sm-88-2023

MAKALE
İspanya, Almaden Maden Parkı
A. Vedat Oygür
Dr. Jeoloji Müh
Önceki yazımızda, hem çevrenin korunması hem de görüntü
kirliliğinin önlenmesi bakımından önemli olan eski
maden ocaklarının değerlendirilmesine ilişkin temel ilkeleri
bazı örneklerle açıklamıştık. Batı dünyasında görülen
bu örneklerde, ekonomik ya da kültürel yaşama kazandırılmış
yöreye ve çevreye uyumlu çok ilginç uygulamalar
bulunur. Bu çalışmalarda maden sahasını yeniden madencilik
öncesi durumuna getirmek değil, doğaya uygun bir
topoğrafya ve görünüm kazandırmak esastır. Yerel yönetim
ve toplum ile madencilik sonrasında bu sahanın nasıl
kullanılacağına karar verilecek görüşmeler yapılarak,
maden sahasını doğaya yeniden kazandırma ve yeniden
değerlendirme çalışmalarının kapsamı belirlenir.
Ülkemizdeki üretimin sona erdiği maden sahalarında
uygulanan başarılı doğaya yeniden kazandırma çalışmaları
sonucunda eskiden maden sahası olduğunun anlaşılamadığı
örnekleri görmek de olasıdır. Fakat bu örneklerin
neredeyse tamamında yukarıda tanıttığımız çağdaş
yaklaşımlar yerine sadece ağaçlandırma uygulaması
gerçekleştirilmiştir.
Almaden’in öyküsü
Dünyadaki yeniden değerlendirilmiş eski maden
sahalarının ve hatta yakınındaki madenci yerleşimlerinin
çoğunun, yaygın olarak, ortamın, koşulların
ve var olan malzemenin uygun olması durumunda
müzeye dönüştürüldüğü görülür. Bunlardan
birisi de İspanya’da, Madrid’in güneybatısında
ve Cordoba’nın 50 km kuzeyindeki Maden Parkı
olarak yeniden değerlendirilmiş eski cıva madeni
Almaden’dir. Madenin adı, İspanya ve Portekiz’de
egemen olan Endülüs Emevi devleti zamanından
kalma “Al Maadin” (maden, metal, mineral anlamında)
sözcüğünün dönüşmüş biçimidir. ABD’de
19’uncu yüzyıl ortasında başlayan “Altına Hücum”
devrinde, Kaliforniya, San Jose’de 1845
yılında üretime başlayan cıva madenine de “Yeni
Almaden” adı verilmiş ve ilçe bugün de aynı adı
taşımakta olup burada da bir tarihsel madencilik
parkı kurulmuştur.
Dünyadaki bilinen en eski arkeolojik cıva kullanım
kaydı Konya, Çatalhöyük’tedir (MÖ 7000 yılları).
Almaden cevherleşmesindeki cıvanın ilk kez bir
madencilik yöntemiyle çıkarılarak mineral pigmenti
olarak kullanılması, Eski Taş (Kalkolitik) çağında,
yöredeki Virgen del Castillo dağındaki mağara duvarlarının
resimlerinde olmuştur. Antik dönem tarihçilerinin
yazdıklarından, madenin MÖ 264-241
yıllarındaki ilk Kartaca Savaşları sırasında işletildiği
anlaşılmaktadır. Roma döneminde, küçük sığ
kuyu, yarma ve oluklar biçimindeki açık ocaklardan
çıkarılan cevher kırılarak ve yıkanarak saflaştırılmak
üzere Roma’ya gönderilmiştir. Bu devirde
cıva sadece “vermilyon” adıyla duvar boyası, kadın
makyaj malzemesi ve toga (ihram) renklendirmesinde
kullanılmıştır. İber Yarımadası’nın batısından
doğusuna kadar tüm orta ve güney kısmında, 756-
1031 yılları arasında egemen olan ve bizim Endülüs
Emevi devleti dediğimiz Kurtuba (Cordoba) Halifeliği
zamanında Almaden bir cıva madeni işletmesine
dönüşmüş ve cıva, ilk kez metalürjik işlemden
geçirilerek sıvı metal elde edilmiştir.
15’inci yüzyıldan itibaren, yine de Roma zamanındaki
çekiç, kama, keski, kazma ve kürek gibi aletlerin
kullanıldığı Modern Dönem başlamıştır. Derinleşmekte
olan galerilerin aydınlatılmasında Almaden
Lambası denilen içinde yağ olan metal kandillerden
yararlanılmıştır. Çıkarılan cevher yukarıya, her biri
yaklaşık 115 kg’lık büyük deri torbalar içinde kol
gücüyle çalışan vinçler ile çıkarılmıştır.
Dünyanın en eski madenlerinden birisi olan Almaden,
madenciliğin başlamasından Avrupa’da cıva
kullanımının yasaklandığı 2002 yılına kadar tüm
Avrupa’nın başlıca tedarikçisi olmuştur. Yeni Dünya’nın
keşfedildiği 16’nci yüzyıl ortasından başlayarak,
burada bulunan çok zengin altın ve gümüş
damarlarındaki ana kayadan değerli metallerin ayrılmasında
cıva kullanılmaya (amalgamasyon) başlanmasıyla
Almaden daha da önemli duruma gelmiştir.
1735’te galerilere ilk kez tahkimat vurulur ve
1783’te bir mühendis görevlendirilir. 1790’da, kuyuda
biriken suyu dışarı atmak için İspanya’da ilk
uygulama olarak buhar gücüyle çalışan bir pompa
San Teodora şaftının ağzına kurulur. 1855’te, Almaden
sahasının ilk jeolojik incelemesi yayımlanır.
18’inci yüzyılda kurulan Almaden Maden Akademisi,
Avrupa’nın çeşitli yörelerinden gelen zamanın
mühendislerine jeoloji ve madencilik eğitimi
vermiştir. Sanayi Devrimi’yle birlikte metal makine
sistemleri işletmelere girmeye başlayınca Almaden’de
16 ve 17’inci yüzyıldan beri kullanılmakta
olan maden kuyuları 19’uncu yüzyılda San Aquilino
ve 1799’da San Teodoro ve 20’nci yüzyıldaysa
San Joaquin şaftlarına vinç kurulur ve tabandaki demiryolu
hattıyla cevher yüzeye taşınır. Almaden’de
üretilen cıvanın Sevilla ırmak limanına ve oradan da
Amerika’ya nakledildiği tarihi yolun maden sahasına
girdiği yerde İspanya Kralı IV. Carlos (1788-
1808) 1795’te kendi adını taşıyan muhteşem bir
ğu Maden Parkı’nı bir kamu şirketi olan Almaden
Madenleri işletmektedir. Almaden için 2012’de
UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne adaylık başvurusu
yapılmış, değerlendirmeler sonucunda Almaden’in,
aynı dönemde Avrupa’nın bir diğer önemli
cıva üreticisi Slovenya’daki Idrija madeniyle birlikte
Cıva Mirası adı altında Dünya Mirası’na ka-
Dünyanın en eski madenlerinden birisi olan Almaden, madenciliğin başlamasından Avrupa’da
cıva kullanımının yasaklandığı 2002 yılına kadar tüm Avrupa’nın başlıca tedarikçisi olmuştur.
Yeni Dünya’nın keşfedildiği 16’nci yüzyıl ortasından başlayarak, burada bulunan çok zengin altın
(solda) Almaden masif cıva cevheri ve (sağda) cıva kristali
ve gümüş damarlarındaki ana kayadan değerli (solda) metallerin Almaden ayrılmasında masif cıva cıva kullanılmaya cevheri ve
(amalgamasyon) başlanmasıyla Almaden daha da (sağda) önemli duruma cıva kristali gelmiştir. 1735’te galerilere
ilk kez tahkimat vurulur ve 1783’te bir mühendis görevlendirilir. 1790’da, kuyuda biriken suyu
dışarı atmak için İspanya’da ilk uygulama olarak bul buhar edilmesine gücüyle çalışan aynı yıl bir karar pompa verilmiştir. San Teodora
şaftının ağzına kurulur. 1855’te, Almaden sahasının m’ye Almaden kadar ilk jeolojik inmiştir. cıva incelemesi yatağı, Hersinyen yayımlanır. tektoniğine ilişkin
18’inci yüzyılda kurulan Almaden Maden Akademisi, ***ara Almaden başlık: Avrupa’nın Senklinali Maden Parkı’nda çeşitli içerisinde, bir gezinti yörelerinden birisi gelen kuvarsitlerdeki
eğitimi katman vermiştir. sınırlı (stratabound) Sanayi Devrimi’yle tip ve birlikte diğeri senkli-
zamanın mühendislerine jeoloji ve madencilik
metal makine sistemleri işletmelere girmeye naldeki başlayınca herhangi Almaden’de bir 16 Paleozoyik ve 17’inci yüzyıldan birime yerleşmiş
beri kullanılmakta olan maden kuyuları 19’uncu oluşum yüzyılda sonrası San Aquilino (epijenetik) ve 1799’da tip San olarak Teodoro iki biçimde
ve 20’nci yüzyıldaysa San Joaquin şaftlarına vinç kurulur ve tabandaki demiryolu hattıyla
yer alır. Cevherleşme kökensel olarak, bir silisik
cevher yüzeye taşınır. Almaden’de üretilen cıvanın Sevilla ırmak limanına ve oradan da
kırıntılı hamur içerisindeki bazaltik ve ultramafik
Amerika’ya nakledildiği tarihi yolun maden sahasına girdiği yerde İspanya Kralı IV. Carlos (1788-
1808) 1795’te kendi adını taşıyan muhteşem bir
magmatik
kapı inşa ettirmiştir.
parçalar
Bu
ile
kapının
ilişkilidir.
hemen
Cevher
yanında
daha sonra
tektonik hareketler ile parçalandığından işletme
kapı inşa ettirmiştir. 17’nci Bu yüzyıla kapının ait daha hemen eski yanında Carros Kapısı vardır.
17’nci yüzyıla ait
50 m’den 550 m’ye kadar inmiştir.
daha eski Carros
Kapısı vardır.
sonunda bir maden treni ziyaretçileri yüzeye çıkarır.
19 ve 20’nci
Maden Parkı’nda bir gezinti
Almaden cıva yatağı, Hersinyen tektoniğine ilişkin Almaden Senklinali içerisinde, birisi
kuvarsitlerdeki katman sınırlı (stratabound) tip ve diğeri senklinaldeki herhangi bir Paleozoyik
birime yerleşmiş oluşum sonrası (epijenetik) tip olarak iki biçimde yer alır. Cevherleşme
kökensel olarak, bir silisik kırıntılı hamur içerisindeki bazaltik ve ultramafik magmatik parçalar
ile ilişkilidir. Cevher daha sonra tektonik hareketler ile parçalandığından işletme 50 m’den 550
Maden gezileri için jeoloji, madencilik, izabe tesisleri ve Almaden’in bağlı olduğu Ciudad Real
ili Volkanik Jeoparkı gibi uzmanların rehberliğinde özgün konulu turlar düzenlenmektedir. 700
m’den fazla derinliği olan ve 1 km uzunluğundaki yeraltı madeni gezisi, madenci kafesiyle inilen
50 m derinlikteki birinci kat ile başlar. Bir madenci kafesiyle inilen San Andres adındaki bu galeri
madenin en eski yeraltı ocağıdır. Ardından, ziyaretçiler San Teodoro, San Aquilino ve San
Joaquin şaftlarının indiği 17’inci, 18’inci ve 19’uncu yüzyıl üretim alanlarına gelir. Her bir şaftın
ilk katında Madencilerin Kutsal Bakiresi adına dua için bir mihrap vardır. Yeraltı ocağı gezisi
yüzyıllarda Almaden,
cıva üretiminde
Maden gezileri için jeoloji, madencilik, izabe tesisleri ve
Dünya
Almaden’in bağlı olduğu Ciudad Real ili Volkanik Jeo-
lideridir. Madenin
parkı gibi uzmanların rehberliğinde özgün konulu turlar
işletildiği
düzenlenmektedir. Bustamente fırınları ile önündeki 700 m’den hava boruları fazla derinliği olan ve 1
2000 yıl boyunca 19 ve 20’nci yüzyıllarda Almaden, cıva üretiminde km uzunluğundaki Dünya lideridir. yeraltı Madenin madeni işletildiği gezisi, 2000 madenci yıl kafesiyle
Cıvanın inilen 50 zehirli m derinlikteki olmasından dolayı birinci madende kat ile başlar. Bir
yaklaşık 250 bin ton boyunca cıva üretilmiştir. yaklaşık 250 Cıvanın bin ton cıva zehirli
üretilmiştir.
olmasından dolayı mahkûmlar, madende köleler mahkûmlar, ve savaş esirleri köle-çalıştırılmıştır.
madenci kafesiyle inilen San Andres adındaki bu galeri
ler ve savaş esirleri Madendeki çalıştırılmıştır. 20 yapı ve altyapı tesislerinden madenin oluşan işletmede en eski yeraltı yaklaşık ocağıdır. 2000 yıldır Ardından, kesintisiz ziyaretçiler
Madendeki 20 yapı sürmüş ve altyapı olan madencilik tesislerinden 2001’de oluşan
işletmede yaklaşık amacıyla 20002008’te yıldır kesintisiz galeriler, metalurji sür-
ve indiği altyapı 17’inci, tesisleri 18’inci ile kasabadaki ve 19’uncu sosyal yüzyıl yapılar üretim alanla-
ve cıva üretimiyse San Teodoro, 2003’te San son bulur. Aquilino Kültür, ve eğitim San ve Joaquin turizm şaftlarının
müş olan madencilik değerlendirilerek 2001’de ve cıva yeniden üretimiyse yararlanılmaya rına başlanmıştır. gelir. Her Maliye bir şaftın Bakanlığı ilk katında üzerinden Madencilerin İspanya Kutsal
2003’te son bulur. Kültür, devletinin eğitim sahibi ve olduğu turizm Maden amacıyla
Parkı’nı Bakiresi bir kamu adına şirketi dua için olan bir Almaden mihrap Madenleri vardır. Yeraltı ocağı
2008’te galeriler, işletmektedir. metalurji Almaden ve altyapı için tesis-
2012’de UNESCO gezisi Dünya sonunda Mirası bir Listesi’ne maden treni adaylık ziyaretçileri başvurusu yüzeye çı-
leri ile kasabadaki sosyal yapılmış, yapılar değerlendirmeler değerlendirilerek sonucunda Almaden’in, karır. aynı dönemde Avrupa’nın bir diğer önemli
cıva üreticisi Slovenya’daki Idrija madeniyle birlikte Cıva Mirası adı altında Dünya Mirası’na
yeniden yararlanılmaya başlanmıştır. Maliye Bakanlığı
üzerinden İspanya devletinin sahibi oldu-
adı verilen San Andrés görkemli vincidir. 18’inci yüz-
Yeraltı madenciliğinin en dikkate değer varlığı Baritel
kabul edilmesine aynı yıl karar verilmiştir.
yılda kurulan vinç, San Andres şaftı içerisinden cevhe-
(soldan sağa) San Aquilino şaftı, kule, makine binası ve vinç; San Andres vinci (Baritel) ve
Yeraltı madenciliğinin en dikkate değer varlığı Baritel adı verilen San Andrés görkemli vincidir.
18’inci yüzyılda kurulan vinç, San Andres şaftı içerisinden cevheri yüzeyi çıkarır. Arap
38 SEKTÖRMADEN SEKTÖRMADEN 39