiren bir kimse, 

ancak insan› kâmildir. Di¤er 

grup ise, as›l mesirinden 

sapm›fl ve asl›na ters olan bir 

mesire girdi¤i için, gitgide as›l 

hüviyetinden yabanc›laflmakla 

kalmay›p, asl›na dönen insanlara 

düflmanl›k yapar. 

‹nsanlar seçmifl olduklar› 

mesir ve bafllad›klar› teflrii yolculuk 

neticesinde farkl› 

varl›klara dönüflürler. Bu konuda 

Hasan Zade Amuli flöyle 

diyor: “Allah’›n ehli olan evliyalar; 

insan›n, insani, nefsani ve 

ruhani boyutu hakkinda flöyle 

diyorlar: “E¤er bir insan yiyiyor, 

yat›yor ve flehvani arzular›n› 

yerine getirmek ile meflgul ise, 

hayvand›r. E¤er bu üç ifl ile 

meflgul olmakla birlikte 

Allah’›n yarat›klar›na zarar da 

veriyor ise, y›rt›c› hayvan 

(sebuu)d›r. E¤er zikir edilen üç 

ifl ile meflgul olmakla birlikte 

Allah’›n kullar›na karfl› hilekâr, 

yalanc›, kand›r›c› ve verd i ¤ i 

a h i t l e re ba¤l› kalm›yor ise, 

fleytand›r. E¤er yemek, içmek ve flehvani 

arzular›n› yerine getirir y›rt›c›l›k ve fleytani 

s›fatlardan uzak insanlara zarar› yoktur ise,


melektir. E¤er meleklik makam›yla birlikte 

varl›k alemlerinin hakikatlerini anlamak için 

Allah’a yönelmifl ise insand›r ”. 

Allah’›n evliyas› olanlar›n üstad› olan Hz. 

Ali’den flöyle nakledilmifltir: ‘’Yu k a r › d a k i 

varl›klar, maddelerden yüce, kuvve ve istidalardan 

aridirler. Rableri kendini onlarda tecelli 

etmifl, dolay›s›yla nuranidir ve parl›yorlar. 

Onlar›n hüviyetlerinde zuhur bulmufl, 

dolay›s›yla O’nun fiilleri onlarda tahakkuk 

bulur, dolay›s›yla nat›k (düflünür) nefse sahip 

insan› yarat›. (Bu insan) ilim ve 

amel ile tezkiyei nefis yaparsa, 

ilk varl›klara ve kendisinin illeti 

olan cevherlere dönüflür, kendi 

mizaçlar›n› itidal mesirinde 

koruyup kendi tabiat›na z›t 

olanlardan uzak kal›rsa, yedi 

göklere ortak olacakt›r’’ . 

Yap›lan aç›klamalard a n 

anlafl›ld›¤› gibi, dönüfl 

yolculu¤unda genel anlamda 

insanlar iki guruba ayr›lmaktad›rlar; 

bir grup bilkuvve olan 

kendinden, bilfiil olan kendine 

do¤ru hareket etmek halinded 

i r. Baflka bir tabirle; teflrii 

makam›n› tekvini makam›na 

u y d u rma çabas› içindedir. 

Di¤eri ise; kendisinde bilkuvve 

fleklinde bulunan ilahi s›fatlar› 

yok etme u¤rafl› içindedir. 

Baflka bir tabirle, teflrii 

makam›n› tekvini makam›na 

ters ve ayk›r› olan bir mesire 

ayarlam›fl ve yolculu¤unu 

devam ettirme halindedir. Her 

iki grup da, ald›klar› mesafeye 

göre, bir makama var›p, ona 

konacaklard›r. Dolay›s›yla her 

grup, katedecek makamlara 

g ö re s›n›flara ayr›lacakt›r. 

Birinci gruptan olup son merhaleye 

ulaflan, baflka bir tabirle 

birinci gruptan olup teflrii 

makam›n› yüzde yüz tekvini makam›na uydurup 

en yüce makam› olan ahadiyet mertebesine 

var›p oraya konan kimse, insan› kamildir. 

Hz. Ali’den 

flöyle nakledilmifltir: 

‘’Yukar›daki varl›klar, 

maddelerden yüce, kuvve 

ve istidalardan aridirler. 

Rableri kendini onlarda 

tecelli etmifl, dolay›s›yla 

nuranidir ve parl›yorlar. 

Onlar›n hüviyetlerinde 

zuhur bulmufl, dolay›s›yla 

O’nun fiilleri onlarda 

tahakkuk bulur, dolay›s›yla 

nat›k (düflünür) nefse sahip 

insan› yarat›. (Bu insan) 

ilim ve amel ile tezkiyei 

nefis yaparsa, ilk varl›klara 

ve kendisinin illeti olan 

cevherlere dönüflür, kendi 

mizaçlar›n› itidal mesirinde 

koruyup kendi tabiat›na z›t 

olanlardan uzak kal›rsa, 

yedi göklere ortak 

olacakt›r’’ 

Di¤er insanlar, bu mertebenin alt›nda bulunan 

mertebelere göre, varl›k alemi içinde yerlerini 

al›rlar. ‹kinci gruptan olup kendisinde bilkuvve 

olan ilahi s›fatlar› yok eden, baflka bir tabirle 

tekvini makam›n› inkar ederek teflrii 

makam›n› yüzde yüz tekvini makam›na ters 

bir flekilde ayarlam›fl bir kimse, en alt mertebede 

yer al›r. Di¤erleri ise, bunun yukar›s›nda 

olan mertebelerde kal›rlar. Teflrii makam›n› 

yüzde yüz tekvini makam›na uydurup en yüce 

mertebeye ulaflan kimse, yani insan› kamil, 

as›llar›na teveccüh edip onun 

afla¤›s›nda kalanlar›n önderi ve 

i m a m › d › r. Tekvini makam›n› 

inkar ve sadece zahiri boyutunu 

görüp en alt mertebede yer 

alan kimse de, as›llar›na teveccüh 

etmeyip onun yukar›s›nda 

kalan insanlar›n önderi ve 

i m a m › d › r. Kur’an tabiriyle, 

birinci gruptan olan kamil 

insanlar hidayet imamlar›, eimmetül 

hüda, ikinci gruptan olup 

en alt mertebede yer alanlarda 

küfür imamlar› (eimmet’ülküfr)d›rlar. 

Yani as›llar›n› inkar 

edip insanlar› zahircili¤e davet 

ederler. 

Tefsiri el Mizan sahibi Allame 

Tabatabai, hakiki kemal ve 

insan›n hakiki kemali hakk›nda 

flöyle diyor: “Mümkün olan her 

varl›¤›n hakiki kemali, kendisinde 

fani oldu¤u fleydir. 

‹nsan›n hakiki kemali ise, 

bütün kay›tlardan mutlaklafl›p, 

mutlakl›kta fani olmas›d›r. 

‹nsan için bu kemal d›fl›nda 

baflka bir kemal flekli bulunmamaktad›r. 

Daha önceki burhanda 

aç›kland› ki; insan›n, kendi 

zat›n› müflahede etmesi asl›nda 

bütün hakikatlerini ve zat›n›n 

son hakikatini müflahede etmesi 

anlam›ndad›r. Gerçekten 

insan fani olacakt›r, dolay›s›yla fani oldu¤u 

halde kendini müflahede eder. ‹sterse insan›n 

hakikati, fani oldu¤u halde nefsini müflahede


eder, de. 

Dolay›s›yla, insan›n hakiki kemali zatsal olarak 

kendi hakiki kemaline ulaflmas›d›r. Veya 

zat, s›fat ve fiil cihetiyle kendi kemaline 

ulaflmas›d›r. Bu zatsal, s›fatsal ve fiilsel olarak 

Hak Teala’da fani olmak anlam›ndad›r. (Yani 

zat›n›, s›fatlar›n› ve fiillerini Allah’a ait 

oldu¤unu müflahede eder, anlam›ndad›r). ‹flte 

bu merhale zatsal, isimsel ve fiilsel olan tevhid 

merhalesidir. Bu makam flundan ibarettir; 

insan bu müflahede neticesinde Allah’›n zat›, 

s›fat› ve fiili d›fl›nda baflka bir fleyin söz konusu 

olmad›¤›n› yakini bir flekilde anlar ”. 

Ayetullah Cevadi Amuli, fena makam› 

hakk›nda flöyle diyor: “‹nsan›n zati fenas› 

(zaten fena makam›na ulaflmak), zat› itibariyle 

insan yok olur, anlam›nda de¤ildir. Zira yok 

olmak; eksikliktir, kemal de¤ildir. Oysa 

insan›n vilayet derecesinin en yüce mertebesi, 

zati fenas›d›r. Zati fena, yani Allah’›n zat› 

d›fl›nda baflka zat›; ne kendini, ne s›fat›n›, ne 

fiilini; hatta kendi görmesini, irfan›n›, ihlâs›n› 

g ö rmemek anlam›ndad›r. Bu konuda ‹bni 

Sina flöyle diyor: ‘’‹rfan›, irfan için isteyen 

kimse, Allah’› ikilemifltir ”. ‹flte, fani olman›n 

hakiki manas› budur. 

Özet: 

‹nsan denen varl›¤›n hakikati, gerçeklikte 

Allah’›n ruhudur. Bu varl›k, varl›k âleminde iki 

yolculuk yapar. Onun birinci yolculu¤u, 

yukar›dan afla¤›ya do¤ru; ikinci yolculu¤u 

afla¤›dan yukar›ya do¤ru gerçekleflir. ‹nsan 

denen hakikat›n›n birinci yolculu¤u gerçekleflmeden 

önce vahidiyet mertebesinde ilahi 

s›fatlar fleklinde oldu¤u için, kendini görmez. 

Bu hakikat kendini görmek için, yukar›dan 

afla¤›ya do¤ru olan yolculu¤unu tecelliler 

fleklinde bafllar; kendini görebilecek mertebeye 

ininceye kadar tenezzül eder. Elbette bu 

hakikatin bu yolculu¤u, tekvini bir yolculuktur. 

Bu hakikat kendini görebilir mertebeye, yani 

madde âlemine, var›p orada zuhur etti¤i 

zaman, onun yukar›dan afla¤›ya do¤ru olan 

yolculu¤u duraklar. Biraz bu gerçeklik üzerinde 

insan düflündü¤ü zaman, bu hakikat geldi¤i 

yerden tekrar geri gitmesine hüküm eder. 

Zira, aksi durumda asl›ndan yabanc›lafl›r. 

25 

Ancak burada insanlar, genel itibariyle, iki 

gruba ayr›l›yor. Onlardan bir k›s›m insanlar, 

kendi ak›llar›ndan yararlanarak as›llar›na 

teveccüh eder ve kendi as›llar›na do¤ru geri 

dönmek istedikleri için kendi yolculuklar›n› 

as›llar›na uygun bir flekilde düzenlerler. 

Böylece bu kimselerin, afla¤›dan yukar›ya 

(as›llar›na) do¤ru yolculuklar› bafllam›fl olur. 

Baz›lar› da kendi zahiri boyutlar›na afl›r› bir 

flekilde teveccüh edip, zahiri boyutlar›n› ön 

plana ç›kararak, batini ve asli olan boyutlar›n› 

inkar ederler ve varl›k âlemini madde alemiyle 

s›n›rland›rd›lar. Böylece bu mertebeden 

sora kendi teflrii yolculuklar›n› kendi as›llar›na 

do¤ru bir istikamette de¤il, ona ters olan bir 

istikamete ayarlanm›fl bir yolculu¤a bafllam›fl 

oldular. Onlar bu yanl›fll›klar›n› bu âlemden 

sonraki âlemde fark edecekler, ancak, onlar›n 

bu fark ediflleri onlara bir yarar sa¤lamayacakt›r. 

Gaflete girmeyip kendi as›llar›na teveccüh 

edenlerin meselesini ak›l, gaflete girip kendi 

as›llar›na teveccüh edenlerin meselesini de 

cehle (nefse) benzetebiliriz. Belki benzemekten 

daha ileri giderek; birincisi akl›n kendisi, 

ikincisi cehl ve nefsin kendisidir, diyebiliriz. 

Nakledilmifltir ki, Allahu Teala akl› yaratt›ktan 

sonra, ona, git, dedi; gitti; gel, dedi, geldi. 

Dolay›s›yla Allah ona, senden daha hay›rl› bir 

varl›k yaratmad›m. Seni mükellef k›larak 

mükafatland›raca¤›m ve cezaland›raca¤›m. 

Hakeza, Allahu Teala, cehli (nefsi) yarat›ktan 

sonra, ona; git, dedi, gitti; gel, dedi, gelmedi 

. Buradaki git emri, tekvini ve inifl mesirini 

(kevsi nüzüliyi) ifade etmektedir. Gel emri ise, 

teflrii ve ç›k›fl mesirini (kevsi suudiyi) ifade 

etmektedir. Dolay›s›yla, baflta insan olmak 

üzere, bütün varl›k alemi git, gel emrinden 

ibarettir. 

Baflka bir beyanla konuyu özetlersek, flöyle 

diyoruz: Hak Teala insan› kamil vas›tas›yla 

gayb’ul guyub aleminden ç›k›p kendini insan› 

kamilde görmek istedi. Bu do¤rultuda insan› 

yaratt›. Bu insan, tekvini insan oldu¤u için, 

kemali de tekvinidir. ‹nsan›n as›l kemali, teflrii 

kemalinin tekvini kemaliyle birleflti¤i zaman 

has›l olabildi¤i için, Hak Teala: ‘’Ey insan, 

kendini görebilecek seviyeye yani madde ale-


mine in!’’ diye seslendi. ‹nsan, kendini görür 

seviyeye, yani dünya alemine indikten sonra, 

Allah ona: ‘’Ey insan, dön!’’ diye seslendi. 

Böylece insan›n teflrii yolculu¤u bafllad›. 

Allah’›n ‘gel’ emrine yüzde yüz kulak verenler, 

insan› kâmildir. Allah’›n ‘gel’ emrine kulak 

vermek, göndermifl oldu¤u kitaplara ki, bunlar›n 

sonuncusu Kur’an› Kerim’dir ,uymakt›r. 

Bunlar›n reel örnekleri peygamberler ve 

imamlard›r. Zira onlar, tekvini ile teflrii kemali 

birlefltirmifl kimselerdir. Peygamberlerin içerisinde 

de en kamili Hz Muhammeddir. Zira O, 

Hatemü’n Nebiyyin, yani hatemü meratib 

(bütün mertebeleri kateden)dir. Allah’›n ‘gel’ 

emrine kulak vermeyenler, hakikatlerinden 

gitgide uzaklaflarak, yabanc›lafl›rlar. Bunlar›n 

reel örnekleri, peygamberlere düflmanl›k 

yapanlard›r. Bunlar›n bafl›nda ‹blis gelmektedir. 

Allah’tan, insan› kamilin takipçisi olanlar›n 

zümresinden k›lmas›n›, en derin duygular›mla 

temenni ederim. 

Dr. Said Rahimiyan, mebanii irfani nazari, s. 220. 

A. g. e., s. 220. dip not. 

Dr. Muhsin Cihangiri, Muhyiddin ‹bni Arabi, s. 437. 

Muhammed Emin Sad›ki Orzgani, insani kamil ez nigahi imam 

Homeyni, s. 14. Nesefi, insani kamil, s. 6. 

Dr. Muhsin Cihangiri, a.g.e. s. 441442. 

A.g.e. s. 243. al›nt›. flifa, ilahiyat. s. 291. 

A. g.e. s. 244245. al›nt›, flerhi mkas›t, flerhi mevak›f, esfar, 

temhid elkavaid. (özet) 

Kongrei milli allame seyit Haydar Amuli, irfani flii der endiflei 

Allame seyit Haydar Amuli, s. 9899. 

Seyit Kamal Haydari, nessu nusus der flerhi fususü’l hikem, 

far›sça tercümesi Muhammed R›za Cevzi, s. 343. 

Gerek kuranda gerekse irfan ve felsefe ›st›lah›nda tenezzül, bir 

hakikatin veya varl›¤›n kendi asli suretini yitirip bir afla¤›daki suretin, 

asli hakikati veya varl›¤›n yerine geçmesi anlam›nda de¤ildir. 

Bir hakikatin veya bir varl›¤›n kendi asli mertebesinden tenezzül 

etmesi, söz konusu bu hakikatin veya varl›¤›n asli hakikatinin as›l 

yerinde korunmakla birlikte bir alt mertebede tecelli etmesi 

anlam›ndad›r. bir hakikat veya varl›k daha alt bir mertebede tecelli 

etti¤inde onun ilk sureti ve asli mertebesi kendi yerinde korunmaktad›r. 

Ve ayni varl›k veya hakikat kendi asli mertebesinde iken ve 

kendi asli suretine sahip iken, ayni zamanda daha alt bir suret ve 

mertebede de tecelli etmektedir. (Muahammed ˚ucai, a.g. e., s. 32. 

Türkçesi, s. 39). 

(Anam 103 (Anam 91) (Ali ‹mran 28) 

Davud Kayseri, mukaddimei kayseri ala fususil hikem, 1. fas›l. 

Miratü’l ukul, c. 8. s. 146. “kitab eliman ve elküfr”, “bab 

eflflükr”, hadis no, 6. 

‹mam Humeyni, misbah elhidaye ila elhilafe ve elimame, 1. mis- 

bah. 

Nehcül balaga, birinci hutbe. Bu hutbenin bir bölümü Allah’› 

tan›tmayla ilgilidir. Ki bu bölümde Allah’›n zat merhalesine iflaret 

ederek insanlar bu merhaleyi tan›maktan aciz olduklar›n› vurgulamaktad›r. 

Allah›n zat›, mutlak vücuddur. Mutlak vücud 

s›n›rland›r›lmadan tan›nmas› imkans›zd›r. O’nun s›n›rland›rmak 

s›fatland›rmakla olur. S›fatland›r›lan merhale zatt›n afla¤›s›nda bulunan 

ahadiyet merhalesidir. ‹flte insanlar bu merhale ile irtibatl›d›rlar. 

Onun bu merhalesini onun s›fatlar›yla tan›rlar. Her bir varl›k onun 

bir s›fat›n›n tecelisidir ve o s›fat ile irtibatl›d›r. Varl›klar içerisinde 

insan denen varl›k kendinde gelifltirdi¤i s›fatlar oran›nda O’nu 

yans›t›r. Allaha yak›nlaflmak’ta Allah›n s›fatlar›n› kendinde toplamak 

anlam›ndad›r. ‹nsanlar Allah›n s›fatlar›yla Allah ile irtibata geçerler. 

O’nun cemal s›fatlar›n› kendin de gelifltiren insanlar O’nun cemali 

s›fatlarla, O’nun celal s›fatlar›n› kendinde gelifltirenler O’nun celal 

s›fatlar›yla irtibata geçerler. Allah›n her iki çeflit s›fatlar›n› kendinde 

gelifltirenler de O’nun bütün s›fatlar›yla irtibat içindedirler. En yüce 

mertebelere ulaflmak bu insanlara hast›r. peygamberler bunun reel 

örne¤idirler. 

Erresailu ettevhidiye, s. 9. 

Seyyid Celaletin Afltiyani, mukadimei misbah elhidaye ila elhilafe 

ve imame, s. 13. 

Tenezzül kelimesinin anlam› için 11. numaraya bkz. 

Kemaluddin Abdurrazak elKaflani, lataifül aa’lam fi iflarati elhli 

elilham, s. 246248. 

A,g,e, s. 168. 

Allame Muhammed Hüseyin Tabatabai, nihayetül hikme, 11. 

merhale, 3. fas›l. 

A, g, e, 12. merhale dokuzuncu fas›l. 

Davud kayseri, mukaddime, flerh, Afltiyani, beflinci fasl. 

Allame Tabatabai, insan ez a¤az ta encam, (mebdeden maada 

insan), Farsça tercümesi, Sad›k Lar›cani, s. 9. intiflarati ezzehra. 

fiehid Mutahhari, insani kamil, kendinden kendine hareket 

etmek konusuna bkz. 

(Araf (7) 172) 

Muhammed Emin Sadiki Orzkani, insani kamil ez nigahi imam 

Humeyni ve arifani meselman, s. 3031. ‹bni Arabi, fusus elhikem, 

fassi ademi. 

Kayseri mukaddime, flerh seyit Celalettin Afltiyani, müesesei 

intiflarati emir kebir, Tahran, s. 219. 

A, g, e, s. 222. 

Muhammed ˚ucai, ne idik ne olduk ne olaca¤›z, tercümesi, Ali 

Eren, insan yay›nlar›, s. 219220. Farsça. s. 152. 152. 

Siyit Hayder Amuli, nasu ennusu der flerhi fusus elhikemi ibni 

Arabi, far›sça tercümesi Muhammed R›za Cevzi, intiflarati ruzane, 

s. 92. 

Hasan Hasanzade Amuli, mumiddul himem der flerhi fusu elhikem, 

s. 3031. saz›man çap ve intiflarat. 

((Allame Seyit Cafer Darabi Keflfi, tühfet elmuluk, s. 80 . 

Allame Tabatabai, risalet elvilaye, dördüncü fas›l. 

‹nsan fiil, s›fat ve zat olmak üzer üç merhalede fani olur. Fiilsel 

fenaya ulaflt›¤›nda Allah’›n fiilleri d›fl›nda baflka kimsenin fiillerini, 

s›fatsal fenaya ulaflt›¤›nda Allah›n s›fat ve isimleri d›fl›nda baflka 

kimsenin s›fatlar›n›, zatsal fenaya ulaflt›¤›nda hak taalan›n zat› 

d›fl›nda kalan baflka varl›klar› görmez veya bütün bunlar› itibari, 

mutlak ba¤›ml› ve onun mazhar› ve tecelliyatlar› olarak bil ayan 

olarak müflahede eder. 

Allame Tabatabai, risalet elvileye, farsça flerh ve tercime Sad›k 

Hasan Zade, neflri bahflay›fl, s. 66. 

Hat›rlat›yorum! tenezzülün anlam› için 11. numaraya bkz. 

Can Gürhan, Psikolojik Dan›flma Ve Rehberlik 

,Ankara,2002,S:15 

BuhlerSpiegelThomes "Ergenlik Dönemine Toplu Bak›fl", 

Ergenlik Psikolojisi, der. Dr. Bekir Onur, Ankara 1987, s. 88. 

ayr›ca: Jersild, Dr. Arthur, Gençlik Psikolojisi, Çev. N. Özgür, ‹st. 

1978. 3. Bask›. 1. Bölüm.

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Birleflik ‹slam Cumhuriyetleri 

B‹RLEfi‹K ‹SLAM 

CUMHUR‹YETLER‹ 

‹smail Sayyad 

27 

Günümüz ileri gelen düflünürlerinin 

birço¤u, maneviyat ve dine yöneliflin günbegün 

artmaya bafllad›¤› ça¤›m›z› “‹mam 

Humeyni Ça¤›” olarak adland›rm›fllard›r. Bu 

ça¤da, ‹mam Humeyni’nin önderli¤inde 

gerçekleflen ‹slam ‹nk›lab›’n›n zaferiyle birlikte, 

Tevhid bayra¤›n›n bütün dünya 

semalar›nda dalgaland›r›laca¤› bir süre ç 

bafllam›flt›r. 

Bu ink›lab›n ‹ran’daki zaferinin tarihsel arka 

plan›; sosyal-siyasal zemini ve akidevi temelleri 

bir çok araflt›rmac› taraf›ndan mutalaaya 

tabi tutulmufl, etrafl›ca incelenmifltir. 

Anlafl›lmal› ki, bu araflt›rmalar›n alan›n› 

geniflletmek ve daha derin çözümlemelerle 

konuyu ele almak, özellikle ‹slam dünyas›n›n 

karanl›k girdaplara giriftar oldu¤u, basiretlerin 

köreldi¤i günümüzde büyük öneme haizdir. 

Bu do¤rultuda at›lacak ilk ad›mlardan biri, 

hiç kuflkusuz, ‹slam ‹nk›lab›’n›n en önemli 

rüknü olan önderli¤inin tan›nmas›d›r. ‹mam 

Humeyni’nin ilmi kariyeri, irfani düflünce ve 

manevi kiflili¤iyle ‹slam tarihinde ender rastlanan 

kifliliklerden biri oldu¤u, bu sahalarda söz 

sahibi olan hiçkimsenin inkar edemeyece¤i 

bir gerçekliktir. Ancak tabii olarak, ad›n›n 

tarihin tan›k oldu¤u en büyük ink›laplar›ndan 

biriyle an›l›yor olmas›, O’nun “siyasi” 

kiflili¤inin ön plana ç›kmas›na zemin 

haz›rlam›fl, daha çok bu alandaki düflünce ve 

prati¤iyle dikkatleri celbetmifltir. 

Biz bu çal›flmada, ‹slam ümmetinin bu gün 

için yüzyüze bulundu¤u koflullar› da göz önünde 

bulundurarak, ‹mam’›n siyasi düflüncesini 

ana hatlar›yla tan›maya çal›flacak, önemine 

binaen “‹slami Vahdet” ve “Müslümanlar›n 

Birli¤i” konusunun bu düflüncedeki yeri ve 

önemini inceleyece¤iz. 

‹mam’›n siyasi çizgisinin en belirgin hatt› ve 

en çok vurguda bulundu¤u nokta, ‘’‹slam 

Dünyas›’n›n Birli¤i ideali’’dir. Bu hedefe giden 

yolda ise ilk at›lacak ad›m, ‹slami Vahdet’tir.


28 

‹mam, ‹nk›lab’›n zaferinden y›llar önce “‹slam’da 

Devlet” teorisini aç›klad›¤› “Velayet-i 

Fakih” kitab›nda ‹slami Vahdet’in ancak ve 

ancak bir ‹slam Devletinin tesisiyle 

gerçekleflebilece¤ini belirtir. ‹lahi-Siyasi vasiyetnamesinde 

ise, bir sonraki ad›m›n “Birleflik 

‹slam Cumhuriyetleri” hedefine yönelmek 

oldu¤unu bütün dünya müslümanlar›na 

hat›rlat›r. Bu do¤rultuda bir ça¤r›da daha 

bulunur: “Dünya Mustaz’aflar Örgütü”. Bir 

çok konuflmas›nda bu ad alt›nda bir örgütlenmenin 

gereklili¤inden bahseder. Bu 

çal›flmam›zda, ‹mam’›n konumuzla ilgili sözlerinden 

özet bir derleme sunmaya 

çal›flaca¤›z: 

‹mam Humeyni’nin inanç ve amel 

dünyas›n›n ana mihveri ve odak noktas›, 

Allah için yaflamak ve ödev bilincidir. ‹mam, 

daha çok genç bir yaflta ve ink›labi kiflili¤inin 

yeni yeni flekillenmeye bafllad›¤› y›llard a , 

ink›lab tarihinin en eski belgesi 

diyebilece¤imiz bir yaz›s›nda, bir insan›n her 

iki dünya saadetinin “Sadece Allah için 

Yaflamak” ilkesine ba¤l›l›ktan geçti¤ini ve 

dünya müslümanlar›n›n bütün problemlerinin 

bireysel ç›karlar ve nefsani arzular›n tuza¤›na 

kap›lmaktan kaynakland›¤›n› dile getirir. 

‹mam, ‹slam mektebinin en temel ö¤elerinden 

olan “Vahdet” kavram›na sürekli vurguda 

bulunur: “‹slam mektebini çok iyi ö¤renmeliyiz. 

‹slam, bütün inananlar›, nerede olurlarsa 

olsunlar bütün müminleri kardefl bilir: 

‘Allah’›n ipine s›ms›k› sar›l›n›z,ayr›l›¤a 

düflmeyiniz’ der. Baflka bir yerd e y s e : 

‘Birbirinizle çekiflmeyiniz, aksi takdird e 

da¤›l›r paramparça olursunuz’ diye buyurur. 

Müslümanlar, ancak bu ilahi ça¤r›ya kulak 

v e rdikleri zaman, süper güçlerin 

boyunduru¤undan ve bafllar›ndaki fasit yönetimlerin 

k›skac›ndan kurtulabilirler...” 

‹mam›n müslümanlar›n birli¤i ülküsünün 

tahakkuku için ortaya koydu¤u bir projeden 

sözedebilir miyiz? Evet; ‹mam, ‘Velayet-i 

Fakih’ kitab›nda bu konuyu ayd›nlat›r. ‹lk önce 

dünya emperyalizminin ‹slam dünyas›ndaki 

planlar›n› deflifre eder ve müslümanlar›n 

bafl›na musallat olmufl kukla yönetimlerin 

bozuk ve çarp›k yap›lar›na de¤inir, daha sonra 

bu ç›kmaz›n ancak güçlü bir siyasi donan›m 

ve ink›labi bir ç›k›flla afl›labilece¤ini belirtir ve 

bütün ‹slam ülkelerinde gerçekleflecek bu 

ink›lab›n dünyan›n bütün bölgelerine 

yayg›nlaflt›r›lmas› gerekti¤ini vurg u l a r. Bu 

do¤rultuda müslüman halklar›n, özelliklede 

‹slam ulemas›n›n üstlenecekleri misyonun 

önemine dikkat çeker. ‹mam, kendisi bilfiil bu 

do¤rultuda hareket etmifltir. 1969 y›l›nda 

Irak’ta vermifl oldu¤u f›k›h derslerinden derlenen 

sözkonusu kitapta flöyle der: “Hem ak›l 

hemde fleriat hükmeder ki; ‹slam dünyas›na 

musallat olmufl ‹slam d›fl› ve ‹slam karfl›t› 

yönetimlerin, ifli bu flekilde devam ettirmeleri 

karfl›s›nda sessiz kalmamal›y›z. Bu sözümüzün 

apaç›k gerekçeleri vard›r; En baflta ‹slam d›fl› 

siyasi düzenlerin ifl bafl›nda olmalar›, ‹slam›n 

siyasi program›n›n ifllevsiz kalmas› demektir. 

Dahas›, bu düzenler flirk düzenleridir. Bu, 

ta¤utlar›n hakimiyeti demektir ve bizler müslümanl›¤›m›z›n 

bir gere¤i olarak hayat›m›zdaki 

bütün flirk unsurlar›n› temizlemek ve ortadan 

kald›rmakla yükümlüyüz. Bu, fert fert bütün 

müslümanlar›n yerine getirmeleri gereken bir 

vazife ve ‹slam’›n siyasi bir ink›labla yeniden 

hakimiyeti yolunda at›lmas› gereken bir ilk 

ad›md›r.” Konunun devam›nda ise; ‹slam 

Yurdunun sömürgeciler eliyle, diktatör yöneticiler 

ve sat›l›k siyasetçilerin deste¤iyle, özellikle 

I. Dünya Savafl›ndan sonra bölünüp parçaland›¤› 

ve küçük küçük devletçiklerin 

yarat›ld›¤› bir süreçten sonra, sömürgeciler 

taraf›ndan atanm›fl memurlar ve uflaklar›n 

yönetimine devredildi¤i gerçe¤ini dile getirdikten 

sonra flöyle der: “ Bütün islam ümmetinin 

vahdetini sa¤lamak ve sömürgecilerin ve 

yerli uflaklar›n›n ifl¤ali alt›ndaki ‹slam yurdunu 

özgürlefltirmenin tek yolu, bir ‹slam devletinin 

teflkilidir. Çünkü; müslüman halklar›n vahdeti 

ve özgürlüklerine kavuflabilmeleri, ancak ve 

ancak zalim ve kukla yönetimlerin alafla¤› 

edilmeleri ve adil bir ‹slam devletinin hakimiyeti 

ile mümkündür. Bir ‹slam Devletinin 

varl›¤›, müslümanlar›n düzen ve birliklerinin 

korunmas› aç›s›ndan zorunludur. 

Hz.Fatma’n›n bir hutbelerinde buyurduklar› 

gibi: ‘‹mamet,düzen ve dirli¤in muhafazas› ve 

müslümanlar aras›ndaki ayr›l›klar›n birli¤e


dönüflebilmesi için gereklidir’...” 

‹mam, ink›labi ç›k›fl›n›n bafllar›nda ulemadan 

bir grupla birlikte kaleme ald›¤› bir mektubunda 

flöyle der: “Biz, ‹slam›n belirlemifl oldu¤u 

program do¤rultusunda, ‹slam ümmetinin birlik 

ve beraberli¤ini hedeflemifl bulunuyoruz. 

Amac›m›z ‹slam yurdunun birli¤idir. Bu çerçevede 

yeryüzündeki her mezhepten bütün 

müslümanlar› kardefl biliriz...” 

Bu görüfllerin gündeme getirildi¤i dönemlerde 

bir çok kesim, bu cümleden olarak baz› 

dindar kesimler, ‹mam’a karfl› 

ç›kar ve “Biz, ‹slam’› ve adaleti 

bütün yeryüzünde hakim 

k›labilecek bir güce sahip 

de¤iliz. Bu sorumluluk bizi aflar; 

haliyle, kimse bizi sorumlu tutamaz! 

” derler. ‹mam, bu tür 

sözlere flöyle karfl›l›k verir: “ 

‹slam’›n belirlemifl oldu¤u hedef 

l e re do¤ru yürürken 

karfl›laflaca¤›m›z sorunlar, ertelemeler 

ve gecikmeler bizi 

temel ilkelerimizden vazgeçirmemeli. 

Bizler, hepimiz görevlerimizi 

yerine getirm e k l e 

yükümlüyüz; sonuca/zafere 

ulaflmakla de¤il ! Hiçbir 

Peygamber ya da Masum 

‹mam, sadece kendi 

yaflad›klar› zaman ve mekanlarda 

sonuca ulaflmakla yükümlü 

olsalard›, hiçbir flekilde kendi 

pratik olanaklar›n› aflan alanlara 

aç›lmaz ve bu sahada 

konuflmazlard›. Dünyevi hayatlar›nda 

tahakkuk ettiremeyecekleri 

genel ve uzun vadeli hedeflerden 

bahsetmezlerdi...” 

‹mam, ‹slam ‹nk›lab›’n›n zaferinden sonrada 

takip etti¤i hedef gere¤i, ink›lab›n ‹ran 

s›n›rlar›n›n d›fl›na tafl›r›lmas› ve müslüman 

halklar›n uyan›fl› için büyük çabalar sarfetti. 

Bu do¤rultuda flöyle der: “Ben aç›kça ilan 

ediyorum ki; ‹ran ‹slam Cumhuriyeti var 

gücüyle yeryüzündeki tüm müslümanlar›n 

‹slami kimliklerinin yeniden ihyas› için 

yat›r›mda bulunacakt›r. Dünya 

“‹slam ad›na gerçekleflen 

bir hareket 

s›n›rlanamaz ; de¤il 

sadece bir ülke, 

hatta ‹slam 

dünyas›yla bile s›n›rl› 

tutulamaz. ‹slami 

hareket, 

Peygamberlerin 

öncülü¤ünü 

yapt›klar› evrensel 

bir hareketin 

idamesidir. 

29 

müslümanlar›n›n bütün yeryüzünde iktidar 

olabilme yolunda takip edecekleri temel ilkelerden 

vazgeçmelerini ve güç sahiplerinin, 

makam ve para sevdal›lar›n›n entrikalar› 

önünde e¤ilmelerini gerektirecek hiçbir neden 

göremiyorum...” ‹slam ink›lab›n›n zaferinden 

yaklafl›k bir y›l sonra bir konuflmas›nda, ‹slami 

mahiyeti olan bir ink›lab›n, bir ülke s›n›rlar› 

içerisine hapsedilemeyece¤ini dile getirir: 

“‹slam ad›na gerçekleflen bir hareket s›n›rlanamaz 

; de¤il sadece bir ülke, hatta ‹slam 

dünyas›yla bile s›n›rl› tutulamaz. 

‹slami hare k e t , 

Peygamberlerin öncülü¤ünü 

yapt›klar› evrensel bir hareketin 

idamesidir. Peygamberlerin 

davalar› bölgesel de¤ildi. ‹slam 

Peygamberi Hicazl›’yd›, ancak 

ça¤r›s› Hicaz’la s›n›rl›, oraya 

has de¤ildi. Bütün dünyaya seslenen 

bir ça¤r›yd›...” 

‹nk›lab’›n 1.zafer y›ldönümünde 

ise flöyle der: “Biz 

ink›lab›m›z› bütün dünyaya 

ihraç edece¤iz. Çünkü 

‹nk›lab›m›z ‹slami’dir. La ilahe 

illallah Muhammed -ur 

Resulullah fliar› ,bütün dünyada 

yank›lan›ncaya kadar bu mücadele 

devam 

e d e c e k t i r.Dünyan›n herhangi 

bir yerinde, dünya istikbar›na 

karfl› mücadele varoldukça biz 

de varolaca¤›z...” 

‹mam, de¤iflik zaman ve 

münasebetlerde yapm›fl oldu¤u 

konuflmalar›nda ‹nk›lab›n 

bütün yeryüzünde 

yayg›nlaflt›r›lmas› ve müstekbirler karfl›s›nda 

tüm dünya mustaz’aflar›n›n desteklenmesi 

hususuna vurguda bulunur: “E¤er biz, eli kolu 

ba¤l› oturacak olursak, kesinlikle yokoluruz. 

Süper güçler ve bütün güç odaklar›yla hesaplaflmam›z› 

aç›ktan aç›¤a yapmal› ve bir an 

önce sonuca ulaflmal›y›z. Onlara , bütün 

s›k›nt›lar›m›za ra¤men mektebi ve ilkeli bir 

durufla sahip oldu¤umuzu göstermeliyiz...” 

Yukar›da da de¤indi¤imiz üzere, ‹mam’›n

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Birleflik ‹slam Cumhuriyetleri 30 

uzun vadede gözönünde bulundurdu¤u hedef, 

bütün müslümanlar› çat›s› alt›nda birlefltirecek 

bir ‹slam Devleti’nin teflkilidir. Bu do¤rultuda 

en büyük sorumlulu¤u müslüman milletlerin 

tafl›mas› gerekti¤ini savunur. ‹mam, ‹nk›lab’dan 

sonraki ilk aylarda müslüman halklara 

flöyle seslenir: “Ben, ecnebilerin propaganda 

ve büyük çal›flmalar› sonucu birbirlerinden 

ayr›lm›fl ve karfl› karfl›ya konuflland›r›lm›fl müslüman 

milletler kendilerine gelir; elele verir, 

büyük bir ‹slami devlet, Lailahe illallah bayra¤› 

alt›nda birleflik bir güç meydana 

getirirler ve bu güç tüm dünyaya 

galip gelir ümidini 

tafl›yorum...” 

‹lahi-siyasi vasiyetnamesinde 

ise, bütün dünya müslümanlar›na 

ve mustaz’af halklara 

hitaben; k›yama kalk›flmalar›n›, 

ink›labi bir ç›k›fl yapmalar›n› ve 

aç›ktan aç›¤a özgür ve ba¤›ms›z 

c u m h u r i y e t l e rden müteflekkil 

bir ‹slam Devletinin kurulmas› 

hedefine do¤ru hareket etmelerini 

ister: “Benim bütün müslüman 

ve mustaz’af halklara 

vasiyetim; yerlerinizde oturup 

ülkelerinizdeki iktidar sahiplerinin 

veya yabanc› güçlerin, 

kendiliklerinden gelip sizlere 

ba¤›ms›zl›k ve özgürlük 

arma¤an›n› takdim edeceklerini 

beklemeyiniz. Hem biz hem de 

sizler, flu son yüzy›l içerisinde, dünyadaki 

büyük ve sömürgeci güçlerin ‹slam ülkelerine 

ve di¤er baz› küçük ülkelere ad›m ad›m yol 

bulmaya çal›flt›klar› bu süre zarf›nda, kendi 

gözlerimizle görmüfl veya muteber tarihi kayn 

a k l a rdan ö¤renmiflizdir ki; bu ülkelerd e 

hükümet süren hiçbir devlet kendi halklar›n›n 

ba¤›ms›zl›k, özgürlük ve refahlar› için hiç bir 

fley yapmam›fl ve yapmayacaklard›r da !... Siz 

ey dünya mustazaflar›, ey müslüman ülkeler! 

Ayaklan›n›z, haklar›n›z› difllerinizle, 

t›rnaklar›n›zla söküp al›n›z! Süper güçlerin ve 

onlar›n yardakç›lar›n›n yapmakta olduklar› 

gürültülü pro p a g a n d a l a rdan korkmay›n›z ! 

Emek ve al›nterinizi düflmanlar›n›za ve ‹slam 

Biz defalard›r 

tekrarlar dururuz ki; 

‹srail, flu fitne kazan› 

Kudüsle yetinmeyecektir. 

F›rsat verilecek 

olsa bütün ‹slam 

alemi tehlikenin 

kuca¤›na düflecektir. 

düflmanlar›na peflkefl çeken cinayet sürüsü 

yöneticilerinizi ülkelerinizden kovunuz. Ülke 

için emek vermifl s›n›flar olarak yönetimi ele 

geçiriniz...Özgür ve ba¤›ms›z cumhuriyetlerden 

müteflekkil bir ‹slam Devletine do¤ru 

hareket ediniz. Bu devletin teflkiliyle bütün 

dünya müstekbirlerine diz çöktürür, bütün 

mustaz’aflar› yeryüzünün öncüleri ve varisleri 

k›lars›n›z! Allah’›n vaadi olan o günlere 

eriflmek ümidiyle!...” 

‹mam, bu hedefe do¤ru somut ad›mlar atabilmek 

için, bir çok kez 

“Mustaz’aflar Örg ü t ü / P a r t i s i ” 

ad› alt›nda evrensel düzeyde bir 

teflkilatlanman›n gere k l i l i ¤ i n e 

d e ¤ i n i r.1979 Kudüs Günü 

münasebetiyle; dünya müslümanlar›n›n 

Kudüs iflgalcisi siyonist 

rejime karfl› dayan›flma 

günü olarak tan›mlad›¤› bu 

günde, flöyle der: “Kudüs 

Günü, ‹slami bir gündür. 

Müslümanlar›n yekpare bir 

h a reket sergileyecekleri bir 

g ü n d ü r. Bu günün, dünya 

çap›nda ‘Mustazaflar Örgütü’ 

ad› alt›nda bir teflkilatlanma 

giriflimi için bir ilk ad›m 

olmas›n› ümit ediyorum... Ben, 

bütün dünya mustaz’aflar›n›n 

elele verecekleri böyle bir 

oluflumla, mazlum halklar›n 

yüzyüze bulunduklar› bütün 

sorunlar›n hallolunaca¤›na inan›yorum... Biz 

defalard›r tekrarlar dururuz ki; ‹srail, flu fitne 

kazan› Kudüsle yetinmeyecektir. F›rsat verilecek 

olsa bütün ‹slam alemi tehlikenin 

kuca¤›na düflecektir. Geçmifl hatalar telafi 

edilmeli, Müslüman halklar elele vermeli, bir 

birlik oluflturmal›; cani Amerika ve onun 

beslemesi fesat yuvas› ‹srailin bafl›n› çekti¤i 

dünya istikbar›na karfl› ‘Mustazaflar Örgütü’ 

ad› alt›nda teflkilatlanmal›d›rlar. 

‹mam, islam ülkelerindeki yönetimlerin 

kendilerine gelmeleri, özlerine dönere k 

‹slam›n ça¤r›s›na kulak vermeleri ve kendi 

aralar›nda bir güç oluflturmalar› do¤rultusunda 

büyük çabalar sarfetmifl ancak ne yaz›k ki,


O’da Seyyit Cemalettin gibi elle tutulur bir 

sonuç alamam›flt›r. Bu yüzden daha çok halklar› 

muhatap alm›flt›r: “Müslümanlar›n bütün 

s›k›nt›lar›n›n kayna¤› flu ihtilaflar ve 

ayr›l›klard›r.Biz yirmi y›la yak›n bir zamand›r 

hep tavsiyelerde bulunduk, konufltuk, yazd›k, 

ça¤r›da bulunduk. ‹slam ülkelerinin bafllar›n› 

birlik ve beraberli¤e ça¤›rd›k. Ama ne yaz›k 

ki, bu güne kadar olumlu bir cevap 

alamad›k...” M›s›rl› meflhur yazar 

M.Hasaneyn Heykel’le yapm›fl oldu¤u bir 

röportajda ise flöyle der: “Bizim 

en büyük arzumuz di¤er milletlerinde 

bu yolda bize kat›lmalar›d›r. 

‹slam›n buyurdu¤u üzere 

müslümanlar kard e fl t i r l e r. Ne 

varki, benim art›k devletlerden 

bir beklentim yok... Halklara 

gelince, ben ümitliyim...” 

‹mam, ‹slam ‹nk›lab›’yla birlikte 

müslümanlar›n siyasi boyutta 

bir birlik oluflturabilmeleri için 

bir model oluflturm a y a 

çal›fl›rken, ayn› zamanda mezhepler 

aras› özelliklede fiia ve 

Ehl-i Sünnet aras›nda bir 

yak›nlaflman›n gere k l i l i ¤ i n e 

sürekli vurguda bulunur ve bu 

iki mezhep aras›ndaki ihtilaflar›n, 

milletler aras›ndaki 

ayr›l›klardan daha az tehlikeli 

say›lamayaca¤›na inan›r: 

“Milliyetçilikten daha tehlikeli 

olan, Ehli Sünnet ve-l Cemaat 

ve ˚ia aras›nda ihtilaf yaratmak, 

k›flk›rt›c› ve müslüman 

kardefller aras›nda düflmanl›k 

zemini yaratacak propagandalar 

yapmakt›r...” Ayn› flekilde 

Ehl-i Sünnet’e mensup bir 

toplulu¤a hitaben yapm›fl 

oldu¤u bir konuflmas›nda : 

“Benim özellikle belirtmek istedi¤im 

mesele flu: Sünni 

kardefllerimiz, bizimle kendileri 

aras›na bir fark koyman›n ‹slam’la 

ba¤daflaca¤›n› zannetmesinler. Nas›l ki, 

sizde dört mezhep varsa ve nas›l ki , flu ya da 

‹mam Humeyni’nin 

ilk harc›n› 

yo¤urdu¤u ‹slam 

Cumhuriyeti 

Anayasas›’n›n 11. 

Maddesinde bu 

husus flöyle tescil 

olunur : “Gerçek flu 

ki, sizin bu ümmetiniz 

tek bir ümmettir. 

Ben de sizin 

Rabbinizim, öyleyse 

bana ibadet ediniz.“ 

(Enbiya 92) 

ayeti celilesinde 

beyan olundu¤u 

üzere, bütün müslümanlar 

tek bir 

ümmetin 

bireyleridirler. 

31 

bu mezhep iki ayr› mezhep say›lmalar›na 

ra¤men kardefl say›l›yorlarsa, ˚ia da beflinci 

mezhep say›ls›n ! Arada düflmanl›k yok, hepsi 

kardefl, hepsi müslüman, hepsi Ehl-i Kur’an 

ve Resul-i Ekrem’in takipçisi!...” 

Konuyu özetlemek gerekirse; ‹mam, büyük 

bir ‹slam Devletinin gereklili¤ine sa¤lam bir 

inanç ve ‹slam dünyas›n›n birli¤ine yönelik 

ciddi bir duyarl›l›k tafl›yordu. Bu inanç ve duyarl›l›kla, 

mevcut ülkelerin ulusal ve jeopolitik 

flartlar›n›da göz önünde bulundurarak bir kaç 

aflamal› bir süreç öngörür ve 

kendine özgü realist bir 

yaklafl›mla çok boyutlu bir 

proje ortaya koyar. 

‹mam Humeyni’nin ilk 

h a rc›n› yo¤urdu¤u ‹slam 

Cumhuriyeti Anayasas›’n›n 11. 

Maddesinde bu husus flöyle 

tescil olunur : “Gerçek flu ki, 

sizin bu ümmetiniz tek bir 

ü m m e t t i r. Ben de sizin 

Rabbinizim, öyleyse bana ibadet 

ediniz.“ (Enbiya 92) ayeti 

celilesinde beyan olundu¤u 

üzere, bütün müslümanlar tek 

bir ümmetin bire y l e r i d i r l e r. 

‹slam Cumhuriyeti Devleti, 

temel siyasi stratejilerini müslüman 

halklar›n birlik ve beraberliklerini 

temel alarak belirlemeli, 

‹slam Dünyas›’n›n siyasi,ekonomik 

ve kültürel tüm alanlarda 

vahdet içerisinde olmas› 

hedefine yönelik ad›m 

atmal›d›r.” 

‹slam Cumhuriyetinde, 

‹mam›n hedefledi¤i idealler 

do¤rultusunda ne kadar yol 

al›nd›¤› ve hangi ad›mlar›n 

at›ld›¤› konusuna gelince, bu 

bafll› bafl›na bir araflt›rma konusu 

olabilir. Ancak, bu çerçevede 

özetle flu hususlara 

de¤inebiliriz: 

-Tüm müslümanlar›n Filistin 

meselesine sahip ç›kmalar› ve 

bu gayeyle biraraya gelmeleri için Ramazan

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Birleflik ‹slam Cumhuriyetleri 32 

ay›n›n son cumas›n›n ‘Kudüs Günü’ olarak 

belirlenmesi, 

-Vahdet Haftas› etkinlikleri, 

-Hacc’›n siyasi boyutunun ön plana 

ç›kar›lmas›, 

-Siyasi-Kültürel faaliyetler, 

-Uluslararas› Mezhepleri Ya k › n l a fl t › rm a 

Birli¤i’nin tesisi (1989). 

Ancak hat›rlatmak gerekir ki; ‹slam’›n ruhundan 

ç›karsanan bu yüce idealler, dünya istikbar›n›n 

yan› s›ra, iç cephelerde de büyük 

manialarla yüzyüzedir. Bu yüzden, ‹slam 

Devleti, üzerine düflen sorumluluklar›n bilincinde 

olarak hareket etmeli, dünya müslümanlar› 

da bu konuda, herzamandan daha 

çok uyan›k ve duyarl› olmal›d›rlar. 

KAYNAKÇA 

Velayet-i Fakih,‹mam Humeyni 

Sahife-i Nur 

‹lahi-Siyasi Vasiyetname 

Asr-e ‹mam Humeyni, Mir Ahmet R›za 

Haceti 

‹mam Humeyni ve K›raet-i Nevin ez ‹slam, 

Zehra Rahneverd 

‹mam Humeyni ve ‹hya-e tefekkür-e ‹slami, 

Seyyit Cevat Vara’i 

Vahdet ez Didgah-e ‹mam (Tebyan 15) 

Sudur-e ‹nkk›lab ez Didgah-e ‹mam (Tebyan 

6) 

Cihan-e ‹slam ez Didgah-e ‹mam 

(Tebyan 19) 

‹mam Ali (a.s) buyuruyor: 

Ey insanlar Dünya yurdu 

geçifl yolu, ahiret yurdu ise 

karar k›lacak yurttur. 

Dünyadan ahiretiniz için 

az›k al›n. S›rlar›n›z› bilenin 

yan›nda perdelerinizi 

y›rtmay›n. 

Kalbiliz bedeninizden 

ç›kmadan önce, dünyay› 

kalbinizden ç›kar›n. 

Burada s›nanacaks›n›z, 

ama baflka bir yer için 

yarat›ld›n›z. Bir kimse 

öldü¤ünde insanlar “ne 

b›rakt›?”, melekler ise “ne 

haz›rlad›” diye sorarlar. 

Allah babalar›n›z› 

ba¤›fllas›n Sonradan alacakl› 

duruma düflmek için 

önceden bir miktar gönderin, 

tümünü geride b›rak›p 

sorumlu duruma 

düflmeyin.

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Din ve Bilim 

D‹N VE B‹L‹M 

‹brahim K›z›lyer 

33 

Bilimsel Aç›dan Din Hakk›nda Araflt›rma 

Yapmak Ne Kadar Do¤rudur? 

Din hususunda herhangi bir araflt›rmaya 

girip, dinsel kavramlar›n ret veya kabulünden 

önce çözülmesi gereken di¤er bir sorun da, 

bu konuda yap›lacak araflt›rma ve tart›flman›n 

do¤ru olup olmad›¤›d›r. 

fiöyle ki; son zamanlarda baz› filozoflar, 

insan›n ancak deney ve gözlem yoluyla elde 

edilebilen gerçekler üzerinde bilim ve deneye 

dayanarak araflt›rma yapabilece¤ini, felsefenin 

konusunun da do¤a oldu¤unu ve do¤a d›fl› 

kalan deney ve gözlem yoluyla araflt›r›lmas› 

imkans›z olan yarat›c› vb. gibi kavramlar üzerinde 

araflt›rma yap›p, tart›flman›n insan 

kudreti dahilinde olmad›¤›n›, dolay›s›yla bu 

gibi araflt›rmalar›n yanl›fl ve yarars›z oldu¤unu 

ileri sürmekteler. 

‹nsan zihnindeki bütün kavramlar›n duyular 

arac›l›¤›yla do¤du¤unu, yani düflüncelerin 

temelinin do¤a oldu¤unu ve verdi¤imiz bütün 

hükümlerde yanl›fl ve do¤ruyu ayr›t etmekte 

kullanabilece¤imiz tek ölçe¤in deney ve gözlem 

oldu¤unu kaydeden (genellikle pozitivist 

olan) bu filozoflara göre, do¤a d›fl› olan 

yarat›c› vb. gibi kavramlar, duyular arac›l›¤›yla 

alg›lanamad›¤› gibi, onlar hakk›nda 

verece¤imiz herhangi bir hüküm üzerinde de, 

bir deney veya gözlem yap›lamayaca¤›ndan 

dolay›, onlar hakk›nda araflt›rma yapmak ve 

görüfl belirtmek yanl›fl ve bofl bir iflle ifltigalden 

baflka bir fley de¤ildir. Onlar, ayr›ca 

as›rlarca bu konuda u¤raflan metafizik felsefesinin 

de bofl sözler y›¤›n›ndan baflka bir fley 

olmad›¤›n› ileri sürüyorlar. Onlar›n bafl›nda 

pozitivizmin babas› olan ünlü Frans›z filozofu 

Auguste Comte (1798 – 1857) gelmektedir. 

Auguste Comte'a göre; "biz ancak fenomenleri 

bilebiliriz, fenomen konusundaki bilgimiz 

de mutlak de¤ildir; sadece rölatiftir. Bir olay›n 

özünü (gerçek nedenini) aray›p sorm a n › n 

anlam› yoktur. Biz ancak bu olay›n ardarda

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Din ve Bilim 34 

gelifl (succession) ve benzerlik (resemblance) 

bak›m›ndan öteki olaylarla olan iliflkilerinin 

(relation) ne oldu¤unu sorabiliriz. Böyle bir 

sorunun da anlam› vard › r. De¤iflmez 

(constant) olan bu iliflkilerden benzerlik 

bak›m›ndan bir olanlar›na kavramlar, ardarda 

gelifl bak›m›ndan bir olanlar›na da (fenomenlerin 

kanunlar›) deriz. Bütün bilimsel bilginin 

anlam› da fenomenleri önceden bildirmektedir. 

"Savoir pour: Bilmek önceden bilmek 

içindir." flimdi, (pozitivizmin) gördü¤ü veya 

görece¤i ifl bilimsel bilginin bu 

anlam›n› kavray›p ona göre 

d a v r a n m a k t › r. Bu amaca 

uymayan bütün (teolojik ve 

metafizik) ö¤eleri bilimsel bilgiden 

uzaklaflt›rmakt›r." 

Auguste Comte'a göre; "insan 

bu fikre, üç aflamada ulaflm›flt›r: 

1. Teolojik dönem: Bu 

dönemde insanlar olay ve olgular› 

canl› yarat›klar›n 

yürüttü¤üne inanmaktad›r. 

2. Metafizik dönem: Bu 

dönemde de tanr›lar yerlerini 

soyut kanunlara terk ediyor. 

3. Ve son dönemse, kendisinin 

savundu¤u pozitif dönemdir 

ki, bu dönemde de soyut 

kanunlar›n yerini fenomenler 

kanunu alm›flt›r." Bu görüflün 

savunucular›ndan biri de 

Harbert Spencer'dir. 

"Spencer; bilgiyi, objelerin 

karfl›laflt›r›larak bunlar aras›nda 

ba¤lant› kurulmas› fleklinde 

a n l a r. Dolay›s›yla, her fleyin 

kayna¤› olarak tasarlanan "kuvvet"i(evrenin 

son temelini), mutlak bilinmez 

sayar. Mekan, zaman, hareket, kuvvet, bilinç 

ve kiflilik gibi kavramlar›m›z deneyin s›n›rl› ve 

rölatif dünyas›nda kald›kça aç›kt›rlar ve ifle 

yararlar. Ama bunlar›, mutlak bir varl›kla 

ba¤lant›l› kavramlar olarak kullanmaya kalkarsak, 

çeliflkiye düfleriz. Biz ancak sonlu ve 

s›n›rl› olan› bilebiliriz." 

Böylece pozitif felsefe, yaln›z do¤ru k›lavuz 

sayd›¤› his ve deneyin kendisine gösterdi¤i 

e¤er araflt›rmada 

elimizdeki imkan 

yaln›z bu ise, 

buradan maddeyi 

geçip yarat›c›y› 

arayamay›z. Çünkü 

yarat›c›y›, ne en 

modern elektronik 

cihazlarla donat›lm›fl 

laboratuarlarda 

bulabiliriz, ne de en 

modern 

teleskoplarla 

gözleyebiliriz. 

yolu ve çizdi¤i s›n›r› görebiliyor ve hakl› olarak 

bu s›n›rdan öteye geçmeye hakk› olmad›¤›n› 

itiraf ederek, o konularda susmay› tercih ediyor. 

Do¤rusu da budur; e¤er araflt›rmada elimizdeki 

imkan yaln›z bu ise, buradan maddeyi 

geçip yarat›c›y› arayamay›z. Çünkü yarat›c›y›, 

ne en modern elektronik cihazlarla donat›lm›fl 

laboratuarlarda bulabiliriz, ne de en modern 

teleskoplarla gözleyebiliriz. Fakat iflin ilginç 

yan› flu ki; materyalist felsefenin, düflünce ve 

ölçüsü konusunda pozitif felsefeyle 

birleflmesine ra¤men, 

(yani,düflüncenin yaln›z duyular›n 

do¤adan bize ulaflt›rd›¤› 

kavramlar oldu¤unu ve bilgilerimizin 

do¤rusunu yanl›fl›ndan 

ay›rmada elimizdeki tek ölçünün 

deney ve gözlem oldu¤unu 

ileri sürmesine ra¤men), kendilerini 

materyalist kabul edenlerin, 

bazen s›n›rlar›n› aflarak 

do¤aüstü konular üzerinde de 

görüfl belirttiklerini görüyoruz. 

(1) 

Konunun aç›k ve kolay kavran›l›r 

hale gelmesi için, üzerinde 

biraz etrafl› durm a m › z › n 

zorunlu oldu¤u görüflündeyiz. 

‹nsan zihnindeki bilinç iki 

k›s›md›r: 

a) Tasar›m (tasavvur): 

Herhangi bir hüküm tafl›mayan 

bilgi, örne¤in; yaln›z insan kelimesinin 

zihinde do¤urd u ¤ u 

bilgi, 

b) Tasdik: Bir hüküm tafl›yan 

bilgi, örne¤in, "Yeryüzü küre 

fleklindedir." cümlesinin zihinde do¤urdu¤u 

bilgi. 

Felsefe tarihinde bilgi meselesi genifl 

tart›flmalara sahne olmufltur. Özellikle de son 

zamanlarda bilginin nereden kaynakland›¤›, 

s›n›r›n›n ne oldu¤u ve ne kadar güvenilir 

oldu¤u, felsefenin bafll›ca konusunu teflkil 

etmektedir. Bu arada bilginin kayna¤›n›n ne 

oldu¤u, baflka bir deyimle insano¤lunun, 

kendi akli dünyas›n› nas›l yaratt›¤› konusunda


çeflitli cevaplar verilmifl, farkl› teoriler ortaya 

at›lm›flt›r. Biz ilk önce basit kavramlardan ibaret 

olan tasar›m konusunu ele alaca¤›z. ‹nsan 

bilgisinin kayna¤› konusunda ortaya at›lan 

teorileri flöyle s›ralayabiliriz:(2) 

TASARIM 

1- Platon'un ‹dealar Teorisi (‹dealizm) 

Bu teoriyi k›saca flöyle özetleyebiliriz: Biz 

gerçi bilgiyi duyular arac›l›¤›yla elde ediyoruz, 

fakat bu gerçek bilgi de¤ildir. Gerçek bilgiye 

bu yolla ulafl›lmaz. Biz bu yol ile ancak gerçek 

alemin gölgelerini bilebiliriz, gerçek alemin 

kendisini de¤il. Platon'a göre; iki alem vard›r. 

Biri, Musül (‹dealar) denen gerçek ve sabit 

alem; di¤eri ise, gerçek alemin gölgesi olan 

flimdi içinde yaflad›¤›m›z alem. Biz, bir 

ma¤arada arkas› ›fl›¤a karfl› zincirle 

ba¤lanm›fl, hiçbir fley bilmeyen insanlara benzeriz. 

Nas›l ki, ›fl›¤›n önünden bir varl›k 

geçti¤inde, o insanlar o varl›¤›n kendisini görmedikleri 

için, ma¤araya yans›yan gölgesini 

gerçek varl›k san›yorlarsa, biz de gerçek alem 

olan Musül (‹dealar) alemini idrak 

edemedi¤imiz için, alg›lad›¤›m›z gölge alemini 

(bu dünyay›) gerçek san›yoruz. Halbuki; bunlar 

gerçek de¤ildir, gerçek bilgi Musül (‹dealar) 

bilgisi ve gerçek filozof da bu eflitli¤i bozarak, 

Musül (‹dealar) aleminin gerçeklerini anlayan 

filozoftur. Yine, Platon'a göre; ruhumuz bedenimizle 

birleflmeden önce Musül (‹dealar) alemindeyken 

bütün o gerçekleri biliyord u , 

dünyaya geldi¤i s›rada onlar› unuttuysa da, bu 

dünyada onlar›n gölgelerini gördükçe, o hakikatleri 

an›msayarak tekrar bilgi ediniyor. (3) 

2- Ak›lc› Görüfl (Rasyonalizm) 

Bu görüflü de k›saca flöyle özetleyebiliriz: 

Bilincimiz iki k›s›md›r: Alg›lar yoluyla zihinde 

do¤anlar ve zihinde önceden varolan (aprior), 

yarat›l›fltan gelen bilinç. Zihin, bu ikinci grup 

düflünceleri hiçbir arac› olmaks›z›n kendisi 

d o ¤ u rm a k t a d › r. Faraza, duyularla 

alg›lad›¤›m›z bilinçlerimiz olmasayd›, yine 

onlar olacakt›. Yarat›c› düflüncesi de bunlardan 

biridir. Bu görüflü savunanlar›n bafl›nda - 

aralar›nda ihtilaf olmakla birlikte-, Descartes 

ve Kant gelmektedir. (4) 

35 

3- Ampirist Görüfl (Ampirizm) 

Ak›lc›lar›n, "do¤ufltan vard›r" dedikleri 

tasar›mlar› inkar eden ampirist görüfle göre, 

insan zihni yaz›lmam›fl bir beyaz ka¤›t gibidir. 

Ak›lc›lar›n görüfllerinin aksine, onda hiçbir 

fley yoktur. Ondaki tasar›mlar, sonradan duyular 

arac›l›¤›yla d›fl alemden ifllenmifltir. 

Ampiristlerin bafl›nda ünlü ‹ngiliz filozofu 

John Lock gelmektedir. 

Ayr›ca; "‹nsanlar›n varl›klar›n› belirleyen 

onlar›n bilinçleri de¤il, tersine onlar›n bilinçlerini 

belirleyen toplumsal varl›kt›r." (5)ilkesini 

savunan, baflka bir deyimle de; "Zihni dünya, 

gerçek dünyan›n yans›mas›d›r." diyen materyalistler 

de, ampirizmi takip etmifllerd i r. 

Materyalistler, "her fleyden önce varl›k ile 

düflünce aras›nda, madde ile ruh aras›nda 

belli bir iliflkinin varoldu¤unu’’ öne sürerler. 

Onlara göre; "ilk gerçek, ilk fley maddedir ve 

ruh ise ikinci gerçektir, sonradan gelendir, 

maddeye ba¤›ml›d›r." ˚o halde, materyalistlere 

göre, "dünyay› ve maddeyi yaratan Tanr›, ya 

da ruh de¤il, ruhu yaratan dünyad›r, maddedir, 

do¤ad›r. Ruhun kendisi, maddenin üstün 

bir ürününden baflka bir fley de¤ildir. " 

Dolay›s›yla, "düflünme insana nereden gelir?" 

diye soruldu¤unda materyalistler: "‹nsan 

düflünüyor çünkü onun bir beyni vard›r ve 

düflünme beynin ürünüdür" diye cevap verirler. 

Onlara göre maddesiz, cisimsiz düflünce 

olamaz. (6) 

4- ‹ntiza Görüflü 

Bu görüfl de, bilincin zihinde do¤ufltan varolmad›¤› 

görüflünde ampristlerle birleflmesine 

ra¤men, ampirizme de karfl› ç›karak, tüm 

bilincin duyular yoluyla do¤mad›¤›n› öne 

sürüyor. Kurucusunun Aristotales oldu¤u söylenen 

ve genellikle ‹slam filozoflar›n›n da 

kabul ettikleri ve gelifltirdikleri bu görüfle göre; 

zihnimizdeki kavramlar iki k›s›md›r: 

1-Deney ve gözlem, k›sacas› duyular yoluyla 

zihinde oluflan ve tasavvur-i evveliye denen 

kavramlar. Örne¤in; s›cakl›k, so¤ukluk, insan, 

hayvan ve benzeri kavramlar ki; biz, onlar› 

duyular›m›zla alg›lad›¤›m›z için biliyoruz 

2- Zihnin, duyular arac›l›¤›yla elde etti¤i kavramlara 

sahip olduktan sonra, onlar› temel 

alarak onlardan türetti¤i (intiza etti¤i), duyular


36 

yoluyla alg›lanamayan felsefede kullan›lan 

tasavvur-i saneviyye dedikleri kavramlar. 

‹slam filozoflar›na göre, ruh mücerret (soyut) 

oldu¤undan, (7) onun kendi zat›ndan çeflitli 

kavramlar do¤urmas› mümkün de¤ildir. 

Çünkü, mücerret olandan çokluk türemez. 

‹slam filozoflar›, ruhun mücerret oldu¤unu 

belirttikten sonra, neden ve sonuç aras›nda 

olan sinhiyet (benzerlik) flart›na dayanarak, 

ruhun kendisinden çeflitli kavramlar› türetmeyece¤i 

ve buradan da ruhun do¤ufltan herhangi 

bir kavrama sahip olmad›¤› sonucuna 

var›rlar. 

‹slam filozoflar› devamla, kavramlar›n tümünün 

duyular yoluyla do¤du¤unu da kabul 

etmediklerini kaydederek, insan zihninde 

oluflan bütün kavramlar›n sadece duyular 

arac›l›¤›yla insan zihninde olufltu¤unu ispatlamak 

için ancak afla¤›daki delillerin getirilebilece¤ini, 

bu delillerin ise, konuyu ispatlamaya 

kafi olmad›¤›n› belirtiyorlar. 

‹nsan Zihnindeki Kavramlar›n Sadece 

Duyular Arac›l›¤›yla Olufltu¤unun 

Delilleri: 

a) Zihnimizde insan, a¤aç, gül, tafl ve benzeri 

kavramlar gibi, cüz'i fleylere (bireylere) tatbik 

edilen bir çok genel (külli) kavramlar 

vard›r. Genel kavramlar, zihinde ancak cüz'i 

kavram›n oluflumundan sonra meydana gelebilir. 

Baflka bir deyimle; genel kavramlar, 

ancak onlar›n bireylerinden birkaç›n› hissettikten 

sonra oluflabilir. Çünkü genel kavram›, 

cüz'üyle (ferdiyle) hiçbir irtibat› ve ba¤lant›s› 

olmaks›z›n anlamam›z mümkün olsayd›, genel 

kavram›n nispeti, farz etti¤imiz kendi fertleriyle 

di¤er nesnelere ayn› ve eflit olmas› gerekirdi. 

Zira, bu durumda genel kavram ile cüz'ü 

aras›nda hiçbir özel irtibat olmayacakt›r. 

Çünkü; genel kavram›n, cüz'üyle hiçbir ilintisi 

olmadan zihinde olufltu¤u farz edilmektedir. 

Genel kavram ile cüz'ü aras›nda hiçbir irtibat›n 

olmamas› halinde ise, art›k onu yaln›z o 

fertlere mahsus k›lacak bir neden kalm›yor. 

Bu durumda o kavram, ya bütün nesneleri 

ihata edip, hepsine tatbik edilir; ya da hiçbir 

nesneyi ihata etmeyip, hiçbirine tatbik edilmez 

ve kavram olmaktan ç›kar. Halbuki, 

genel kavram›n her zaman yaln›zca kendi 

b i reylerini kapsad›¤›n› biliyoruz. Örn e ¤ i n , 

insan dendi¤inde yaln›z insan fertleri zihnimize 

gelir. Bu, genel kavram ile onun cüz'ü 

aras›nda asla de¤iflmeyen bir ba¤lant›n›n 

oluflunu gösterir ki; o ba¤lant›, fertlerinin 

duyu arac›l›¤›yla alg›lanmas›ndan baflka bir 

fley olamaz. 

b) E¤er genel bir kavram›n insan zihninde 

cüz'ü kavram›n duyular arac›l›¤›yla 

oluflmas›ndan daha önce olabilece¤i üzerinde 

›srar edenler olursa, onlara flunu sormal›y›z ki; 

acaba siz genel bir kavram› zihinde 

canland›rd›¤›n›z zaman, onun as›l kayna¤› 

olan cüz'i fertlerini göz önünde bulunduruyor 

musunuz, yoksa bulundurmuyor musunuz? 

E¤er cevaplar› müspet olursa, bizi tasdik 

etmifl olurlar. Çünkü o fertleri (cüzleri) göz 

önünde bulundurabilmeleri için daha önce 

onlar› alg›lamalar› gerekiyor. Ve e¤er, biz asla 

genel kavram›n fertlerini mülahaza etmiyoruz 

derlerse, o zaman bir kavram de¤il, kendi 

bafl›na müstakil olan bir varl›k yaratm›fl olurlar. 

Çünkü kavram, varl›¤› zihinde baflka bir 

fleye orant›l› olup, bir fleyi gösteren bilince 

denir. Halbuki, bu takdirde yaratm›fl olduklar› 

o fleyin varl›¤›, baflka fleyle orant›l› olmayan 

ve bir fleyi göstermeyen kendi bafl›na eseri 

olan müstakil bir varl›k olur. 

c) fiimdiye kadar yap›lan deneme ve gözlemler 

flunu ispatlam›flt›r ki; duyulardan herhangi 

birisine sahip olmayan insanlar; örn e ¤ i n , 

görme veya duyma hissi olmayan insanlar; o 

duyular arac›l›¤›yla elde edilen cüz'i alg›lamalardan 

aciz kald›klar› gibi, o alg›lara ait olan 

hayali kavramlar› da tasavvur etmekten acizdirler. 

‹flte büyük filozof Aristo'nun: "Kim bir 

duyudan yoksun olursa, ilmi de noksan olur." 

sözünün anlam› budur. Yani, kim, herhangi 

bir duyu organ›ndan yoksun olursa; o, bu 

duyu arac›l›¤›yla yap›lan alg›lamalardan yoksun 

oldu¤u gibi, bu duyu arac›l›¤›yla elde edilen 

kavramlardan da yoksun kal›r ve onun için 

bu kavramlar hakiki anlamda bir anlam ifade 

etmez. Örne¤in, anadan do¤ma âmâ olan 

insan için, renk kavram› bir anlam ifade 

etmez veya anadan do¤ma koku alma duyusundan 

mahrum olan insan için, iyi veya kötü 

koku bir anlam tafl›maz. O halde insano¤lu,


bütün bu bilgileri, duyular› arac›l›¤›yla elde 

etmektedir. 

‹slam Filozoflar›n›n Cevab› 

‹slam filozoflar›, bu üç delilin de iddia edilen 

insan zihninde oluflan bütün kavramlar›n duyular 

arac›l›¤›yla olufltu¤u görüflünü ispat edemeyece¤ini 

ifade ediyorlar. Zira iddia edilen, 

insan zihninde oluflan bütün kavramlar›n his 

ve duyu arac›l›¤›yla olufltu¤udur. Getirilen bu 

üç delil de, ancak do¤aya ait olan 

kavramlar›n, duyulardan baflka bir yolla 

meydana gelmedi¤ini ispatla- 

maktad›r, insan zihninde oluflan 

her kavram›n da böyle 

oldu¤unu de¤il. Çünkü 

yukar›da geçen her üç delilde 

de incelenilen kavram, do¤aya 

ait olan kavramd›r. 

Meselâ, birinci delilde fert ile 

genel kavram aras›ndaki irtibata 

dayan›larak, genel kavram›n 

ancak ferdin alg›lanmas›ndan 

sonra do¤abilece¤i, baflka bir 

tabirle genel kavram›n, duyularla 

yap›lan bire y i n 

alg›lamas›ndan sonra do¤du¤u 

sonucuna var›lm›flt›r. Ta b i i d i r 

ki, duyu ile alg›lamak ancak 

do¤aya ait fleylerde söz konusu 

olabilir. 

‹kinci delilde ise, genel kavram 

tasavvur edilirken ona ait 

fertlerin mülahaza edilip edilmedi¤i 

sorulmufl, mülahaza 

edildi¤i takdirde, o kavram›n 

f e rdin duyularla 

alg›lanmas›ndan sonra zihinde 

olufltu¤u sonucuna var›lm›fl ve 

fertlerin mülahaza edilmedi¤i takdirde ise, 

onun art›k bir kavram de¤il, müstakil bir varl›k 

oldu¤u sonucuna var›lm›flt›. Bunun da ancak 

do¤ada mümkün olabilece¤ini söylemeye 

gerek yoktur. 

Üçüncü delilin do¤aya ait oldu¤u ise daha 

aç›kt›r. Çünkü, onda söz konusu olan duyular 

ve bunun do¤urdu¤u kavramlard›r. Zira duyular›n, 

ancak do¤adan zihinde kavram 

oluflturabilecekleri tart›flma götürmeyen kesin 

Örne¤in; en 

küçü¤ünden en 

büyü¤üne, 

en cahilinden en 

bilgilisine kadar tüm 

insanlar›n sahip 

olduklar›, onlar› 

araflt›rmaya 

yönelten ve bugünkü 

uygarl›¤a 

ulaflmalar›n› 

sa¤layan nedensellik 

kavram›, bu tür 

kavramlardan 

biridir 

37 

bir konudur. Demek ki, bu deliller ile ancak 

mahsus (hissedilen) fleylere ait kavramlar›n, 

baflka bir tabirle, do¤aya iliflkin kavramlar›n 

duyular yoluyla olufltu¤u ispatlanabilir. Ama 

mutlak kavramlar›n da ayn› zorunlulu¤u 

tafl›d›¤›, bu delillerden ç›kar›lamaz. Daha 

do¤rusu, yukar›daki delilerle, ancak do¤aya 

ait olan kavramlar›n duyular yoluyla 

do¤mas›n›n zorunlu oldu¤unu ispatlayabiliriz. 

Ama do¤aya ait olmayan bir kavram›n da 

ayn› zorunlulu¤u paylaflt›¤›n› söyleyemeyiz. 

Ayr›ca, ‹slam filozoflar›, bu 

görüfllerine delil olarak, duyular 

arac›l›¤›yla alg›lanamayan kavramlardan 

örnekler de zikred 

i y o r l a r. Örne¤in; en 

küçü¤ünden en büyü¤üne, en 

cahilinden en bilgilisine kadar 

tüm insanlar›n sahip olduklar›, 

onlar› araflt›rmaya yönelten ve 

bugünkü uygarl›¤a ulaflmalar›n› 

sa¤layan nedensellik kavram›, 

bu tür kavramlardan biridir. 

Biz, baz› olgu ve olaylar› bir 

baflka olgu ve olaylar için 

neden, onlar› da bunlard a n 

meydana gelen birer sonuç ve 

müsebbep olarak kabul ediyoruz. 

‹flte, zihnimizde olan 

nedensellik diye anlatmaya 

çal›flt›¤›m›z bu kavram›n zihnimize 

nereden girdi¤i, nas›l 

do¤du¤u, felsefede uzun 

tart›flmalara yol açm›fl ve ayr› 

ayr› görüfller ortaya at›lm›flt›r. 

Hatta baz›lar›, onu kendi felsefi 

görüflüne göre aç›klamaktan 

aciz kal›nca, böyle bir kanunun 

varl›¤›n› kökten reddederek, hiçbir fleyin, hiçbir 

fleye neden olmad›¤›n› iddia etmifltir. 

Ampirizm'in kurucusu John Lock'a göre, 

baz› fleylerde devaml› olarak ayn› de¤ifliklerin 

tekerrür etti¤ini, baz›lar›n›n da devaml› olarak 

o de¤iflikleri do¤urduklar›n› görüyoruz. Buna 

g ö re, bu de¤iflikli¤e u¤rayana müsebbep 

(sonuç), onlar› do¤urana da illet (neden) ismini 

veriyoruz. 

Yaratmak, do¤urmak, yapmak ve de¤ifltir-

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Din ve Bilim 38 

mek kavramlar› da ayn› yoldan do¤mufltur. 

Böylece Lock, nedensellik kanununu evrensel 

(objektif) kabul ediyor ve onun duyular 

arac›l›¤›yla zihnimizde do¤du¤unu ileri sürüyor. 

Materyalist felsefe de, Lock'un izini takip 

ederek diyor ki: "Bize göre, neden ve sonuç 

kanunu (nedensellik kanunu) hakiki bir ilkedir. 

Çünkü, gözlem ve deneyler onun 

do¤rulu¤unu ispatl›yor. Fakat ampristler, bu 

kanunu do¤ru anlam›yorlar. ‹ki olay aras›nda 

olan neden ve sonuç iliflkisini tan›m›yorlar. 

Onlar diyorlar ki; biz yaln›z bir 

olay›n di¤er bir olaydan sonra 

meydana geldi¤ini biliyoruz. Bir 

defa da meydana gelmeyebilir. 

Atefl binlerce defa eli yakabilir, 

ama bir defa da önce elin yanmas›, 

daha sonra ateflin meydana 

gelmesi mümkündür, onlara 

cevab›m›z, tarihin bütün 

dönemlerinde bu kanunun 

amelen do¤ru olufludur. Tarihte 

onlar›n hayalini destekleyen 

hiçbir istisna görülmemifltir. 

Öyleyse bu kanun do¤rudur." 

Materyalist felsefe flöyle der: 

"Materyalizm nedensel iliflkileri 

bilinçten ba¤›ms›z ve bilincin 

d›fl›nda, objeler aras›nda mevcut 

iliflkiler olarak ele al›r ve 

nedenselli¤in objektif ve evrensel 

oldu¤u görüflünü sürd ürür."(8) 

Ünlü ‹ngiliz filozofu Hume'ye 

göre ise, "düflünceler ve gerçek 

duygular birbirlerini 

ça¤r›flt›r›rlar. Olay ve varl›klar›n 

temel ve tümel ilkesi say›lan 

"neden" ve "töz" düflünceleri, bu ça¤r›fl›m›n 

ürünüdür. Çünkü, bilincimiz ald›¤› ifllemleri 

saklamakla kalmaz, onlar› adeta kaydeder ve 

geriye verir, nitekim d›fl alemde de böyle bir 

çekim vard›r; fakat d›fl alemdeki nesneleri 

b i r l e fl t i ren ba¤› bilemiyorsak, düflüncemizi 

birlefltiren ba¤› da bilemeyiz. Yani, ça¤r›fl›m 

ba¤›n› da bilemeyiz. 

Hume, burada acizli¤inin fark›nda olmas›na 

ra¤men, bunu gidermeye de çal›flmaz. Buna 

Materyalist felsefe 

de, Lock'un izini 

takip ederek diyor 

ki: "Bize göre, 

neden ve sonuç 

kanunu 

(nedensellik kanunu) 

hakiki bir ilkedir. 

Çünkü, gözlem ve 

deneyler onun 

do¤rulu¤unu 

ispatl›yor. Fakat 

ampristler, bu 

kanunu do¤ru 

anlam›yorlar. 

göre, peflpefle gelen iki olgudan ikincisi hiçbir 

zaman birincisinin ürünü de¤ildir. Ak›l, 

nedensellik ba¤›n› tasdik edebilir mi? Hay›r. 

Çünkü ak›l, kendisinden d›flar›ya ç›kamad›¤› 

gibi, özdefl olan bir önermenin de üstüne 

ç›kamaz. Deney bak›m›ndan ak›l, sadece 

falan olgunun falan olgunun yan›nda 

oldu¤unu ö¤retir. Fakat bu, bizim falan olgunun 

bir di¤erinin ürünü oldu¤unu ve daima 

onun sonuncu olaca¤›n› düflünmemizi gerektirmez. 

Biz bir olay›n di¤er bir olay› takip 

etti¤ini görmeye al›flm›fl›z, bun- 

lardan ikincisini daima birinciye 

ba¤l› oldu¤unu hayal ederiz. 

Duyular, bize, iki olgu 

aras›nda daima bir 

zamandafll›¤›n (simuptan) ile, 

bir ardalanman›n (succession), 

bir kavuflumun (conjoction) 

varl›¤›n› ilham eder. Bu ise, 

zorunlu olarak bir ba¤lant›n›n 

(connection) varl›¤›na delalet 

etmez; buna karfl›, kendimizi 

de, organlar› ruhun iradesine 

itaat ettirme kuvvetine sahip 

oldu¤umuzdan inanmaya mecbur 

eder, diye itiraz olunabilir. 

Fakat ruhun beden üzerinde 

yapt›¤› etkinin arac›l›¤›n› bilmedi¤imiz 

için, ruhun gerçek bir 

kuvvet oldu¤u sonucuna 

ulaflamay›z. Konuyu deneye 

yükleyecek olursak, flundan 

baflka bir fleyi bilemeyiz: Ayn› 

olaylar s›k s›k birlikte olabilirler 

ve ardarda gelebilirler. Zorunlu 

bir ba¤lant›n›n, gücün, kuvvetin, 

nihayet bir nedenin varoluflunu 

kabul etmek, yanl›fl düflünmek olur. 

Bu, fazla bir tahmin türünden bir ba¤lant›, 

düflünsel al›flkanl›¤›n ürünüdür. Hiçbir fley 

"apriori" olarak bir neden düflüncesini ispat 

etmez; "aposteriori" olarak da neden 

düflüncesi bir al›flkanl›ktan baflka bir fley 

de¤ildir." 

fiunu belirtelim ki; Hume, nedensellik kanunu 

inkar etmekle haddini aflmam›flt›r. Çünkü 

bir kanunu inkar veya kabul etmekle, o kanu-


nu tasavvur etmek ve onun kavram›na sahip 

olmak baflka baflka fleylerdir. Biri, hüküm 

tafl›yan tasdikle ilgilidir; di¤eri ise, yal›n kavram 

olan tasavvur ile ilgilidir. Buradaki sorun, 

onun benimsenme veya benimsenmemesinde 

de¤il, o kavram›n kendisindedir; o kavram›n 

nereden ve nas›l do¤du¤undad›r. Onu inkar 

da etsek, tasdik de, biz o kavrama sahibiz ve 

onu tasavvur etmekteyiz. Hiç zihnimizde 

olmayan bir kavram› inkar edebilir miyiz? 

Hume de inkar ederken, nedensellik kelimesinin 

karfl›lad›¤› kavramdan 

baflka bir fleyi inkar 

etmemifltir.(9) 

Ak›lc› filozoflar ise bu kav- 

ram›n zihinde do¤ufltan (apriori) 

oldu¤u görüflündeler. 

‹slam filozoflar›na gelince; 

o n l a r, nedensellik kanununu 

objeler aras›nda gerçekten var 

olan bir ba¤lant› görmekle birlikte, 

bu kavram›n do¤uflu konusunda 

amprist ve ak›lc›lar›n 

her ikisini de reddederek, onun 

ne do¤ufltan oldu¤unu, ne de 

duyular yoluyla do¤du¤unu 

ortaya koyuyorlar. Onlara 

g ö re; nedensellik kavram›, 

insan zihninde, zihnin di¤er 

kavramlar üzerinde yapt›¤›, 

yukar›da iflaret etti¤imiz intiza 

ifllemiyle do¤mufltur. Onlar diyorlar 

ki; biz, duyular arac›l›¤›yla 

iki olgu veya olay›n ancak ayn› 

zamanda veya ardarda meydana 

geldi¤ini alg›layabiliriz. 

Ama birinin di¤erine etki 

etti¤ini k›sacas› nedensellik 

kanunu diye aç›klad›¤›m›z aradaki sebep ve 

sonuç iliflkisini alg›layamay›z. 

Onlardan birisi olan ünlü hekim ve filozof 

‹bn-i Sina, "fiifa" adl› eserinin ilahiyat bölümünde, 

metafizik felsefenin konusunun ne 

olabilece¤ini, onun mutlak neden olup olmayaca¤›n› 

incelerken, flunlar› yaz›yor: "Her ilim 

ve fennin konusunun var oldu¤u kesin 

olmal›d›r. E¤er biz, felsefenin konusu olarak 

mutlak nedeni seçmek istersek, onun varol- 

"Her ilim ve fennin 

konusunun var 

oldu¤u kesin 

olmal›d›r. E¤er biz, 

felsefenin konusu 

olarak mutlak 

nedeni seçmek 

istersek, onun 

varoldu¤unu farz 

edip, kesin 

kabullenmemiz 

gerekir. 

39 

du¤unu farz edip, kesin kabullenmemiz gerekir. 

Bu farz ve teslim, bizde ancak hiçbir 

olay›n nedensiz varolamayaca¤›n› kabul 

etti¤imiz zaman olabilir. Halbuki, bu meselenin 

kendisi felsefede halledilmesi gereken 

konulardan biridir. E¤er baz›lar› nedensellik 

iliflkisinin duyular yoluyla anlafl›labilece¤ini 

düflünüyorlarsa, bu bir yan›lmad›r. Çünkü 

duyular, iki olgunun ayn› zamanda ve ardarda 

oluflundan baflka bir fleyi anlatm›yor." 

Sonuç: 

Nedensellik kavram› duyularla 

elde edilemez. Çünkü duyular 

nedensellik diye bir fleyi 

a l g › l a m › y o r. O halde insan 

zihni, bu kavrama baflka bir 

yöntemle varm›flt›r. ‹flte ‹slam 

filozoflar› bu yöntemin, zihnin 

kavramlar üzerinde yapt›¤› intiza 

ifllemi oldu¤unu belirtmifllerdir. 

Zorunluluk, imkan, yokluk, 

imtina ve benzeri bir çok kavram 

da ayn› özelli¤i tafl›maktad›r. 

Bu kavramlar› da duyular 

yoluyla alg›lamam›fl›z. Çünkü 

bu tür kavramlar, hem d›fl 

alemdeki nesnelere, hem de 

zihindeki düflüncelere tatbik 

edilmekle birlikte, ne objektif 

varl›klara ait kavramlar gibi, 

objektif varl›¤a iflaret eden kavr 

a m l a rd a n d › r, ne de sûrî 

mant›kta kullan›lan cins, fas›l 

ve tür (nev) kavramlar› gibi, 

sübjektif varl›klara iflaret eden 

kavramlardand›r. 

Bunu biraz daha açal›m: 

Zihnimizdeki kavramlar›n 

büyük bölümü objektif varl›klara iflaret eden 

k a v r a m l a rd › r. Bu tür kavramlar›n karfl›l›¤› 

objektif alemde bulunmaktad›r. Zihin bu kavramlar›, 

onlar›n objektif alemdeki karfl›l›¤›n› 

duyu yoluyla alg›layarak kazanmaktad›r. 

Meselâ; insan, tafl, a¤aç ve benzeri kavramlar 

bu kabil kavramlard a n d › r. Bu kavramlar 

objeyi, d›fl alemi bize gösterir. Bir k›s›m kavramlar 

da vard›r ki, onlar›n karfl›l›¤› sadece 

zihindedir. Bu kavramlar d›fl alemi göstermez-


40 

ler. Meselâ, Aristo'nun sûrî mant›¤›nda kullan›lan, 

cins, fas›l, tür, cüz'iyyet, külliyet kavramlar›, 

bu kavramlar›n karfl›l›¤› sadece zihindedir. 

Yani, zihnimizdeki kavramlar›n baz›s›na 

bu mant›¤a göre, cins, baz›s›na fas›l, baz›s›na, 

tür, baz›s›na cüz'i ve baz›s›na da külli kavramlar 

denir. Demek ki; hem bu kavramlar›n kendileri, 

hem de gösterdikleri fleyler sadece 

z i h i n d e d i r. Dolay›s›yla, mant›ksal anlamda 

objektif varl›klar›n hiç birine ne cins, ne fas›l, 

ne tür, ne cüz'i ne de külli denilmektedir. Bir 

k›s›m kavramlar da vard›r ki; bu kavramlar, 

tatbik aç›s›ndan yukar›da iflaret etti¤imiz her 

iki k›s›m kavramlardan da daha genifl olmakla 

birlikte, bunlar›n karfl›l›¤›na ne zihinde, ne de 

objektif alemde rastlamak mümkündür. Yani 

bu kavramlar, hem d›fl alemde, hem de zihinde 

tatbik edilmekle birlikte, karfl›l›klar›n› ayr› 

olarak gösteremeyiz. Felsefede kullan›lan, 

nedensellik, ma'lüllük, zorunluluk, mümkünlük 

ve muhallik gibi kavramlar, iflte bu tür kavramlardand›r. 

Biz onlar› hem objektif alemde 

kullan›yor ve meselâ, "falan fleyin varl›¤› 

zorunludur, falan›nki de mümkündür, falan da 

muhaldir ve falan fley neden, falan fley de ma'lüldür 

deriz; hem de zihinde kullan›yor ve 

meselâ, falan kavram neden, falan kavram da 

ma'lüldür, falan kavram, falan kavrama nispet 

aralar›nda zorunluluk ba¤› vard›r, falan kavrama 

nispet ise aralar›nda imkan ba¤› vard›r." 

deriz. Ama bu kavramlar›n ifade etti¤i 

anlam›n karfl›l›¤›n› ayr› olarak ne zihinde ne 

de objektif alemde gösterebiliriz. K›sacas›, felsefede 

tasavvur-i saneviyye olarak 

adland›r›lan bütün kavramlar ayn› hükmü 

tafl›maktad›r. 

‹flte bu tür kavramlar›n zihinde nas›l olufltu¤u 

bahis konusudur. Bu tür kavramlar›n, duyular 

arac›l›¤›yla zihinde olufltu¤unu söyleyemeyiz. 

Çünkü; duyular bu kavramlar›n karfl›l›¤›n› 

alg›layam›yor ki, onlar›n duyular arac›l›¤›yla 

olufltu¤u iddia edilebilsin. Asl›nda onlar›n 

karfl›l›¤› objektif alemde ayr› olarak mevcut 

de¤il ki, duyular onlar› alg›layabilsin. Duyular, 

ancak ayr› olarak objektif varl›¤a sahip olan 

fleyleri alg›layabilir. Bu kavramlar›n do¤ufltan 

da var oldu¤unu iddia edemeyiz. Çünkü, hepimiz 

kendi vicdan›m›za müracaat etti¤imizde 

onlar›n do¤ufltan zihnimizde olmad›¤›n› ve 

uzun bir müddetten sonra bu tür kavramlara 

sahip oldu¤umuzu bilmekteyiz. 

Buna göre, her ne kadar ak›lc›lar›n iddia ettikleri, 

bir k›s›m kavramlar›n insan zihninde 

do¤ufltan oldu¤u görüflleri do¤ru de¤ilse de, 

ampristlerin iddia ettikleri, insan›n bilgi edinme 

yolunun yaln›zca duyularla alg›lamak 

oldu¤u görüflü de do¤ru de¤ildir. Zira, insan 

zihninde hiçbir ferdinin his yoluyla alg›lanma 

olana¤› olmayan kavramlar da bulunmaktad›r. 

Bu tür kavramlar zihinde do¤ufltan da 

olmad›¤›na göre, zihin onlar› intiza yöntemiyle 

elde etti¤i sonucu ortaya ç›kar. Tanr› kavram› 

da bu tür kavramlardand›r. O halde, 

deneycilerin beflerin tek bilgi edinme yolu 

duyu yoluyla alg›lamakt›r, dolay›s›yla duyu 

yoluyla alg›lanamayan bir kavram üzerinde 

araflt›rma yapmak abesle ifltigal olur, fleklindeki 

itirazlar› yersiz ve dayanaks›z bir itirazd›r. 

L‹TARATÜR 

(1)- Muhammed Taki Misbah Yezdi, Amuzefl-i felsefe, 

c. 1. s. 49-54. bkz. 


c. 1. s. 184-185. bkz. 

(3)- Felsefe Tarihi s. 273, 403 


c. 1. s. 117. 


c. 1. s. 112-113. bkz. 

(6)- ‹nsan ve Davran›fl› (Psikolojinin Temel 

Kavramlar›) s.258 

(7)- Nefsin soyutlu¤u felsefe kitaplar›nda ‹slam filozoflar›nca 

ele al›nm›fl ve kesin delillerle 

ispatlanm›flt›r(‹bni sina onlardan sadece bir tanesidir). 

Burada, sözün uzamamas› için onlar› nakletme gere¤i 

hissetmedim. ‹steyenler yerinde görebilirler. 

(8)-‹mam Humeyni Araflt›rma Enstitüsi felsefe ders 

notlar› (Ders konusu ‹slam Felsefesinin kazan›mlar›) 

ders y›l› 2003. 

(9)-Naklen Filozoflar Ansiklopedisi c. 2 s. 472, 473

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Avrupa’daki gençlerimiz ve Kuflak çat›flmas› 

AVRUPA’DAK‹ 

GENÇLER‹M‹Z VE 

KUfiAK ÇATIfiMASI 

(Sosyo-psikolojik bir analiz) 

‹brahim Çakar 

Girifl 

41 

“Annem babam beni anlam›yor’’, ‘’onlarla 

geçinemiyorum”, ‘’anne, baba, o senin 

zaman›ndayd›”... Ayn› mekan› paylaflan iki 

farkl› kuflak aras›nda “anlafl›lamama” sorunu 

bu cümlelerde somutlafl›r. Büyüklerden birinin 

sarfetti¤i, “Benim yafl›ma gelince anlars›n.” 

Cümlesiyle, tart›flma bir sonraki krize kadar 

devam eder. Peki, gerçekten gençler onlar›n 

yafl›na gelince bir fleyleri anlarlar m›? 

Yaflan›lan “anlafl›lamama” sorunu, yafllan›nca 

geçen bir fley midir? Büyüdüklerinde, nüfus 

ka¤›tlar› eskidi¤inde “ebeveynleri” gibi mi 

olurlar? “Kuflak çat›flmas›” ad›n› verdi¤imiz bu 

olguyu, gençlerin ileride ebeveynlerine benzemeleriyle 

düzelecek bir anomali olarak görmenin 

yanl›fl oldu¤u aflikar. Gençler, anne 

babalar›ndan farkl› insanlar. Farkl› insanlar›n, 

ayn› olgulara farkl› bak›fl aç›lar› tafl›malar› da 

flafl›rt›c› de¤il. Dolay›s›yla, bugünün gençleri 

yar›n›n ebeveynleri olduklar›nda da anne 

babalar›ndan farkl› insanlar haline geliyorlar. 

Kuflak kavram›, 20-30 y›ll›k yafl fark› olan 

bireylerin oluflturdu¤u gruplar için kullan›l›r. 

Kuflak çat›flmas›, iki kufla¤›n sa¤l›kl› iliflkiler 

içinde olmamas›, aralar›nda anlaflmazl›k 

bulundu¤u anlam›na gelir. Ailede yetiflkin 

kuflak anne-baba, genç kuflak çocuklard›r. 

Kuflak çat›flmas›n›n bireysel nedenleri, gencin 

kimli¤ini kazanma ve kan›tlama süreci ile

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Avrupa’daki gençlerimiz ve Kuflak çat›flmas› 42 

ilgilidir. Sosyo-kültürel nedenler ise; teknolojik 

de¤iflmeler, bilgi patlamas›, e¤itim alan›ndaki 

geliflmeler, savafllar, devrimlerdir. Toplumsal 

de¤erlerin de¤iflmesi, gençlerde deneyim 

eksikli¤i, yetiflkinlerde çekicilik ve enerji eksikli¤inden 

kaynaklanmaktad›r. 

Kuflak çat›flmas›, günümüz anlay›fl› çerçevesinde 

en fazla karfl›laflt›¤›m›z problemlerin 

bafl›nda gelmektedir. Kuflak çat›flmas›, özellikle 

günümüzde yayg›n olarak görülen sosyolojik 

bir olgudur. 

Günümüz anlay›fl›na göre 

kuflak çat›flmas›, yafl gruplar› ve 

toplum aras›ndaki zay›f bütünleflme 

sonucudur. Burada gencin 

toplumla bütünleflip bütünleflmemesi 

söz konusudur. 

Toplumumuzdaki süre k l i 

de¤iflmelerin aile ortam›na 

yans›mas› sonucu, eski geleneksel 

anne-baba ve genç 

iliflkisinde davran›fl kal›plar› 

de¤iflmekte, yeni iliflkiler ortaya 

ç›kmakta ve bu yeni iliflkiler 

çerçevesinde gençler ile 

y e t i fl k i n l e r, çeflitli 

anlaflmazl›klara düflmektedir. 

Kuflaklar aras› görüfl 

ayr›l›klar›n› flöyle s›ralayabiliriz. 

a) K›l›k k›yafet, 

b) Arkadafl seçimi, 

c) Para harcama, 

d) E¤lence tarz›, 

e) Dini konular ve geleneklere ba¤l›l›k, 

f) Meslek ve okul tercihi, 

g) Siyasi konular. 

Yukar›da belirtildi¤i gibi, görüfl ayr›l›klar› 

görülmektedir. Sayd›¤›m›z bafll›klarla ilgili problemler, 

Avrupa’da yaflayan müslüman ailelerde, 

çok bariz olmasa da, s›kça rastlanmaktad›r. 

Kuflaklar›n birbirine karfl›tl›¤› her ça¤da 

Günümüz 

anlay›fl›na göre 

kuflak çat›flmas›, 

yafl gruplar› ve 

toplum aras›ndaki 

zay›f bütünleflme 

sonucudur. 

Burada gencin 

toplumla 

bütünleflip bütünleflmemesi 

söz konusudur. 

varolan bir olgu olmufltur. Ama günümüz 

modern insan› ile geleneksel yaflayan insan› 

art›k örtüflememekte, bu da bizim için en 

de¤erli bir sosyal yap› olan aile kurumunun 

bile da¤›lmas›na ve anne-baba, çocuk 

çat›flmas›na sebep olmaktad›r. 

Özellikle kuflaklar aras› çat›flma, gençlerin 

ergenlik, yani fizyolojik ve psikolojik olarak 

en h›zl› dönemlerine denk geldi¤i için, genç 

kendisince do¤ru olan her fleyi yapma 

iste¤inde bulunur. Ama aile, bunlar›n yanl›fl 

oldu¤unu bildi¤i için, karfl› 

ç›kar ve engellemeye çal›fl›r. 

Belki de, Bat› Av r u p a ’ d a 

yaflayan müslümanlar›n en 

p roblemli nesli, flimdiki ve 

yetiflmekte olan gençliktir. 

Bilinen ‹slami aile ortam›nda 

dünyaya gözlerini açan, bir 

taraftan emekleyerek yürümeyi 

ö¤renirken, di¤er taraftan 

yaflad›klar› yerli toplumun 

içine kar›flmay› ilk ad›m›n› 

çocuk yuvas›na (Kindergarten) 

atarak bafllar. Burada büyüyen 

çocuk, ilk defa içinde bulundu¤u 

ortam›n fark›na çocuk 

yuvas›nda var›r. Evdeki lisanla 

oradaki lisan›n, e¤itim sisteminin, 

farkl› de¤erlerin ve hatta 

yemeklerin bile farkl›l›¤›n› ilk 

defa orada farkeder. Onun 

için, bu yeni duruma zamanla 

al›fl›r veya al›flt›r›l›r. Ayn› zamanda, 

ilkö¤renime önhaz›rl›k vazifesini de 

gören “Kindergarten”den sonra ilkokul döneminin 

bafllamas›yla, müslüman çocu¤u bundan 

sonra mevcut ortam›n yabanc›s› de¤ildir. 

Ne kadar verilebildiysek o kadar kendi dini 

ve kültürel de¤erlerimizle donat›lan çocuk, 

geri kalan de¤erler bofllu¤unu okul-çevre ve 

medya kanal›yla doldurur. Zamanla dolduruldu¤unu 

zannetti¤imiz bu sahada, tehlikeli bir 

bofllu¤un halâ mevcut oldu¤unu biz 

çocu¤umuzdaki davran›fl ve olaylar› yorumlama 

biçimindeki farkl›l›¤› görme¤e bafllay›nca


ve çocuk da belli bir yafla erifltikten sonra farkederiz. 

Çocuk, de¤iflik geleneklerin ve dinî 

inanc›n hakim oldu¤u iki de¤iflik ortamda 

yetiflmenin zorlu¤unu yaflar. Bu dönem, 

çocu¤un hem ailesinin mensup oldu¤u az›nl›k 

toplum taraf›ndan, hem de beraber yaflad›¤› 

ço¤unluk toplum taraf›ndan kabul görm e 

veya görmeme dönemidir. fiahit oldu¤umuz 

olaylara ve yaflad›¤›m›z tecrübelere dayanarak 

söylemek gerekirse; meselâ, Almanya’da 

yetiflen Türkiyeli bir genç, ailesi taraf›ndan 

flartl› kabul görürken, yerli 

Alman toplumu taraf›ndan ise, 

“yabanc›” olarak kabul görüyor 

ve bu durum ona hissettiriliyor. 

Bu da, gencin “raydan 

ç›kmas›” için yeterli sebeptir 

zaten. 

Bu anlamda, yönünü ve 

yörüngesini kaybeden gençlerimizin 

say›s›, maalesef, çok mu 

çoktur!... 

‹statistikî verileri bir kenara 

b›rakarak, birkaç cümlelik 

de¤erlendirme yapmak gerekirse; 

binlerce müslüman gencinin 

gelece¤i hapishanelerd e 

karar›rken, geçerli meslek sahibi 

olamayanlar›n ve yüksek 

ö¤renim yapamayanlar›n say›s› 

hayli yüksek. Bir de buna kültürel-manevi 

de¤erleri kapsayan 

“ k ü l t ü rel kimlik”le ba¤lant›l› 

meseleleri ilave ederseniz, ciddi 

boyutlara varan problemli bir 

nesille karfl› karfl›ya 

oldu¤umuzu (Bat› Avrupa’da yaflayan müslümanlar 

olarak) görürsünüz. 

Bir insan›n ya da bir toplulu¤un, kendisine 

yabanc› bir kültür ve de¤erler ortam›nda 

yaflamaya “ mecbur” olmas›, kültür flokunu 

do¤urur. 

Kiflinin kendi iradesi ve tercihi d›fl›nda 

yabanc› kültür atmosferinde kalmas›, floka 

zemin haz›rlar. 

binlerce 

müslüman gencinin 

gelece¤i 

hapishanelerde 

karar›rken, 

geçerli meslek 

sahibi 

olamayanlar›n 

ve yüksek ö¤renim 

yapamayanlar›n 

say›s› hayli 

yüksek. 

43 

Bat› Avrupa‘da yaflayan müslüman gençler, 

iki ayr› ve z›t e¤itim sistemi nedeniyle, tam bir 

kimlik- kiflilik gelifltirememifllerdir. Okulda, bir 

tarafta bat›y› göklere ç›karan bir anlay›fl, ailede 

ise, bat›y› düflman belleyen ve tamamen z›t 

bir anlay›fl hakimdir. 

Dolay›s›yla, müslüman bir genç tam bir kimlik 

oluflturamad›¤› için güçlü ve etkili kültürlerin 

çekim alan›na gire b i l i r. 

Asimilasyona u¤rama ihtimali 

yüksektir. 

Kuflak çat›flmas›n›n 

nedenleri 

1. Sosyo-kültürel 

nedenler 

20. Yüzy›l ve özellikle de 

ikinci yar›s›n›n en tipik özelli¤i, 

toplumlar›n h›zla de¤iflmesidir. 

Toplumda de¤iflmeyi 

h›zland›ran en belirgin faktörler 

ya da “patlamalar” dört 

temel nokta içinde; “bilgi patlamas›”, 

“teknolojik patlamas›”, 

ekonomik patlama” ve 

“iletiflim patlamas›” olarak 

nitelendirilebilir. 

a. Bilgi patlamas› 

Bilgi patlamas›, de¤iflmenin 

nedeni olarak çok büyük önem 

tafl›r. Guttenberg’ in bas›mevinde 

ilk bask›s›n› yapt›¤› günden 

bu yana, bilgi birikimi, ça¤›m›zda büyük boyutlara 

ulaflm›flt›r. 15. yüzy›lda Avrupa’da y›lda 

1000 kitap yay›nlan›rken, bilimin geliflmesini 

inceleyen kaynaklarda, bu say›n›n 1950’ de 

120 bine ve 1960’da günde 1000 kitap ve 

7000 makale 2000’ de ise art›k günde 1 

milyondan fazla dergi bas›lm›flt›r. Bilgi birikiminin 

bu boyutlara ulaflmas› teknolojik 

geliflmeleri h›zland›rm›flt›r.


44 

b.Teknolojik patlama 

Teknoloji, yarat›c› ve yenilikçi yaklafl›mlar›n 

daha bilinçli bir biçimde toplumda 

yayg›nlaflmas› ile h›zlanm›flt›r. Bir yarat›c› 

düflünce uygulan›p, yenilik topluma yay›l›nca, 

bu yarat›lan teknoloji yeni yarat›c› düflünceler 

için kaynak olmakla, bir döngü oluflturup, 

kesintisiz ço¤alarak sürüp gitmektedir. 

c.‹letiflim patlamas› 

Yak›ndan gözledi¤imiz bir olayd›r. Günlük 

yaflant›n›n bir parças› haline gelen televizyon, 

telsiz telefonlar, bilgisayar sistemleri, internet, 

yaz›l› bas›n, turizm, kifliler, ülkeler ve k›talar 

aras› iletiflimi ak›l almaz bir ölçüde 

h›zland›rm›flt›r. 

d.Ekonomik patlama 

Ekonomik patlama, bu de¤iflmeleri izleyen 

bir süreç gibi düflünülebilir. Dev gibi çokuluslu 

flirketler ve piyasa ekonomisinin getird i ¤ i 

yar›flma ortam›nda üretim biçimleri 

de¤iflmekte, üretim artmakta ve pazarlama 

olanaklar› da h›zla geliflmektedir. 

Bütün bu h›zl› geliflmeler tümüyle toplumsal 

yap›y› da etkilemekte, toplumla birlikte insan 

iliflkileri ve de¤er yarg›lar› da de¤iflmektedir. 

Toplumdaki de¤iflmeler bireye de baz› psikolojik, 

sosyolojik ve maddi yükümlülükler getirmektedir. 

De¤iflime ayak uydurmak için gençler 

okullarda yeterince e¤itim al›yorlar. Karar 

verebilmeleri için, geleneksel ve dini düflünüfl 

biçimlerini b›rakt›rarak, yeni modelleri 

ö¤retiyorlar. 

E¤itim sisteminde meydana gelen h›zl› 

de¤iflmelere ayak uydurmas›n› ö¤retiyorlar. 

Geliflmelere paralel bir e¤itim, ne yaz›k ki, 

müslüman anne-babalar tarafindan gençlere 

verilmemektedir. 

2. Psikolojik nedenler 

Ergenlik dönemi 

‹nsan hayat›n›n biyolojik, psikolojik ve sosyolojik 

boyutu ile önemli bir dönemini içeren 

e rgenlik dönemi, çocukluktan yetiflkinli¤e 

geçiflte bir köprü olmas› itibariyle önemli bir 

yafl dilimini ihtiva etmektedir.Genç ve gençlik, 

dinamik karakteriyle, biyolojik, ruhsal ve sosyal 

de¤iflimlerin en yo¤un yafland›¤› dönemdir. 

Bu dönemde gençlerin ailelerine önemli 

g ö revler düfler. Bu sebeple, bahsetti¤imiz 

dönemin baz› temel niteliklerini belirtmemiz 

yerinde ve isabetli olacakt›r. Çünkü, daha sonraki 

dönemlerde gencin sorunlar› olarak 

ortaya ç›kan hususlar, hep bu temel niteliklerden 

kaynaklanmaktad›r. Bir baflka ifadeyle; 

gencin içinde yaflad›¤› sürecin, psikolojik ve 

sosyal boyutlar› gözönüne al›nmadan, gencin 

sorunlar›n› anlamak ve uygun çözümler üretmek 

mümkün görülmemektedir. 

Kiflilik geliflimi, ergenlik döneminden 

önce bafllam›fl olmas›na ra¤men, ergenlikte 

h›z kazan›r ve farkl›lafl›r. Kimlik geliflimi, gencin 

kendisine ba¤l› oldu¤u kadar,aileye ve çevresel 

faktörlere de ba¤l›d›r. 

Ergenlik dönemine gelmifl bir genç kendisini 

yeterince büyümüfl olarak görmekte, 

dolay›s›yla çevresinden bunun kabulünü 

b e k l e m e k t e d i r.Ailesinden gidere k 

uzaklaflmaya bafllayan ergenin kendini 

tan›mak ve giderek ba¤›ms›zlaflmak 

ihtiyac›n›n oldu¤u unutulmamal›d›r. Bu durumun 

onun gelifliminin bir parças› oldu¤u ve 

normal görülmesi gerekti¤i unutulmamal›d›r. 

Ergen her ne kadar ailesine karfl› gibi görünse 

de, kiflilik gelifliminde model alaca¤›, 

özdeflim kuraca¤› kiflilerin bafl›nda yine aile 

üyeleri gelmektedir. Bunun için, erg e n e 

hoflgörülü davranmak ve model olaca¤› kiflilerin 

davran›fllar›nda daha dikkatli olmalar› 

gerekmektedir. 

Günümüz koflullar›nda gençler internet, 

televizyon vb. pek çok uyaranla beraber 

yaflamakta ve sosyalleflmektedir. Ancak ergen 

ile ailenin farkl› zamanlarda ve farkl› biçimde


sosyalleflmifl olmas›, de¤iflen dünya ile birlikte 

düflünce ve duygular ile gösterilen tepkilerin 

farkl›laflmas›, kuflak çat›flmas›n›n temel 

nedenlerindendir. 

"Bu dönemde gençlerde meydana gelen biyolojik 

ve bedensel geliflmelere paralel olarak; 

psikolojik geliflmeleri genel hatlar›yla flöyle 

tezahür etmektedir: Birçok konuda içten 

kayg›, duyarl›k ve al›nganl›k, alg›lama gücündeki 

art›fl, hoflgörü yoksunlu¤una karfl› duyulan 

nefret, esneklik, dürüstlük, 

yaflam›n gelece¤i için duyulan 

afl›r› iyimserlik ve gençlerin 

kendi kimliklerini bulmak için 

durmaks›z›n sürdürdükleri içten 

çabalar›..." 

‹lkokul y›llar› uyumlu geçen 

bir çocu¤un, ergenlikte tepkilerinde 

ve davran›fllar›nda beliren 

de¤iflmeler, pek çok ana 

babay› haz›rl›ks›z yakalar ve 

fl a fl › r t › r. Çünkü ana babalar, 

çocuk büyüdükçe daha uslan›r, 

daha az sorun ç›kar›r san›rlar. 

Herfleyin yoluna gird i ¤ i n i 

sand›klar› bir dönemde birden 

ortaya ç›kan huysuzluklara, 

tedirginli¤e ve nedensiz öfke 

patlamalar›na bir anlam veremezler. 

Eve diledi¤i gibi girip 

ç›kan, hiçbir fleyi be¤enmeyen 

en ›l›ml› uyar›lara sert karfl›l›klar 

v e ren genç karfl›s›nda, 

so¤ukkanl› kalamazlar. Çünkü, 

gençteki de¤iflmeyi erg e n l i k 

dönemine ba¤lamak istemezler. 

Bu nedenle, onlar›n tepkileri de sert olur. 

Sevecen ve yumuflak bir yaklafl›m› bile geri 

ç e v i ren, üstüne var›l›nca öfkeden deliye 

dönen genç karfl›s›nda bocalar, nas›l tutum 

tak›nacaklar›n› bilemezler. Çocuklar›n›n kendilerinden 

uzaklaflt›¤›n›, hatta kendilerine 

düflman gözüyle bakt›¤›n› anlay›nca üzüntüye 

kap›l›rlar. Ö¤ütleri batar, iyi niyetli sözleri geri 

teper. Böylece iletiflim kopar, iliflkiler karfl›l›kl› 

ba¤r›flmaya ve meydan okumaya dönüflür. 

‹lkokul y›llar› 

uyumlu geçen bir 

çocu¤un, ergenlikte 

tepkilerinde ve davran›fllar›nda 

beliren 

de¤iflmeler, pek 

çok ana babay› 

haz›rl›ks›z yakalar ve 

flafl›rt›r. Çünkü ana 

babalar, çocuk büyüdükçe 

daha uslan›r, 

daha az sorun 

ç›kar›r san›rlar. 

45 

Gencin kurallara ald›rmay›fl›, yasaklara 

boflverifli onlar› çileden ç›kar›r. ‘’Bu evde 

yaflanmaz!’’ diye kap›y› çarp›p soka¤a ç›kan 

genç, bir süre sonra hiçbir fley olmam›fl gibi, 

nefleli eve dönebilir; anas›yla flakalafl›p, 

kardefline tak›labilir. Odas›na kapan›p müzi¤i 

sonuna dek açabilir. Telefon bafl›na geçip, 

yar›m saat önce ayr›ld›¤› arkadafllar›yla uzun 

uzun konuflur. 

Gencin kendisine karfl› duydu¤u yabanc›l›k 

duygusu öyle yo¤unlaflabilir ki; 

kendisinin bu evde 

istenmedi¤ini, de¤er verilme- 

di¤ini düflünür. Kendisi hakl›, 

ana babas›n›n tepkilerini, 

anlay›fls›zl›klar›n› abart›r; 

bask›lar›n›, k›s›tlamalar›n› yana 

yak›la anlat›r. K›sacas›; kimse 

onu anlam›yordur. Oysa genç, 

kendi kendisini de anlamakta 

güçlük çekmektedir. Ailesine 

karfl› keskin bir elefltirici 

olmufltur; ama kendi iç 

çeliflkisini, durmadan de¤iflen 

ruhsal durumunu, afl›r› tepkilerini 

do¤ru de¤erlendiremez. 

Onu en iyi anlayan, art›k 

a r k a d a fl l a r › d › r. Kendisi gibi 

evden kopan, ba¤›ms›zl›k arayan 

arkadafl kümesine s›¤›n›r. 

Orada kendisine de¤er veren, 

s›k›nt›s›n› paylaflan, birlikte 

e¤lenen yafl›tlar› vard › r. 

Arkadafl seçimine kar›fl›lmas› 

ya da arkadafl iliflkisinin 

kopar›lmas›, bu ça¤da genci en 

sert tepkilere iter. Ana babas›yla çat›flmas› 

doru¤a var›r. Evden kopan ve evi akflamdan 

akflama otel gibi kullanan gence karfl› ana 

baba da ald›rmaz davranamaz. Ya s a k l a r 

konur, k›s›tlamalar getirilir. Genç de; madem 

ki bana güvenmiyorsunuz, ben be bildi¤im 

gibi davran›r›m, diyebilir. 

K›sa bir süre önce geride b›rakt›¤›m›z 20. 

Asr›n insan›na flöyle bakt›¤›m›zda; bu insan-


46 

lar›n büyük imparatorluklar›n y›k›lmas›na, I. 

ve II. Dünya savafllar›na flahit olduklar›n› 

görüyoruz. Bu insanlar›n büyük bir k›sm›n›n, 

y›k›lan bu imparatorluklar›n yerine kurulan 

ideolojilerin de iflâs›na ve y›k›l›fl›na tan›k olduklar› 

bir vak›ad›r. ‹flte bütün bu de¤iflmeler ve 

çalkant›lar, ça¤dafl insan üzerinde çok büyük 

tesirler b›rakm›flt›r. ‹nsanlar, bu as›rda birçok 

çat›flma ve y›k›l›fl› yakinen yaflarlarken, ayn› 

zamanda bu y›k›l›fllardan, çöküfllerden ve bunlar›n 

sebep oldu¤u sefâletlerden de birçok 

olumsuz etkiler alm›fllard›r. 

Bu nedenle, ça¤dafl insan›n ve dolay›s›yla da 

ça¤dafl gençli¤in temel nitelikleri s›ralan›rken 

"endifleli, s›k›nt›l›, örfüne ve kendi kültürüne 

yabanc›laflm›fl, bencil ve stresli olmas›" gibi 

özellikler bafl s›ralarda yer alm›flt›r. 

Gençler, rûhî ve dinamik davran›fllar›, birtak›m 

olaylar karfl›s›nda anî ve sert tepkiler 

göstermeleri sebebiyle, h›zl› ve sürekli bir 

de¤iflme ve geliflme içindedirler. 

Bir toplum, düzenli bir topluluk olsa bile; 

onun düzenlili¤ini ortadan kald›racak 

de¤iflimler ve geliflimler her an ortaya ç›kabilir. 

Bu çeflit geliflmelerin h›z›n›n daha da 

artt›¤›, hatta günümüz toplumlar›nda bugüne 

kadar efline rastlanmayan bir h›za ulaflt›¤› 

aç›kça görülmektedir. 

Böyle h›zl› ve derin de¤iflmelerin, toplum 

hayat›nda çalkant›lara, huzursuzluklara, bencilleflme 

ve birtak›m bozulmalara yol açt›¤› da 

bir hakikattir. ‹stikrars›zl›k ve çalkant›lar, 

evvela aileleri, sonra aile fertlerini, bilhassa 

hayat tecrübesi, olaylara karfl› mukâvemet 

gücü çok az olan gençleri tesiri alt›na al›r. 

Onlar›, buhrana ve isyankâr hareketlere sürükleyebilir. 

‹flte bu noktada, toplumun fertlerini birarada 

bar›fl›k tutacak ve bilhassa gençleri kucaklayacak, 

aralar›ndaki ba¤lar› kuracak ve kuvvetlendirecek, 

insanlar aras›ndaki de¤iflme farklaran› 

gözetecek bir faktöre, bir müesseseye 

büyük ihtiyaç vard › r. Toplumun bire y l e r i 

aras›nda bir harç ve bir ba¤ olacak; çeflitli 

t e s i r l e rden dolay› do¤abilecek toplumsal 

sars›nt›lar› hafif atlatmaya vesile olacak olan 

bu müessese herfleyden önce; e¤itim ve 

ö¤retim sistemidir. 

Bat› kültürü ve medeniyetinin göz 

kamaflt›r›c› d›fl yüzü bir tarafa; yozlaflm›fl, 

kokuflmufl, bugün art›k bat›l›n›n bile flikâyetçi 

oldu¤u medeniyet anlay›fl›nda ahlâkî de¤erler 

silinmek üzere d i r. Bat› gençli¤inin içinde 

bulundu¤u uyuflturucu ba¤›ml›l›¤› korkunç 

boyutlara ulaflm›flt›r. Cinsel konulard a k i 

afl›r›l›klar, ailevî skandallar, gasplar, cinâyetler, 

günden güne art›fl gösteren intiharlar ve 

buna benzer olumsuz afl›r› hareketlerin hepsi, 

haberleflme ve iletiflim a¤lar›n›n geliflimiyle 

birlikte bat›da yaflayan müslüman gençlerimiz 

üzerinde tam bir flok etkisi yapmaktad›r. 

Süratle dünyan›n her yerine yay›lan bütün bu 

menfi bilgiler, fikirler, hayat görüflleri ve de¤er 

yarg›lar›, gencin kendi kimli¤ini oluflturma 

sürecinde oldu¤u bir dönemde, çok olumsuz 

bir etki yapmaktad›r. 

Genç; içinde bulundu¤u dönemin rûhî ve 

psikolojik bunal›m›; bat› kültürünün de bir 

yandan cezbedici görünüflü, öbür taraftan 

beyin y›kay›c› bask›n etkisiyle âdeta flaflk›na 

dönmektedir. Kendi geleneksel kültüründen 

ve de¤er yarg›s›ndan kopmaya ve zaman içinde 

yabanc›laflmaya bafllamaktad›r. Art›k o,’’ 

Ben kimim?’’ gibi sorular›n cevab›n› ararken 

zorlanmaktad›r. Hatta, bazen bu tür sorular› 

kendisine sormay› bile gereksiz görmekte. 

‹flte ça¤›m›z›n getirdi¤i bütün bu problemler, 

bütün dünya gençli¤ini etkiledi¤i gibi, hiç 

flüphesiz bizim gençli¤imizi de etki alt›na 

a l m a k t a d › r. Avrupa’da yaflayan müslüman 

gençlerimiz arasinda, bat› hayat tarz›n›n 

büyük ra¤bet gördü¤ünü; giyim-kuflamdan 

öte, baz› temel konularda bile, onlar› nas›l 

etkiledi¤ini görüyoruz. Gün geçtikçe de, bu 

olumsuz etkilenmenin h›z›n›n ve kapsam›n›n 

geniflledi¤ini üzülerek seyrediyoruz. 

Bu etkilemenin tesiriyle genç ile baflta ailesi 

olmak üzere, daha önceki kuflaklar aras›nda


çat›flmalar, huzursuzluklar ve de¤er farkl›l›klar› 

ortaya ç›kmaktad›r. Sonuç her iki taraf için de 

iyi olmamaktad›r. 

Burada önemli buldu¤um bir noktay› da vurgulamak 

isterim: Gençlerimizin karfl› karfl›ya 

kald›klar› ve onlar›n kendi öz kültürlerini ve 

dini de¤erlerini hedef alan bütün bu ça¤dafl 

unsurlar o kadar cazip, gençli¤i çekici, sürükleyici 

ve deyim yerindeyse pervas›z bir tarzda 

sunulmaktad›r ki; neredeyse gençler 

ak›llar›n› bir kenara b›rakarak, 

duygular›yla hareket etmekte- 

d i r l e r. Bat› hayat tarz›n› ve 

de¤er yarg›lar›n› benimseyerek 

aynen taklit etmekte veya 

etmeye çal›flmaktad›rlar. Sonuç 

olarak da içinde bulunduklar› 

durumu hiçbir zaman gerçekçi 

olarak de¤erlendire m i y o r l a r. 

Daha do¤rusu, bütün bu konulardaki 

sorunlar›n› s›hhatli bir 

flekilde de¤erlendirme ölçüsünden 

yoksun bulunmaktad›rlar. 

Bugün, dünya insanlar› ça¤›n 

h›zl› ilerleyifline ayak uydurmakta 

adeta zorlanmaktad›rlar. 

Bir taraftan bilimsel ve teknolojik 

geliflmelerin bafl döndürücü 

h›z›, bir taraftan lüks ve konforlu 

bir hayat yaflama h›rs›, di¤er 

yandan daha çok kazanma 

koflturmacas› insanlar› takats›z 

b›rakmaktad›r. Genç kuflaklar 

da bu koflturmacadan pay›na 

düfleni almaktad›rlar. 

Ça¤›m›z insanlar›n›n durumu 

böyleyken, ça¤dafl gençli¤in 

problemlerini tahmin etmek hiç 

de zor olmasa gerekir. Gençler 

de bu ça¤da yaflad›klar›na göre, 

onlar da ayn› kaderi paylaflmaktad›rlar. 

Ça¤dafllar›n›n içinde bulundu¤u durumdan 

etkilenmektedirler. Ça¤›m›z›n en belirgin özellikleri 

olan tedirginlik, hayal k›r›kl›¤›, 

yabanc›laflma, kültür çat›flmas›, çeflitli biçim- 

Bugün, dünya 

insanlar› ça¤›n h›zl› 

ilerleyifline ayak 

uydurmakta adeta 

zorlanmaktad›rlar. 

Bir taraftan bilimsel 

ve teknolojik 

geliflmelerin bafl 

döndürücü h›z›, bir 

taraftan lüks ve konforlu 

bir hayat 

yaflama h›rs›, di¤er 

yandan daha çok 

kazanma 

koflturmacas› 

insanlar› takats›z 

b›rakmaktad›r. 

47 

lerde d›fla vuran kimlik bunal›m› gibi sorunlar›, 

gençler birebir yaflamaktad›rlar. Dahas›, içinde 

bulunduklar› dönemin kaç›n›lmaz ve talihsiz 

bir sonucu olarak, genç nesiller bu gibi 

ortamlardan daha çok etkilenmektedirler. 

Gençlerimizin dini kültürümüz aç›s›ndan 

yeterli bir bilgi birikiminden yoksun oluflu, 

bizim gençli¤imizin sorunlar›n› daha da 

karmafl›k hale getirmektedir. 

‹çinde bulundu¤umuz ça¤dan kaynaklanan 

sorunlar 

‹çinde yaflad›¤›m›z ça¤›n 

temel özelli¤i "Bilgi Ça¤›" 

o l m a s › d › r. Bilginin üre t i l m e s i , 

yay›lmas› ve eriflilmesi o kadar 

kolaylaflm›flt›r ki, bunun bir 

örne¤ine daha önceki as›rlarda 

rastlamak mümkün de¤ildir. 

Daha önceleri sadece askerlik 

veya baflka nâdir sebeplerle 

do¤up büyüdü¤ü yerlerd e n 

ayr›lan insanlar›m›z, flimdi 

bambaflka imkânlara sahiptirler. 

Eskiden sadece kitap, dergi 

ve benzeri yay›nlarla baflka 

memleketler, de¤iflik kültürler 

ve milletler hakk›nda bilgi sahibi 

olunuyordu. Ancak, günümüzde 

bilgi ça¤›n›n bir gere¤i 

olarak internete girmemiz ya 

da elimizdeki tv dü¤mesine 

dokunmak bilgilenmemiz, daha 

do¤rusu bilgilendirilmemiz için 

yeterli oluyor. 

Böylece di¤er kültürler ve 

medeniyetlerle, yeni ve 

yabanc› de¤er yarg›lar›yla karfl› 

karfl›ya geliyoruz. Bunun faydal› 

ve iyi yönleri tart›fl›labilir. 

Ancak; sebep oldu¤u kültür 

çat›flmas›, kimlik krizi ve gençlerin 

kendi geleneklerinden kopma hadisesi 

tart›flma götürmez bir olgudur. 

K›sacas› dünyam›z ,kültürel farklar›n giderek 

azald›¤›, ayn› zevklere sahip kültür ve tarih

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Avrupa’daki gençlerimiz ve Kuflak çat›flmas› 48 

miras›n› reddeden, eskiye ait olan›n ra¤betten 

ve de¤erden düfltü¤ü bir mekân haline h›zla 

dönüflüyor. 

Bu konuda gençlik probleminin di¤er bir 

boyutu ise, gençlerimizin elefltirel bir zihniyetten 

yoksun olmas›d›r. Genç nesiller; ça¤a, 

olaylara, içinde bulunduklar› duruma ve tarihi 

mirasa karfl› konumunu belirlemeye 

çal›fl›rken; elbette ki birçok fleyi araflt›racakt›r. 

Genç insan, çevresinde olup-biten olaylar›, 

farkl› geliflmeleri analiz edecek, 

s o rgulayacak ve gere k t i ¤ i n d e 

e l e fl t i re c e k t i r. Böylece, kendi 

benli¤ini ve kimli¤ini oluflturmaya 

çal›flacakt›r. Ama ne 

yaz›k ki; bizim gençli¤imiz, 

ço¤u kez bu zeminden de yoksundur. 

Asl›nda, gençlerin çevrelerindeki 

hadiseler üzerinde 

düflünmesi, elefltiriler getirmesi 

en do¤al haklar›ndand›r. 

Ayr›ca, fikirlerine de¤er vermedi¤iniz, 

sayg› duymad›¤›n›z, 

elefltirilerine kulak t›kad›¤›n›z 

g e n ç l e re; nas›l olur da 

"yar›n›m›z›n teminat›" deyibilirsiniz? 

Bu tutum, kendi kendinizle 

çeliflmeniz de¤il midir? 

Asl›nda, gençlerin düflüncelerine 

de¤er vermek, düzeltilmesi 

gereken fikirleri varsa, ilim ve 

hikmetle onlar› ikaz etmek bizlerin 

temel görevlerimizdendir. 

Bu husus, yüce kitabam›z 

Kur’an’›n da istedi¤i müslüman 

tipolojisinin bir gere¤idir. Zira, 

Kur’an-› Kerim’in yaklafl›k 750 

âyetinde; insanlar ve özellikle 

de müslümanlar düflünmeye, 

a r a fl t › rmaya, tefekkür ve tedebbüre 

ça¤›r›lmaktad›rlar. Daha do¤rusu, akl› en iyi 

ve en verimli bir flekilde kullanmaya davet 

edilmektedirler. 

Asl›nda, gençlerin 

çevrelerindeki hadiseler 

üzerinde 

düflünmesi, 

elefltiriler getirmesi 

en do¤al 

haklar›ndand›r. 

Ayr›ca, fikirlerine 

de¤er vermedi¤iniz, 

sayg› duymad›¤›n›z, 

elefltirilerine kulak 

t›kad›¤›n›z gençlere; 

nas›l olur da 

"yar›n›m›z›n 

teminat›" 

deyibilirsiniz? 

"Gençlerin normal ve sa¤l›kl› geliflimleri için 

böyle bir tutumun desteklenmesi ve gelifltirilmesi 

gerekirken; aksine ço¤unlukla bu tutum 

bast›r›lmaktad›r. Hatta sorgulay›c› ve araflt›r›c› 

tutumlar›ndan dolay›, gençler 

k›nanmaktad›rlar. Bu zihniyete göre; gencin 

düflünmesine, elefltirmesine, soruflturmas›na 

ve yeni yeni ufuklar keflfetmesine gerek yoktur. 

Genç insana düflen, kitaplardaki ço¤u 

güncelli¤ini yitirmifl ve kendisine verilen bilgileri 

bellemektir. Daha do¤rusu basma kal›p 

ezberlemektir. 

Ancak, unutulan bir nokta 

vard›r: karfl›m›zdaki genç, bundan 

yüzy›l veya daha öncesinin 

genci de¤ildir. ‹letiflim ve bilgi 

ça¤›n›n bir ferdi, bir üyesidir. 

Yukar›da iflaret edildi¤i gibi, 

birçok fleyden haberd a rd › r. 

Kafas›nda oluflan sorulara doyurucu 

cevaplar aramaktad›r. 

Körükörüne taklit etmeyi reddetmektedir. 

Bugün gençlerimizin suça itilmelerinin 

ve çat›flma ortamlar›na 

sürüklenmelerinin temelinde 

flu hususlar›n yatt›¤›n› 

görmekteyiz: ‹flsizlik, de¤erler 

erozyonu ve bunlar›n bir kötü 

sorucu olarak karfl›m›za ç›kan 

köfle dönmecilik felsefesi. 

Bu kadar genç, enerjik ve 

iflsiz potansiyel; onlar› e¤er 

f renleyecek, dinî, manevî, 

ahlâkî ve kültürel faktörlerden; 

gençlerimizin maneviyatlar›n› 

yüksek tutacak moral de¤erlerden 

de yoksun b›rak›lm›flsa, 

art›k o gençlerin iyi birisi 

olmas›n›n beklenmesi biraz 

haks›zl›k olur. 

Ayr›ca, bir tak›m ideolojilere, uydurma felsefelere 

kolayca kayabilen gençlerin de, bu yönden 

araflt›r›lmas› ve arka plânlar›n anlafl›lmas›


gerekmektedir. Böylece dinî, manevî ve kültürel 

ba¤lar›ndan kopan veya bu ba¤lar›n 

zay›flay›p gevfledi¤i gençlerimizin durumlar› 

daha iyi anlafl›lacakt›r. 

Ailevi sebeplerden kaynaklanan 

gençlik problemleri 

Geçmiflte b›rakt›¤›m›z dönemlerde, geleneksel 

aile yap›m›zda herfley daha rahat ve daha 

kolayd›. Geleneksel aile yap›m›zda herkesin 

rolü belliydi. Bundan dolay› da fazla sorun 

ç›kmazd›. Ça¤›m›zda yüzyüze geldi¤imiz 

sorunlar›n birço¤u, o dönemlerde mevcut 

de¤ildi. Dolay›sya, aile reisinin ifli de nispeten 

kolay say›l›rd›. Eline geçen kazanc›yla kendi 

kendisine yetinip gidiyordu. Herhangi bir 

sorun ortaya ç›kt›¤›nda da; aile reisi olan 

baban›n hakemli¤i ve otoritesi bunu çözmeye 

y e t i y o rdu. Ancak, bugün durum de¤iflti. 

Günümüzde, insanlar daha iyisini giyinmeye, 

daha güzelini yemeye, daha lüks evlerde oturmaya 

çaba gösteriyorlar, ihtiyaçlar›n çeflidi, 

eskiye göre ço¤alm›flt›r. Hergün yenileri piyasaya 

ç›kt›¤› için, art›k aile reisinin kazanc› tek 

bafl›na yeterli olmamaktad›r. Ailenin di¤er 

fertleri de çal›flmak zorunda kalmaktad›rlar. 

Bu da, beraberinde birçok yeni sorunlar getirmektedir. 

Geleneksel aile yap›s›nda ve aile 

fertlerinin rollerinde de¤ifliklikler meydana 

gelmektedir... 

Son dönemlerde, aile içi geçimsizlikler, 

çat›flmalar, evden kaçmalar ve boflanmalar 

gibi birtak›m sorunlar s›kça yaflanmaktad›r. 

Sonuçta, aile içi kavgalar evdeki çocuklara ve 

gençlere de yans›yor. Onlar› tedirgin ediyor, 

sterese sokuyor. Öyle ki; evdeki gençlerden 

ve çocuklardan flikayetçi olmayan, onlarla 

çat›flmaya girmeyen aile reisleri, neredeyse 

yok gibidir. Gençler aras›nda zaten zay›flam›fl 

olan aile ba¤lar› ve geleneksel kültürel de¤er 

yarg›lar› hemen terkedilebilmektedir. Daha iyi 

bir yaflam düflüncesi, k›sa zamanda köfleyi 

dönme, lüks içinde yaflama hevesiyle hemen 

evini terkeden gençlerimizin say›s› hiç de az 

de¤ildir. Bunlar›n ço¤u da bir sömürü çark›n›n 

içine düflmekten kurtulamamaktad›rlar. 

Psikolojik bir de¤erlendirme 

49 

Farkl› de¤erlere sahip yeni kuflaklar, eski 

de¤erlere sahip kuflaklar›n yerini ald›¤›nda, 

toplumsal de¤iflimin nüvesi gerçekleflmifl oluyor. 

Anne babalar, ifl güvencesi gibi materyalist 

ihtiyaçlara önemverirken, yeni nesiller estetik 

kayg›lar gibi postmateryalist ad› verilen 

de¤erleri ön plana ç›karmaktad›r. 

Burada at›fta bulundu¤umuz postmateryalist 

de¤erler teorisinin iki basit hipotezi bulunmakta: 

“K›tl›k hipotezi” ad› verilen birincisi, 

“bireyin kendisi için göreli olarak k›t olan 

fleylere daha fazla önem atfetti¤i” olarak 

tan›mlan›r. ‹kinci hipotez ise; “sosyalleflme 

hipotezi” ad›n› tafl›makta ve “bireyin temel 

de¤erleri ergenlik öncesi döneminin 

flartlar›ndan etkilenir” diye aç›klan›r. 

Maslow’un iyi bilinen “ihtiyaçlar›n 

hiyerarflisi” yaklafl›m›, postmateryalist 

de¤erler teorisinde önemli bir yer tafl›r. 

Maslow’a göre bireyler öncelikle fizyolojik 

ihtiyaçlar ve güvenlik gibi “materyalist” ihtiyaçlar› 

karfl›larlar, daha sonra kendini ifade 

etme ve estetik kayg›lar gibi di¤er “materyalist” 

olmayan ihtiyaçlara yönelirler. Bu kuramsal 

çerçeve aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bireysel 

olarak ya da sosyalleflme döneminde ekonomik-maddi 

s›k›nt›lar çeken bireyler; yetiflkinlik 

dönemlerinde materyalist de¤erlere yönelirken; 

ekonomik-maddi s›k›nt›lar› yaflamayan 

bireylerin materyalist olmayan ihtiyaçlar› tatmini 

tercih ettikleri söylenebilir. Konuyu bu 

yaklafl›ma göre de¤erlendirecek olursak, 

Bat›da yaflayan müslüman nesiller aras›nda 

büyük de¤er uçurumlar›n›n olmas›n›n nedeni 

anne babalar, genelde sosyalleflme döneminde 

ekonomik s›k›nt›lar çekmifl ama çocuklar› 

böyle bir sorunla karfl›laflmam›flt›r. Böylelikle 

yeni nesiller postmateryalist de¤erleri 

i ç s e l l e fl t i rmifl, bu nesillerin tutum ve 

davran›fllar› da postmateryalist de¤erler 

do¤rultusunda olur. 

Sonuç 

Kendi kimli¤ini kazanmak ve kiflili¤ini ispat-


50 

lamak mücadelesini verdi¤i bir dönemde, 

gencin bu olumsuz tablolarla karfl› karfl›ya gelmesi, 

onun ruhi ve psikolojik 

huzursuzlu¤unun artmas›na sebep olmaktad›r. 

Bütün bu negatif geliflmeler, gencin kendisine 

ve yak›n çevresine güven duygusunu zay›flatmaktad›r. 

Avrupa’n›n içinde bulundu¤u modern , 

sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel flartlar, 

gençlerimizin sa¤l›kl› bir kimlik (benlik, flahsiyet) 

oluflturmalar›na hiç elveriflli de¤ildir. 

Sosyalleflme sürecinde bat› toplumun sosyal 

ve kültürel dokusunu içsellefltirerek, kiflili¤ine 

katan müslüman gençler, bat› toplumunun bir 

üyesi haline gelir. Tüm hayat› boyunca devam 

eden sosyalleflme sürecinde genç; aile, okul, 

ifl ve çal›flma hayat›, kitle iletiflim araçlar› ve 

sosyal kurumlar ekseninde karfl›l›kl› etkileflim 

ile sosyal kimli¤ini kazanmaktad›r. Anne ve 

babalar bir genç için günde en fazla bir saat 

zaman, o da hep tekrari tavsiye ve nasihatl 

a rda bulunurken, genç arta kalan bütün 

zaman›n› çevresiyle geçirmektedir. Böyle bir 

durum kuflak çat›flmas›n›n zeminini meydana 

getirmektedir. 

Benim Kur’an’dan anlad›¤›m kadar›yla, bir 

müslüman için bir yerde dini ve manevi 

de¤erlerine göre hareket edebilme olana¤› 

yoksa oradan hicret etmesi gerekir. Böyle bir 

ortamda ve bu tür sorunlarla yaflayan müslümanlar›n 

Nisa Suresi’nin 97. ayetini düflünerek 

okumalar›n› tavsiye ederim. Zira bu ayette, 

çevre faktörünün önemine de¤inilmektedir. 

Bir kaç kurufl para için Avrupa’ya göç eden 

müslümanlar, ne yaz›k ki, cocuklar›n› diri diri 

yakmaktad›rlar. Benim anlamad›¤›m bir fley 

ise; onlar›n kendi çocuklar›na, neden yan›yorsunuz, 

demeleridir. 

Bundan dolay›, bu hususlar da yaln›zca 

gençleri suçlamak ve onlara bir yafta takmak 

haks›zl›k olur; kolayc›l›¤a kaçmak olur. Bu 

tav›r, kimseye birfley kazand›rmaz. Bilakis, 

hepimize çok fley kaybettirir! ‹bretle çevremize 

bakt›¤›m›zda, kaybetti¤imiz gençlerimizin 

say›s›n›n hiç de az olmad›¤›n› görürüz. 

Öneriler: 

Anne-babalar, kuflak çat›flmas›n›n onar›lmaz 

boyutlara ulaflmas›n› önlemek için, flu ilkelere 

dikkat etmelidirler: 

• Her fleyden önce genç, art›k kendisini bir 

yetiflkin gibi görmektedir, siz de öyle görün ve 

ona sayg› gösterin; “Hadi ordan, daha dünkü 

çocu¤un söyledi¤ine bak” türü yaklafl›mlardan 

kaç›n›n. 

• Gençlik ça¤›na ait ruhsal, fiziksel özelliklerin 

neler oldu¤unu ve bunun gence olan etkisini 

ö¤renip göz önünde bulundurun. 

• Gencin bu dönemde birbiriyle tutars›z olan 

davran›fllar› karfl›s›nda so¤ukkanl› olun, k›r›c› 

ve y›k›c› tepkiler göstermeyin. 

• Eviniz ve ailenizle ilgili alaca¤›n›z kararlarda 

onun da görüflünü almaktan çekinmeyin. 

• Konuflma ve tart›flmalarda do¤ru 

düflündü¤ü, gerçe¤i bulup söyledi¤i durumlarda 

ona hak verip, ona kat›ld›¤›n›z› söylemekten 

çekinmeyin. Bir genç, arkadafl grubuyla 

iliflkileri ne boyutta olursa olsun, problemleri, 

s›k›nt›lar› ve sevinçlerinde ailesinin yan›nda 

oldu¤unu hissetmelidir. 

• Gencin tutum ve davran›fllar›na yön verirken 

“Benim gençli¤imde...” diye bafllayan 

nutuk ve ö¤ütlerden kaç›n›n. 

• Ona ö¤üt vermek yerine örnek 

davran›fllarda bulunun. 

• Tabii ki, çat›flmalarda gençlerin de üzerine 

düflen baz› görev ve sorumluluklar vard›r. 

Bütün isteklerinizin hemen, tümüyle o anda 

gerçekleflmeyebilece¤ini bilin. 

• Her yerde ve her zaman yetiflkinlerden 

ö¤renece¤iniz bilgi ve deneyimler oldu¤unu


kabul edin! 

• Konuflma ve tart›flmalarda k›r›c› ve sert 

olmay›n! 

Gençlerimize birtak›m yüce hedefler göstermemiz, 

onlar›n maddî ve manevî yönden 

baflar›l› olmalar›na, dolay›s›yla zararl› ak›mlardan 

korunmalar›na vesile olur. 

‹brahim Çakar 

cakar_ibrahim@yahoo.de 

Kaynak 

Süleyman Hayri Bolay, Gençli¤in Rûhî ve Manevî 

Problemleri, ‹slamî araflt›rmalar vakf› yay›n›, yay›n no: 

13, s. 3-4. 

‹brahim Özdemir, Hz. Muhammed ve Gençlik, 

Türkiye Diyanet Vakf› Yay›n›, No: 171, s. 60. 

Konuyla ilgili detayl› bilgi için bkz. Enformasyon 

Devrimi. 

‹brahim Özdemir, Hz. Muhammed ve Gençlik, 

Türkiye Diyanet Vakf› Yay›n›, No: 171, s. 61 

A.g.e., s. 62. 

Bkz. ‹brahim Erdo¤an, Kuflak Çat›flmas›, De¤iflimin 

Fay Hatt› M›? 

‹mam Ali (a.s) buyuruyor: 

51 

‹lahi takva; do¤ruluk ve 

istikametin anahtar›, ahiretin 

yegane az›¤›d›r. ‹nsan›n 

her türlü kölelikten 

kurtulufl ve helak olmaktan 

korunma sebebidir. 

‹steyen, onunla baflar›ya 

ulafl›r, ona s›¤›nan kurtulur 

ve arzular›na onunla ulafl›r. 

O halde amel ediniz. Zira 

ameller Allah’a yükselir. 

Tevbe fayda verir, 

dua iflitilir. Durum sakin, 

kalemler yazmaktad›r. 

Ömrünüz sona ermeden, 

sizi iflten al›koyan hastal›k 

çatmadan ve ölüm ans›z›n 

inip can›n›z› bedeninizden 

ay›rmadan amele koflunuz. 

Çünkü ölüm 

lezzetlerinizi yok eder, 

isteklerinizi karart›r, 

sizi amaçlar›n›zdan 

uzaklaflt›r›r.

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi ‹slami Düflüncede Akl›n Yeri 

52 

‹SLAM‹ 

DÜfiÜNCEDE 

AKLIN YER‹ 

Yazarlar: 

Hasan Yusufiyan, 

Ahmad Hüseyn fierifi 

Çeviri: 

Nurullah Akp›nar 

Elinizdeki yaz›, ‹slami Düflünce ve Kültür 

Araflt›rma Merkezi taraf›ndan “Ak›l ve Vahy” 

ismiyle yay›nlanan kitab›n 8. fasl›n›n çevirisidir. 

Kitap, bir cilt ve sekiz fas›ldan oluflmaktad›r. 

Bir grup araflt›rmac›n›n haz›rlad›¤› bu 

kitap Farsça diliyle kaleme al›nm›flt›r. Yaz› 

hacimli olmas›n diye, iki bölüme ay›rd›k; 

di¤er bölümü sonraki say›da gelecek. 

Temel ‹slami kaynaklar; her tür ifrat ve 

tefritten uzak bir flekilde ak›l ile vahyin 

konumunu tan›mlayarak, her birini lay›k 

olduklar› yere oturtturmufltur. Bu temel 

üzerine Kuran ve Sünnet, bir taraftan 

akl›n makam ve menziletini övmüfl, onu 

hüccet ve ilahi bir peygamber olarak 

tan›tm›flt›r. Di¤er taraftan ise; insan›n idrak 

etme arac› olan akl›n noksanl›klar›na parmak 

basarak, akl›n hataya düfltü¤ü yerleri 

hat›rlatm›flt›r. Müslüman düflünürler, özellikle 

Ehl-i Beyt mektebini izleyenler, ak›l ve 

vahyin uyum içinde olduklar›n› vurgulayarak, 

her ikisinin aras›nda gerçek bir 

uyuflmazl›¤›n varl›¤›n› do¤ru görmemifller 

ve "akli hüsn ve kubh" ile "fler’i hükümle 

akli hüküm aras›ndaki mülazeme" 

kurallar›n› öne ç›kartarak, ak›l okflayan asil 

‹slam kültürünün çehresini gözönüne 

sermifllerdir. Mutedil ak›lc›l›k fleklinde adlanland›rabilece¤imiz 

bu görüfle göre; ak›la 

de¤er verme kast›yla dinin kutsiyetini küçümsemedi¤imiz 

gibi, dinin kutsall›¤›n› korumak 

amac›yla da akl›n önemini ve 

de¤erini görmezlikten gelemeyiz. Ak›l ve 

vahy, ilahi iki hüccettir. Bundan dolay›, iç 

peygamberin verileri ile d›fl peygamberlerin 

ö¤retileri aras›nda çeliflkinin olmay›fl› 

bir tarafa, belki aralar›nda tam bir uyum 

ve birliktelik bulunmaktad›r. ‹bn-i Rüfld’ün 

güzel deyimiyle: “Hakk›n hakla düflmanl›¤› 

yoktur, belki onu destekler ve hak 

oldu¤una flahitlik eder.”1


AYETLER VE R‹V AYETLER 

IfiI⁄INDA AKIL 

Ku’ran, insanlar› düflünmeye ça¤›r›rken 

ilahi bir vergi olan ak›la karfl› duyars›z 

kalanlar› fliddetle yermekte ve hatta 

ak›l›ndan yararlanmayanlar› canl›lalar›n en 

kötüsü olarak nitelendirmektedir. Bu hidayet 

edici kitapta öncekileri körükörüne izlemek, 

sorgulamadan ve düflünmeden onlara 

ba¤lanmak fliddetle 

k›nanm›fl ve onun hikmet 

dolu ayetleri, ak›l sahipleri 

için ibret ve yarar kayna¤› 

o l m u fl t u r. Kur’an-› Kerim 

insanlar› dinsel inançlar› 

kan›ts›z kabul etmeye 

ça¤›rmad›¤› gibi, bizzat kendisi 

akli delil ikame ederek, 

muhataplar›na bu yöntemle 

hareket etmelerini önermifltir. 

Kur’an, insan› cehenneme 

g ö t ü ren sebeblerin ana 

kayna¤›n› ve en köklü 

günah›n›, akl›n yol göstericili¤inden 

yüz çevirm e k 

oldu¤unu beyan edere k ; 

cehenneme düflenlerin hasret 

çekme ve hay›flanma sebebini 

flöyle ifade etmekte:" E¤er 

ifliten kula¤›m›z olsayd›, ya da 

düflünseydik cehenneme 

düflenlerden olmazd›k". (Mülk 

10). 

Ehl-i Beyt (as) ise; akla 

üstün bir makam vererek, 

herkesten daha ileri bir 

düzeyde ak›la önem 

vermifllerdir. Bu arada Hiflam 

‹bn-i Hakem’in, ‹mam Musa 

‹bn-i Cafer (as) ‘den nakletti¤i 

rivayet parlak bir konuma 

sahibtir. ‹mam Kaz›m (as), bu hikmet dolu 

hadiste; akl›n ve akledenlerin bir k›s›m 

özellikliklerini sayarken flöyle buyurmakta: 

"Allah insanlara iki hüccet vermifltir; biri 

insan›n içinde, di¤eri ise insan›n d›fl›ndad›r. 

‹mam Kaz›m (as), 

bu hikmet dolu 

hadiste; akl›n ve 

akledenlerin bir 

k›s›m özellikliklerini 

sayarken flöyle 

buyurmakta: "Allah 

insanlara iki hüccet 

vermifltir; biri 

insan›n içinde, 

di¤eri ise insan›n 

d›fl›ndad›r. 

D›flardaki hüccet 

peygamberler ve 

imamlard›r ; 

içerdeki hüccet 

ise, insano¤lunun 

akl›d›r". 

53 

D›flardaki hüccet peygamberler ve imamlard›r 

; içerdeki hüccet ise, insano¤lunun 

akl›d›r". (El-kafi c. 1. s.60 Kuleyni) 

‘’ Dedi ben ak›l›m, resülü zu-lcelalim, 

Hüccetullah›m, her delaletten uza¤›m.’’ 

(Mevlana) 

Rivayetlerin gözüyle akl›n baz› özelliklerine 

de¤inerek, akledenlerin dikkatini bu 

rivayetler üzerine çekelim: 

"Dinin temeli ak›l üzerine kuruludur ve 

Allah yaln›z onun vesilesiyle tan›nabilir. Ak›l 

sahibi, Allaha varmay› ak›l 

d›fl› bir yolla arayanlar›n 

tümünden , ona daha 

yak›nd›r". (Biharul-Envar c. 1. 

s. 94 Meclisi) 

"‹nsan ak›l ile ayaktad›r ve 

ak›l olmadan hak dini bulamaz". 

(a.g.e. ) 

"Cennet ehlinin dereceleri 

akl›n ölçüsüyle ölçülür ve her 

kifli akl›n› kulland›¤› ölçüde 

rabbine yak›n olur".(El-kafi .c. 

1.s. 54-55) 

"Akla uymak yolun bulunmas›na, 

uymamak ise 

piflmanl›¤a sebebtir". (Biharul- 

Envar c. 1. s. 96) 

"Ak›ll›n›n uykusu, ak›ls›zlar›n 

uyan›k halinden daha üstündür 

ve yemek yemesi onlar›n 

oruç tutmas›ndan daha 

hay›rl›d›r". (El-hayat c. 1. s. 

45 Muhammed R›za- 

Muhammed- Ali Elhakimi) 

"Akl›n olmay›fl›, ruhun 

insandan ayr›lmas› gibidir; 

öyle ki , ard›nda cans›z bir 

bedenden baflka bir fley b›rakmaz". 

(a.g.e, s.46) 

"Ak›l, ilahi bir peygamberdir". 

(a.g.e. ) 

"Ak›ldan yoksun olmak 

kadar ac› bir yoksulluk yoktur". (Nehcül- 

Belaga 54cü hikmet) 

"Dindarl›k ve hayal› olmak, hiç bir zaman 

ak›ll›l›ktan ayr›lmazlar ve onu yaln›z b›rakmazlar". 

(El-kafi c.1. s.53)


54 

"Sinedeki ak›l insan›n dostu, cehalet ise 

az›l› düflman›d›r". (El-kafi c.1. s. 54) 

KUR’AN’IN BAKIfiINDA 

AKLIN DE⁄ER‹ 

D›fl peygamberlerin son halkas›n›n mesaj› 

olan Kur’an-› Kerim, ak›lsal veriler ile 

çat›flmamakla birlikte, de¤iflik flekillerde içsel 

peygamberin mesajlar›n› destekleyere k 

onaylam›flt›r. Bu iki peygamberin beraberli¤ini 

ve gönüllerindekinin ayn› oldu¤unu, 

ayn› fleyi paylaflt›klar›n›, afla¤›daki örneklerde 

gömek mümkündür: 

1-Düflünmeye Ça¤r› 

Kur’an’›n nazar, tedebbür, tefekkür, itibar, 

tezekkür, ve tefekkür gibi çeflitli sözcükler ile 

düflünmeye ça¤›rmas›, ak›l karfl›tl›¤›n›n 

Kur’an mant›¤›yla uyuflmad›¤›n› göstermektedir. 

Bu yönde hakk›n varl›¤›n›n niflaneleri 

olan tekvini ve teflrii ayetler bir çok 

konuda ak›l sahiplerinin istifade kayna¤› 

olmufltur. fiimdi, gönül ayd›nlatan bu ayetlerin 

bir k›sm›na bakal›m: 

"Devenin nas›l yarat›ld›¤›na, gö¤ün nas›l 

yükseltildi¤ine, da¤lar›n nas›l dikildi¤ine,yeryüzünün 

nas›l yay›ld›¤›na bir bakmazlar m›?" 

(Gafliye 17-20) 

"(Resülüm!) Sana bu mübarek Kitab›, ayetlerini 

düflünsünler ve akl› olanlar ö¤üt als›nlar 

diye indirdik."(Sad 29) 

"Göklerin ve yerin yarat›l›fl›nda, gece ile 

gündüzün birbiri ard›nca gelip gidiflinde akl- 

› selim sahipleri için gerçekten aç›k ibretler 

vard›r. Onlar; ayakta dururken, otururken, 

yanlar› üzerine yatarken(her vakit) Allah’› 

anarlar; göklerin ve yerin yarat›l›fl› hakk›ndaderin 

derin düflünürler (ve flöyle derler:) 

Rabbimiz! Sen bunu bofluna yaratmad›n. 

Seni tesbih ederiz . Bizi cehennem 

azab›ndan koru!" (Al-i imran 190 - 191) 

"Kuflkusuz sizin için hayvanlarda da büyük 

bir ibret vard›r. Zira size, onlar›n karn›ndaki 

f›flk› ile kan aras›ndan (gelen), içenlerin 

bo¤az›ndan kolayca geçen halis bir süt içiriyoruz." 

(Nahl 66) 

"Andolsun, biz cinlerden ve insanlardan bir 

ço¤unu cehennem için yaratm›fl›zd›r. Onlar›n 

kalpleri vard›r, onlarla kavramazlar; gözleri 

vard›r, onlarla görmezler; kulaklar› vard›r, 

onlarla iflitmezler. ‹flte onlar hayvanlar gibidir; 

hatta daha da flaflk›nd›rlar. ‹flte as›l gafiller 

onlard›r".(Araf 179) 

2-Akli Kan›t›n ‹kamesi: 

Kur’an, ak›lsal kan›tlar› bulmay› sadece 

muhatablar›na b›rakmamakta ve bir çok 

yerde özellikle tevhid, nübüvvet ve ahiret gibi 

konularda bizzat kendisi akl› kan›t getirmektedir. 

Mesela; tevhidi ispatlarken flöyle buyurmaktad›r: 

"E¤er onlarda (yeryüzü ve gökyüzünde) 

Allah’tan baflka ilahlar olsayd›, kesinlikle 

(yer ve gök) bozulurdu". (Embiya 22) 

Bunun yan›nda Kur’an-› Kerim, kendi 

muhaliflerinden kan›t isteyerek, flöyle buyurmaktad›r: 

"Ve dediler ki; yahudi ve hristiyanlardan 

baflka kimse cennete girmeyecektir. De ki ; 

e¤er do¤ru söylüyorsan›z kan›t›n›z› getirin". 

(Bakara 111) 

Maalesef, baz› yüzeysel düflünenler, kendi 

zanlar›na göre, (güya) Kur’an’›n flan›n› ve 

menziletini korumak amac›yla ve onu insani 

kan›tlar›n düzeyine indirmemek için, 

Kur’an mant›¤›yla Yunan mant›¤›n›n 

ayr›ld›¤› noktalar› aç›klamaya çal›flarak, 

Kur’an’›n akli delillerinin kendine özgü 

oldu¤unu söylemifllerdir. Bu kimselere göre 

Kur’an’›n ak›l yürütme yöntemi, çeflitli 

yönlerden Yunan mant›¤›yla ayr›flmaktad›r. 

Örne¤in; Yunan mant›¤›nda kan›t iki önermeye 

dayal› oldu¤u halde, Kuran bir önermeyle 

ile sonuca var›r. (2) 

Sanki bu kimseler, akl›n ilahi bir lutuf 

oldu¤unu; müslüman ve gayr-i müslim herkese 

eflit düzeyde bahfledildi¤inden gafil 

kalm›fllard›r. Akli kan›tlar›n ilk yöntemlerinin 

Yunanl›lar arac›l›¤›yla derlenmesi,insanlara 

hitaben ve ak›llar›yla anlafl›l›r flekilde 

nuzul eden Kur’an’›n öne sürdü¤ü ak›lsal 

kan›tlara, bilinen insani ak›ldan baflka bir 

temel aramam›za neden olmamas› gerekir; 

ta ki, tefekkürü teabbüdlefltirme gibi 

semeresiz bir çaban›n içine düflmeyelim.


3- Nedensellik ‹lkesinden 

Yararlanmak: 

Nedensellik ilkesi, akli düflüncenin temelidir. 

Bu ilke olmadan kan›ta ulaflmak mümkün 

de¤ildir. Kur’an, daima bu ilkeyi kabul 

ederek genel bir flekilde bildi¤imiz sebebleri 

onaylamas›yla birlikte melekler ve 

fleytanlar gibi fiziksel olmayan bir tak›m 

nedenlerin rollerini, etkilerini beyan ederek; 

nedensellik ilkesinin daha genifl bir 

alan› kapsad›¤›n› aç›klamaktad›r. Kur’an 

aç›s›ndan, insan›n kötü amelleri ile kara ve 

denizde meydana gelen fesat ve bozgunluk 

aras›nda bile kopmayan bir iliflki bulnmaktad›r: 

"‹nsanlar›n kendi elleriyle yapt›klar›ndan 

dolay› karada ve denizde bozgunluk ortaya 

ç›kt›...".(Rum 41) 

Buna mukabil, iman ve takva yerdeki ve 

gökteki bereketlerin kap›lar›n› insan ve 

insani toplumlar›n yüzüne açar: "O (peygamberlerin 

gönderildi¤i ) ülkelerin halk› 

inansalar ve ( günahtan) sak›nsalard›, elbette 

onlar›n üstüne gökten ve yerden nice bereket 

kap›lar› açard›k...".(Araf, 96 ) Bunun da ötesinde, 

müslümanlar›n öncekilerin yaflam 

öyküleri hakk›nda bilgi edinmeleri ve ders 

ç›kartmalar›na teflvik edilmesi ve yönlendirilmesi 

Kur’an’da nedensellik ilkesinin 

geçerlili¤ini gösterm e k t e d i r. Zira; e¤er 

geçmifltekilerin bafl›na gelen olaylar tesadüfen 

ve raslant› sonucunda meydana gelmifl 

olsayd›, bu hadiselerden ders ç›karmak ve 

ö¤üt almak anlam›n› yitirirdi. 

Baz› ‹slami f›rkalar, fiili tevhidi savunmak 

ad›na, nedensellik ilkesini inkar etmifllerdir 

ve Kur’an’›n da bu görüflü aç›klad›¤›n› 

belirtmifllerdir. Ancak ilahi ayetler üzerinde 

duruldu¤unda, bu düflüncenin dayanaks›z 

oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r ve akledenlerin 

eline flu nükte geçmektedir; yarat›lm›fllar›n 

nedenselli¤i tüm sebeblerin müsebbibi ve 

yarat›c›s› olan Allah’›n nedenselli¤inin 

uzant›s›ndad›r. Ve bunun da Allah’›n fiili 

vahdaniyeti (kainatta Allah’tan baflka müessirin 

olmay›fl›) ile bir çeliflkisi yoktur. 

4 - Ahkam Felsefesinin Beyan›: 

55 

Birçok f›k›hsal hükmün felsefesi ve hikmeti 

insanlar›n gözünden sakl›d›r. F›khi 

kurallar›n birço¤unun hikmeti, ak›l a¤›na 

düflmemekte ve insan akl›n›n kavrama 

s›n›r›n› aflmaktad›r. Ancak, Kur’an’›n ilahi 

hükümler ile ilgili yaklafl›m tarz› göstermektedir 

ki; bu hükümler metafziksel olduklar› 

halde, tümüyle insan›n düflünce 

düzeyini aflan s›rlardan say›lmazlar zira 

Kur’an , kendisi bu hükümlerin bir k›sm›n›n 

felsefesini beyan etmektedir ve bu yolla 

insan akl›n› bunun hakk›nda düflünmeye 

ça¤›rmaktad›r. Örne¤in; k›sas hükmünün, 

toplumsal yaflam›n garantisi oldu¤unu 

aç›klamaktad›r ve namaz hakk›nda flöyle 

buyurmaktad›r:"...Ve namaz› k›l. Muhakkak 

ki, namaz, hayas›zl›ktan ve kötülükten 

al›koyar..."( Ankebut 45) 

DÜfiÜNCEN‹N HA TAYA 

DÜfiTÜ⁄Ü YERLER 

‹nsan zihni, bazen öncülleri do¤ru dizemedi¤inden, 

bazen de kan›ta kesinlik 

kazand›ran verileri seçerken kusur yapt›¤› 

için, hataya düflerek yanl›fl sonuca varmaktad›r. 

Düflüncenin hataya sapland›¤› 

yerleri insana hat›rlatarak uyaran Kur’an- 

› Kerim, asl›nda arka kap›dan akla dayal› 

düflünceyi onaylamaktad›r. Çünkü; e¤er akli 

kan›t temelden dayanaks›z olsayd›, ak›l›n 

hataya düfltü¤ü kaygan yerleri hat›rlatmaya 

çal›flman›n, o yerlerden sak›nmay› tavsiye 

etmenin bir anlam› olmazd›. Kur’an’›n iflaret 

buyurdu¤u kaygan yerlerin birkaç›n› ele 

alal›m: 

1 - Tahmin Ve Zanna Uymak: 

Bilindi¤i gibi, yaflam›n günlük tüm ifllerinde 

yakini ve kesinli¤i yakalamak ya çok zordur, 

ya da mümkün de¤ildir. Bundan dolay› 

insanlar›n geneli, yaflamlar›n› zan temeli 

üzerinde kurarlar; ona dayanarak hayatlar›n› 

sürdürürler. Düflüncenin hataya kayd›¤› 

yerlerden biri fludur ki; insan bu huyunu ve

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi ‹slami Düflüncede Akl›n Yeri 56 

al›flkanl›¤›n› akl› ve ilmi tefekkür sahas›na 

bulaflt›rs›n ve yakine uyma yerine zan ve 

tahminle yetinsin.Bu durum; özellikle dini 

inançlar gibi, insan düflüncesinin alt 

yap›s›n› ve temelini oluflturan konularda, 

giderilmesi mümkün olmayan ziyanlara, 

zararlara yol açmaktad›r. Bu nedenle 

Kur’an-› Kerim, fliddetle bu duruma karfl› 

ç›km›flt›r ve muhataplar›n›n, tahmin ve zanna 

tabi olmalar›n› yasaklam›flt›r. Nitekim 

Kur’an, as›ls›z düflüncelerine göre flirk 

koflmalar›n› Allah’›n dile¤ine 

ba¤layan müflrikleri ceva- 

pland›r›rken flöyle buyurmaktad›r: 

"De ki: Yanlar›n›zda bize 

aç›klayaca¤›n›z bir bilgi var m›? 

Siz zandan baflka bir fleye 

uymuyorsunuz ve siz sadece 

yalan söylüyorsunuz". (Enam 

148) 

Kur’an’›n bak›fl›na göre 

bütün amellerin, tüm inançlar›n 

bilgiden ve yakinden 

do¤malar› gerekir; yani e¤er 

bireyin kendisinin yakin bilgiye 

ulaflma gücü yoksa; tabi 

olmaya lay›k flahsiyetleri izleyerek, 

dolayl› da olsa, bilgiden 

ileri gelen yakine sar›lmas› 

gerekir. Ta ki; bu flekilde 

san›n›n, vehmin tehlikeli 

sonuçlar›ndan kurtulabilsin ve 

idrak etme arac› olan akl›ndan 

uygun bir flekilde istifade edebilsin. 

(3) 

" Bilmedi¤in fleyin ard›na düflme çünkü 

kulak, göz ve gönül, bunlar›n tümü ondan 

sorumludur".(‹sra 36) 

2 - Taklit 

Do¤ru düflüncenin engellerinden bir di¤eri 

de, düflünme becerisini baflkalar›na b›rakm 

a k t › r. Toplumsal ve yayg›n inançlar› 

kolayl›kla, düflünmeksizin kabullenmek, birçok 

insan›n özelli¤idir. Mevlana’n›n deyifliyle; 

‘’Taklitleri de, kan›tlar› da zan ile ayakta / tüyleri 

de, kanatlar› da.’’ 

Do¤ru düflüncenin 

engellerinden 

bir di¤eri de, 

düflünme becerisini 

baflkalar›na 

b›rakmakt›r. 

Toplumsal ve yayg›n 

inançlar› kolayl›kla, 

düflünmeksizin 

kabullenmek, 

birçok insan›n 

özelli¤idir. 

Kur’an-› Kerim, atalar›na uymay› 

davran›fllar›n›n temeli k›lan kimselere flöyle 

seslenmektedir: "Onlara ( müflriklere ) : 

Allah’›n indirdi¤ine uyun, denildi¤i zaman 

onlar; hay›r, biz atalar›m›z› üzerinde 

buldu¤umuz yola uyar›z, dediler. Ya atalar› 

bir fley anlamam›fl, do¤ruyu da bulamam›fl 

idiyseler?" ( Bakara 170 ) 

Yani; e¤er atalar ak›llar›n› kullanmay›p 

do¤ru yolu bulamam›fllarsa, yine de onlar gibi 

ak›ls›zl›¤› m› meslek edineceksiniz?! 

Taklidin çirkinli¤i, sadece 

öncekilere uymakla özetlene- 

mez ; belki toplumun ünlü 

flahsiyetlerine uymak dahil, 

körükörüne olan her türlü 

uymay› ve taklit etmeyi kapsamaktad›r. 

‹slam,toplumun her 

bireyinin ba¤›ms›z bir kiflili¤e 

ve karektere sahip oldu¤unu 

b e l i r t e rek, bireyi sorumlu 

k›lm›flt›r. Ve körükörüne toplumun 

ileri gelenlerine uymay›, 

baz› insanlar›n sapmas›n›n 

nedeni oldu¤unu flöyle beyan 

etmektedir: 

"Ey Rabbimiz! Biz reislerimize 

ve büyüklerimize uyduk da, 

onlar bizi yoldan sapt›rd›lar, 

derler". ( Ahzab 67 ) 

3 - Acelecilik 

‹nsano¤lu bazen, akli 

hükümler verirken acele davran›r ve bir 

konu hakk›nda az da olsa, baz› bilgileri 

edindi¤i için sonuç almaya 

çal›fl›r ve sanar ki, konunun tüm yönlerine 

hakimdir ve ibham perdesinin gerisinde 

hiçbir nükte kalmam›flt›r. Bu tür sürat ile 

görüfl belirtmeler, düflüncenin hataya 

kayd›¤› yerlerdendir. Kur’an, insan›n ilmi 

sermayesinin az oldu¤una ve baz› hükümlere 

ulaflmak için insan bilgisinin yetersizli¤ine 

iflaret ederek, flöyle buyurmaktad›r: "...Ve 

size ancak az bir bilgi verilmifltir". ( ‹sra 85 

)


4 - Nefsani E¤ilimler 

Akli kan›t› aramaktan gaye, hakikati 

bulmakt›r. Ancak düflüncenin gözleri, 

hakikat›n akl› besleyen ve süslendiren 

güzelli¤ini o zaman görebilir ve onunla 

ayd›nlan›r ki; bencil dugular›n, nefsani 

e¤ilimlerin tozu ve duman› düflüncenin çehresine 

konmam›fl olsun. 

‘’Hakikat, süslü bir sarayd›r; / Heva ve 

heves, kalkan tozdur. 

Görmüyor musun, nerde toz 

kalksa, / Bakan görmez, kör 

bile olmasa.’’ ( Mevlana) 

Taassuba dayal› sevgi ve kinler, 

tutucu yönelimler, tefekkürün 

yolunu sapt›rmakta ve 

do¤ru hareket etmesine engel 

olmaktad›r. 

‘’Garaz geldi¤i için, hüner 

görünmez oldu; / Yüzlerce 

p e rde gönülden oldu, göze 

do¤ru.’’ (Mevlana) 

Belagat ve fesahat sultan› 

‹mam Ali ( as)’›n flu sözü ne 

güzeldir: "H›rs k›l›c› düflünce 

ortam›nda k›v›lc›mlar›n› 

saçt›¤› zaman, akl›n en çok 

y e re çak›ld›¤› zamand›r". 

(Nehcül-balaga 219. hikmet) 

‘’Berrak göz, ak›l, kulak, istiyorsan 

e¤er / H›rs perdelerini 

y›rt sen birer birer 

Her kimde olursa h›rs, kekeler 

/ H›rs b›rak›r m›, göz ve 

gönül olsun münevver.’’ 

Bunun için, ‹slam dini takvay›, 

bak›fl› ve basireti güçlendiren, 

gelifltiren bir etken olarak 

aç›klamaktad›r. ‘’Takva, fazileti rezaletten 

ay›ran vesiledir;"..E¤er Allah’tan korkarsan›z 

O, size iyi ile kötüyü ay›rdedecek bir 

anlay›fl verir.." ( Enfal 29) 

‹lahi takva, heva ve hevesin azg›nl›¤›n› 

önler; gönül gözüne konan tozlar› y›kar. 

Kur’an, insan düflüncesinin hataya düfltü¤ü 

yerleri aç›klarken, nefse tabi olmaya de¤inir 

ve putperestleri k›narken flöyle buyurur: 

Vahy; bedavadan 

bir tak›m konular›, 

amaçl› ve faydal› 

düflünceye varmak 

için insanlar›n 

iradesine sunarak, 

akla katk› 

sa¤lam›flt›r. 

Peygamberler 

geldiler, ta ki; 

insanda uyuyan 

yetenekleri, 

gömülü defineleri 

uyand›rarak 

aç›¤a ç›karts›nlar. 

57 

"...Onlar ancak zanna ve nefislerinin arzusuna 

uyuyorlar.." (Necm 23) 

AKLIN YÖNLEND‹R‹LMES‹NDE 

VAHY‹N ROLÜ 

Tarih buyunca, evrendeki varl›klar da 

dahil olmak üzere, kendilerinin nereden 

gelip nereye gittikleriyle ilgili düflünen, ak›l 

yürütmeye çal›flanlar; sonunda ilahi vahyin 

ö¤retileri karfl›s›nda diz çökmekten baflka 

ç a re bulamam›fllard › r. fiimdi, 

dinin ak›la yapt›¤› baz› hizmet- 

leri ve katk›lar›, 

birkaç eksende ele almaya 

çal›flal›m: 

1- Akl›n Y e t e r s i z l i ¤ i n i 

Aç›klamak 

Dinin önemli katk›lar›ndan 

biri, akl›n yetersizli¤ini, s›n›rl› 

oluflunu aç›klamakt›r. Din, 

befleri düflüncenin içeri¤ine, 

b a r › n d › rd›¤›yeteneklerin ve 

becerilerin s›n›rlar›na hakim 

olmas› nedeniyle, insana sürekli 

akl›n yetersizli¤ini 

hat›rlat›r, ta ki; akl›n›n dizginlerini 

b›rakmas›n ve 

sahas›ndan ç›kmas›n› önleyebilsin. 

Bu nedenle din ö¤reticileri, 

Allah’›n zat› ve özü üzerinde 

düflünmekten 

s a k › n d › rm › fl l a rd›r ve insanlar› 

yarat›l›fl hakk›nda düflünmeye 

davet etmifllerdir. Zira ak›l, 

Allah’›n zat›n› kavrayacak 

güçte de¤ildir. Dolay›s›yla, 

Allah’›n zat› konusu, akl›n sahas›n›n 

d›fl›ndad›r. 

Varl›klar içerisinde hakk›n s›rr› ve zat›ndan 

anlamak ve kavramak kadar uzak olan var 

m›? (Mevlana.) 

2 - Yararl› Konular Ortaya Atmak 

Sadece ak›l nimetine sahip olmak yap›c›,


58 

yararl› düflünceyi bulmak için kafi de¤ildir. 

Çünkü birçoklar›, bu ilahi hediyeyi uygun 

olmayan yolda kullanarak, meleklerin 

makam›ndan üstün bir makama ç›kmak 

yerine, hayvanlardan daha afla¤› bir konuma 

düflmekteler. 

Vahy; bedavadan bir tak›m konular›, 

amaçl› ve faydal› düflünceye varmak için 

insanlar›n iradesine sunarak, akla katk› 

sa¤lam›flt›r. 

Peygamberler geldiler, ta ki; insanda uyuyan 

yetenekleri, gömülü defineleri 

uyand›rarak aç›¤a ç›karts›nlar. 

Kuflkusuz, e¤er peygamberlerin zincirvari 

baflkald›r›lar› olmasayd›, befleri felsefeler 

belirleyici olamaz ve hayati konular› ele alamazlard›. 

‹lahi dinler; Allah’›n varl›¤›, tevhid, nübüvvet, 

ruhun ölümsüzlü¤ü, muhtar irade gibi 

onlarca meseleyi öne çekerek, insan fikrine 

yön vermifltir. Bundan dolay›, bir din 

seçerken hata yap›l›rsa, ya da dinde tahrifat 

meydana gelirse, bunun ilk kurban› insan 

düflüncesi 

olur. Örne¤in, e¤er H›ristiyan düflünürler 

teslis, hulul, ve tecessüd gibi konular›n 

vahiyden türedi¤ine inanmasalard›, bunlar›n 

çözümü için iki bin y›ll›k fikirsel zahmetlere 

ve çilelere tahammül etmezlerdi; hatta bir 

an bile ömürlerini, bu düflünce yakan konulara 

harcamazlard›. 

3 - Saadet Yolunun Furuat›n› Aç›kla - 

mak 

Ak›l; insana, yarat›l›fl›n anlams›z ve abes 

olmad›¤›n›; mutlak kemale, sonsuz kurtulufla 

ermek için bu dünyaya geldi¤ini 

hat›rlat›r. Ayn› flekilde ak›l, sonsuz hayata 

ulaflmak için, Allah’›n r›zas›na uygun olan› 

yerine getirmek ve r›zas›na uygun olmayandan 

sak›nmak gerekti¤ini kavrayabilir; ancak 

mutluluk yolunun tüm cüz’iyat›n›, detaylar›n› 

bilmek, akl› aflan bir meseledir. Fakat ak›l, 

dinin yol göstericili¤i sayesinde, kurtulufla 

giden yolun özeliklerine ve füruat›na vak›f olabilir. 

Vahyin hidayeti olmadan ak›l, bu dünya- 

daki ameller ile ahiretteki sonuçlar› aras›nda 

bulunan iliflkiyi keflfedemez. 

4 – Akl›n Hataya Düfltü¤ü Yerlerin 

Aç›klamas› 

Vahyin önemli katk›lar›ndan biri; akl›n 

hataya düfltü¤ü güzergahlar› hat›rlatmas›d›r 

ki; daha önce bu konu incelendi. Ancak flu 

noktay› unutmamak gerekir ki; dinin yapt›¤› 

katk›lar› s›ralamam›z bu anlama gelmez. Din, 

kendine inanlara düflüncenin has bir çeflidini 

dayatarak, fikirlerini taabbudilefltirmek niyetindedir. 

Çünkü, böyle bir durumda düflüncenin 

içinde baflka bir fley kalmaz. Belki, kasdedilen 

odur ki; din yapmak istedi¤i katk›lar› 

akl›n hizmetine sunarak, onun gözünden sakl› 

kalan gerçeklerin çehresinden perd e y i 

kald›rmaktad›r. 

Kaynaklar 

( 1 ) Faslu-l Makal fi-ma beyne’l- 

Hikmet-i ve efl-fieriat-i mine’l- ‹ttisal. 

s. 17. ‹bn-i Rüfld 

(2) -Mecmüat’ul-Fetava c.9. s. 60. 

‹bn-i Teymiye / Bkn. El-Kuran ve 

l-nazarul-akli s.135 - 153. 

Fat›ma ‹smail- Muhammed ‹smail 

(3)- El-Mizan fi Tefsir’il-Kur’an 

c.13. s. 92 - 93. 

Muhammed Hüseyn Tabatabai

Fecr-i Sad›k Üç Ayl›k ‹lmi Dergi Hz. Zeynep 

Hz. Zeynep 

Cahide Avc› 

“Gerçekten Allah ve melekleri Peygambere salat 

ederler, Ey iman edenler! Siz de ona teslimiyetle 

salat ve selam getirin”. (Ahzab-56) 

Ad ve künye: 

Zeyneb kelimesi lugat olarak “Güzel a¤aç” anlam›na 

gelir, ayr›ca Zeyn ve Eb kelimelerinin birleflmesinden 

“Baban›n ziyneti” manas› ç›kar. Tarih kitaplar› ve rivayetler 

Hz. Ali için iki veya üç k›z›n›n Zeyneb ad›yla 

ça¤r›ld›¤› söylenilmifltir. Ancak kerbela vak›as›nda kahraman 

kad›n Zeyneb-ul Kübrad›r . 

Hz. Zeyneb’in manalar›ndan biri de ‘Akile’ ve ya 

(Akileyi beni Hafl›m) dir kendi hanedan ve soyunda 

de¤erli ve k›ymet sahibi olan seçkin kad›n manas›ndad›r. 

Çocukluk dönemi: 

Hazreti Fatma’n›n biricik k›z› Zeyneb daha befl alt› 

yafllar›ndayken de¤erli annesini yitirdi. Bu küçük 

y a fl l a rda ald›¤› üstün terbiyeler yan›s›ra annesi 

Hz.Fatma’dan hadisler ve rivayetler nakletmifltir. 

Rivayetler aras›nda Hz. Ali’nin k›z›n›n küçük yafllarda 

kemalete sahip oldu¤unu belirten bir hadis flöyle 

gelmifltir: 

Hz. Ali Zeyneb’i daha çocukluk döneminde dizinin 

üzerinde oturtmufl ona seslenerek (Ahad) bir söyle dedi, 

Zeyneb söyledi, Hz. Ali (isneyn) iki söyle dedi; Zeyneb 

flöyle dedi: Biri a¤z›nda dolaflt›r›p söyleyen dil, ikiyi nas›l 

söyler? Bunun üzerine Ali (a.s) k›z›n› kucaklay›p öptü. 

KUFE 

Hz. Ali hilafet merkezini Medine’den Kufe’ye 

tafl›d›¤›nda Zeynep kocas› Abdullah ‹bni Cafer ile birlikte 

Kufe’ye yerlefltiler. S›ff›n savafl›nda Abdullah ‹bni 

Cafer Hz. Ali’nin ordusunda ordu komutanlar›ndan idi. 

Zeynep Kufe’de han›mlar› irflatdediyor, onlara Kur’an ve 

tefsir dersleri vererek e¤itiyodu. Hz. Zeyneb Kufe’de çok 

sayg›n bir konumdayd›. Kerbela vak›as›ndan sonra esirler 

Kufeye getirildiklerinde, özellikle beni Ümeyye canilerinin 

Zeyneb’e olan sayg›s›zl›klar›, çirkin davran›fllar› 

Zeynebe çok a¤›r ve zor anlar yaflatt›. Ancak Hz. Zeyneb 

büyük sabr›yla, ac› musibetlere karfl› durdu. Sadece 

Rabbi’nin r›zas› için kendisine yap›lan ihanetlere karfl› 

dayand›. Hayas› ve iffeti olmayan Ubeydullah ‹bni Ziyad, 

Hz. Zeyneb’e hitaben : Allah’›n kardefline yapt›¤›n› nas›l 

gördün? Hz. Zeyneb iman dolu bir cesaret içersinde : 

Vallahi ben Allah teala’dan güzellik ve iyilikten baflka bir 

fley görmedim dedi. 

Hz. Zeyneb’in faziletlerinden 

baz› örnekler: 

59 

‹badet: 

Yüce Allah’a yaklaflmak ona ulaflmak ve kemale varmak 

için ibadet ve kulluk etmek çok büyük bir vesiledir, 

“Ben cinleri ve insanlar› ancak bana kulluk etsin - 

ler diye yaratt›m” . (Zariyat-56) 

Ayeti kerimede yarat›l›fltan kast›n ve hedefin ibadet 

oldu¤u zikre d i l m i fl t i r. Allah’a ibadet etmek sadece 

k›l›nacak bir kaç rekat namaz, maddi ba¤›fl ve bedensel 

hareketlerden ibaret de¤ildir. ‹badet tevazu ve gerçe¤iyle 

teslim olman›n en mükkemmel fleklidir. 

‹badet iki yöndür: 1.Amel ve Fiil 2.Terk ve uzaklaflma 

Ancak günah› terk ederek ondan tamam›yla uzaklaflmak 

ibadetin yap›lmas›ndan daha önemlidir. Rivayette geçti¤i 

gibi: “En zor ibadet günah yapmaktan kaç›nmak ve en 

iyi ibadet iffetli olup günaha yaklaflmamakt›r”. 

Hz. Zeyneb’in Fesahet (aç›k ve belirgin) ve Bela¤eti 

(istenilen manay› en güzel flekli ile muhataba ulaflt›rmak) 

ve ibadeti babas› Ali (a.s) ve annesi Fat›ma (a.s) gibiydi. 

Gece uykudan uyan›p ibadet etme Hz. Zeyneb’in hayat› 

boyunca terk etmedi¤i bir ameldi. Muharremin onbirinci 

gecesinde bile bu ibadeti terk etmemifltir. ‹mam Seccad 

buyuruyor: “O gece halam Zeyneb’i gördüm namaza 

durmufl ve ibadetle meflguldu”. Hz. Seccad: “Halam 

Zeyneb bütün müsibetleri çekti¤i halde, Kerbela’dan 

fiam’a kadar bir gece bile sünnet namazlar›n› terk etmedi”. 

‹mam Hüseyin son veda için Zeyneb’in yan›na geldi 

ve flöyle söyledi: “Bac›m gece namazlar›nda beni unutma 

!” Hz. Seccad buyuruyor: “Halam Zeyneb bütün farz 

ve müstehap namazlar›n› yol boyunca Kufe’den fiam’a 

kadar ayakta k›ld›, sadece bir kaç yerde açl›ktan dolay› 

oturarak k›l›yordu zira üç günden berii bize verilen 

yeme¤i çocuklar aras›nda paylaflt›r›yordu. O tafl kalpli 

adamlar gün boyunca bizlere sadece bir ekmekten fazla 

vermiyorlard›. 

Allah’›n risaletini bu yolculukta tebli¤ edecek kifli 

Zeyneb idi. Beni Umeyye’nin hilelerine aldanm›fl milleti 

uyarmak, fesahet beyan›yla ve ateflli hutbeleriyle bu 

zalimleri rüsva etmekteydi. (bunlar›n her biri ibadet 

say›l›r) böylece tevazu ve teslimiyetini Allah’a karfl› 

göstermifltir. 

Din yolunda cihad 

Allah yolunda mallar›yla canlar›yla cihad edenleri 

derece itibariyle, oturanlardan üstün k›ld›. Allah onlar›n 

üzerinde hepsine de cenneti vaad etmifltir. Bununla beraber 

Allah mücahitlere oturanlar›n üzerinde bir ecir 

vermifltir. 

Zeyneb ul Kübra annesi Fat›ma (a.s) gibi nerede din 

yolunda, dinsizlere karfl› savaflmak ve cihad etmek gerekiyorsa, 

bu yolda mal›ndan, can›ndan, kocas›ndan, 

çocuklar›ndan geçebiliyordu. Zeyneb rahat yaflam›ndan 

el çekip çocuklar›n› kurban etmek için ölüm yeri 

Neynevaya götürdü ve her yerde kardefli Hüseyin için iyi 

bir yoldafl oldu ve ona bir an bile yard›m etmekten geri 

kalmad›.


60 

Fesahet ve Bela¤et 

Zeyneb’in Fesahet ve Bela¤eti Kufe’nin pazar›nda ve 

Yezid’in meclisinde nakletti¤i hutbeler ve Ubeydullah 

ibni Ziyad’la yapt›¤› konuflmalar, onun bu yetene¤inin en 

iyi delilleridir. Cani ve fas›k Ziyad’›n o¤luyla 

karfl›laflt›¤›nda öyle bir fesahetle konufluyordu ki Ziyad’›n 

o¤lu onlar›n düflman› oldu¤u halde Zeynebin 

olgunlu¤undan ve bela¤etinden (istenilen manay› muhataba 

ulaflt›rmak) flaflk›nl›¤›n› gizleyemedi ve Zeynebi küçümsemek 

için flöyle söyledi: “Do¤rusu bu kad›n sözü 

daima kafiyeli söyleyen biri olarak çok baflar›l›d›r, 

babas›da ritimli söz söyleyen bir flair idi”. 

Zeyneb cevap verdi: “Kad›n›n sözü daima kafiyeli söylemekle 

ne ifli var? Benim böyle bir fleyle iflim yok, her 

ne duydunsa içimde olan fleyi dilime getirdim”. Burada 

dikkat edilmesi gereken fley flu ki ; Zeyneb hiç bir zaman 

bir ö¤retmenden bu ilimi (ritimli ve kafiyeli söz söylemek) 

okumam›flt› ve onu ö¤renmek için ö¤retmen ve ders 

görmemiflti, bu Allah taraf›ndan bir nimet zati bir kemal 

olarak verilmiflti. 

Zeyneb’in Kerbela’ya tarihi seferi 

Hz. Zeyneb’in flahsiyetiyle iyi bir flekilde tan›flman›n 

yolu onun Kerbela’ya olan seferini anlamakla olur. 

Kerbela yolculu¤unda dikkat çekici ilk nokta Hz. 

Zeyneb’in kocas›ndan ayr› Hz. Hüseyin ile sefere 

kalk›flmas› ve Abdullah ibni Cafer’in bu yolculukta bulunmay›fl›d›r. 

Hz. Zeyneb kardefli Hz. Hüseyin’e afl›r› sevgisinden 

dolay› evlilik döneminde Abdullah ibni Cafer’e 

flart koflmufltu. Kardefli Hüseyin ilerde yoculu¤a ç›kacak 

olursa kendisininde onunla gidece¤i ve bu konuda her 

hangi bir yasa¤›n söz konusu olmamas›n› istemiflti. Bu 

flart› kabul edilmiflti. Abdullah ibni Cafer’in kerbela’ya 

gitmemesinin sebebini tarihçiler onun bir savafl ihtimalini 

vermeyiflinden oldu¤unu yazm›fllard›r. Buna ra¤man 

iki o¤lunu Avun ve Muhammedi, Zeyneb ile göndermifl 

ve onlara her yerde imam› himaye etmelerini ve ona 

karfl› oldukça sayg›l› olmalar›n› istemiflti. 

Hz. Zeyneb aziz kardeflinin flehadetinden çok daha 

önce kendisini tebli¤ etme görevine haz›rlam›flt›. Baz› 

zamanlarda olaylar karfl›s›nda sab›rs›zl›k gösterdi¤i nakl 

edilmifltir. Ancak imam’›n flehadetinden hemen sonra 

sanki güç ve sabr› bir o kadar artm›flt› ki, bunun sebebi 

sadece ilahi bir güç idi. Yüce Allah buyuruyor: Ey 

insanlar! Siz Allah’›n dinine yard›m ederseniz, o 

da size yard›m eder, ayaklar›n›z› savaflta sabit 

k›lar . (Muhammed 7) 

“fiüphesiz Rabbimiz Allah’t›r deyip, dosdo¤ru 

yolda yürüyenlerin üzerine melekler iner . Onlara 

‘Korkmay›n üzülmeyin, size söz verilen cennetle 

sevinin! derler.” (Fusilet 30) 

‹mam Seccad flöyle nakletmifltir: Aflura gecesinde ben 

çad›r›mda oturuyordum, halam Zeyneb bana hemflirelik 

yap›yordu, o s›rada babam kendi çad›r›na gitti, babam 

vefas›z dünya için fliir okumaya bafllad› bu fliiri iki veya üç 

defa tekrarlad› okudu¤u fliirden anlad›m ki bela gelecektir. 

Halam dayanamad› ve fliiri duyunca sab›rs›zland› ve 

imam›n yan›na kofltu, imam bac›s›na bak›p flöyle buyurdu: 

“Bac›m, dikkat et fleytan sabr›n› elinden almas›n”. 

Bunu söyledi ve gözlerine yafl doldu. ‹mam, Zeyneb’i 

sakinlefltirip ona yemin ettirdi : “Bac›m benim ölümümde 

sak›n üstünü y›rtma, yüzünü soyma....ve ona sab›rl› 

olmas›n› istedi. Ve sonraki gelecek müsibetler için onu 

haz›rlad›; Zeyneb, Fat›ma’n›n k›z› o saatten sonra 

de¤iflti, art›k ondan öyle sab›rs›zl›k görülmedi. 

Aflura gecesinde kardeflinin ölümünden haber veren 

bir kaç m›sra fliirden sab›rs›zlan›p bay›lan Zeyneb flimdi 

kardefline genç o¤lunun ölümü için teselli veriyordu ve 

gelecek günlerde sab›r ve metanetle ye¤eni (Seccad)›n 

ölümünü önleyecekti. 

Tarihte aflura günü’nün olaylar›nda Zeyneb’in ad› bir 

kaç yerde flöyle geçmifltir: 

Hz. Hüseyin’in o¤lu Ali Ekber savafl alan›nda yere 

düfltü¤ünde babas›na seslenmiflti, nakledildi¤ine göre o 

anda Zeyneb kendisini Ali Ekber’e yetifltirerek ona flöyle 

seslendi: “Ey kardeflimin o¤lu! Ey kardeflimin o¤lu! 

Zeyneb bunu yapmakla Hz. Hüseyin’e mesaj vermifl 

oldu. Bununla Ali Ekber’i parçalanm›fl ve kana boyanm›fl 

bedenini görecek olan Hz. Hüseyin’in üzüntüsü daha da 

az olacakt›. 

Evet Zeyneb’in ad› her nerede zikredilmifl ise fedakar, 

y a rd›mc›, kendi can›ndan geçmifl olarak bilinir. 

Kardeflinin mukkades hedefinin hamisi mücahide ve 

kahraman bir çehredir. 

‹mam Hasan’›n küçük o¤lu Abdullah amcas›n›n 

topra¤a düfltü¤ünü ve cani kan içici adamlar amcas›n›n 

temiz bedeninin etraf›nda dolaflt›¤›n› görünce çad›rdan 

ç›k›p amcas›na do¤ru kofltu, o zaman imam bac›s›n› 

muhatab al›p seslendi: “Bac›m! Bu çocu¤u tut”. Zeyneb 

hemen koflup Abdullah’› tuttu ama masum çocuk elini 

halas› Zeynep’ten çekip kendisini amcas›na kavuflturdu, 

temiz bedeni amcas›n›n üzerindeyken tafl kalpli adamlar 

taraf›ndan flehadet flerbetini içti. 

Baflka bir yerde flöyle nakledilir: Art›k son saatlerde 

‹mam veda için kad›nlar›n yan›na geldi ve Zeyneb’e seslenip 

buyurdu: Bac›m; küçük yavrumu getir onunla veda 

edeyim zeyneb Ali As¤eri kardeflinin eline verdi, o an 

Harmele çocu¤un bo¤az›na bir ok att› ve o masum yavru 

babas›n›n ellerinde flehit oldu. ‹mam kana boyanan yavrusunun 

bedenini Zeyneb’e teslim etti. 

‹mam (a.s) son kez veda için kad›nlar›n haremine geldi 

s›rlar›n›n mahremi Zeyneb’i ça¤›rd›, ondan eski bir elbise 

istedi ve flöyle buyurdu: Bac›m, eski bir elbise bana 

getir ki hiç kimsenin öyle bir elbiseyi giyme iste¤i 

olmas›n, onu elbiselerimin alt›ndan giyece¤im ki öldürüldükten 

sonra bedenim ç›plak kalmas›n! Zeyneb o flekilde 

bir elbise getirdi ve kardefline verdi. Kardefli Hüseyin 

flehit olduktan sonra o niflanelere göre onun temiz bedeninin 

yan›na geldi ama bedeni ç›plak gördü ve o eski 

elbiseyi bile üzerinde görmedi. 

K›ssaca Zeyneb her yerde vakarl› y›k›lmayacak bir da¤ 

misali kendisini olaylara karfl› ve ‹mam›na sonsuz itaat 

için haz›rlam›flt›. Evet aziz biricik kardeflini flehadet için 

savafl meydan›na gönderirken içine düfltü¤ü durumu 

sadece Rabbin’den baflka bilecek olan olmayacakt›. O 

haleti ruhiyle ayakta duruflu, dünya oldu¤u müddetce 

utand›racakt›. Ayr›l›k an› ‹mam ona vasiyetini ve baz› 

s›rlar›n› söylemiflti. 

Hz. Zeyneb imam Hüseyin’in yere düflüp Yezid ve ‹bni 

Ziyad’›n ordusunun imam›n etraf›nda oldu¤unu


gördü¤ünde çad›rdan ç›karak Sadd’›n o¤luna azarlay›c› 

bir flekilde flöle dedi: Ey Sadd’›n o¤lu! Hüseyin’i öldürüyorlar 

ve sen orada izleyip durmaktas›n? 

Hz. Zeyneb bununla flöyle demek istiyordu. Bu rezaleti 

ve alçakl›¤› ki Hüseyini gözlerinin önünde vahflice 

öldürüyorlar ve sen sessiz kal›yorsun. Bu öldürmeye 

kalk›fl›lan Fat›ma’n›n o¤lu ve peygamberin biricik tornudur. 

Ve sen nas›l müslümanl›k iddas› yapabilirsin? 

Sadd’›n o¤lu bu ana kadar kendisine ma¤rur olup 

sadece savafl› kazanmay› ve yaln›zca ‹bni Ziyad’›n verece¤i 

alt›nlar› ve makamlar› düflünüyordu. Elinde olmayarak 

a¤lamaya bafllad› kendisi için kara günler ve talihsizli¤i 

seçti¤i için hüngür hüngür a¤lad›. Zeyneb yerinde 

d u rmad› ve o hayas›z toplulu¤a bak›p seslendi: 

“Aran›zda müslüman olan yok mu”? Evet Zeyneb bu 

k›sa cümlelerle ordunun aras›nda öyle bir titreme yaratt› 

ki onlar ömürleri boyunca bunun etkisinden 

kurtulmad›lar. 

fiimr Zilcoflen, Hz. Seccad’a do¤ru onuda babas› gibi 

öldürmek için yürüdü. Bu s›rada Zeyneb çad›rdan ç›kt› 

ve flöyle dedi: “Allah’a yemin olsun onu öldürmenize 

benide öldürmedikçe izin vermiyece¤im”. fiimr böyle 

olaca¤›n› görünce öldürmekten vazgeçti. Böylece 

Zeyneb ‹mam’›n can›n› korudu. 

Kad›nlar› çad›rlar›ndan ç›kararak, çad›rlar› atefle vererek 

yakt›lar. Kad›nlar feryatlar içersinde a¤lamaktayd›lar, 

Alinin k›z› Zeyneb ac›kl› bir sesle kardefli Hüseyin için 

mersiye okumaktayd›: “Ey Muhammed (s.a.s)! melekler 

sana selam eder. ‹flte bu Hüseyin kana bulanm›fl parça 

parça olmufl bedeni, k›zlar›n esaret alt›na al›nm›fl, flikayetimiz 

Allah kat›na Muhammed Mustafa’yad›r, Aliy-el 

Murtaza, Fat›ma-tüz Zehra’ya ve Hamza Seyyidu fluhedayad›r. 

“Ey Muhammed! Bu Hüseyin’dir bu çölde yere 

düflmüfl , rüzgar onun üzerine toprak serpiyor, zinazade 

birinin eliyle öldürülmüfl. 

Efsus ve yaz›klar olsun bu gün ceddim Allah’›n Resulü 

öldürüldü, Ey Muhammed’in Ashab› ve dostlar›! bunlar 

Muhammed Mustafa’n›n evlatlar›, ayn› rum esirleri gibi 

götürülüyorlar. 

Zeyneb bunu söylemek istiyordu: Bu gün Hüseyni 

ö l d ü rmekle sanki Peygamberi öldürdünüz, onun 

Kur’an’›n› ve fleriat›n› öldürdünüz, zira Hüseyin’in hedefi 

ve hareketi sadece islam’›n fleriat›n› ve hükümlerini 

yaflatmakt›. Hüseyin islam› korudu¤u için öldürüldü. 

Kûfeye do¤ru 

Böylece ‹mam Hüseyin’in flehadetinden sonra geride 

kalanlar esir olarak kerbela’dan Kufeye do¤ru yola 

ç›kt›lar. Hz. Zeyneb rehber ve önderinin flehadetinden 

sonra kafileye önder olmufl yüce bir görevi üstlenmifl 

tam bir azim ve kararl›l›kla düflmanla mücadeleye ve onu 

yenik düflürmeye azmederek hilafet merkezine yönelmiflti. 

‹bni ziyad Kufe’de zafer törenleri haz›rlam›flt›. fiehri 

binlerce askerle doldurmufl Küfe’yi tamam›yla kendi 

kontrolü alt›na alm›flt›. Ehli Beyt taraftarlar›ndan korktu¤undan 

dolay› bu tedbirler al›nm›flt›. 

Bu vaziyet içersinde Peygamberin hanedan›n› Kufe 

61 

flehrine getirdiler. fiehit ettikleri kimselerin bafllar›n› 

m›zraklara takm›fl halde halka göstere göstere 

dolaflt›r›rken Ehli Beyti rum esirleri gibi ç›plak develer 

üzerinde sokaklardan ve pazarlardan saraya kadar getirdiler. 

Kufe halk›n›n ço¤u bunlar›n kim olduklar›n› bilmiyorlard›. 

Kim bu esirler? Nereden geliyorlar? Diye soruyorlard›. 

Kufeli bir kad›n merak içersinde Ehli Beyt’ten soru 

sordu sizler nerenin hangi flehrin ve ülkenin esirlerisiniz? 

Cevap verdiler: Bizler Peygamberin hanedan›y›z. Bunun 

üzerine kad›n hemen onlar için elbiseler haz›rlayarak 

getirdi onlar getirilen elbiselerle kendilerini örtüverdiler. 

Küfe ehli bu ac›kl› manzara karfl›s›nda kafileye yard›m 

etmek istemifl çocuklara ekmek ve hurma vermifllerdi. 

Ümmü Gülsüm verdikleri hurma ve ekme¤i almayarak 

Kufe ehline seslenerek: Bizler Resul-ü Ekrem’in hanedan›y›z 

bizlere sadaka vermek haramd›r. 

fiehirde gürültüler ço¤ald› ve millet a¤l›yarak aceleyle 

kendilerini kafileye kavuflturup olay› izlemek için saraya 

kadar onlarla hareket ettiler. O vakit Zeyneb millete 

dönüp iflaretle sukut etmelerini istedi. Herkes sustu, 

develerin zillerinin sesi bile kesildi. Zeyneb ateflli bir hutbeyle 

Kufe milletini azarlad› ve flöyle seslendi: 

Hamd ve övgü Allah’a mahsustur ve Allah’›n selam› 

Muhammed (s.a.a) ve onun temiz Ehli Beytinedir. Ey 

Kufe halk›! A¤l›yormusunuz ? göz yafllar›n›z kurumas›n 

inlemeniz sona ermesin! yalan söylemekten baflka bir 

fley bilmiyosunuz. Do¤rusu kendiniz için kötü bir talih 

seçtiniz, Allah’›n azab› sizin üzerinizedir. Evet a¤lay›n 

Allah’a yemin olsun a¤lamak size yak›fl›r. Çok a¤lay›n ve 

az gülün.! 

Son Peygamberin evlad›n› öldürdünüz nas›l bu haysiyetsiz 

ifli üzerinizden sileceksiniz? 

Allah sizin cezan›za mühlet verirse ve geciktirirse 

flafl›rmay›n, çünkü Allah (c.c) intikam almada acele 

etmez ve intikam›n geciktirilmesinden bir korkusu yoktur! 

‹bni Ziyad›n meclisi 

Hz. Zeyneb ‹bni Ziyad’›n bulundu¤u mekana 

getirildi¤inde en eski üstler giyilmifl ve tan›nmayacak bir 

durum içersinde idi. ‹bni Ziyad flöyle bafllad›: Hamd 

alemlerin Allah’›na olsun ki sizleri rezil, efsanelerinizi 

yalanlad› ve sizleri öldürdü. diye hitabetti 

Hz. Zeyneb ‹bni Ziyad’a verdi¤i cevap: “Hamd ve 

övgü Allah’ad›r ki bizi Peygamberi ile aziz etti, çirkinlikten 

ve kötülükten beri k›ld›, iyilerden ve temizlerden etti. 

Rezil olanlar ancak ve ancak fas›klard›r, yalan söyleyen 

günahkard›r ve bizler bunlardan hiç biri de¤iliz, baflkalar› 

bu s›fatlar› tafl›yand›r. Hamd yaln›z Allah’a mahsustur. 

‹bni Ziyad böyle bilgili ve cesaretli bir kad›nla 

karfl›lafl›ca¤›n› ummam›flt› ve böyle bir fley beklemedi¤i 

için sözü de¤ifltirip flöyle söyledi: Allah’›n kardefline ve 

ailene davran›fl›n› nas›l buldun? 

Zeyneb, iftihar dolu sars›t›c› bir sesle: “Ben yüce 

Allah’tan güzellik ve iyilikten baflka bir fley görmedim. 

Allah bunlar›n ölümlerini mukadder etmiflti ve onlar flehit 

olarak arzulad›klar› makama vard›lar. Ancak bunu iyi bil 

ki yüce Allah bir gün seni ve onlar› bir araya toplayacak,


62 

senden, yapt›¤›n çirkin amel karfl›s›nda delil isteyecek ve 

seni hesaba çekecektir. O günü merakla bekle dur. Üstün 

ve galip kim olacak, sen mi? onlar m›? Ey mercanenin 

o¤lu annen ölümünü görsün. 

‹bni Ziyad Ali’nin k›z›n› susturmak ve afla¤›lanm›fl duygusunu 

gidermek için flöyle dedi: Asî ve isyankar 

kardeflin ve ailesinin öldürülmesinden içim rahatlad›. Hz. 

Zeyneb: Serverimi, azizim Hüseyini ve de¤erli ailesini 

öldürdün. E¤er seni bu rahatlatm›flsa k›yamete kadar 

rahatla dur... 

Ziyad Hz. Zeyneb ile daha çok konuflmaya gerek görmedi. 

Çünkü herkese karfl› rezil ve rüsva olmufltu. 

Dikkatleri Ali ibni Hüseyin’e çekerek, Allah Ali ibni 

Hüseyini kerbelada öldürmemifl miydi? ‹mam Zeynel 

Abidin cevap vererek: baflka bir kardeflim vard› ad› Ali 

idi. Sizler onu öldürdünüz. Ziyad k›zarak : Hay›r Allah 

ö l d ü rdü. ‹mam cevap olarak ayeti okudu, yani 

kardeflimin ölüm vakti gelmemiflti ki Allah can›n› als›n, 

belki verdi¤in emir ile öldürüldü. 

‹bni Ziyad bu ayeti duyunca öfkelenerek onun öldürülmesini 

emir etti. 

Bunu gören Zeyneb yerinden kalkarak kollar›n› Hz. 

Seccad’›n boynuna dolayarak flöyle dedi: “Ey Ziyad’›n 

o¤lu bizlerden döktü¤ün bu kadar kan sana yetmedimi, 

yeter art›k! Allah’a yemin ederim ki benide öldürmedi¤in 

müddetçe ondan ay›r›lmayaca¤›m”. Ziyad Zeynel 

Abidini b›rakmalar›n› emretti, ve onu öldürmekten vazgeçti. 

Hz. Zeyneb bir kez daha ‹mam›n can›n› 

korumufltu. 

‹mam Seccad halas›na seslenerek : Halac›¤›m sen dur 

ben Ziyad›n cevab›n› vereyim demiflti. ‹bni Ziyada hitab 

ederek : Bizi ölümlemi korkutuyorsun, Allah yolunda 

ölmek ve flehadet iftihar›m›z oldu¤unu bilmiyormusun? 

fiam 

Yezid ‹mam Hüseyin ve dostlar›n› öldürdü¤ü için kibirli 

ve gururluydu. Bunu kendisi için büyük bir zafer görüyor 

ve bu vesile ile Ehl-i Beyt’in fiama girifli için tören 

haz›rlam›flt›. 

Yezidin saray› 

Yezid’in saray›nda o gün çok ac› ve üzücü hadiseler 

yafland›. Muaviye’nin kötü evlad› zalim Yezid kendisini 

sarhofl eden kudretini daha da belirginlefltirmek için 

‹mam Hüseyin’in mübarek kafas›n› kendisinin yan›na 

g e t i rmelerini emretti. Ahlaks›z Yezid elinde tuttu¤u 

çubu¤uyla ‹mam’›n difllerine vuruyor küfür ve sövgü ihanet 

dolu fliirler okuyordu. 

Sahabeden Ebu berze Eslemi bu sahneyi görünce 

dayanmayarak seslendi : “Vay sana yaz›klar olsun Yezid. 

Elindeki çubukla Fatma’n›n o¤lu Hüseyin’nin a¤z›na m› 

vuruyorsun. Vallahi kendi iki gözlerimle Peygamberin 

Hasan ve Hüseyin’nin a¤›zlar›n› öptü¤ünü gördüm”. 

Peygamber’in onlara flöyle dedi¤ini duydum: “Sizler cennet 

gençlerinin serverisiniz sizi öldürenleri Allah öldürsün”. 

Yezid öfkelenerek Ebu berze’nin oradan at›lmas›n› 

istedi. 

Zeyneb’in yanm›fl yüre¤ini parçalayan bu sahneler 

Zeynebi y›kmam›flt› aksine bunu f›rsat bilerek hakiketleri 

ve gerçekleri aktarman›n zaman› geldi¤ini bilmiflti. Tarih 

oldukça bütün erkek ve kad›nlara ders olacak, Yezidi 

rüsva edecek, gerçekleri gün ›fl›¤›na ç›karacak 

konuflmas›na bafllad›: 

“Hamd ve övgü sadece aziz Allah’a mahsustur. Yüce 

Allah do¤ru buyurmufltur kötü amel iflleyenlerin sonucu 

ayetleri yalanlamak ve alay etmekle biter. 

Ey Yezid! Neler düflünüp durursun. Gökleri ve yeri 

üzerimize daralt›¤›n› m› düflünüyorsun? Bizleri bu flehirden 

o flehire gezdirmekle bizi Allah kat›nda hakir ve kendini 

Allah kat›nda yüceldi¤ini mi san›yorsun? Allah’›n 

ayetlerini unuttunmu? Hakim ve hükmedici olarak Allah 

yeter . O gün flikayet edecek olan Muhammed (s.a.a) 

olacakt›r. Aman Allah’›m ne garip bir macera; Allah’›n 

ordusu fleytan›n ordusunun eliyle yenilecek. Evet elleriniz 

kana boyanm›flt›r. Etlerimiz a¤›zlar›n›zda 

çi¤nenmifltir. O tertemiz bedenler çölün vahfli hayvanlar›na 

b›rak›lm›flt›r. 

Bunu iyi bil ki sen ve sana bu vakaada yard›m edenler, 

seni müslümanlara halife seçenle rde mutlaka 

cazaland›r›lacaklard›r. Bize zülme reva görenler belaya 

duçar olacak ve hangi ordunun daha zay›f oldu¤unu pek 

iyi anlayacaklard›r. 

fiikayetimiz Allah’ad›r ve ona güveniriz. Ey Yezid! 

Art›k yapabilece¤ini geriye koyma. Bize her kötülü¤ü 

yapmaktan kaç›nma. Ama bunu unutma Yüce Allah’a 

yeminler olsun her ne yapsanda bizim ad›m›z› ve 

flan›m›z› asla yok edemez , hiç bir zaman vard›¤›m›z ulvi 

makamlara varamaz ve yapt›¤›n çirkin amelleri üzerinden 

atam›yacaks›n. 

Bütün bu olaylara karfl› Rabbime hamd ve senalar ederim. 

O hayatm›z› saadetle bafllatt› sonumuzu flehadet ve 

rahmet k›ld›. Allah’tan flehitlerimize verece¤i mükafat› 

tamamlamas›n› isterim. Do¤rusu o bize en iyi dost en iyi 

koruyucu ve o bize yeterlidir”. 

Evet Hz. Zeyneb vazifesini yapm›fl risaletini tam olarak 

gerçeklefltirmiflti. fierefsiz Yezid ve beni Ümmeyye hanedan›n› 

rezil etmifl, yapt›klar› cinayetleri gün ›fl›¤›na 

ç›karm›flt›. 

Bu konuflmalar Yezidi inzivaya çektirmifl tedirg i n 

etmiflti. Mecburiyetle Ehli Beyt’ten özür dilemek zorunda 

kalm›fl, yapt›klar› günah ve katliamdan piflman 

oldu¤unu dile getirmiflti. Tabiki bunlar siyasi bir oyunun 

parças›yd›. Yezid kendisine karfl› müslümanlar taraf›ndan 

gelecek sald›r›lar› önlemek için bunu yapm›flt›.Ayr›ca 

iflledi¤i günahlar› ört-bas etmek ve kendisini müslümanlara 

karfl› tövbekar güstermek için Ehl-i Beyt esirlerinin 

serbest olmas›n› istemiflti. Ehli beyt bu f›rsattan yararlanarak 

Kerbela flehitleri için taziye tutmufltu, yedigün 

süren bu taziye Yezidi oldukça korkutmufltu. Bu sebeple 

onlar›n Medine’ye dönmeleri için her türlü haz›rl›¤› 

yapm›flt›. Ehli Beyt fiam’da kalma düflüncesinde de¤ildi, 

sadece bafllar›ndan geçen musibeti halka duyurmak 

hedefindeydi ve bunu bulduklar› f›rsat içerisinde Hz. 

Zeynep rehberli¤inde gerçeklefltirmifllerdi. 

Ehl-i Beytin Medine’ye varmas›yla Medine’yi matem 

ve yas havas› sard›. Zaman geçtikçe bu musibet 

tazelefltikçe tazeleflti.

FEREC YAYINLARINDAN 

TEM‹N EDEB‹LECE⁄‹N‹Z K‹TAPLAR 

Nehc’ül Bela¤a 7,00 

‹mam Ali (a.s), 624 Sayfa 

Hadis P›nar› 7,00 

‹mam R›za (a.s), 686 Sayfa 

Salavat ve fiefaat 3,50 

Muhammed Avci, 

144 Sayfa 

Namaz Hocas› 4,50 

ve Dini Bilgiler, 

224 Sayfa 

Sorunlar ve Çözumleri 3,00 

Seyyid Ali Hüseyin 

Buhti, 128 Sayfa 

Ehl-i Beyt 7,50 

Murat Fas›l/ 

Fahrettin Altan, 

414 Sayfa 

Siparifllerinizi lütfen Fax’la bildiriniz Fax: (0911) 26 57 24 

email: doganverlag@t-online.de

KUR’AN-I KER‹M 

ve TÜRKÇE 

AÇIKLAMALI MEAL‹ 

(Ehl-i Beyt a.s. Ö¤retileri Esas›nca) 

LÜTFEN 

S‹PAR‹fiLER‹N‹Z‹ 

HEMEN VER‹N 

Ehlibeyt Kultur Verein e.V 

Nürnberg 

email: dergi@ehlibeyt-mektebi.de

SLAM CUMHUR

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?