bilglik 6

464 Bilgilik
Tarihten Bir Yaprak: Osmanlı Cumhuriyeti
Son birkaç gündür 29 Ekim münasebetiyle yazılıp konuşulanlara bakıldığında saltanatın
kaldırılıp cumhuriyet yönetimine geçme fikrinin 99 yıl önce bir gece ansızın Atatürk’ün
aklına geldiğini düşünenlerimizin hiç de az olmadığı görülüyor. Oysa 1923’den yedi yıl
önce, yani Cihan Harbi devam ederken bu konunun gündeme geldiğini yazdı tarihçi
Ahmet Kuyaş geçenlerde.
Biliyorsunuz, 1916’da Veliaht Yusuf İzzettin’in intiharı üzerine Şehzade Vahdettin’in
önünde ikbal kapılarının açılmasından o gün yönetimde bulunan İttihatçılar memnun
olmamışlardı. İrtibatları ve siyasi ajandası kuşku uyandıran yeni veliahtın tahta çıkmasını
önlemek için düşünülen tedbirlerden birinin de “cumhuriyet ilanı” olduğunu söylüyordu
Kuyaş.
Haftalık “Oksijen” gazetesinin 29 Ekim ilavesindeki yazısında -mümkün olduğunca
temkinli ifadeler kullanmaya dikkat ederek- elimizde konuya ilişkin “bilgi kırıntıları”
olduğundan söz eden saygın tarihçimize göre, 1916’da gündeme gelen “cumhuriyet
ilanı” fikrinin taraftarı küçük azınlık içinde Talat Paşa ile Ziya Gökalp’in bulunmaları da
çok muhtemeldi.
Ne var ki savaş şartları dolayısıyla bu hususta bir adım atılamadı. Hatta, bırakın
cumhuriyet fikrinin müzakeresini, veraset usulünde saltanatın babadan en büyük oğula
geçmesi yönünde bir değişiklik bile yapılamadı ve Sultan Reşat ölünce Vahdettin padişah
oldu. Hikâyenin bundan sonraki kısmı malum…
****
Öte yandan, Osmanlı yönetici elitleri arasında cumhuriyet yönetimine geçme fikri ilk defa
1916’da akla gelmiş değildi. Daha 1703’de, yani Fransa’da cumhuriyet rejiminin tesis
edilmesinden nerdeyse bir asır önce Osmanlı devletini cumhur idaresine dönüştürme
fikrinin dile getirilmiş olduğuna dair “bilgi kırıntılarına” da sahibiz.
Tarihçi Prof. Feridun Emecen’in dikkat çektiği üzere, Edirne Vakası sırasında asilerin
elebaşılarından Çalık Ahmed'in, kapıkulu ocağı vasıtasıyla yönetimi Cezayir ve Tunus