You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
661.2/.Sf560KO47.3) V968/72.
X36‘’ 7.5.10/5 J
..1 T. C.
BAŞBAKANLIK
DEVLET PLÂNLAMA TEŞKİLÂTI
, -.i- kİ
n ci BEŞ YILLIK KALKINMA PLÂNI HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
GIDA - İÇKİ - TÜTÜN : 10
İÇKİ SANAYİİ
ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU
RAPORU
A G D S T O S
I 9 6 6
S*
. s»/. 7 iööü)(Ch j)
T. C.
BAŞBAKANLIK
DEVLET PLÂNLAMA TEŞKİLÂTI
II ci BEŞ YILLIK KALKINMA PLÂNI HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
GIDA - İÇKİ - TÜTÜN : 10
İÇKİ SANAYİİ
ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU
RAPORU
AĞUSTOS
19 6 6
ANKARA
23 Mayıs 19f>7
BAŞBAKANLIK
DEVLET PLÂNLAMA TEŞKİLÂTI
MÜSTEŞARLIĞINA
İçki Sanayii Özel İhtisas Komisyonu çalışmalarını bitirmiş ve ekte sunulan
rapor meydana gelmiştir.
Komisyon, tarafımızdan hazırlanmış model çerçevesinde Damıtık İçkiler,
Şarap, Bira ve Alkolsüz içkiler Komiteleri halinde çalışmıştır.
Çalışmalarda, üyeler tarafından bidayette hazırlanmış bulunan yazılı metin¬
ler müzakere edilerek birleştirilmiştir.
Şarap Komitesinden Saim Okay, Uğurlu Tunalı, Fatin Bortaçina, Kâzım
Akmanlar, Zeki Aral, Prof. Dr. Arif Akman, Cafer Ortalan, Nurettin Yazgan.
Vasfi Diren ile Tekel İdaresi Adına Plânlama Ünitesi Başkanı Rıza Serhadoğlu,
Başkan Yardımcısı Muzaffer Karabay, Müskirat Şubesi Müdürü Nigâr Özbirol,
Paşabahçe İçki Fabrikası Müdürü Nurettin Berk, Müdür Yardımcısı Turan
Özümüztoprak ve Şarap Teknisyeni Cemil Ortalan tarafından verilmiş olan
metinler Uğurlu Tunalı, Cemil Ortalan, Turan Özümüztoprak ve F’atin Bortaçina
tarafından tevhid edilerek Şarap Komitesi Raporu birinci müsveddesi meydana
getirilmiştir.
Damıtık İçkiler bölümünü teşkil eden Ön Çalışmalar Rıza Serhadoğlu,
Muzaffer Karabay, Nigâr Özbirol, Nurettin Berk tarafından yapılmış, konu ile
ilgili olarak Nurettin Berk geniş bir rapor hazırlamıştır. Ayrıca Ankara Bira
Fabrikası Müdürü Veysel Bakan ve Turgut Yazıcıoğlu viski hakkmdaki yazıyı
vermişlerdir.
Bira kısmının müsvettesi, Nurettin Berk tarafından hazırlanmış raporla,
Rıza Serhadoğlu, Muzaffer Karabay, Nigâr Özbirol, Veysel Bakan, Sabahattin
Güvenen ve Necati Yücel’in çalışma ve raporlarının N. Berk tarafından tevhidi
suretiyle meydana gelmiştir.
Alkolsüz içkiler kısmı Hüseyin Başarır tarafından hazırlanmıştır.
Komite raporlarının Komisyonda müzakeresinden sonra ortaya çıkan fikir¬
lerle rapor nihaî şeklini almıştır.
Komisyon Başkanlığını Prof. Dr. Turgut Yazıcıoğlu, Başkan Vekilliğini
Dr. Feridun Topaloğlu yapmışlardır.
Fikret AKDOĞAN Mehmet AYDIN
Komisyon Raportörleri
AÇIKLAMA
Devlet Plânlama Teşkilâtının kurulması hakkmdaki 30/9/1960
tarihli ve 91 Sayılı Kanunun 7 ve 8 inci maddeleri ile 9 uncu maddesi¬
nin b fıkrası gereğince teşkil olunacak Özel İhtisas Komisyonları ile
Koordinasyon Komisyonlarının kuruluş ve çalışmaları 29 Eylül 1961
tarih ve 5/1722 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konmuş
olan, 23 Ekim 1961 tarih ve 10939 Sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmış
bulunan Tüzük ile düzenlenmektedir.
Söz konusu Tüzüğün 4 üncü maddesinin (ı) fıkrası şöyledir :
“Komisyonlar topladıkları bilgileri ve raporları Plânlama Teşkilâtına
sunarlar. Bu bilgi ve raporların neşri, kullanma şekli vs. gibi husus¬
larda karar verme yetkisi Plânlama Teşkilâtı veya daha üst makam¬
lara aittir.”
İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı ve yıllık Programlar hazırlık¬
larımda yararlanmak üzere yapılan Özel İhtisas Komisyonu çalışması
sonunda hazırlanan bu Rapor plânlama çalışmaları için yardımcı bir
özelliğe sahiptir.
Kalkınma Plânı’nın ilgili bölümü bu rapor ve diğer özel çalışmalar
göz önünde tutularak hazırlanacağından, Rapor ilgili bulunduğu sek¬
tör veya konu bakımından nihai değildir, sadece ilgili Özel İhtisas
Komisyonunun çalışma sonuçlarını ve görüşlerini kapsamakta olup, bu
özelliği ile henüz Devlet Plânlama Teşkilâtının görüşü de değildir.
IV
İÇİNDEKİLER
KISIM i
GİRİŞ VE TARİHÇE
Sahife
I — Sektörün tarif ve tahdidi 2
II — Ana ilkeler 3
A — Sektörün önemi 3
B — Sektörün bugünkü durumu 3
C — Sektörün başlıca problemleri 4
1 — İşletme masrafları 7
2 — Vergi 7
3 — Müstehlik sağlığı ve kalite 10
NETİCE 10
TÜRKİYEDE ALKOL VE ALKOLLÜ İÇKİLER ENDÜSTRİSİNİN
MAZİSİ, HALİ, İSTİKBALİ
Giriş 12
I — Alkollü içki endüstrisinde ferdin rolü 14
II — Alkollü içki endüstrisinde devletin rolü 16
A — Psikolejik sebepler 16
B — kanunî menzuat 17
C — Hâzineye gelir sağlamak 18
III — Alkollü içki endüstrisinin istikbaline dair düşünceler 19
NETİCE 21
D — İkinci plân döneminde takibi gerekli ana ilkeler 23
TARİHÇE
A — Rakı 24
B — Likör 24
C — Kanyak 25
V
Sahife
KISIM II
NÜTRİSYONEL FAKTÖRLER 26
KISIM III
GIDA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI
1 — Gıda tağşişi meselesi 27
2 — Etiketleme 27
3 — Kontrol teşkilâtı 27
4 — Kontrol mekanizması 27
KISIM IV
SANAYİİN BÜNYESİ
1 — Sanayiin organizasyonu 29
2 — Kuruluş yerleri 29
3 — Kapasite 31
Votka imâl kapasitesi 32
4 — Sermaye 32
KISIM V
ARZ VE TALEP
I — Rakı imalâtı 43
A — Suma imali 43
B — Rakı imalâtı 47
n — Votka imalâtı 50
III — Likör imalâtı 51
IV — Kına kınalı şarap imalâtı 54
V — Vermut tonik 55
VI — Kanyak imalâtı 56
VII — Cin imalâtı 58
1 — Paşabahçe fabrikası imalâtı . . 60
2 — İzmir fabrikası imalâtı 63
3 — Gaziantep fabrikası imalâtı 66
4 — Diyarbakır fabrikası imalâtı 67
5 — Ankara bira fabrikası imlâhanesi 68
VI
Sahife
Suma imalâtında kullanılan kuru üzüm çeşitleri 73
Tarım politikası 79
I — Fabrikalarda kullanılan ham ve yardımcı maddeler 82
1 — Paşabahçe fabrikası 82
2 — İzmir fabrikası 82
3 — Gaziantep fabrikası 83
4 — Diyarbakır fabrikası 84
5 — Likör fabrikası 86
II — İstihlâk 92
İstihlâke etki yapan faktörler 92
İstihlâkin seyri ve seviyesi 93
İstihlâk üniteleri 107
İstihlâkin karşılanması 107
III — İhracat 108
İhracat durumu 108
İhracatı arttırma imkânları . 110
KISIM VI
FİAT VE MALİYET
1— Fiat 111
2 —Maliyet 111
3 — Sınai verimlilik 121
KISIM VII
VERGİLEME VE MEVZUAT
1 — Vergileme 124
2 — Mevzuat 124
K I S I M VIII
DAMITIK ALKOLLÜ İÇKİLERİN PAZARLAMASI
1 — Pazarlama kanalları 126
2 — Pazarlama tesisleri 126
3 — Münakale 126
VII
Sahife
4 — Pazarlama payları 126
5 — Pazarlarda verimlilik 127
KISIM IX
İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ
1 — Talep tahminleri 129
2 — istihsâl hedefleri 132
KISIM X
YATIRIM
1 — Yatırımların maliyeti 133
İkinci beş yıllık plân dönemi için rakı yatırımları .... 145
Rakı fabrikaları yatırım teklifleri icmali ve yıllara bölümü . 149
Likör fabrikası yatırım teklifleri icmali ve yıllara bölümü . 157
KISIM XI
FAYDALAR
1 — Milli gelire ilâve 160
2 — Endirekt faydalar 162
KISIM XII
TEDBİRLER
Viski 163
Şarap 169
1 — Giriş ve tarihçe 170
2 — Şarapçılığın bugünkü durumu 177
Ham madde 177
Şaraplık üzüm fiat politikası 192
VIII
Sahife
ŞARAPÇILIKLA İLGÎLÎ MEVZUAT
Tekel enstitüleri şarap kısmının 1964 - 1965 yıllarına ait me¬
saisi 203
Araştırma ve eğitim 211
Dış ticaret 257
Şarabın pazarlanması 290
Gelişme hedefleri 294
1—Talep Projeksiyonları 294
2 — Üretim tahminleri 296
Üretim hedefinin tesbitinde kabul edilen bölgelere ait hususat
299
IX
Sahife
BİRA VE ALKOLSÜZ İÇKİLER
KISIM I
GİRİŞ VE TARİHÇE
1 — Sektörün tarif ve tahdidi 321
2 — Ana ilkeler 321
3 — Tarihçe 321
KISIM n
NÜTRİSYONEL FAKTÖRLER
1 — Sektör yönünden beslenme durumunun incelenmesi . . . 324
A —Biranın kesin değeri . . 324
B —Bira ve sağlık 326
KISIM III
BİRA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI
1 — Tağşiş meselesi 328
2 — Etiketleme 328
3 —Katgı maddeleri 328
4—Kontrol Teşkilâtı 328
5 — Kontrol mekanizması 329
KISIM IV
SANAYİİN BÜNYESİ
1 — Sanayiin organizasyonu 330
2 — Kuruluş yerleri 330
3 — Kapasite 333
4 — İş gücü 336
KISIM V
ARZ VE TALEP
Sınai İstihsâl
1 — Malt imâli ' 338
İstihsalin seyri ve seviyesi 355
İstihsalin girdi ve çıktıları 358
X
2 — İstihlâk 363
Sahife
İstihlâke etki yapan faktörler , . 363
İstihlâkin seyri ve seviyesi 365
İstihlâk üniteleri 373
İstihlâkin karşılanması 373
3 — İhracat 373
KISIM VI
FİAT VE MALİYET
1 — Fiat 374
Fiat teşekkülü . 374
Bira Batlarındaki tahavvül 374
2 — Maliyet 374
Maliyet bünyesi 374
Birim maliyetin tahlili 376
3 — Sınai verimlilik 376
Randımanlar 376
Teknoloji seviyesi 378
Yan ürünleri değerlendirme 379
KISIM VII
VERGİLEME VE MEVZUAT
1 — Vergileme 384
2 — Mevzuat 384
KISIM VIII
BİRANIN PAZARLAMASI
1 — Pazarlama kanalları 385
2 — Depolama tesisleri 385
3 — Münâkale 386
4 — Pazarlama payları 386
5 — Pazarlamada verimlilik 387
Toptancı dağıtım 387
Perakendecilik 387
KISIM IX
İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ
1 — Talep tahminleri 389
Dış talep 389
İç talep 389
XI
Sahife
2 —Bira imalât kapasitesi 391
3 — Tüketim ka.pasite mukayesesi 391
4 — İstihsâl tahminleri 392
Tekel bira fabrikaları 392
Hususi sektör fabrikaları 393
KISIM X
YATIRIM
1 — Yatırımların maliyeti 394
2 —İkinci beş yıllık plân döneminde yatırım tekliflerimiz . . 394
3 — Tevsi’e ve dar boğazlan gidermeye müteveccih yatırım tek¬
lifleri 396
4 — Diğer inşaat yatırımları 403
5 — Diğer makine ve teçhizat yatırımları 407
YATIRIM TEKLİFLERİ İCMÂLİ VE YILLARA BÖLÜMÜ
1 — ikinci beş yıllık plân dönemi yatırım teklifleri icmali . . . 412
2 — Yatırım politikası 420
Teşvik politikası 420
Kapasiteyi arttırma politikası 420
Dağıtma politikası 420
Yabancı sermaye politikası 421
KISIM XI
FAYDALAR
1 — Milli gelire ilâve 422
2 - Endirekt faydalar 423
KISIM xn
TEDBİRLER 424
Alkolsüz içkiler 425
Komisyon raporlarına çeşitli kuruluşlardan gelen mütalâa¬
lar 437
XII
DAMITIK ALKOLLÜ İÇKİLER
KISIM I
GİRİŞ ve TARİHÇE
1 — Sektörün tarif ve tahdidi :
Bu sektörde; kuru üzümden mayanın etkisile alkolik fermantasyon
sonucunda soma ve bundan da anason ilâvesile rakı, saf ispirtodan
votka, muhtelif meyvalardan likörler, kanyak, cin, viski imâl edilmekte
ayrıca Likör Fabrikasında genel olarak şarap sektörüne giren vermut
ve kmakınalı şarap da yapılmaktadır.
Kullanılan başlıca ham maddeler.
Rakı imalâtının başlıca ham maddesi kur uüzüm olup, bazı ahvalde
yaş üzümde kullanılmaktadır.
Rakının ikinci ham maddesi, rakıya koku ve lezzet verip içimini
güzelleştiren anasondur.
Votkanın ham maddesi saf ispirtodur.
Likörler, kanyak, cin ve vermutun ham maddeleri “istihsalin girdi
ve çıktıları,, bölümünde detaylarile kaydedildiği gibi çok muhtelif ol¬
makla beraber başlıcaları aşağıda gösterilmiştir :
1 — Yaş ve kum meyveler
2 — Kokulu ve tonik nebatat
3 — İspirto
4 — Şeker
5 — Pekmez
6 — Kahve
7 — Kakao
8 — Şarap
9 — Kanyak suması
Elde edilen mamûller -f
50° lik Tek rakısı
50° lik Kulüp rakısı
2
45° lik Yeni rakı
Votka
Çilek, Ahududu, Kayısı, Moka, Vişne Altın, Beyendik, Gül, Kakao,
Mandalina, Muz, Nane, Portakal, Limon, Turunç Likörleri
Kanyak
Cin
Vermut
Kınakına şarabı
Yan ürünler :
Soma imalâtının yan ürünü fermantasyondan elde edilen karbon¬
dioksittir. Bu Paşabahçe fabrikasında tasfiye edilip mayileştirilerek,
sıvı C02 ve bundan da kurubuz imâl edilmektedir.
tedir.
Likör Fabrikasında da yan ürün olarak kirli ispirto elde edilmek¬
II — ANA İLKELER
Damıtık alkollü içkilere ait ana ilkeleri genel olarak her yönü ile
açık bir şekilde aksettirebilmek amacile durumun aşağıda gösterilen
açılardan tetkik edilmesinin uygun olacağı mütalâa edilmiştir.
A — Sektörün önemi :
Bu sektöredahil içkilerden ilk başta rakı, Türkiye’nin uzun senelerdenberi
alışılmış, âdeta millî bir içkisi olmuş, sevilen ve daima aranan
bir mamûl olması, yüksek alkol ihtiva eden bu içkilerin insan sağlığı
üzerindeki etkileri bakımından, imalâtın bilgili ellerle büyük bir itina
ve titizlik gösterilerek yeterli ve tekniğin icabettirdiği cihazlarla yapıl¬
masının elzem bulunması ve bütün bu mamûllerin satışı sonucunda
hâzineye büyük varidat sağlanması bakımlarından sektörün önemi çok
büyüktür.
B — Sektörün bu günkü durumu :
Bu gün için Damıtık alkollü içkiler grubuna dahil bulunan bütün
içkilerin (Rakı, votka, likörler, cin, kanyak, votka) imâl ve satışı tama¬
men Tekel altında bulunmaktadır.
Memleketin rakı ve votka tüketimi, Tekel’in İstanbul (Paşabahçe)
İzmir, Gaziantep ve Diyarbakır fabrikaları ve likörler, cin, kanyak tü¬
ketimi de likör fabrikası tarafından tamamen karşılanmaktadır. Ankara
3
Bira fabrikasında da yüksek dereceli rakı sevketmek suretile nakliyedeıı
avantaj sağlamak amacile kurulmuş olan bir rakı imlâhanesi mevcut¬
tur.
C — Sektörün başlıca problemleri :
Sektörün bu günkü durumu ile ilerde husule gelecek inkişâflar da
gözönünde tutularak tesbit edilen başlıca problemleri aşağıda kaydedi¬
len maddelerde incelenmiştir.
C. 1 — Damıtık alkollü içkiler imal ve satışının tekeli meselesi:
11-12/5/1966 Tarihlerinde yapılan Özel İhtisas Komisyon toplantı¬
larında bu komisyonun serbest sektörü temsil eden üyelerinden Saim
Okay ve Zeki Aral likörlerin, rakının ve genel olarak damıtık alkollü
bütün içkilerin evvelâ likörler, sonra kanyak daha sonra diğerleri olmak
üzere tedricen veya tüm olarak tamamen serbest bırakılması lâzım gel¬
diği tezini savunmuşlardır.
İddiaların esas merkezini, çalışma sahası kendilerince dar görülen
Özel Sektöre imkânlar sağlanması, içkilerin serbest bırakılması sonucu
alınacak muayyen bir bandrol resmi ile Devlete bu günkünden fazla
varidat sağlanacağı ve serbest rekabet sebebiyle kalitenin daha iyi ola¬
cağı teşkil etmiştir.
Bundan başka Saim Okay, yukarıda kaydedilen tekliflerine ilâve
olarak likör fabrikasının tek tip bir likör imâl etmesini memleket tüke¬
timi dışında kalan miktarı ihraç etmek için çalışmasını ve Özel Sektö¬
rün de muhtelif nevide likör imâl etmek ve piyasaya vermek üzere ser-
bes bırakılmasını eklif etmiştir.
Özel ihtisas komisyonunun özel sektöre ait diğer üyeleri ise damı¬
tık alkollü içkilerin serbest bırakılmasını henüz mevsimsiz ve sakıncalı
gördüklerini bildirerek yukarıda kaydedilen fikirlere iştirak etmemiş¬
ler, bilhassa bunlardan Kavaklıdere şarapları sahiplerinden Uğurlu
Tunalı, damıtık alkollü içkiler serbest bırakıldığı takdirde kalitenin
bozulabileceğini misal olarak da Vermut’un serbest bırakılmasiyle
birkaç firma müstesna diğerlerinin vermutu berbat ettiklerini, bunları
imâl edenlerin memlekete değil kendilerine fayda sağlayacaklarını bil¬
direrek yüksek alkollü içkiler imalinin serbest bırakılması teklifinin
erken olduğu kanaatinde bulunduğunu beyan etmiştir.
Özel ihtisas komisyonunun,1 özel sektöre ait bazı üyelerinin damıtık
alkollü içkiler imalinin serbest bırakılması hakkında yukarıda anahatlarıyla
belirtilen teklif ve iddialarını müteakip komisyonun Tekel mü¬
messili olarak aşağıda ayrmtılariyle kaydedildiği şekilde duruma etkisi
4
olan birçok noktalara değinilerek bahis konusu içkilerin bu gün için
serbest bırakılmasındaki sakıncalar belirtilmiştir.
Bu suretle özel ihtisas komisyonunda bu konuda müşterek bir
sonuç ve karara varılması mümkün olamadığından, damıtık alkollü
içkiler imalinin serbest bırakılması halinde husule gelecek mahzurlar
hakkındaki Tekel görüşü ile bu görüşe iştirak eden özel sektör mümes¬
sillerinden Uğurlu Tunalının fikirleri ve aksi tezi savunan özel sektör
temsilcilerinden yalnız Zeki Aral bu konudaki fikirlerini belirten tek¬
liflerini komisyon başkanlığına verdiğinden aynen aşağıda kaydedil¬
miştir.
Bu konudaki Tekel görüşü :
Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılmasının mevsimsiz ve bir¬
çok bakımlardan sakıncalı görüldüğüne dair Tekel tezinin tam alarak
değerlendirilebilmesi için bu konunun ilmi ve bitaraf bir metodla tet¬
kik edilerek memleketin bugünkü şartları içinde bir sonuca bağlan¬
masını teminen durumun aşağıda kaydedilen açılardan incelenmesi¬
nin uygun olacağı mütalâa edilmektedir.
1 — Bilgi, sermaye ve vergi yönlerinden Tekel veya özel sektörün
gücü ve durumu :
a) Bilgi :
Komis yon toplantılarında bütün üyelerin birleştikleri gibi bu
mamûllerin yapılması için bu sahada yetişmiş bilgili elemanların bu¬
lunması elzemdir.
Bilindiği gibi memleketimizde özel bir ihtisas işi olan bu konuda
ki bilgiler hiçbir okul veya fakültede tam olarak verilmemektedir.
Senelerdenberi edindiğimiz tecrübe sonuçlarına göre, ancak bu konu
ile ilgili tahsil gören elemanların bu sahalarda yetişmeleri daha kolay
ve neticede meslekî bilgileri de daha derin olmaktadır.
Tekel senelerdenberi bu mamûllerin yapıcısı olması münasebetiyle
her sahada tam olarak yetişmiş bol miktarda bilgili elemana sahip
bulunmaktadır.
Özel sektör ise bu gün için bu imkândan mahrum bulunduğundan
ya bir komisyon üyesinin toplantılarda ifade ettiği gibi bilgiyi de dış
memleketlerden getirmek mecburiyetinde kalacak veya imalâtını sağ¬
layabildiği ikinci, üçüncü sınıf elemanlarla yapmakla yetineceğinden
gerek kalite bakımından gerek diğer hususlarda büyük problemlerle
karşılaşacak ve uzun seneler rantbl çalışacak bir işletme olamıyacaktır.
Bu konuda bir misal olmak üzere; Şarapçılıkta uzun senelerden
beri okul görevi yapmış olan Tekel’in memleketimizdeki bugünkü
5
şarap sanayiinin inkişafında yetiştirdiği elemanların büyük rol oyna¬
dıkları zikredilebileceği gibi, Devlet memurları hakkmdaki fikir ve
iddialar hilâfına, bütün devlet işletmelerinde yönetici ve 'işletmeci ola¬
rak, bulunan mütehassıs bilgili elemanların feragat, azim ve büyük bir
hüsnüniyetle çalışarak gerek memleket kalkınmasında gerek hiçbir
özel menfaat düşüncesi olmadan işletmelerinde elde edilecek mamulün
kalitesinin yüksekliğinde gerekse esas olarak ilgili bulundukları şarap¬
çılığın Türkiye’de bu günkü seviyesine ulaşmasında oynadıkları rol ve
müsbet çalışmalarının münakaşa konusu dahi olamıyacağı bedihidir.
b — Sermaye :
Bahis konusu mamûllerin imali için kurulacak işletmeler, gerek
sabit gerek mütedavil sermaye bakımından önemli miktarda sermaye¬
ye ihtiyaç göstermektedir.
Bu gün memleketimizde bu sahada çalışan bazı firmaların mevcut
tesislerinin cüz’i bir kısmından istifade edebilecekleri ve yeni tesisler
kurmak için sermaye bakımından durumları müsait olabileceği gibi
ciddî teşebbüslerle de gerekli sermayenin tedarik edilebileceği aşikâr
olmakla beraber bugünkü şarap tatbikatında görüldüğü gibi hiçbir
zaman sermaye bakımından bir tahdit konulması mümkün olamayaca¬
ğından bahis konusu içkilerin imali serbest bırakıldığı takdirde birçok
teşebbüs sahibinin de yetersiz sermaye ve tesisle imalât yapacakları
tabiidir.
Bu tarz imalâtın kâlite ve insan sağlığı üzerinde malûm menfi te¬
sirleri dolayısıyle bu durum, şarap ve vermutta olduğu gibi müstehlik¬
le birlikte ciddi müesseselerin devamlı bir şikâyet konusu olacaktır.
hidir.
Tekel’de ise bu durum yönünden hiçbir sakınca olamıyacağı bedi¬
c — Devlet varidatı ve vergi :
Bahis konusu mamûller halen yalnız Tekel tarafından imal ve sa¬
tılmakta olduklarından mamûllerin satışını müteakip alman kanuni
vergiler satış kârlarıyle birlikte hâzineye intikal ettirilmektedir.
Bu mamûllerin serbest bırakılması tezini savunan komisyon üye¬
lerinin bu konudaki fikirleri Devlet işletmelerinin masraflarının fazla
olması sebebiyle maliyetlerinin yüksek olduğu dolayısiyle satış kârı ola¬
rak hâzineye intikal eden miktarın bu yüzden azaldığı, mamûllerin
imali serbest bırakıldığı takdirde, alınacak muayyen bir vergi ile hâzi¬
neye intikal edecek miktarın bu günkü miktarın çok üstünde hatta iki
misli olacağı merkezinde toplandığından bu konunun iki açıdan müta¬
lâa edilmesi uygun görülmüştür.
6
1 — İşletme masrafları:
Bütün Devlet fabrikalarında olduğu gibi, Tekel fabrikalarında da
birim maliyet içersine giren işçilik ücretleri ile sosyal masrafların bir
çok hususi sekör fabrikalarına nazaran fazla olduğu tabii bir keyfiyet¬
tir. Bu hal sosyal kalkınmanın gerekli kıldığı ve işletmelerimizde uzun
senelerdenberi çalışmış kalifiye iş gücü bulunmasının tevlit ettiği en
tabii bir hal olun, kanaatimizce; tenkit değil, takdir ve teşvik edilmesi
lâzım gelen bir durumdur.
Birim maliyet içindeki işçilik ücretinin cüz’i yüksekliği mücerret
olarak bu maiyetin dar çerçevesi içinde mütalâa edildiği takdirde bazı
özel kıyaslamalarla yüksek görülebilirse de durumun tüm olarak katma
değer açısından mualâa edilmesi halinde, bunun memleket ve toplum
kalkınmasına etki yapan müsbet ve lüzumlu bir faktör olduğu sonucu¬
na varıldığından, hiçbir şekilde işletmenin rantabilitesi bakımından
tenkit konusu olmaması icap eder.
Bir işletmenin rantabl çalışmaması, esas olarak ham maddeden
tam olarak istifade edememek neticesi randıman düşüklükleri, yarı
mamûl ve mamûllerde husule gelen israf ve ziyanlar, fuzuli masraflar
ile atıl işgücü ve kapasite bırakılması gibi sebeplere dayanmaktadır.
Raporun diğer kısımlarında bu konularla ilgili bölümlerin tetki¬
kinde, Tekel fabrikalarında bu gibi durumların bulunmadığı ve tama¬
men rantabl birer işletme halinde çalıştıkları açık olarak görülmekte¬
dir. Sonuç olarak; Durum yukarıki izahatın ışığı altında mütalâa edil¬
diği takdirde, Tekel işletmelerinin masraflı olması sebebiyle hâzineye
verilmekte olan paranın az olduğu şeklindeki bir tezin, varit ve mak¬
bul olamıyacağı ve bu günkü toplum kalkınmasıyla hiçbir şekilde bağ¬
daşamayacağı açık olarak görülmektedir.
Bundan başka, devlet varidatını sağlamak üzere mamûllerin alkol
derecesi veya litresi üzerinde muayyen bir bandırol resmi alınması
teklif edildiğine göre; işçi sırtından çıkarılacak bir maliyet ucuzluğu
sonucunda yalnız müessese veya patron yönünde elde edilecek ilâve
kâr dışında devlet ve toplum menfaati bakımından bir kazanç sağlan¬
masına imkân olamıyacağı da tabiidir.
2 — Vergi:
Damıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılmasiyle tesbit edi¬
lecek bir esas üzerinden bandırol şeklinde vergi alınması ilk nazarda
dağdağasız ve cazip bir fikir olarak görünmekte ise de; aşağıda izah
edileceği şekilde, gerek eski tatbikatında gerek bu günkü tatbikatta
görülen aksaklıklar böyle bir durum tatbik edildiği takdirde halen
hâzineye verilen miktarın dahi sağlanamıyacağı kanaatini vermekte
dir.
Bilindiği gibi rakı eskiden serbest olarak imâl ve satılmakta yalnız
bandırol şeklinde bir vergi alınmakta iken gerek miktar, gerek hacim
fark ve toleransları gerekse diğer faktörler gibi sebeplerle hususi
amiller tarafından imâl edilen miktarın tamamından vergi alınamadığı
kanaatma varılmış ve kalite, insan sağlığı gibi faktörlerde gözönünde
bulundurularak rakı imâl ve satışları tamamen tekel altın aalmmıştır.
Bu gün özel amiller tarafından imal ve satılmakta olan şarap ve
mümasili alkollü içkilerde de durumun aynı olduğu üzüntü ile müşahade
edilmektedir.
Nitekim, 10/5/1956 günü özel ihtisas komisyonunda şarap rapo
runun görülşülmesi esnasında bizzat üye olarak komisyonda bulunan
özel amiller tarafından Türkiye’de halen imal edilen şarabın raporda
kaydedildiği gibi 40 milyon litre olmayıp 50 milyon litre civarında
olduğu 10 milyon litreye yaklaşan aradaki farkın kaçak olarak imal
edildiği beyan edilmiştir.
Bu durum ve evvelce edinilen tecrübe sonuçlarına göre damıtık
alkollü içkilerin imal ve satışının serbest bırakılması halinde, iddia
edildiği şekilde daha fazla bir varidat sağlanamıyacağı, hatta bu gün
künün bile temininin çok müşkül olacağı sonucuna varılmaktadır.
Bu bakımlardan, bu günkü mevzuat ve kontrol şekilleri muvace
hesinde ve mevcut ortamda damıtık alkollü içkilerin imâl ve satışının
serbest bırakılarak vergi alınmak suretiyle varidat sağlamak yoluna
gidilmesi çok sakıncalı ve telâfisi güç durumlar ihdas edebilecek bir
hal olarak görülmektedir.
2 — Yan ürünlerin değerlendirilmesi ve müşterek tesisten istifade
bakımlarından sanayide sağlanacak tasarrufun özel teşebbüs ve tekel
yönlerinden tetkiki :
Muhtelif raporların tetkikinde de görüldüğü gibi bir kül olarak
mütalâa edilmesi icap eden içki sanayiinde birçok yan ürünler mey
dana gelmektedir. Bu yan ürünlerden Tekel fabrikalarında imal edil
mekte olan muhtelif mamûllerden herhangi birinde tekrar kullanıl
maları teknikman mümkün olanlar, tesislerimizde mevcut cihazlarla
tekrar istifade edilebilir hale getirilmekte ve bu suretle artıksız olarak
değerlendirilmektedir. Damıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılmasıhalinde
bazı özel firmaların normal olarak yegân yegân bu mamûlleri
imal emelerinde bu avantajlardan yoksun olacakları tabiidir.
Bilfaçz rakı veya kanyak imal eden bir firma imalâtın tabii bir sonucu
olan destilâsyon neticesi kalacak baş ve son mahsulleri, bu gün şarap
8
sanayiinde olduğu gibi değerlendirmek imkânını bulamıyacak veya
değerlendirmeğe gayret etse dahi esas kıymetine ulaşamıyacaktır.
Bu suretle yüksek alkollü içkileri tüm olarak imal etmekte olan
tekel’in yan ürünlerin değerlendirilmesinde müşterek tesisten olan
istifadesi açı kolarak belirdiği gibi bundan başka bir işletme içinde
muhtelif mamûlleri imal etmek suretiyle de büyük avantajlar sağlan¬
maktadır.
Nitekim raporun maliyetler bölümü tetkik edildiği takdirde bir¬
çok mamûlleri müştereken imal etmekte olan Paşabahçe fabrikasının
umumi masraflar ve iş gücünün sağladığı avantajlar sonucu rakı ma¬
liyetinin diğer fabrikaların altında olduğu görülmektedir. Aynı şekilde
çalışmakta olan Ankara bira fabrikasının malt ve bira maliyetleri de
İstanbul bira fabrikasından daha düşüktür.
Özel sektör bu avantajlardan yoksun olacağı gibi buna ilâveten
yeni kurulacak fabrikaların, tekel fabrikalarına nazaran maliyete
müessir olan amortisman hissesi de çok yüksek olacağından bunlara
paralel olarak maliyetleri de tekel maliyetlerinin üstünde olacaktır.
Böyle bir durumun ancak mevcut fabrikaların memleket tüketimi¬
ni karşılayamadıkları hallerde varid olması normal görülebilir.
Halbuki mevcut tekel fabrikaları bu gün için olduğu gibi ikinci
beş yıllık plân döneminde esas olarak dar boğazların giderilmesine ve
kalite ıslah ve standardizasyonuna matuf yatırımların yapılmasiyle
gelecek senelerdeki memleket tüketimini de rahat rahat karşılayacak
kapasitededirler.
Bu duruma nazaran, damıtık alkollü içkilerin imal ve satışının
serbest bırakılması sonucu, özel sektörün de bu sahaya iç piyasaya
matuf yatırım yapması halinde, memleket ekonomisi ve kalkınma he¬
defleri bakımından zararlı olacak bir durumun meydana geleceği ve
özel sektör veya tekel yönünde atıl bir kapasitenin kalacağı tabiidir.
Ancak, özel sektör trafından ciddi olarak ihraç imkânları sağlana¬
bildiği ve dış piyasaya matuf bir yatırım yapıldığı takdirde bir kapasite
artışı düşünülebilir ki bu günkü mevzuat da buna müsaittir.
Fakat yukarıki bölümlerde kaydedildiği gibi özel ihtisas komisyo¬
nunun damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılmasını savunan temsil¬
cileri ters bir yolla meselâ kendilerinin likör imal ederek hazır olan iç
piyasaya satmalarını tekelin ise ihraç imkânları aranmasını teklif et¬
mektedirler. Bu da bazı özel sektör mümessillerin de ifade ettiği gibi
Memleket ekonomisinden evvel kendi kazançlarını düşündüklerinin
en bedihi bir misalidir.
9
3 — Müstehlik sağlığı ve kalite ;
Halen tekel tarafından imal edilmekte olan mamûller, raporun
kontrol mekanizması bölümünde belirtildiği gibi ham maddesinden
başlıyarak işletmenin bütün safhalarında ve mamûlun çıkışında büyük
bir itina ile tahlil ve kontrol edilmekte ve bu kontroller hiç bir özel
menfaati bulunmıyan mütehassıs elemanlar tarafından müstehlik sağ¬
lığı ve kalite üstünlüğü gözönünde bulundurularak yapılmaktadır.
Bu duruma göre tekel mamûllerinde hiçbir zaman bir tağşiş ko¬
nusu mevzubahis olamıyacağı gibi en iyi kalitenin sağlanması da dai¬
ma gözönünde bulundurulmaktadır.
Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılması halinde ise :
Özel ihtisas komisyonu toplantılarında halen serbest olarak, imal
edilmekte olan şarap sanayiinde birçok amiller tarafından yapılan tağ¬
şiş konusunda özel sektöre ait mümessiler tarafından verilen örnekler
muvacehesinde damıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılması
halinde birkaç ciddi müessese dışında aynı tağşiş ve kalite düşüklüğü¬
nün bu mamûllerdede husule geleceği ve gerek müstehlik sağlığı gerek
kalite bakımlarından bir çok problemlerle karşılaşılacağı açık olarak
görülmektedir.
Konunun daha bir çok noktalara değinilerek eleştirilmesi ve da¬
mıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılmasından doğacak bir çok
mahzurların gösterilmesi mümkün ise de uzatılmamak amacıyla yu¬
karıdaki esas noktaların tetkiki ile yetinilmiştir.
Netice :
Bira, vermut ve her türlü şarapların imal ve satışlarının serbest
bırakılmasiyle özel sektöre çok geniş bir saha sağlanmış bulunmakta¬
dır. Bütün dünyada insan sağlığı bakımından hafif alkollü içkilere
doğru bir kayma olduğu ve bu içkiler tüketiminin muhtelif vasıtalarla,
teşvik edildiği malûmdur. Bu gibi içkilerin imal ve satışı da özel sektör
sahasına dahil bulunmaktadır. Bu duruma ve yukarıda detaylarıyla
belirttiğimiz metodik ve objektif tetkik ve mütalâa sonuçlarına göre;
Tekel olarak bu günkü memleket şartları muvacehesinde damıtık al¬
kollü içkilerin imal ve satışının serbest bırakılmasının çok sakıncalı
olacağı gerek memleket ekonomisine gerek hazine varidatına gerekse
müstehlik sağlığına fayda değil zarar sağlıyacağı kanaatinde olduğu¬
muzdan bu günkü damıtık alkollü içkiler rejiminin hiçbir değişikliğe
tabi tutulmadan aynen muhafazasını istiyoruz.
10
Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılmasını mevsimsiz bulan
özel ihtisas komisyonu üyelerinden özel sektör mümessili Kavaklıdere
şarapları sahiplerinden Uğurlu Tuna’nm görüşü
Likörlerin ve yüksek alkollü içkilerin tekel’den çıkarılarak serbest
bırakılmasını şimdilik erken bir düşünce olarak mütalâa etmekteyiz,
Şöyleki :
1 — Tekel’in raporlarından anlaşıldığına göre, bu gün memleketi¬
mizde yüksek alkollü içkiler ile likörlerin imalindeki kapasite yeterliğj
mevcuttur.
Bu sınıf içkiler serbest bırakıldığı takdirde hususi teşebbüs için
piyasa noksanlığı husule geleceği gibi haksız rekabetlerin de doğması¬
na ve bu suretle kalite düşüklüğü meydana geleceği muhakkaktır.
2 — Bu gün şarap sanayiimizdeki kontrol müessesesinin kifayet¬
sizliği açıkça görülürken yüksek alkolü içkilerle likörlerin serbest bıra¬
kılması halinde bu kifayetsiz kontrol müessesesi şarap üzerindeki bu
günkü kifayetsiz olan kontrolü da yapamıyacak hale düşecektir.
3 — Yüksek alkollü içkilerle likörlerin serbest bırakılması halinde
en büyük tehlike dünya çapında isim yapmış yabancı etiketli firmala¬
rın lisansı adı altında yurdumuzda imaline kapı açılmış olacak bu ise
yerli firmaların doğmadan ölmelerine sebep olacaktır. Meselâ vermut
sanayiinin serbest bırakılmasiyle beraber dünyaca tanınmış cinzano
firmasının etiketi bütün şatafatiyle piyasaya lanse edilmiştir.
Vermut sanayimdeki bu yabancı etiketle rekabet edebilmek için
birçok firmalar fiyatlarını düşürmek amacı ile sentetik vermut yapmak
yoluna kaymışlardır. Bu hal vermut ruhunun memlekette tanınmama¬
sına sebep olmuştur.
4 — Yukarıda 3. maddede arzedildiği veçhile yabancı etiket getiril¬
memesi kaydı şarta tabi tutulsa bile bu kaydın yarın kaldınlmıyacağı-
nı kimse garanti edemez.
5 — Bu günkü kanunlarımız yalnız ihracat yapmak kaydı ile bu
nev’i sanayiin imaline istediği çapta tesisine cevaz vermektedir. Hususi
teşebbüs ihracatı düşünüyorsa, buna mani bir kanuni müeyyide mev¬
cut değildir.
6 — Bugün için memleketimizde irili ufaklı kapasitesini arttırmak
amacında olan 263 firma şarap sanayii ileiştigal etmekte ve dünyada
saha itibariyle 5. yeri işgal eden yurdumuz bağ ürünlerini değerlendir¬
meğe çalıştırmaktadır.
11
Yüksek alkollü içki sanayii kurulduğu takdirde, şarap sanayii bü¬
yük zararlara oğrayacak ve üzüm müsahsiline kadar uzanan sarsıntı¬
lar olacaktır.
7 — Bütün dünyanın içki mevzuundaki yolu hafif alkollü içkilerin
teşviki, yüksek alkollü içkilerin frenlenmesi, insanlık için lüzumlu
görülürken bizde bunun aksini düşünmek kalkımız için acı olacaktır.
8 — Büyük bir ihtisas istiyen likör sanayiinin serbest bırakıldığını
düşünecek olursak tabii likörler yanında sentetik esanslar kullanmak
suretiyle yapılacak imalât tabii likörlerle haksız rekabete girişecektir.
Bu günkü nefis likörlerimiz dahi bayram içkisi olmaktan kurtaramamıştır.
% 25 ilâ 75 sentetik esans kullanılmış likörlerle tabii likör¬
lerin bilkimya tahlili mümkün olamamaktadır.
9 — Şarap sanayiinde kullanılan cihazların yüksek alkollü içkiler
/rakı-votka gibi/ sanayiinde kullanılması teknikman imkânsızdır, gö¬
rülmekle beraber şarap sanayiinde sun’i şarap yapmak gibi bir hilenin
de meydana çıkacağı düşünülebilir. Alkollü ucuz temin eden müessese
alkol su karışımı ile sun’i şarap imali ile şarapta büyük bir rekabet
meydana getirebilir., kanaatında bulunuyoruz.
Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılması tezini savunan özel
ihtisas komisyonu üyelerinden Aral şarapları sahibi Zeki Aral’ın görüşü
Türkiye’de : ALKOL ve ALKOLLÜ İÇKİLER ENDÜSTRİSİ’nin
MAZİSİ HALİ, İSTİKBALİ
Giriş
Türkiye, sübtropik iklim bölgelerinde bile sahip olduğu için pek
çeşitli ziraî mahsul elde edebilecek kabiliyette bir ülkedir. Bu kadar
çeşitli olan mahsulün aynen veya şeklini tebdil ederek istihlâki hernekadar
mümkün olabilmekte ise de bazı yıllarda ve bazı bölgelerde, bu
arada bilhassa (meyve-bağ) mıntıkalarının bu gruba giren mahsulleri¬
nin her vakit değerlendirilmesi mümkün olamamaktadır.
Gıda endüstrisi şubeleri arasında yer alan konservecilik ve benzeri
sanayi kolları (meyva ve üzüm) mahsulünün taze halde istihlâkten
arta kalan miktarını işleyebilecek duruma henüz gelememiş oldukları
gibi Türkiye piyasası da, konserve şeklinde değerlendirilmiş olan ma¬
muller için yeteri kadar talepte bulunacak bir pazar haline de geleme¬
miştir.
Bilhassa sebze mahsulü üzerinde geliştirilmesi gereken bu sanayi
kolunun yanıbaşmda, tabiatı icabı sebze sahalarından daha fazla ge-
12
lişmeğe müsait ve lüstait olan meyve grubunun ve tahsisen daha elve¬
rişli şartlarla genişletilmesi kolaylıkla mümkün bulunan bağ sahaları
mahsulünün değerlendirilmesi üzerinde daha fazla durulması yıldan
yıla kendisini daha fazla hissettirmeğe başlayan bir zaruret halini
almıştır.
Ancak, bu konuda, devletin uhdesine alması gereken vazifenin
şumul ve mahiyeti ile takip ettiği istikamet üzerinde bir nebze durul¬
ması yerinde olur.
Türkiye’de devlet, bilhassa Cumhuriyet devrinde, diğer endüstri
sahalarmda olduğu gibi meyve mahsulünün değerlendirilmesi endüst¬
risi üzerinde de bazı vazifeler tekabül etmiş bulunmakta (Ticaret,
Ziraat ve Sanayi) ile uğraşamıyacağı şeklinde hulâsa edilebilen kat’i
iktisat doktrinine muhalif olarak, pek ehemmiyetli nisbetlerde bu işlere
girişmekten kendisini alıkoyamamaktadır. O kadar ki, Türkiye’de devlet-hür
dünya memleketlerinin hiçbirisinde görülmesi mümkün olmıyacak
bir şekil ve ölçüde kendisini büyük, küçük, lüzumlu, lüzumsuz
her san’atı yapmakla mükellef bir sanayici olarak telakki etmektedir.
Bununla beraber bu telakki tarzı, zaman zaman iki zıt istikamette
dalgalanmaktan da hali kalmamakta, sağa sola yalpalarla mem¬
leket ekonomisi üzerinde ekseriya unulmaz yaralar açabilmektedir.
Bir devir gelmekte, bütün sanayi kollarının devletçe kurulup işletilmesi
prensibi hakim duruma geçer gibi görünmektedir. Onu takip eden di¬
ğer bir devrede ise, bunun tam aksi tez müdafaa edilmekte gerçeğe de
uygun düştüğü için tezin muvaffakiyetle tatbikine geçildiği görülmek¬
tedir. Fakat neyazık ki, bu dalgalanmalar, esasen ürkek olan özel ser¬
mayenin cesaretini büsbütün kırmakta, teşebbüs azmini sarsmakta,
dolayısiyle, memleket ekonomisi üzerinde daima zararlı neticeler ya¬
ratmaktadır.
Devlet bununla da iktifa etmiyerek, bilhassa kendisine gelir sağla¬
yabilme fikrini, alkollü endüstrinin kurulmasında başlıca mesnet ola¬
rak ön plânda ileriye sürmektedir.
Filvaki, Fatih’in “Kanunname-i Âl-i Osman” mda bile yer alan
Şarap yapanlar hakkmdaki (monopolye dutturup öşrün alasız...) hük¬
münde fertlerin yapacakları şaraplardan devlet hâzinesine münasip bir
gelir sağlama gayesi güdüldüğü görülmektedir.
O zamanın devlet teşkilâtı devlet eli ile alkollü içki yapılmasına
imkân verecek durumda olmamakla beraber dinî memnuiyetin de dev¬
leti bu yola gitmekten alıkoymuş olduğu aşikârdır. Ancak XV. asırdan
XX. asra kadar geçen 500 sene zarfında bu yola asla girilememiş, giril¬
mek istenilmediği de tarihi bir gerçek olarak ortaya çıkmış bulunmak¬
tadır.
13
Yalnız devletin yüklendiği ağır dış borçlan ödiyebilmek üzere ke¬
yif verici bazı maddelerden bir resim alınması tamamen haklı bir görüş
olduğu kadar bu resmin doğrudan doğruya hâzineden gelir sütununa
geçirilmesi de nısfet ve adalet icabı olduğu şüphesizdir. Fakat öyle ol¬
duğu halde bile o uzun devre içinde tütün de dahil olmak üzere devle¬
tin hiçbir keyif maddesini bizzat yapmağa kalkıştığı da görülmemiştir.
Cumhuriyet devrinin başlaması ile, XX. asrın ikinci çeğreği içinde
belirmeğe başlıyan “devletçilik” fikri alkollü içki sanayine de teşmil
edilerek bu konu, hususi müteşebbislerin ellerinden alınmış, devlet en¬
düstrisinin kurulması gayesini hedef alan bu fikrin tatbikatının temin
için pek büyük devlet yatırımları göze alınmıştır.
Devletin bu hareket tarzının millî gelir üzerinde nasıl bir tesir icra
etmekte olduğunu, devlet hâzinesine ne dereceye kadar fayda sağlana¬
bildiğini kısaca gözden geçirmenin pek büyük faydalar sağlayabileceği
kanaatmda bulunduğumuz için varılacak neticenin herhalde devlet
sektörü aleyhine tecelli edeceğini peşinen ifadeden kendimizi alama¬
maktayız.
T — Alkollü içki endüstrisinde FERD’in rolü
Herşeyden önce işin iyisini sahibi yapar ata sözünün bu günkü dün¬
yamızın 3/4 ‘ünde tatbik sahası bulmuş bir hakikatin ifadesi olduğunu
belirtmek mecburiyetindeyim.
İşinin sahibi olan ferd ister şahsi, isterse şirket halinde olsun dev¬
let sektörü ile ilgisi bulunmayan, özel kaynaklardan sağladığı sermaye
ve sevk ve idare ettiği iş gücünü, ekonomik icaplara göre değerlendire¬
bilmek arzusu ile fikri, bazan da bedeni faaliyet sarfeden bir faktör
olarak kabul edilegelmektedir.
Bu sektörde hakim olan belli başlı gaye ve hedef kâr sağlamaktan
ibaret olduğuna göre ferd veya şirket, mesaisini daima bu hedefe doğru
tevcih etmek mecburiyetindedir. Bu hedefe yönelmesi zaruri olan bir
özel işletmenin, gayesine varabilmek için gözü önünde bulundurması
gereken faktörleri şöylece sıralamak mümkündür :
A — Sermayesine azami nema sağlamak : Bu konudaki çalışma¬
ların müsbet sonuçlara varabilmesine hiç şüphesiz birçok faktör mües¬
sir olmakta ise de bunları yüksek kalitece ucuz maliyet esaslarına bağ¬
lamak mümkündür :
a) Yüksek kalite bunu da ilk maddenin hususiyeti ve imalât tek¬
niği olarak iki bölümde mütalâa etmek yerinde olur.
14
1 — İlk maddenin hususiyeti: Alkollü bir mamulün nefasetinde
ekolojik ve teknolojik şartların büyük tesisi olduğu izahtan vareste¬
dir. İşlenecek ilk maddenin, tahsisen üzüm’ün bizatihi en üstün vasıflı
mamûlü verebilecek kabiliyet, tip ve çeşide mensup olması gerekmekle
beraber ona bu vasıflara fazlasiyle sağlayabilecek bir muhitte yetişmiş
olması, bilhassa ŞARAPÇILIKTA en başta gelen faktörlerdendir. Ferdi
teşebbüsün bu hususlar üzerinde hiç şüphesiz pek büyük itina göster¬
mekte olduğu ve göstermek mecburiyetinde bulunduğu bir vakıa’dır.
Bir gerçektir.
2 — İmalât tekniği: Alkollü içkiler canlı mikroorganizma âlemi¬
nin hayret verici faaliyetinin mahsulü olarak meydana gelebildikleri
için bunların tesir tarzlarının imalât safhalarında daima ve dikkatla
murakabe ve kontrol altında bulundurulmaları kat’i bir zarurettir.
Bu mikroskobik varlıkların tesir derecelerini ihmal edebilen bir
alkollü içki işletmesi, netice itibariyle ile hüsranla karşılaşmakta ge¬
cikmez, hatta telâfisi imkânsız zarar ve ziyanlarla da karşı karşıya ge¬
lebilir.
Bu mevzuda gösterilecek hassasiyet fazlalığının hiç bir zaman çok
görülmemesi gerektiğini katiyetle ifade etmekte yerinde olur. îster şa¬
hıs, isterse şirket halinde bulunsun ferd, bu konuda gücünün yettiği
kadar itina göstermekten asla geri kalmaz. Çünki mal canın yongasıdır.
Ferd, onların hiçbir hareketini asla gözden kaçırmamağa, zararına ne¬
tice verebilecek bir çalışma safhasına intikal etmemelerine büyük dik¬
kat ve itina gösterir.
b — Ucuz maliyette bu tabirin, hiç şüphesiz, bilhassa alkollü içki
endüstrisinde, yüksek kaliteden fedakârlık manasına gelemiyeceğini
sarahatle belirtmek icap eder. Bu gayeye kolay yollardan varabilmek
için gözönünde bulundurulması gereken faktörler de ilk madde tedari¬
ki, manipülasyon, ambalaj ve pazarlamadır.
1 — İlk madde tedariki: Düşük maliyetli bir mamûl meydana ge¬
tirebilmek arzu ve endişesi ile ucuz, tabiatı ile kötü ve düşük vasıflı
üzüm satın almanın söz konusu olamıyacağı şüphesizdir.
Alkollü içki amili olan ferd, ancak makul fiatlar dairesinde en iyi
vasıflı üzüm tedarikini kendisi için vazife sayar; o, bu hususta gös¬
tereceği pintiliğin daima kendi aleyhine netice vermekte gecikmiyeceği
her keşten iyi bilir ve takdir eder.
İlk maddenin işletme nakli hususunda da en seri ve sağlam vası¬
talar çalıştırmak suretiyle istihsal bölgelerinden imalât merkezlerine
kadar vakit kaybetmeksizin nakil işini teminde onun bilhassa büyük
menfaati vardır.
15
2 — Manipülasyon : Ferdî teşebbüs sahipleri, emirlerindeki işgü¬
cünden azami şekilde fayda sağlıyacak metotları tatbik etmek ve ima¬
lâtın bütün safhalarını daimi kontrol altında bulundurmak suretiyle
maliyet hususu üzerinde, kendi lehlerine mühim inkişaflar sağlaya¬
bilirler.
Kısaca, bu kabil teşebbüs sahibi özel sermayeli müesseseler normâl
bir iş gücünün, hiç olmazsa % 80-90’mdan verimli mesai halinde
faydalanır. İçtinabı mümkün olmıyan bazı faktörler bu gücün en çok
% 10-20’sini ziyana uğratabilirler.
3 — Ambalaj pazarlama : Ferd’ler mamûllerinin sürümünü kolay¬
laştırabilecek en cazip şekilli ambalâj sistemini bulup hemen tatbik
etmek hususunda daima büyük bir titizlik gösteregelmektedir. Ser¬
best rekabet karşısında mamulünün nefasetini ambalâj mm zerafeti ile
de teyit ve teşvik eden bir özel teşebbüs işletmesi, daima ve her vakit
bol ve istekli alıcılarla karşılaşmakta gecikmez.
Şu veya bu kanunun, onlara istinaden hazırlanmış nizamname tali¬
matname, hatta emirnamelerin sertçe sınırlandığı daracık bir saha
içinde kapalı kalmayan ferd, malının satışında tamamı ile serbestçe
hareket edebilmekte, hatta toplu satışlarında müşteri veya bayilerine
zemin ve zamana, maddi ve malî imkânlarının müsaadesine göre ica¬
bında bmda pek çeşitli ve çok değişik vadeli ödeme kolaylıkları da gös¬
terebilmektedir.
II — Alkollü içki endüstrisinde Devle t’in rolü
“Ferd’in rolü,, kısaca belirtilen hususlardan hangilerinin devlet
tarafından, ne şekil ve nisbette temin olunabildiğini tesbit sadedinde
büyük br gayret sarfına hiç de lüzum yoktur. Çünkü devlet sektörü
hâzineye gelir sağlamak mefhumunun dışında, bu şartların hemen hiç
birisini yerine getirecek bir durumda olmadığı gibi psikolojik sebeplere
ilâveten kanun ve nizamlarla elleri kolları bağlı bulunan devlet teşek¬
külleri mensuplarının özel teşebbüs tarafından gösterilen can siparane
faaliyetlerin tamamı şöyle dursun, 750 sini bile gösterebileceği daima
muhtac-ı münakaşa bir mevzudur.
A — Psikolojik Sebepler: Devlet ile memurun arasındaki münase¬
bet, herşeyden önce kanun ve nizamlar çerçevesinde ceryan etmekte,
pek azını istisna etmenin bir kadirşinaslık olacağı mütalaasına ilâve¬
ten devlet memurları ancak kendilerini muaheze ve mesuliyetten koru¬
yacak kadar çalışmaktadır. Bu iddianın aksini müdafaya kalkışarak
isbata girişmenin pek vahim bir gayret israfı olacağını ilâveye lüzum
bile yoktur.
16
Malı olmıyan bir mamûlun yapılışı, şu veya bu şekilde imal ve sa¬
tışa arzı-maalesef sayıları pek az oan bazı vazifeşinas ve vicdanlı devlet
memurları dışında büyük bir ekseriyetin yakın alâkasını çekecek bir
mevzu olmaktan çok uzaktır. O, ancak verilen vazifesini mesuliyet
hudutları içinde ifa etmek, karşılığında maaş veya ücretini almakla
iktifa eder. Neticenin tahakkuk sureti onu hiç te ilgilendirmez. Çünki
devlet malı, o’nun canının yongası değildir.
Büyük bir memur kitlesi için başlıca hedef Adem-i mes’uliyetten
ibaret olduğuna göre bu gruba giren memurların maliyet unsuru üze¬
rinde şu veya bu suretle müsbet bir mesai sarfına asla lüzum hissetmeksizin,
icabında kendisine maddi bir mes’uliyet tahmil edebilecek
her vakıanın, her hamlenin dışında kaldıkça kendisini masun say¬
maktadır.
Ne ilk madde mübayaasmda ne manipülasyon, ambalajlama ve
pazarlamanın her hangi bir safhasında memur, kendisini haklı olarak
daima kanun ve nizam çerçevesi içinde hissetmekte, o yolda hareket
ederek piyasa ve alıcı isteklerine karşı asla bir suplex gösterememekte,
başucunda duran mes’uliyet kılıcının tehdidi altında bu suplexi gös¬
termek te istememektedir.
Devlet memurunun bu psikolojik ruh haletinin devlet işçisinde de
aynen mevcut bulunduğu daima görülegelen vakıalardandır. O kadar
ki bir ata sözü beylik’te bir yumurtayı 10 kişi kaldırır şeklindeki vecize
ile bu hakikati pek güzel ortaya koymaktadır.
Âmir ve memurun veya diğer emek sahiplerinin yegâne endişeleri
mesailerinin neticesi ne olursa olsun ancak musuliyet altına girmeden
azami kazanç sağlıyabilmekten ibaret kalmaktadır.
Müessiriyeti pek aşikâr olan bu psikolojik şartlar altında memur
ve emek sahipleri ile çalışmakta olan devlet sektörünün maliyet hatta
nefaset bakımından özel sektörle rekabetine imkân olabileceği düşün¬
cesi pek mesnetsiz bir vahimeden ileri gidemez.
B — Kanuni mevzuat: Devlet teşekküllerinde bir mesai seyyaiiyetıne
şahit olmağa hiçbir zaman imkân yoktur. Çünkü bu teşekkül¬
lerin sevk ve idaresi ile muvazzaf olan kişilerin atacakları her adım,
çok önceden kanunlar, nizamlar, talimatlar, hatta emirlerle kat’i ola¬
cak sınırlanmış olduğundan bunun haricinde çıkacak olanların muh¬
temel bir muvaffakiyetsizlik karşısında uğrayacakları nikbet ve musi¬
bet o nisbette azamet kesbetmektedir.
İster 2490 sayılı müzayede, münakaşa ve ihale kanunun ahkâmına
tabi olsun, isterse olmasın, devlet teşekküllerinin ve bu arada bilhassa
alkollü içki endüstrisini kurup işletmekte olan Tekel Genel Müdürlü¬
ğünün her kademedeki teşekkülü ancak bu mevzuatın çizdiği yolda
17
dikenlerle dondolu bir güzergâh üzerinde, eli kolu bağlı halde yürü¬
mek mecburiyetindedir.
Hele bu kanun hükümlerine tabi müesseselerde ne malın kalitesi
ne de yapılacak işe elverişli olup olmaması, işin belirli zamanda yapı¬
lıp yapılamaması üzerinde uzun uzadıya düşünmeğe bile salâhiyettar
olmıyan memur yalnız ucuzluk gibi tamamı ile gayri kâfi, hatta ekseri
ahvalde hâzinenin büyük zararlarına bile yol açabilen bir gaye peşinde
hareket etmekle mükelleftir.
Bu şartlar altında devlet sektörünün, en iyi malı kabil olduğu
kadar ucuza veya değer pahası karşılığında almak hususunda tam
serbesliye malik olan özel teşebbüs ile mukayesesinden devlet sektörü¬
nün büyük puvan kaybına uğramakta olduğu pek açık bir hakikat
olarak ortaya çıkmaktadır.
C — Hâzineye gelir sağlamak : Her şeyden önce şunu belirtmek
yerinde olur ki, kâr şöyle dursun, doğrudan doğruya resim ve vergi
şeklinde sağlanabilen bu zahiri gelir devlete pek pahalıya mal olmak¬
tadır. Bu mevzuu, birisi düşük maliyet yüksek fiyatlı satıştan mütevel¬
lit kâr diğerini de kanunların koyabildiği Resim ve vergiler olmak
üzere iki bölümde mütalâa etmek gerekir.
a) Düşük maliyetten doğan kâr: Bu yolda edilebilmiş bir kârın
hemen hemen hiçbir devlet müessesesinde tahakkuk edebilmiş olduğu
şimdiye kadar görülmüş değildir. Çünkü devlet sektörü yukardaki
paragraflarda tafsilen belirtilmiş olduğu gibi bu konu üzerinde ehem¬
miyetle durmak zorunda bulunmıyan devlet personeli elinde işlemek¬
tedir. Maliyeti yükseltebilen unsurların tesirlerini bertaraf edilmesi
konusu üzerinde pek az devlet personeli imali fikir etmekte, fakat
ekseri ahvalde bu müsbet fikir ve mütalâasını işlere lâyıkı ile vukufu
olmıyan indi görüş ve mütalâalarının zebunu bulunan âmirlerine
kabul ettirememesi yüzünden hayal inkisarına uğramaktadır.
Büyük ölçüdeki fuzuli masrafların ihtiyarı kaprislerin tatmini gibi
faktörler maliyet yükselten amillerin başında yer almaktadır. Buna
misal olarak, 17 tip likör imal eden Mecidiyeköy likör fabrikasını yıllık
imalât miktarı Tekel Genel Müdürlüğünün bütçesinde küçümsenemiyecek
kadar ememmiyetli bir zarar olarak netice vermekte ona rağmen
bu imalâta devam edilegelmektedir.
b — Resim ve vergi gelirleri : Devlet sektörünün kurup işletmekte
olduğu alkollü içki endüstrisi vasıtası ile elde etmek istediği resim ver¬
gi halindeki geliri de tam ve matluba muvafık bir şekilde tahsil edebil¬
diği iddia olunamaz. Alkollü içkiden alacağı resim ve vergiyi tahsil va¬
zifesi ile muvazzaf olarak kurulmuş bulunan muazzam bir idari meka-
18
nizma, onun personeli yine o nisbette muazzam bir kırtasiye mekaniz¬
masının çarklarını çevirmeğe çalştıkları için, verimli olacakları yerde
elde edebildikleri resim ve verginin pek mühim bir kısmını tüketmekle
de meşgul bulunmaktadır.
Tekel Genel Müdürlüğü blânçolarmda görülen resim ve vergi yekûnlerinin
dışında bir taraftan mülhak, öte taraftan mütedavil serma¬
ye bütçelerinde bu tahsil mekanizması için pek ehemmiyetli masraflar
gözönünde alınmaktadır.
III — Alkollü içki endüstrisinin istikbaline dair düşünceler
Bu mevzu üzerinde ilk hatıra gelen ve nefsel’emre de en muvafık
olan husus, devletin fertler tarafından yapılabilecek endüstri kolların¬
dan, bilhassa alkollü içki endüstrisinden elini çekmesidir. Bu zarureti
ispat sadedinde deliller ve misaller aramağa lüzum kalmaksızın hür
batı memleketlerinde bir göz atmak fazlasiyle kâfidir.
Esasen yukardaki paragraflarda belirtilen hakikatlar karşısında
devletin ferdin yapabileceği endüstri ile uğraşmasının asla doğru olamıyacağı
kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.
Halbuki Tekel Genel Müdürlüğü, 2450 sayılı kanunla kendisine
verilen alkollü içki inhisarın yürütebilmek için bu konuda muazzam
yatırımlar yaparak tesisler kurmuş, sınaî mahiyette hiçbir maliyet he¬
sabına dayanmaksızın bu san’atı icra edegelmekle kalmıyarak kanunen
tavzif edilmemiş olduğu halde bu kabil faaliyetini inhisar dışı olan
şarap gibi alkollü içki imalâtına kadar teşmil etmiş bulunmaktadır.
O kadar ki, doğrudan doğruya özel teşebbüs sahasına giren şarap¬
çılık mevzuunda da, sırtını devlete dayayan bu Genel Müdürlük, özel
teşebbüsün ferdi gayretleri ile meydana getirebildiği tesisler ile tam
rekabet halinde çalışmakta, bu gayri müsavi rekabete rağmen devlete
ehemmiyetli bir kâr sağlıyamadığı halde bu rekabeti yüzünden mem¬
leket konjeonktürüne zararlı tesirler icrasından geri kalmamaktadır.
İmalini inhisarı altında bulunduğu ağır alkollü içkiler konusunda
da tekel idaresinin faaliyetinin neticeleri aynen belirmekte ihracat için
dışardan yapılan pek önemli miktarlardaki ağır alkollü içki, bu arada
Türk rakısı taleplerini karşılayamamakta, özel teşebbüsler tarafından
yapılması memnu olan kabil maddeler üzerindeki dış talepler asla
yerine getirilememektedir.
Şu hale göre alkollü içki endüstirisinin bilhassa hâzineye şimdi¬
kinden büyük nisbette artan bir gelir sağlıyabilmesi kayıt ve şartı ile
bu endüstirinin en faydalı şekilde nasıl kurullması lâzımgeleceği aşa-
19
ğıdaki hususların tahakkuk safhasına intikal ettirilmesine bağlı bir
keyfiyet olarak ortaya çıkmaktadır. Şöyleki :
1 — Özel teşebbüs, ister ihtimar, isterse takdir yolu ile elde edile¬
bilecek bütün alkollü içkilerin imalâtında bazı kayıt ve şartlar daire¬
sinde serbest bırakılmalıdır.
2 — Tekel Genel Müdürlüğü, devlet gelirinin teminat altına alın¬
masını kolaylaştırabilmek emel ve gayesi ile, alkollü içki endüstrisi
üzerindeki faaliyetini yalnız suma imalâtına hasr ve tahsis etmelidir.
3 — İşliyeceği sumayı tekel idaresinden satın almak zaruretinde
bulunan özel amiller, aldıkları sumanm beher derece ve litresinden
kanunen tesbit edilecek miktara göre tahakkuk edecek resim veya
vergiyi ödemekle mükellef tutulmalıdır.
4 — Tahakkuk edecek bu vergi veya resimler Halen şarap imalâtı
için tatbik edilegelmekte olduğu gibi ya mamûllerini sattıkça peyder¬
pey, yahut ikinci suma talebi sırasında özel amiller tarafından hâzi¬
neye ödenmelidir.
5 — Bira imalâtı için lüzumlu malt şimdi olduğu gibi yine Tekel
Genel Müdürlüğü fabrikalarında imal edilmeli, malt satın alacak bira
amilleri hakkında ağır alkollü içkiler için tatbik edildiği gibi 3. mad¬
dedeki hükmün tatbikine girişilmesi lâzımdır.
6 — Şaraphaneler için şimdiki istimare usulü yerine bu müesseselerin
“Gelir vergilerinde,, derpiş edilecek bir arttırma ile resmin tahsili
sağlanmalıdır.
7 — Tahammür veya takdir işleri ile uğraşacak işyerleri kolaylıkla
gizlenemiyecekleri gibi malt yapımı da aynı karakterde bir tesis oldu¬
ğundan, kaçakçılığın önlenmesi, dolayısı ile hazine gelirinin teminat
altına alınabilmesi için aşağıdaki tedbirlerin alınması gerekmekte ve
bu tedbirlerin arzulanan neticenin istihsalinde yeterli olacaklarına
inanmış bulunmaktayım,
— Tekel idaresinden suma almak mecburiyetinde bulunan ağır
alkollü içki işletmelerinde yalnız takdir cihazları bulunabilmeli, ihti¬
mar ile ilgili hiçbir tesis vücuda getirilememelidir.
— Şarap kavlarında ise takdire yarayacak hiçbir vasıta veya cihaz
bulundurulamamalıdır.
— Bira fabrikalarında, mal itmalini sağlıyabilecek hiçbir tesis veya
cihazın bulundurulmasına imkân bırakılmamalıdır.
20
— Bu maksatları sağlıyabilmek üzere bu kabil özel teşebbüs sahip¬
lerinin çok ağır malî ve cezaî müeyyedelerin tehdidi altına alınmaları
sağlanmalıdır.
— Suma’dan gayri her nevi alkollü içki imal eden müesseseler
ham yarı mamûl ve mamûl mallarının giriş ve çıkış kayıtları pek mun¬
tazam olarak tutulmalı, bu kayıtlar vakit vakit işten anlar personel
ile sıkı bir kontrol altında bulundurulmalıdır.
— Serbest rekabet tesirleri altında bulunmakla beraber bu mah¬
sullerin vasıfları ile ilgili bazı makûl teknik kontrol tedbirleri alın¬
malıdır.
— Alkollü içki amilleri arasındaki meşru rekabet imkânının sağ¬
lanabilmesi için hiç birisinin, şöhret yapmış bir yabancı mamûlun isim
ve alâmetini hernesuretle olursa olsun kullanabilmesine mani olacak
kanuni tedbirler alınmalıdır.
— Devletin simdeki gayri müsavi şartlar altındaki rekabetinden
kurtulacak olan Türk şarapçılığı ile özel teşebüsün vücuda getirebile¬
ceği yüksek nefasetteki mamûl elde eden Türk ağır alkollü içki endüst¬
risinin bir (İHRACAT BİRLİĞİ) halinde birleşmeleri dış piyasaya ih¬
racat imkânlarını da kolaylaştıracağı için bu hususta gerekli teşebbüs¬
lere hemen girişilmelidir.
Netice :
Pek kısa olarak belirtilen yukarıdaki hususlar göz önüne alındığı
ve gereken kanuni formaliteler ikmal ve tatbik edildiği takdirde :
A — Tekel, dolayısı ile hazine bu günkünden daha fazla gelir sağ-
lıyabilecektir.
B — Tekelin suma imal tesislerinden faydalanılmakta devam edi¬
lecektir. Bu arada tekel idaresince bir malt fabrikasının tesisi ile birlik¬
te bu günkümaltaj tesislerinden faydalanılmakta devam olunabilecek¬
tir.
C — Alkollü içkilerden alman vergi veya resimlerin tahsili gayet
basit ve masrafsız esaslara bağlanmış olacaktır.
Ç — Özel teşebbüsün kavuşacağı geniş çalışma sahasında, tekel
idaresinin bu işlerle uğraşagelen değerli elemanlarından faydalanıl¬
makta devam olunabilecektir.
D — Memleket alkollü içki endüstrisi daha sür’atle gelişerek iş ve
dış piyasaların isteklerinin en iyi şartlar altında ve serbest rekabetin
icapları dairesinde karşılayabilecek duruma girecektir.
21
C. 2 — Fiyat meselesi:
Raporun fiyat bölümünde rakamlarla belirtildiği gibi içki fiyatlariyle
tüketim miktarları arasında sıkı bir ilişiki bulunmaktadır.
Muhtelif senelerde yapılan fiyat ayarlamaları sonucunda tüketim
miktarlarında daima azalmalar olduğu görülmüştür.
Bu bakımdan herhangi bir sakıncalı sonuçla karşılaşılmamasını
teminen fiyat ayarlaması yapılmadan evvel duruma bütün ayrıntı¬
larıyla tetkik edilmesi gereklidir.
C. 3 — Kapasite meselesi:
“Mevcut kapasite,, bölümünde detaylariyle belirtildiği gibi tekel
rakı fabrikalarının toplam kapasitesi 14.705.000 litre olup bu günkü
memleket tüketimini tamamen karşılamaktadırlar.
İkinci beş yıllık plân döneminde mevcut fabrikaların dar boğaz¬
larının giderilmesine ve kalite ıslahı ile standardizasyona matuf yatı¬
rımların yapılmasiyle aynı zamanda istihsal hacmi de 18.310.000 lit¬
reye çıkmış olacaktır. Ki bu miktar 1975 yılı için tahmin edilen tüke¬
tim miktarının en yüksek seviyesidir.
Bundan başka mevcut fabrikaların durumuna göre gerektiği tak¬
dirde 22.656.000 litrelik bir isihsal hacmine ulaşmak da mümkün bu¬
lunmaktadır.
Bu durum muvacehesinde, özel sektör tarafından rakı fabrikaları
kurulduğu takdirde memleket ekonomisi ve kalkınması bakımından
zararlı olacak bir atıl kapasitenin de kalacağı tabidir.
C. 4 — Kalite meselesi:
Yukarıda tekel görüşü bölümünde belirtildiği gibi bu gün tekel
fabrikalarında hiçbir özel menfaat sakıncası olmadan en iyi kalitede
mamûl imali için bu sahada yetişmiş bilgili elemanlar tarafından çalı¬
şılmakta ve bilhassa insan sağlığı üzerinde durularak kalitenin daima
daha iyiye ulaşması için hertürlü imkândan faydalanılmağa büyük bir
gayret sarfedilmekte ve mamûl kademeli olarak kontrol edilmektedir.
Şarap ve Vermut misalinde olduğu gibi aksi iddialar hilâfına
bu mamûller imalinin serbest bırakılması halinde bu günkü kalitenin
tüm olarak sağlanması da mümkün olamıyacaktır.
C. 5 — Vergi durumu :
Halen tekel mamûllerinin satışını müteakip alman vergiler satış
kârlariyle birlikte tamamen hâzineye intikal ettirilmektedir. Bundan
22
başka mamûllerin serbest bırakılması tezini savunan özel sektör tem¬
silcisinin iddiası hilâfına istisnasız her tekel fabrikası vergi dışında
küçümsenemiyecek mitdarlarda kâr sağlamaktadır. Buda senelik
bilânçolarla sabit olduğundan iddiaların mesnetsiz ve hiçbir tetkik
mahsulü olmadığı açıkça görülmektedir.
Mamûllerin imal ve satışının serbest bırakılması halinde yukarıda
tekel görüşü bölümünde etraflıca kaydedildiği gibi bugün hâzineye
intikal ettirilen varidatın dahi sağlanması mümkün görülmemektedir.
D — İkinci plân döneminde takibi gerekli ana ilkeler:
D. 1 — Yukarıda belirtildiği gibi mezkûr içkilerin halen tamamı
tekel fabrikalarında imal edilmekte olup bu fabrikalar da memleket
şart ve icaplarına uygun olarak kurulmuş modern ve rantbl birer işlet¬
medirler. Ancak her işletmede zaman zaman olabileceği gibi bazı dar
boğazlari bulunmaktadır. İkinci plân döneminde bu dar boğazlanır
giderilmesi ile aynı zamanda imalât hacmi de 18.310.000 litreye çıkarıl¬
mış olacaktır. Bu bakımdan tesbit edilen yatırımların tamamen yapıl¬
ması lâzımdır.
D. 2 — Damıtık alkollü içkiler imal ve satışının serbest bırakılması
hakkmdaki bazı özel sektör mümessillerinin teklifleri üzerine, bu mamûller
imâl ve satışının bu gün için serbest bırakılması sonucunda
husule gelecek mahzurlar yukarıda açık olarak belirtilmiştir.
Bu noktalar gözönünde tutularak damıtık alkollü içkiler imâl ve
satışına halen olduğu gibi tekel tarafından devam edilmesinin ilzem
olduğu kanaatmdayız.
23
TARİHÇE
Sektöre dahil muhtelif mamûllerin ve fabrikaların tarihçeleri aşa¬
ğıda kaydedilmiştir.
a — Rakı:
Memleketimizde rakıcılığın mazisi bir hayli eski olup, bu tarih¬
lerde hususî şahısların, basit cihazlarla rakı imâl ettikleri bilinmekte¬
dir.
Paşabahçe fabrikası :
Memleketimizde ilk modern tesis olarak Paşabahçe îçki fabrikası
1922 senesinde fabrikatör Hulki Rey tarafından Tekel hesabına İspirto
ve İspirtolu İçkiler istihsali için işletmeye açılmış ve 1926 senesine ka¬
dar bu şekilde çalıştıktan sonra Türkiye müskirat inhisarını üzerine
alan PolonyalI şirkete devredilmiştir.
Polonya’lılar da yine Tekel namına fabrikayı 1927 ortalarına kadar
çalıştırmışlardır.
Bu şirketin dağılmasile 1929 tarihinden itibaren fabrika bütün
tesislerde Tekel’e satılmış ve o günden bu yana tesisler genişletilip
ilâveler yanılarak bu günkü modern duruma getirilmiştir.
İzmir fabrikası:
İzmir’de Halkapınar’da 1912-1913 yıllarında Bomonti-Nektar Şir¬
keti tarafından Aydın Bira Fabrikası ismile kurulan fabrika 27/2/1940
tarihinde Tekel tarafından satın alınmış ve ı-akı tesisleri kurularak
1941 tarihinden itibaren rakı imaline başlanmıştır.
Diyarbakır fabrikası :
1931 yılında kurulmuştur.
Gaziantep fabrikası:
1933 yılında kurulmuştur.
24
Tekirdağ fabrikası:
1931 yılında şarap fabrikası olarak kurulmuş ve 1965 yılında rakı
tesisleri ilâve edilmiştir.
b — Likör :
Avrupa’da ve bilhassa İtalya’da 13-14 ncü yüz yıllarda din adam¬
larının nebatat üzerinde çalışmaları bu gün için büyük bir ehemmiyet
arzeden likörcülük san’atmm meydana gelmesine yardım etmiştir. 15
inci yüzyıldanberi Fransa ve Turin Şehirleri bilhassa likörleriyle mâlüm
olup bu likörlerin imâl san’atmı diğer memleketlere de öğretmiş¬
lerdir.
Evvelâ ilâç mahiyetinde kulanılan bu tip içkiler distilâsyon âlet¬
lerinin tekâmülü ile bilhassa 19. cu asırdan sonra taammüm etmiş iç¬
kiler meyanma girmiştir.
c — Kanyak :
16. cı asır sonlarına doğru Fransa’nın Güney Batısındaki şarap
bölgelerine ait şarapların taktirinden elde edilen edüvinin Limozen
cinsi meşe fıçılarında eskitilmesi ile elde edilmiş 18. ci yüzyıl başların¬
dan itibaren bütün dünyaya yayılmıştır.
Türkiye’de : Likör imâl sanayii Tekel İdaresinin 1930 senesinde
Mecidiyekövünde tesis ettiği likör fabrikasında başlamış ve zamanla
inkişâf ederek halen 15 nev’i likör ve şaraplı içkilerden Sek ve Tatlı
olmak üzere iki cins Vermut, Cin ve kanyak ile birlikte 20 cins içki imâl
edilmektedir. Memleketimizde yetişen yaş meyve ve bazı bitkilerin ve
ispirtonun değerlenmesi bakımından ayrıca bir önem taşıyan mamûllerimiz,
muhtelif sergilerde teşhir olunarak ve gerekli reklâmlarla gerek
iç ve gerekse dış piyasada aranılır bir meta haline gelme yolundadır.
25
KISIM II
NÜTRÎSYONEL FAKTÖRLER
Besleme yönünden bilhassa vermut ve kınakına şarabının özel bir
durumu vardır.
Vermut : 18 çeşit nebattan yapılmakta olup, bunların tıbbî bakım¬
dan bir çok hazım hassaları olduğu ilmen tesbit edilmiştir. (Dimağı
dinlendirmek, asabı teskin etmek, hazmı kolaylaştırmak v. s. gibi)
Kınakına; Sıtmanın mütemmim tedavisi olarak kullanıldığı gibi
içinde nua de Cola ihtiva ettiğinden, bunun da vucuda iyi hassaları
olduğu tıben malûmdur.
26
KISIM III
GIDA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI
1 — Gıda tağşişi meselesi :
4250 sayılı kanunun 6552 sayılı kanunla değiştirilen birinci mad¬
desi gereğince, memleketimizde her türlü ispirtolu içkiler yapılması ve
satılması (aynı kanunla serbest bırakılan bira, her türlü şarap ve mey¬
ve şaraplarının yapılması ve satılması hariç) Hükümetin Tekel’i altın¬
da bulunmaktadır.
Bu duruma göre yalnız Tekel tarafından imâl edilmekte olan mamûllerde
her hangi bir tağşiş bahis konusu değildir.
2 — Etiketleme :
Tekel mamûlleri, nev’i, miktar, derece ve fiatlarmı gösteren etiketerle
etiketlenmek suretile piyasaya arzedilmekte ve ayrıca boğazlık
ve kapişon metal veya polestren kapak da kullanılmaktadır.
3 — Kontrol teşkilâtı :
Tekel altında bulunan veya bulunmayan içki mamûlleriııin kont¬
rolü bu maddeleri Devlet Teşkilâtı altına alan kanunu tatbik etmekle
görevli Tekel İdaresi tarafından ve aynı zamanda 4/8/1952 tarihli ve
3/15481 sayılı Bakanlar Kurulu kararına bağlı “Gıda maddelerinin ve
umumî sağlığı ilgilendiren eşya ve levazımın hususi vasıflarını gösterir
Tüzük” hükümlerini yetkili mercilerce yapılmaktadır.
Halen mamûller yalnız Tekel tarafından imâl edildiğinden bu ba¬
kımdan bir aksaklık görülmemektedir.
Ancak ilerde bu maddelerin imâlinin kısmen veya tamamen ser¬
best bırakılması gibi bir yola gidildiği takdirde bu kanunun ilk plânda
ele alınarak şartlara uygun şekilde tâdil ve islâlı edilmesi elzemdir.
4 — Kontrol mekanizması:
Tekel mamûllerine ait kontrol mekanizması; kalite ve işletme
kontrolarım sağlayan fabrika lâbaratuvarları ve umumî kontrollarla
27
bilimsel araştırmaları yapan Genel Müdürlüğe bağlı Enstitüler Müdür
lüğündeki lâbaratuvarlar olmak üzere iki grupta toplanmaktadır.
a — Fabrika lâbaratuvarları:
Fabrika lâboratuvarlarında; bu sahada yetişmiş kimya Y. Mühen
disleri nezaretinde ve bunlara bağlı elemanlar vasıtasile ham maddeler
ve yardımcı malzeme analizleri, işletmeni nbütün safhalarındaki yarı
mamûllerin kontrol ve analizleri, yan ürünlerin analizleri ve netice
olarak mamûlü tam bir kalite kontrol ve analizi yapılmaktadır.
b — Enstitüler Müdürlüğü :
Bu müdürlüğün, Müskirat kısmına bağlı lâboratuvarlarmda 4250
sayılı kanun hükümleri ve gıda maddeleri yönetmeliği ile 4/845 sayılı
kararname ve 8629 sayılı hükümet tebliği muvacehesinde, bütün Tekel
mamûl, yarı mamûl ve ilk maddelerinin analiz ve kontrollan ve organoleptik
muayeneleri yapılmaktadır.
c — Bu iki mekanizmadan başka Tekel Genel Müdürlüğü Satış
Grubu Müdürlüğüne bağlı Kaçak Takibat Şubesi tarafından, bütün
Başmüdürlükler ve mülhakatına kadar yapılan fonksiyonu ile izinsiz
olarak yapılan veya yurda sokulan Tekel maddeleri takip edilerek
buna ait işlemler sonuçlandırılmaktadır.
Halen mamûller yalnız Tekel tarafından imâl edilmekte olduğun
dan bu mekanizma tamamen yeterlidir.
Yukarıki maddede belirtildiği gibi bu mamûllerin imâlinin serbest
bırakılması yoluna gidildiği takdirde bu mekanizmanın da realiteye
uygun şartlarla reoganizasyonu lüzumludur.
28
KISIM IV
SANAYİİN BÜNYESİ
1 — Sanayiin Organizasyonu :
Damıtık alkollü içkiler imâli Tekel altında olduğundan memleket
ihtiyacı Tekel’e ait, Paşabahçe, İzmir, Diyarbakır, Gaziantep ve Likör
fabrikaları ile tamamen karşılanmaktadır.
Sanayi ile ilgili Tekel teşkilâtı ve fonksiyonları aşağıda kaydedil¬
diği şekildedir.
Fabrikalar, Genel Müdürlüğün muhtelif görevlere göre ayrılmış
gruplarından biri olan İşletme Grubu Müdürlüğüne bağlı bulunmakta
olup, fabrikaların bilcümle işleri ve kontrolları grup adına, mezkûr
grubun içki dalma bakan bir şubesi olan Müskirat Fabrikalar Şubes'i
Müdürlüğünce yürütülmekte ve diğer grup ve şubelerle ilgili olan işle¬
ri de bu şubece intikal ve takıp edilmek suretile sonuçlandırılmaktadır.
2 — Kuruluş yerleri :
a — Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler :
İş gücü :
Rakı fabrikasyonu bu sahada yetişmiş kalifiye teknik personel ile
işçiye ihtiyacı olan bir sanayi koludur. Fabrikanın kuruluş yeri seçilir¬
ken bu noktanın da bir faktör olarak gözönünde bulundurulması lâ¬
zımdır.
Nakliye :
Rakının baş ham maddesi kuru üzümdür. Suma imalâtında genel
olarak başta Güneydoğu bölgesi olmak üzere, Orta ve Batı Anadolu
üzümleri kullanılmaktadır. Ham maddelerin nakliye külfetinden kur¬
tulmak amaciyle rakı fabrikaları ham maddenin temin edileceği yerde
kurulmalarının avantajlı olacağı düşünülebilirse de bununla birlikte
mamûl naklindeki külfetlerin de nazarı itibara alınması lâzımdır.
29
Üzümün ihtiva ettiği İnvert şekeri ve rakının derecesine tabi ol¬
mak üzere genel olarak 1,5 kg. kuru üzümden bir litre rakı elde edil¬
mektedir. Rakı naklinde ise sevkedilen hamule kendi ağırlığının çok
üstündedir.
Bu duruma göre ham madde nakli ikinci plânda kalmaktadır. Ha¬
len fabrikalarımızda memleketin bir çok bölgelerine ait kuru üzümler
kullanılması münasebetile ham madde nakli büyük bir problem olma¬
makla beraber, yeni kurulacak fabrikaların yerinin tesbitine ham
madde ve tüketim merkezleri arasında ham madde ve mamûlün nak¬
liye ücretlerinde tesbit edilecek aleyte ve lehte faktörlere göre merkezî
bir mahal seçilmesi uygun olur.
Rakının ikinci ham maddesi de anasondur. Anason genel olarak
Güney Batı illerinden temin edilmektedir.
Ham madde :
Rakmm esas ham, maddesi kuru üzüm sonra anason olup her ikisi
de hemen işlenmeyi icabettirmez. Kuru üzümler uygun şartlarla bir
sene muhafaza edilebilir.
Ancak suma imalâtında yaş üzüm kullanıldığı takdirde hemen iş¬
lenmesi lâzımdır.
Pazar:
Her içkide olduğu gibi rakı ve votkada da kuruluş yeri tesbitinde
pazar en önemli faktördür. Memleketimizde bu mamûllerin en önemli
tüketimi büyük merkezlerde olmaktadır.
Örnek olarak İstanbul ve İzmir Başmüdürlükleri alınacak olursa,
Türkiye’de üretilen rakının ortalama (% 40) ı İstanbul (% 10) u İzmir
Başmüdürlüklerinde tüketilmektedir.
Ham madde bölümünde belirtilen rakı naklindeki külfetler de gözönüne
alınırsa rakı fabrikası kurulacak mahallin seçiminde pazarın en
mühim faktör olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.
Ancak, bu iki faktöre göre suma fabrikalarının üzüm bölgelerinde
kurularak sumanm tüketim merkezlerindeki rakı fabrikalarına sevke-
dilmesi veya rakının üzüm bölgelerinde imâl edilerek tüketim merkez¬
lerindeki imlâhanelere yüksek dereceli olarak şevki gibi alternatiflerin
de gözönünde tutulması icabetmektedir.
Yukarıda belirtilen hususata göre; rakı fabrikalarının kurulacağı
mahallin seçiminde bütün faktörlerin müessiriyet derecelerini tesbit
etmek suretile bir sonuca varılması en isabetli hal şeklidir.
.30
Tekel fabrikaları yukardaki şartlar muvacehesinde en uygun ku¬
ruluş yerlerinde bulunmaktadır.
Likör fabrikasının kuruluş yerleri üzerine tesir eden faktörlerde,
vasıflı iş gürü, ham madde nakli ve tedariki kolaylığı ile en mühim
olarak da yukarıda belirtilen hususlar muvacehesinde pazardır.
Likör fabrikaları kurulurken en uygun mahallin seçilmesi icabeder.
Likör fabrikamızın kuruluş yeri de; fabrikanın kurulma tarihin¬
deki, kaliteli iş gücü ihtiyacı, dış ve iç piyasadan ham madde temini,
Paşabahçe ve Tekirdağ fabrikaları ile ilişkisi, pazar durumu gibi fak¬
törler gözönünde tutularak tesbit edilmiş olup en uygun mahaldir.
b) Sektörün bu günkü durumu :
Halen memleketimizde Tekel’e ait İstanbul (Paşabahçe), İzmir,
Diyarbakır, Gaziantep Rakı fabrikaları ile Ankara Rakı imlâhanesi ve
İstanbul Likör fabrikası bulunmaktadır.
3 — Kapasite :
a) Kapasite esasları:
Rakı fabrikasyonunda suma imali kontinü çalışmak suretile sene¬
de 10-11 ay devam etmektedir. Bu kısım için kapasite, cihaz olarak bir
saatte elde edilen fabrika olarak da bir senede imâl edilen litre olarak
suma miktarıdır.
Kontinü bir imalât şekli olması münasebetile forsa kapasite bahiskonusu
olamaz. Ancak, sumaya fazla ihtiyaç bulunduğu takdirde,
bakım, onarım ve temizlik için ayrıları bir iki aylık zaman azaltılarak
daha fazla imalât yapılabilir.
Rakı imalâtı devrelerini 48 saatte tamamlayan münferit taktir
cihazlarile yapılmaktadır ve kapasite; fabrikada mevcut cihazların bir
yıl içinde normâl olarak imâl edebilecekleri toplam miktarın litresidir.
Fazla imalât kaydedilen bu müddetin kısaltılmasile mümkün olabil¬
mektedir ki bu da rakı kalitesi üzerinde önemli menfi etkiler yapmak¬
tadır.
litresidir.
Likör fabrikasında da kapasite esası bir yılda elde edilen mamulün
Likör imalâtı bütün bir sene devam etmekle beraber, Likör yarı
mamûl maddesi olan alkola ve enfüzyonlarm imâli ilkbahar ve Sonbahar’da
olmak üzere iki kampanya şeklindedir.
İlkbahar’da; kayısı, çilek, ahududu, kiraz, vişne, ceviz, Sonbahar¬
da; Mandalina; portakal, turunç, limon, ağaç kavunu, sedra işlenir.
b) Mevcut kapasite :
Aşağıda cetvelde Tekel fabrikalarımızın bu günkü imalât kapasite¬
leri ile ikinci beş yıllık dönem içersinde mevcut dar boğazların giderilmesile
takviyeden sonra ulaşılacak kapasiteler ve gerektiği takdirde
tevsi imkânı gösterilmiştir.
Fabrikanın ismi
Mevcut kapasite
Takviyeden sonraki Gerektiği takdirde
kapasite
tevsi imkânı
Suma Rakı Suma Rakı Suma Rakı
Paşabahçe (x) 3.960.000 7.425.000 3.960.000 10.000.000 3.960.000 ıo.ooo.coo
İzmir Fab. (x) 1.320.000 2.770.000 1.3201000 3.800.000 1.320.000 3.800.000
Gaziantep Fab.
Ankara İma. 1.650.000 2.475.000 1.650.000 2.475.000 1.650.0C0 3.626.060
Tekirdağ Fab. 250.000 550.000 250.000 550.000 387.000 1.730.000
D. Bakır (x) 1.575.000 1.485.000 1.575.000 1.485.000 1.575.000 3.500.000
Toplam 8.755.000 14.705.000 8.755.000 18.310.000 9.292.000 22.656.000
(x) Rakı imâl kapasitesi rakı taktire göre hesaplanmış olup, kaliteli bir
imalât için dinlendirme ünitesinin takviyesi gerekmektedir.
Votka imâl kapasitesi :
1 600 000 Litre normâl 2 000 000 litre forse olup, Ruslarla yapılan
anlaşmaya göre bu anlaşma tekamül eder etmez 1966 yılında komple
2 000 000 litrelik bir tesis gelecek ve Paşabahçe’de mevcut yere monte
edilecektir.
Likör Fabrikasında imâl edilen muhtelif mamûllere ait normâl ve
forse kapasiteler aşağıda gösterilmiştir :
Nevi
Likörler
Kanyak
Vermut
Cin
Normâl kapasite
60.000 Litre
330.000
350.000
30.000
Forse kapasite
647.000 Litre
430.000
530.000
70.000
4 — Sermaye :
Tekel fabrikaları katma bütçeli bir devlet teşekkülüdür.
32
— — —
— —
— — —
— — —
—
—
Fabrikaların 1963 yılındaki sabit sermaye değerleri aşağıda göste¬
rilmiştir.
Bilânço
Paşabahçe
İzmir
Gaziantep
Diyarbakır
Ankara (Rakı İmlâ)
Likör
5. İç gücü :
6.384.501 T. L
5.633.144
3.278.609
1.713.513
260.000
2.925.115
Genel olarak bütün fabrikalarda vasıflı iş gücüne ihtiyaç vardır.
Taktir ve içki sanayii yalnız Tekel’e has bir iş kolu olduğundan, işçinin
hususî surette yetiştirilmesi icabetmektedir.
Fermantasyon ve taktir kısımlarında iş devamlı olduğundan, ça¬
lışma vardiya şeklindedir. İmlâ işi ile sosyal ve büro işlerinin dışında
kadın çalıştırılmaz. En fazla iş gücünü icabettiren kısımlar imlâ, am¬
balaj, tahmil tahliye işleridir.
a — Paşabahçe Fabrikası:
1964 Yılında kullanılan iş gücü :
İş gücünün
seviyesi
Çalışma durumu
İmalât
Erkek Kadın
İd. ve Um.
Erkek
Hizmet
Kadın
Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 2 — 7 2
Personel Ödenen ücretler 39 589 — 109 407 14 947
Çalışılan iş günü 634 — 2 219 634
Çalışılan iş saati 5 162 — 17 752 5 172
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
Çalışanların sayısı 1 — 89 9
Ödenen ücretler 8 833 — 178 633 666126
Orta tahsilli Çalışılan iş günü 317 28 213 2 853
Personel Çalışılan iş saati 2 535 — 225 704 22 824
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
Çalışanların sayısı 168 —
—
Ödenen ücretler 291 601 —
—
33
— —•
— —
.—
—
— —
—
—
.—
—
— — —
— —
—
—
—
—
îş gücünün
seviyesi
„ , , İmalât
Çalışma durumu Erkek Kadm
İd. ve Um. Hizmet
Erkek Kadın
—
—
Kalifiye işçi Çalışılan iş günü 53 256 —
Çalışılan iş saati 426 048 —
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
—
Çalışanların sayısı 267 5
Ödenen ücretler 271 691 5 078
Yarı kalifiye işçi Çalışılan iş günü 84 636 1 585
—
Çalışılan iş saati 677 112 12 680
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
Çalışanların sayısı 117 145 138 44
Ödenen ücretler 155 101 124 257 89 913 38 775
İşçi Çalışılan iş günü 37 089 45 965 43 746 13 948
Çalışılan iş saati 296 712 367 720 349 983 111584
Yıl içinde giren 41 14
—
Yıl içinde çıkan 39 7
—
1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile dağılımı :
Aylar
Çalışanların Çalışılan Çalışılan iş
sayısı iş günü saati
Ocak 460 9 960 95 680
Şubat 460 10 580 84 650
Mart 461 11 986 958 888
Nisan 461 10 703 84 824
Mayıs 464 11 600 92 806
Maziran 467 12 142 97 130
Temmuz 464 12 528 100 224
Ağustos 465 12 090 96 720
Eylül 468 12 168 97 344
Ekim 462 11 088 88 704
Kasım 463 11 575 92 600
Aralık 465 12 555 100 550
1963 Yılında işçi ve çalışma durumu :
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
İşçi
810
8 593 331
243 000
2 762 999
64
74
Diğerleri
319
396 817 86
957 00
918 720
2
2
34
— —
— — —
—
3
—
21
—
936
—
10
— ■— —
— — —
482
18
—
205
60
—
■— —
— — —
— — —
l
—
—
b — İzmir Fabrikası
1964 Yılında kullanılan iş gücü :
İş gücünün
seviyesi
Çalışma durumu
İmalât
Erkek Kadın
İd. ve Um. Hizmet
Erkek Kadın
—
—
—
—
Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 2 1 3
Personel Ödenen ücretler 324 000 54 00 33 000
Çalışılan iş günü 624 312 936
Çalışılan iş saati 6 864 3 432 10 296
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler —
—
900
—
—
Orta tahsilli Çalışılan iş günü
—
Personel Çalışılan iş saati
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
.—.
296
—
—
—
Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 65
Ödenen ücretler 522 125
Çalışılan iş günü 20 280
—
Çalışılan iş saati 223 080
—
Yıl içinde giren 2
■—
Yıl içinde çıkan
—
011
-—
720
—
920
—
—
Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı 147 30 25 12
Ödenen ücretler 921 252 217 865 241 362 121215
Çalışılan iş günü 45 964 9 360 2 800 3 744
Çalışılan iş saati 504 504 102 960 85 800 41 184
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
İşçi Çalışanların sayısı 90 32 21 24
Ödenen ücretler 857 277 221 605 217 557 243 687
Çalışılan iş günü 28 080 9 984 6 552 7 488
Çalışılan iş saati 308 880 109 824 72 072 82 368
Yıl içinde giren 12 4
—
Yıl içinde çıkan 15 7
—
1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile dağılımı:
Aylar Çalışanların Çalışılan gün Çalışanın iş
sayısı adedi saati
Ocak 490 12 740 140 140
Şubat 491 11 293 124 223
Mart 492 12 792 140 712
Nisan 489 11 247 123 717
Mayıs 490 11 760 129 360
Haziran 494 12 844 141 284
35
— —
— —
—
Aylar
Çalışanların
Çalışılan gün
Çalışanın
sayısı
adedi
saati
Temmuz 491 13 257 145 827
Ağustos 490 12 740 140 140
Eylül 489 12 714 139 854
Ekim 488 12 200 134 200
Kasım 487 12 662 139 282
Aralık 489 12 714 139 854
1963 Yılındaki işçi ve çalışma durumu
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
İşçi
165
1 091 377
51 580
514 800
26
30
Diğerleri
331
22 190 392
103 273
1 032 720
c — Gaziantep Fabrikası:
İş gücünün
seviyesi
Çalışma durumu
İmalât
Erkek Kadın
İd. ve Um. Hizmet
Erkek Kadın
—
Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 1 —
Personel
Ödenen ücretler 28 914 —
Çalışılan iş günü 307 —
Çalışılan iş saati 1 995 —
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
Yaıu kalifiye işçi
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
119 27
767 769 172 482
Çalışılan iş günü
36 381 8 125
Çalışılan iş saati
Yıl içinde giren
264 695 59 878
5 —
Yıl içinde çıkan
6 1
1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile dağılımı :
Çalışanların Çalışılan iş Çalışılan iş
* sayısı günü saati
Ocak 148 3 827 27 315
Şubat 148 3 696 26 220
Mart 148 3 862 29 597
Nisan 148 3 699 26 385
Mayıs 148 3 529 24 865
Maziran 148 3 775 25 021
Temmuz 148 3 796 22 614
3&
—
—
.—
— —
— — —
—
1
—
2
—
340
—
1
—
1
5
—
—
—
1
13
2
135
39
40
—
—
—
■—
—
—
— —
Aylar
Çalışanların
sayısı
Çalışılan iş
günü
Çalışılan iş
saati
Ağustos 147 3 567 23 635
Eylül 141 3 591 32 148
Ekim 143 3 797 29 752
Kasım 146 3 715 28 611
Aralık 146 3 702 28 407
1963 Yılındaki işçi ve çalışma durumu
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
İşçi
112
408 725
33 748
243 816
3
6
Diğerleri
42
184 944
9 261
61 128
4
1
d — Diyarbakır Fabrikası:
1964 Yılında kulanılan iş gücü :
Iş gücünün
İmalât îd. ve Um. Hizmet
seviyesi
Çalışma durumu
Erkek Kadın Erkek Kadın
Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 1
—
—
—
Personel Ödenen ücretler 13 200
Çalışılan iş günü 340
Çalışılan iş saati 1 632
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
Orta tahsilli
—
Çalışanların sayısı
—
Personel Ödenen ücretler
—
Çalışılan iş günü
-—
Çalışılan iş saati
■—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
886
632
Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 59 90 3
Ödenen ücretler 278 948 365 251 11 028
Çalışılan iş günü 70 784 32 400 1 080
Çalışılan iş saati 135 140 210 400 7 488
Yıl içinde giren
■—
Yıl içinde çıkan
—
2
. —
—
Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı
—
Ödenen ücretler
—
Çalışılan iş günü
—
Çalışılan iş saati
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
—
492
572
—
—
472
—
—
37
— —
İş gücünün
seviyesi
Çalışma durumu
İmalât
Erkek Kadm
İd. ve Um. Hizmet
Erkek Kadın
İŞÇİ
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
27 —
201 501 —
Çalışılan iş günü
9 720 —
Çalışılan iş saati
61 420 —
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile
Çalışanların Çalışılan
Ay sayısı iş günü
dağılımı :
Çalışılan iş
günü
Ocak 96 2 884 17 930
Şubat 96 2 644 8 312
Mart 96 2 769 17 759
Nisan 96 2 693 17 417
Mayıs 96 2 825 14 062
Maziran 89 2 696 16 425
Temmuz 97 2 774 14 365
Ağustos 97 2 904 13 812
Eylül 97 2 784 16 995
Ekim 96 2 763 15 295
Kasım 97 2 739 18 465
Aralık 96 2 759 19 302
1963 Yılında işçi ve çalışma durumu
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
İşçi
160
586 954
53 760
302 014
16
Diğerleri
67
255 796
24 158
149 268
e — Ankara Bira Fabrikası rakı imlâhanesı:
1964 Yılında kullanılan iş gücü :
Iş gücünün imalât Id. ve Um. Hizmet
Çalışma durumu Erkek Kadm Erkek Kadm
seviyesi
Y. Tahsilli
Personel
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
38
_
_
—
■—
—
— —
—
■—
— —
■—
—
— —
— — —
—
—
—
—
— —
.—
—
—
—
—
—
—
—
İş gücünün İmalât İd. ve Um. Hizmet
seviyesi Çalışma durumu Erkek Kadln Erkek Kadın
_
—
Orta tahsilli Çalışanların sayısı 2
Personel Ödenen ücretler 12 052
Çalışılan iş günü 540
■—
Çalışılan iş saati 5 253
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
—
Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 5
Ödenen ücretler 22 450
—
—
Çalışılan iş günü 1 350
Çalışılan iş saati 13 095
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
-—
—
—
Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı 15
Ödenen ücretler 124 328
Çalışılan iş günü 3 925
Çalışılan iş saati 32 825
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
—
—
—
—
—
İşçi Çalışanların sayısı 14
Ödenen ücretler 128 410
Çalışılan iş günü 4 335
Çalışılan iş saati 42 960
Yıl içinde giren 5
Yıl içinde çıkan 4
1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile dağılımı :
Aylar
Çalışanların
sayısı
Çalışılan
iş günü
Çalışılan
saati
Ocak 49 1 275 10 873
Şubat 50 1 200 10 007
Mart 24 624 6 218
Nisan 39 1 014 8 959
Mayıs 37 962 8 687
Maziran 37 962 9 175
Temmuz 37 999 8 431
Ağustos 37 962 7 312
Eylül 37 962 7 364
Ekim 37 999 7 671
Kasım 33 825 6 688
Aralık 33 891 7 923
39
1963 Yılındaki işçi ve çalışma durumu
Çalışanların sayısı 35
Ödenen ücretler 317 710
Çalışılan iş günü 9 390
Çalışılan iş saati 93 362
Yıl içinde giren —
Yıl içinde çıkan
İşçi Diğerleri
/ — Likör Fabrikası:
1963 Yılında kullanılan iş gücü
Iş gücünün
seviyesi
Çalışma durumu
İmalât İmlâ Mubayaa Anbar İd. U. Hizmetler
Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın
Y. Tahsilli
Personel
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
1
4 320
302
2 411
1
20 244
302
2 416
Yıl içinde giren
1
Yıl içinde çıkan
Orta tahsilli
Personel
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
5
52 619
7
64 839
11
118 864
6
37 495
Çalışılan iş günü
1 566
2 240
3 439
1 923
Çalışılan iş saati
19 256
19 256
28 732
18 003
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
Kalifiye işçi
Ustabaşısı
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
18
145 792
4
36 192
5
67 932
Çalışılan iş günü
6 395
1 443
1 797
Çalışılan iş saati
64 585
14 352
17 840
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
Yarı kalifiye
Usta
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
12
107 048
1
8 976
3
24 420
14
104 182
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
4 358
43 304
356
3 400
1 088
10 764
5 042
50 232
Yıl içinde giren
5
3
Yıl içinde çıkan
7
2
Yarı kalifiye
Usta
Çalışanların sayısı
Ödenen ücretler
Çalışılan iş günü
Çalışılan iş saati
35
152 851
12 557
125 020
58
242 449
20 811
208 664
36
225 120
12 850
128 592
D
38 100
1776
17 611
Yıi içinde giren
5
13
12
2
Yıl içinde çıkan
3
5
3
40
— —
— —
302
— — —
—
22
2
— — — —
11
126
3
26
— — —
—
- —
— —
— — —
5
74
1
16
— — —
— —
— —
- —
16
124
5
49
4
—
2
39
275
14
3
126
1
İş gücünün
seviyesi
Çalışma durumu
İmalât İmlâ Mubayaa Anbar
Erkek Kadın Erkek Kadın
İd. U. Hizmetler
Erkek Kadın
—
Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 1
_
ı —
Personel Ödenen ücretler 17 820 13 972 —
Çalışılan iş günü 302
—
302 —
Çalışılan iş saati 3 416
-
2 416 —
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
—
—
—
Orta tahsilli Çalışanların sayısı 5 — 7
Ödenen ücretler 60 377 — 95 127
Çalışılan iş günü 1 510 — 2114
Çalışılan iş saati 12 080 — 12 912
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 18
—
4 —
Ustabaşısı Ödenen ücretler 171 625 41 732 —
—
Çalışılan iş günü 6 527
—
1 438 —
Çalışılan iş saati 63 849
—
13 866 —
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
612
—
-
416
—
6
785 70 265
322 1812
576 14 496
—
—
267
—
818
—
969
Yarı kalifiye Çalışanların sayısı 14
—
1 3
Usta Ödenen ücretler 124 106
—
10 002 28 915
Çalışılan iş günü 4 961
—
362 1 083
Çalışılan iş saati 42 805 3 048 9 814
—
—
—
Yıl içinde giren 5
Yıl içinde çıkan 3
—
—
Yarı kalifiye Çalışanların sayısı 35
—
34 —
Usta Ödenen ücretler 202 599
—
324 569
Çalışılan iş günü 12 397
—
19 442 —
Çalışılan iş saati 124 215 207 548 —
Yıl içinde giren 4
—
3 —
Yıl içinde çıkan 4 6
—
—
058
—
803
—
672
—
—
5
592 44 744
118 1 764
979 1657
—
■—
1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile dağılımı :
Çalışanların
Aylar
sayısı
Çalışılan
iş günü
Çalışılan iş
saati
Ocak 203 5 066 54 793
Şubat 198 5 046 47 461
Mart 203 4 060 54 021
Nisan 206 4 182 59 389
Mayıs 202 4 161 53 677
Haziran 199 4 050 52 745
Temmuz 210 4 220 52 609
Ağustos 210 4 343 54 716
Eylül 208 4 118 55 239
Ekim 207 4 135 58 939
Kasım 206 4 139 53 077
Aralık 205 4 260 55 137
41
— —
— —
— —
110
422
34
275
—
5
— —
1
— —
—
—
—
■—
Tekel Fabrikalarında Damıtık alkollü içkiler imalâtında 1964 yı¬
lında kullanılan toplam iş gücü :
İş gücünün
seviyesi
Çalışma durumu
İmalât
Erkek Kadın
İd. ve Um.
Erkek
Hizmet
Kadın
Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 7 2 11 2
Personel Ödenen ücretler 131 912 19 372 22 612 14 947
Çalışılan iş günü 2 207 614 3 155 936
Çalışılan iş saati 14 079 5 848 30 464 5 172
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
—
—
—
—
Orta tahsilli Çalışanların sayısı 8
Personel Ödenen ücretler 81 262
Çalışılan iş günü 2 367
Çalışılan iş saati 119 868
—
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
16
445 139 277
585 5 005
488 35 952
Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 315 4 155 3
Ödenen ücretler 1 246 749 41 732 921 529 11 028
Çalışılan iş günü 152 197 1 438 52 938 1 080
Çalışılan iş saati 861212 13 866 433 288 7 488
Yıl içinde giren
—
Yıl içinde çıkan
—
2
Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı 562 102 44 12
Ödenen ücretler 2 209 146 540 919 394 335 121 215
Çalışılan iş günü 175 867 33 004 9 686 3 774
Çalışılan iş saati
Yıl içinde giren
Yıl içinde çıkan
1 521 941 219 038 145 286 41 184
İşçi Çalışanların sayısı 256 211 225 73
Ödenen ücretler 1 343 347 670 431 784 563 327 206
Çalışılan iş günü 81 901 75 391 78 136 23 200
Çalışılan iş saati 772 767 685 092 610 454 195 607
Yıl içinde giren 62 21 3
—
Yıl içinde çıkan 62 20 1
—
42
KISIM V
ARZ ve TALEP
1 — Sınaî istihsal :
1.1. İstihsal tekniği:
I —RAKI İMALÂTI
Rakı imalâtı başlıca iki safha arzeder.
A — Suma imâli :
1 — Üzümlerin Kıyılması:
Alkolik fermantasyon için vasat konsantrasyonun bilhassa şeker
bakımından muayyen olması icabeder. Bu bakımdan evvelâ kuru üzüm¬
de mevcut °/c 57-70 nisbetindeki şekerin kolaylıkla suya geçebilmesi için
üzümlerin ezilip, parçalanması lâzımdır.
Kuru üzümlerin ezilmesi et kıyma makinaları sisteminde çalışan
ezme-kıyma makinaları veya buğday değirmenlerine benzer taş değir¬
menler de yapılır.
2 — Ezilen kuru üzümlerin su ile karıştırılmak suretile üzüm şıra¬
sının (Mayşe) hazırlanması,
Ezilen kıyılan üzümler, melânjörlü kaplarda su ile karıştırılarak
mayşe hazırlanır. Bazı fabrikalarda, ezilen üzüm melânjöre gelmeden
evvel muavassıt bir kaba (Şekerlendirme kazanı) gelir. Bu kazan üstü¬
vane şeklinde olup, içersinde karıştırıcı paletler mevcuttur. Burada
üzümler 15 dakika kalarak yumuşar ve şekerlerin kısmen suya geçmesi
sağlandığından melânjöre yardımcı olur.
Melanjörler saçtan yapılmış konik ve üstüvane şeklindedir. İçer¬
sinde iki kanatlı karıştırıcı bir pervane vardır.
Burada üzümler su ile karıştırılarak şeker konstrasyonu 9-11 Bomeye
düşürülür. Fermantasyon bakımından en uygun konstrasyon 9
bomedir.
43
3 — Fermantasyon:
Melânjörde hazırlanan mayşe ve hususî kaplarda üretilerek hazır¬
lanarak maya açık veya kapalı fermantasyon kaplarına sevkedilerek
maya etkisile alkolik fermantasyon yapılarak, alkol ve COa teşekkül
eder.
Fermantasyon tekniğinde maya, çalışma şekli, randman ve suhunet
bakımından çok mühim rol oynamaktadır.
Tek hücreli bitkisel bir mikroorganizma olan mayalar, sistema¬
tikte (Fungl) mantarlar grubuna dahil (Symycetes) hakikî mantarlar
arasında (Ascomycetes) asklı mantarlar sınıfının (Andomycetes) 1er
familyasının Saccharomyces) cinsine mensupturlar. Saccharomiseslerinde
bir çok nev’leri vardır.
Maya hücreleri umumiyetle 8-10 mikron biiyüklüğündedir. Bu
büyüklük meyamnda cins, besleme şartlarına ve genç veya yaşlı ol¬
masına göre değişir.
Kuru üzüm mayşesinin fermantasyonunla Berlin, İntimar San’at-
Enstitüsünce hazırlanan Res. M. (Karışık ırk) üst fermantasyon ispirto
mayaları son yıllara kadar kullanılmış, ancak son senelerde Sacchar-
comyces Ellipoid esas nev’i yerli bir alt maya ırkı olan kalecik 1 bunun
yerini almıştır. Esasen ispirtoculukta üst mayalarla alt mayalardan
yalnız S. Ellipsideus nev’i şarap mayaları kullanılır. Kaldı ki, kuru
(üzüm terkip itibarile yaş üzüme benzediğinden, yüksek hararete mu¬
kavim (32) Ellipsoideus nev’i saf şarap mayaları şayanı tercihtir.
Fermantasyonun seyri :
Başlangıç: Fermantasyon ilk 8-10 saat yavaştır. Esasen ferman¬
tasyon kuvvetle başlanması için mayaların çoğalması bakımından
karıştırma (3 saatte bir) sür’atle havalandırma en çok bu zamanda
yapılır.
Sür’atli devre : İlk 8-10 saatten sonra fermantasyon kuvvetle baş¬
lar. Şekerin parçalanması neticesi hararet yükselir ve alkol teşekkülü
ile düşmeğe başlar. Fermantasyonunun en kuvvetli devresi (alkol te¬
şekkülünün fazla olduğu devre) gittikçe yavaşlayarak 24-30 saat devam
eder.
6-7 Borneden 1.2-2 Bomeye kadar bu devrede düşmektedir. Hararet
gittikçe yükselerek devre sonuna doğru 30 C°. ulaşır.
Son devre : Sür’atli devreden sonra fermantasyon gittikçe hızını
kaybederek 10-15 saat kadar daha devam eder. Bu zaman zarfında
bome derecesi 30° de 1.5-2 Borneden (+ 15 C° de) (0) a düşer. Bu dev¬
rede hararet çok yavaş olarak artarak 30 C”. den 31-32 C° ta ulaşır.
44
Mayşe bu bome düşüşünden 8-24 saat sonra damıtılmak üzere
kontinü taktir cihazlarına sevkedilir.
4 — Damıtım (Taktir) :
Damıtım ihtimar etmiş mayşeden mevcut uçucu bir mayşe olan
alkollü sıcağın etkisi ile su ve az uçucu maddelerden ayrılmaktan iba¬
rettir. Alkol fermantasyonunda husule gelen talî maddelerin kaynama
dereceleri, başka başkadır. Keza mayşenin % 90 mı teşkil eden suyun
da kaynama derecesi başkadır. Meselâ: Normal atmosfer tazyiki altında
su 100, etil alkol 178,3 aset aldehit 21, yüksek alkollerde propil alkol;
97, Bütil alkol 117 âmil alkol 130 ve fürfürol 180 derece santigratta
kaynarlar. İşte bundan istifade edilerek damıtma yolu ile alkol ayrıl¬
makta ise de, hiç bir zaman bu şekilde basit bir damıtım yolu ile tam
bir tasfiye mümkün olmaz. Zira kaynama noktaları muhtelif olan bir
çok maddelerin bir arada bulunmaları dolayısiyle birbirlerinin kay¬
nama dereceleri üzerlerine bir arada tesir ederler. Mayşede bulunan su
normâl şartlar altında 100 santigrat derecede, etli alkol ise 78,3 san¬
tigrat derecede kaynadığına göre başlıca iki sıvının karışımı olan may¬
şenin de kaynama derecesi alkol nisbetine göre değişir. Alkol miktarı
fazlalaştıkça bu sıvının kaynama derecesi de düşer.
Diğer taraftan alkolün derecesi olan 78,3 derecede alkolle beraber
bir miktar su da tabahhür etmekte olduğundan bu şekilde alkollü su¬
dan tamamen ayrılmak imkânsızdır. Ancak alkol derecesi yükseltile¬
bilir. Mayşe, etil alkol, su ve diğer fermantasyon tali mahsulleri karı¬
şımı bir sıvı olduğundan bu esasa tabidir. Böylece sudaki alkol miktarı
arttıkça kaynama derecesi düşmekte ise de % 97,2 den daha yüksek
derecede, alkol elde edilmesi imkânsızdır. Azeotropi denilen bu olay
damıtma yolu ile en çok % 97,2 alkol elde edilebileceği göster¬
mektedir. % 100 alkol (Alkol absolue) elde edilebilmesi için ayrı mik¬
tarı metotlara başvurmak lâzımdır.
Alkoİ ve mahlûtu sıvıların alkol derecesine göre: (0) dereceden
100 dereceye kadar olan nisbetlerdeki karışımlarına göre damıtmaile
elde edilebilecek alkol dereceleri (Sorel) tarafından bir cetvel halinde
aşağıdaki şekilde tesbit edilmiştir :
Buhardaki alkol
Alkol derecesi
0
1
2
3
Kaynama derecesi
100.00
99.00
98.17
97.40
derecesi
0
9.90
17.70
25.20
45
Buhardaki alkol
Alkol derecesi Kaynama derecesi
derecesi
4 96.65 31.25
5 95.90 35.75
6 95.17 39.30
7 94.47 42.60
8 93.80 45.50
9 93.20 48.40
10 92.60 51.00
20 88.30 66.20
30 85.59 69.26
40 84.08 71.95
50 82.58 74.95
65 81.70 78.17
70 80.80 81.85
80 79.92 86.49
90 89.12 91.80
97.2 78.15 97.20
Bu bakımdan mevzubahis esas 97.2 dereceye kadar bu cevelde gö¬
rüldüğü üzere damıtılacak sıvının alkol derecesi arttıkça buhardaki
alkolde yükselmekte ise de, 97.2 den itibaren buhardaki alkol derecesi
sabit kalmaktadır.
Bu bakımdan mevzubahis esas 97.2 dereceye kadar doğrudur. Bövlece
8 bome olarak hazırlanmış olan kuru üzüm mayşesinin kaynama
derecesi umumiyetle 94,4 derece civarındadır.
Buhardaki alkol ise Sorel cetveline göre 42.60 Greenig tablosuna
göre 49,8 derecedir. Buna göre bir damıtma ile yüksek dereceli (90-92)
alkol elde edilmesi mümkün olamaz.
Damıtma cihazları : En eski ve en basit damıtma cihazı imbiktir.
(Alumbic) başlıca bir kazanla bir müberritten ibarettir. Bu cihazlarla
küçük dereceli mayşelerden yüksek dereceli alkol (90°-92°) elde edil¬
mesi için mükerrer damıtmalar yapılması icabeder. Bu bakımdan daha
ziyade mayşenin damıtılmasında değil yüksek dereceli içki ispirtoları¬
nın damıtılmasında kullanılır.
İki ve daha çok kazanlı imbiklerde yüksek dereceli alkol elde edil¬
mesi mümkün ise de tasfiye için daima baş ve son mahsullerin ayrıl¬
ması icabedeceğinden fazla emek ve enerji sarfına, zayiata sebebiyet
verdikleri ve sumada aranan kısmî bir tasfiyenin yapılmasının zor ve
külfetli olması dolayısile bu gün için mayşeden istenilen evsafta rakı
46
suması elde edilmesinde kısmî bir tasfiye de yapılabilen kontinü taktir
cihazları kullanılmakadır.
Kontinü cihazlarının çalışma prensibi :
Kontinü kolonlu cihazlarla mayşe cihaza basit inbikte olduğu gibi
fasılalı değil bil’akis sürekli olarak sevkedilmekte ve dolayisile taktir
fasılasız olarak devam etmektedir.
Bu cihazların karekteristik vasfı birbirlerile irtibatlı üst üste yer¬
leştirilmiş imbikler gibi iş görebilen bölmeli kolonlardan ibaret oluşu¬
dur. Mayşe cihaza üst taraftan girerek kolon içinde troplan boruları
vasıtasile bir kompartıman (Bölme) den diğerine geçmek suretile aşağı
doğru inerken buhar buna karşı olarak aşağıdan yukarıya yükselir.
Buhar yükselirken inmekte olan mayşenin içindeki alkolü tabahhur
ettirerek birlikte sürükler. Ve böylece buhar en alt plâtodan en üst plâtoya
kadar daima inmekte olan mayşenin içindeki alkolü almak suretile
gittikçe alkolle zenginleşerek depodan gelen mayşeye rastlaymcaya ka¬
dar yükselir. Mayşe ve alkollü buharların bu suretle birbirinin aksi bir
istikamet takip edişi mayşedeki alkolün tamamen alınması sağladığı
gibi asgarî bir buhar sarfiyatını da temin eder.
Bu şekilde rakının esas ham maddesi olan suma hazırlanmış olur.
B — Rakı imalâtı :
Rakının ham maddesi suma ve anasondur.
Anason imalâtta anason tohumları kullanılır. Kullanılan anason
nisbeti (bilhassa esans bakımından) göre, % 6-10 nisbetinde değişmek¬
tedir. Keza bu müddet kullanılan aporak nisbetine göre de farkeder.
Anason esansı uçucu olduğundan bilhassa sıcak ve rutubetli yerlerde
kalırsa esans nisbeti azalacağından bayat ve taze olduğuna göre de kul¬
lanma nisbeti değişir. Keza menşe itibarile de kalitesi farkeder. En iyi
Çeşme’de yetişir. Bundan sonra sırasile Tefenni ve Elmalı anasonları
gelir. Umumiyetle yeni rakıda normal Çeşme menşeli anasonlardan
% 5-G Tefenni anasonundan 7-8 ve ElmalI’nın düşük kaliteli anason¬
larından % 8-9 nisbetinde kullanıldığı takdirde ayııı esans elde edilir.
Ayrıca bu esansın aromatik vasfı da bir az farklıdır. Bu hoş kokulu
anasonlar Çeşme menşeli olanlardır. Bu bakımdan 50 derecelik Kulüp
rakısı imâlinde tercihan kullanılırlar. Kullanılacak anasonlar kazana
ilâve edilmeden evvel, çabuk patlaması için mevsim 14-24° C daki su ile
yumuşatılır. Su ile ısıtılmada evvelâ bir kaç defa yıkayıp süzmek ve bu
suretle toz toprak vesaireden ayrılmasını temin etmek lâzımdır.
Sakız Tek rakısında olduğu gibi ilâve edilmek istendiği takdirde
damıtım kazanma kazandaki sıvı hacminin % 0,1-2 kadar sakız ilâve
47
edilir. Sakız damıtmanın 8-10. cu saatinde yeni imalât harici ile baş
mahsulün ayrılmasını müteakip rakıyı çevrildikten sonra kazanın üst
kısmındaki sakız kapağından bir torba içinde sıvı içine daldırılır.
1 —İmalât:
Fabrikalarımızda rakı, buharla ısıtılan 8000 litrelik âdi imbiklerde
damıtılır. Kazanın dikine evvelâ buhar serpantinini itecek kadar su
konur. Bundan sonra bir evvelki damıtmada ayrılan (baş ve son) mü
teakiben suma ilâve edilir. Bilâhare su ve sumaya tekabül ettiği hacmin
(45 derece üzerinden) litresine % 6-10 nisbetinde anason konur. Kulla
nılan suma birinci gün % 100 nisbetindedir. 2 ci gün ise; % 71 suma,
% 29 aporak (bir gün evvelki damıtmada ayrı damıtmaya bu suretle
devam edilerek ayrılan aporakların durumu ve elde edilen rakı devamlı
olarak kontrol edilir. Bir müddet sonra da damıtmada ayrılan baş ve
son mahsuller de talî madde nisbeti arttığından artık rakı damıtmada
kullanılmaz.
2 — Damıma seyri:
Damıtma süresi istim açıldıktan sonra mahsulün alınması niha
yetine kadar 36-58 saat sürmektedir.
Umumiyetle 42-46 saattir. Bu müddet arasındaki fark saat alman
litreye göre değişmektedir. En iyi damıtma saatte 50 litreyi geçmemek
tedir. Bazan sıkışık ahvalde rakıya çevrildiğinde saatte 50-60-70 ve tek
rar 50 olmak üzere sür’atli akış yapılır.
Raporun son kısmındaki rakı damıtma kısmında dar boğazların
giderilmesi hakkmdaki tekliflerimiz bilhassa rakılarımızın kalite bakı
mından normâl bir damıtmayı ön görerek hazırlanmıştır.
Normal bir damıtma süresi aşağıda gösterilmiştir :
İstim açılışı akış 2 saat 00 dakika
İmalât harici 0 „ 30
>>
Baş mahsul
5 30
Orta mahsul (rakı) 31 „ 00
>>
Son mahsul 7 „ 00
Toplam 46 „ 00
yy
Kazanın doldurulması boşaltılması ve temizlenmesi 2-3 saat sür
mektedir. Böylece 30 günde 15 damıtma yapılmaktadır. Sıkışık ahvalde
yukarıda bahsedildiği üzere damıtma süresi 36 saat olarak ayarlan
makta ve ayda 18-20 damıtma yapılmaktadır.
48
3 — Baş mahsûl:
Kazan doldurulup kapandıktan sonra istim açılarak serpantine
buhar sevkedilmek suretile sıvı kaynatılmağa başlanır. Akış sistemin
açılışından takriben iki saat sonra başlar. Evvelâ alkole nazaran kay¬
nama derecesi daha düşük olan eter ve aldehit gibi tâli maddeleri
ihtiva eder baş mahsul akmağa başlar. Keskin kokulu ve süt gibi beyaz
bir mahsul olan baş mahsulde henüz anason daneleri patlamadığından
(ancak baş mahsul akışının sonunda biraz patlar.) Pek az bulunur.
Baş mahsulün miktar suhunet ve ortalama yüzde alkol dereceleri kısa¬
ca aşağıda gösterilmiştir.
Ortalama Ortalama 100° lik % de
miktar derecesi itibarile Nisbeti Suhunet Süresi
litre litre
21.7 82.4 176.80 10.16 30.80 6 saat
Kazandaki sıvıya nisbetle % 10,16 olarak alman baş mahsulün
% 0,55 i (ilk akan kısım) imalât harici olarak alınır. Ve aporaka karış¬
tırılmaz. Bu kısım aldehitlerin kesif olduğu en ağır kokulu kısımdır.
Bu bakımdan imalât harici tutulur.
4 — Orta mahsul:
Başmahsulün akışı bittikten sonra musluk çevrilerek orta mah¬
sulün (rakı) alınmasına başlanır. Baş mahsulün orta mahsule ge¬
çişte başmahsulün miktarı suhunet ve alkol derecesi kadar ve degüs-
tasyonunda çok mühim rolü vardır. Bu bakımdan bu safhada tecrü¬
benin ehemmiyeti büyüktür.
Orta mahsulün akışı 82.4-85 alkol derecesinde başlangıçta 75-73
alkol derecelerinde kokuya ve degüstasyona göre son mahsule çevril¬
mektedir.
5 — Son mahsul:
Umumiyetle alkol derecesi 75 e düştüğünde koku ağırlaşmağa baş¬
ladığından son mahsule çevrilir. Fakat koku daha evvel ağırlaşmışsa,
meselâ, 78 derecede de son mahsule çevrilir. Bilhassa kazanın 10. cu
damıtılmasından itibaren aporak evsaf bakımından başladığı takdirde
orta mahsul 78 derecede çevrilir.
6 — Söndürme ve katılan şeker miktarı:
Damıtma imbiğinde orta mahsule çevrilen mayi (rakı) kloştan
akarak altında bulunan boru vasıtasile kapalı kap denilen ölçme kap¬
larında ölçülür ve buradan dinlendirme fıçılarına sevkedilir. Alman bu
mahsulün derecesi umumiyetle % 79,81 alkol derecesi civarındadır.
49
Bu itibarla alkol derecesi su ile yani rakının standart derecesi olan
45 veya takdir Kulüp rakısına göre aporak ilâve edilmeden yapılmışsa
50 dereceye indirilir. Bu ameliyeye “Söndürme denilmektedir.” Söndür¬
me esnasında da rakının litresine 5 gr. şeker ilâve edilir. İlâve edilecek
şeker daha evvel bir miktar su içinde eritilir. Dinlendirme fıçılarında
bulunan karıştırıcı tertibat söndürme esnasında su ile ispirtonun iyice
karıştırılmasını temin eder. Karıştırma işi söndürme ameliyesi bittikten
sonra 1 ilâ 2 saat devam eder.
7 — Dinlendirme :
Anason esansı ile aromatise edilmiş damıtık bir içki olan rakı her
ne kadar kanyak ve viski gibi aromatik hususiyetini uzun bir eskime ile
kazanmamakta ise de; her yeni damıtılan içkilerde olduğu gibi ham
lezzetinin giderilmesi, olgunlaşması, yumuşaması alkolle anason iyice
imtizaç etmesi ve bariz alkol lezzeti ile yabancı bir koku ve tadı ver¬
memesi için rakının ham lezzet ve kokusunu massetmek suretile ol¬
gunlaştıran meşe tahtasından mamûl fıçılarda ortalama olarak 1,5
ay dinlendirilmesi lâzımdır. Ayrıca dinlendirme esnasında havalan¬
dırmak suretile de ham kokunun izalesine yardım edilir.
İkinci beş yıllık dönemdeki yatırımlar için tekliflerimizde gerek
kalite gerek dar boğazların giderilmesi gerekse kapasite artışı bakımın¬
dan fabrikalarımızın dinlendirme hacimlerinin arttırılması bilhassa bu
bakımdan ön görülmüştür.
II —VOTKA İMALÂTI
Votka imalâtının ham maddesi saf ispirtodur. Şeker şirketinin
Eskişehir ve Turhal fabrikalarında melâstan elde edilen ham ispirto
Paşabahçe fabrikasında kontinü tasfiye cihazlarında distile edilerek
saf ispirto elde edilmekte ve bundan Votka imâl edilmektedir.
Votka kalitesi bakımından, melasların bekletilmeden ham ispir¬
toya tahvil edilmesi mühim bir faktördür.
İmalât:
Saf ispirto sertliği giderilmiş temiz bir su veya iyi bir içme suyu
ile 40 alkol derecesine indirilip kum litresinde ve nebatî aktif kömür¬
den (yapılan tecrübeler ve tavsiyelere göre ıhlamur kömüründen) filitre
edilerek fizikî filıtrasyon ve adsortion suretile yabancı madde ve
kokularından ayrıldıktan sonra muayyen bir müddet dinlendirilir. Ve
litreye 3 gr. şeker ilâve edilir.
50
III —LİKÖR İMALÂTI
Likör imalâtı başlıca iki safha arzeder :
1 — Likörlerin yan mamûl maddesi olan alkole ve enfüzyonlann
hazırlanması:
Likörlerin imalinde kullanılan v ebunlara renk, koku ve lezzet
vermek suretile esas maddesini teşkil eden nebatat ve meyvelerin daha
evvel ayrı bir ameliye ile hazırlanması lâzımdır.
Bu itibarla, likör sanayiinde kullanılan (Meyve ve nebatat) kim¬
yevî hülâsalarını, koku, renk ve usalerini istihsal için aşağıda gösteri¬
len metotlar dahilinde muamele ifası icabetmekteair.
a) Masarasyon : (Islatma)
İptidaî maddenin hususiyetine göre, bu maddenin şarapla veya 30
ilâ 95 derecelik alkolda muayyen bir müddet ıslatılmasıdır. Alkolde
bekleme müddeti; yatırılan maddenin nev’ine göre 48 saatten 3 aya
kadar devam eder. Bu maddeler kuru iseler değirmenden geçirilmek
suretile öğütüldükten sonra yaş meyve iseler ezilmiş bir halde alkole
konurlar.
b) Distillâsyon : (Taktir)
Masarasyon müddetini ikmâl eden iptidaî maddenin, içersine kon¬
muş olduğu alkolle birliktetabi tutulmasıdır. Taktirden hasıl olan
kokulu ispirtoya (Espri aromatiques) alkola denir.
c) Ten tür :
Kokulu nebatların alkol içinde masarasyonundan elde edilen mad¬
deye, (Tentür) yaş meyvanın alkol içinde masarasyonundan elde edi¬
len maddeye (Alkolatür) denir.
d) Enfüzyon :
Muamele edilecek nebatın üzerine ispirto, soğuk veya kaynar su
dökmek ve muayyen bir müddet bekletilip sonra filtre etmek suretile
posasından tefrik edilen maddeye enfüzyon denir.
e) Decoetion :
Koku ve hülâsavi maddesi istihsal edilecek nebatatın su ile birlikte
kaynamasından elde edilen neticeye denir.
f) Digestion :
İptidaî maddenin 35 ilâ 60 dereceye kadar ısıtılması ile elde edilir.
51
Yukarıda kaydedilen tâbirler umumî istilâhlar olup, likörcülükte
iptidaî maddenin (ister yaş ister kuru olsun) muayyen bir müddet
alkolle birlikte bekletilmesine masarasyon ismi verilmektedir.
Bu ameliye yukarıda da bahsedildiği üzere, kullanılacak iptidaî
maddenin, elde edilmesi arzu edilen kokulu kısımlarının, renginin ve
usarenin eriyebileceği münasip müddet ve sühunette alkol dahilinde
bekletilmesidir. Eğer, bu maddelerin taktiri icabediyorsa alman kokulu
ispirtoya (alkola) denir, taktir edilmeden muhafaza edilecek olan
maddeye de posasından ayırmak suretile (Enfüzyon) denilmektedir.
Alkola ve enfüzyonlar, basit ve mürekkep olmak üzere iki kısım¬
dırlar. Tek madde ile masare edilen ve bilâhare taktir edilen kısma
basit alkola denir. Muhtelif iptidaî madde ile birlikte taktir edilen
kısma da mürekkep alkola tesmiye edilir. Enfüzyonlarda aynı şekilde
tasnif edilirler.
Bu suretle meyvelerin idrak edildiği mevsimlerde yapılan alkola
ve enfüzyonlar, yarı mamûl madde olarak muhafaza edilerek, bunlar¬
dan senenin her ayında likör imâli mümkün olur.
2 — Likör imâli:
dır.
Likör aslî maddesi yukarıda belirtildiği gibi alkola ve enfüzyonlar -
Avrupa’nın bir çok memleketlerinde distilâsyon suretile alkola ih¬
zar eden müesseseler ayrı olup, bu maddelerden istifade etmek suretile
likör imâl edenler ayrı çalışmaktadırlar.
Yurdumuzda mevcut likör fabrikasında ise iki sistem birlikte kom¬
bine edilmiş olduğundan, daha ekonomik ve daha rasyonel bir çalışma
takibi mümkün olmuştur.
Taktir ameliyesi, enfüzyon veya diğer mamûllerle elde edilen bir
kısım alkollü içkilere umumiyetle likör ismi verilmektedir. Bunlardan
taktir edilerek elde edilen likörler imâl edildikleri ilk maddenin aro-
munu ihtiva ettikleri gibi liköre acılık verip bilâhare bulunmasına
sebep olan uçucu serbest yağlardan azade bulunmak avantajına da
maliktirler.
Enfüzyon mahsulü likörlerle, esanslardan elde edilenler ise hiç
bir zaman taktir neticesi imâl edilen likörlerin tad ve koku inceliğini
haiz değildirler. Sadece Kırmızı ve sarı meyvelerin enfüzyonu ile yapı¬
lan likörler istisna teşkil eder.
Bütün likörler, istisnasız alkol, şeker ve sudan teşekkül ederler.
Ayrıca muhtelif maddelerden çekilen koku ve ar omu da haizdirler. Ve
52
bu nisbetlerde, likörün kalitesine göre değişir. Likörlerin kalite ve ber¬
raklığı imalât esnasında kullanılan maddenin seçilmesine, hazırlanma¬
sına bağlıdır.
Likör imalâtı aşağıda belirtildiği veçhile muhtelif ameliyelerin
ifasını icabettirir.
a — Terkip :
Yukarıda bahsedildiği üzere bütün likörlerin esası alkol, şeker ve
sudur. Bunlara bir veya bir kaç aromatik madde ilâve edilir. Terkibin
kalitesi, kullanılan muhtelif maddeleri lâyıkı veçhile seçilmesine ve
miktarlarının tesbitindeki isabete bağlıdır. Likörlerin tam manasile
hazırlanabilmesi için iki kaideye riayet etmek lâzımdır.
1 — İhtiva edecekleri muhtelif maddelerin nisbetlerini, bunların
alrbirlerile en seri ve en emin tarzda kaynaşmalarını hesaplayarak
katmak,
2 — Ameliye esnasında, bu maddelerin hususiyetlerini ayrı ayrı
muhafaza ettirebilmek,
Bu neticeleri elde edebilmek için kullanılacak alkol, şeker ve aromlu
maddelerin en alâ cinsten olmaları ve lâyikile karıştırılmaları,
keza likörlerin imalât esnasında hasıl olan yakıcılıkların giderilmesi
icabeder;
Bundan sonra harici görünüş, tad ve koku bakımından tatmin¬
kâr hale gelmeleri iç'hı onları renklendirip kolaj ve filtrelerini müte¬
akip azamî dikkatle muhafaza etmek lâzımdır.
b) Koku :
Likörcünün mahareti kullandığı muhtelif koku maddeleri ile her
zama naynı aylarda ve aynı lezzette mahsûl olabilmesindedir. Likör
formülleri çok kereler kâfi gelmez. Bir likörcü her memlekette bula¬
cağı nebat, çekirdek ve meyvalardan lâyikile istifade etmesini! bilme¬
lidir. İmalât çeşnisini değiştirebilmek 'için likörlerin kokusunu arttı¬
racak ve tashih edebilecek durumda olan maddeleri tanıması icabe¬
der.
c) Karıştırma, harman, kupaj)
Bu ameliye likör 'imalâtında çok mühim bir mesele teşkil eder.
Hava almayacak şekilde kapatılabilen dıştan müş’iri bir kap liçinde
yapılır. Evvelâ kokulu alkol (alkola) konulur. Bundan sonra yapıla¬
cak liköre göre alkol ilâve edilip spartul ile karıştırılır. Şurup ilâve¬
sinden sonra yeniden çalkanır. Sonra münasip m'iktarda su ilâve edi¬
lerek muhtelif maddelerin lâyikile imtizaç edebilmeleri için bir müd-
53
det daha çalkanır vekarıştırmağa devam edilerek renk maddesi ilâve
edilir.
d — Eskitme :
Bütün içkilerde olduğu gibi likörlerde eskitmekte müstehlikin
aradıkları bir takım incelik ve hususiyetler kazanırlar. Eskime normal
şartlar altında 3-6 ay kadar fıçıda bekletilerek elde edilir.
e) Kollaj :
Likörlerin makûl hale getirilmeleri için şeker; alkol ve koku nisbetleri
kadar berraklık da başlıca şartlardandır. Bunu temin için de
kollaj ameliyesine tabi tutulurlar.
f) Filtre :
Likörlerin kollaj ve dinlendirilmelerini müteakip tenkide mahal
bırakmayacak bir berraklık kazanmaları için filtre etmek daima
faydalıdır.
Bu netice ya sadece filtre kâğıdı ve amyant veya bununla bera¬
ber yünsüzgeçten geçirilmekle elde edilir.
IV — KINAKINALI ŞARAP (Vin de Quinqina) imalâtı
Not : Kınakmalı şarap ve vermut; şarap bölümüne girmekte ise
de; likör fabrikamızda da imâl edilmekte olduklarından bu raporda
da kısaca temas edilmesi faydalı görülmüştür.
Bir çok memleketlerde yapılan bir kuvvet şarabıdır. Eskitilmiş
Kırmızı şarap ve müstülle yapılan bu müstahzarın içersinde kınakına
kabuğu kola cevizi (Noixde Cola) vardır.
Kınakına ihtiva muhtelif alkolitlerden dolayı sıtmadan sonra
gelen zafiyetlerde kullanıldığı takdirde kinin tedavisini tamamlayıcı
iyi neticeler verir. Hastalığın meydana getirdiği iştahsızlık, kansızlık ve
kuvvetsizliği izale eder. Nekahet devresinde giren hastalara asabı has¬
talıklarda sıtmalarda ve umumî zafiyetlerde kuvvet verisi olarak kul¬
lanılır.
Kola cevizinde ise % 2-3 tafein ve % 0.02 kadar Teobrobine tama¬
men yağlı maddelerle kola kırmızısı denilen kompleks bir madde
bulunduğundan, dinomajemes ve Stimuladse dir. Afrika’da yetişen bir
nebat için yerliler (Allahın gıdası) adını verirler. Merkezi cümlesi asabiyenin
faaliyetini ve usulü mukavemetin1!! tezyit eder. Kafsin bakı¬
mından aynı zamanda antide portatif adeli kısımlara çok hassas ola¬
rak tesir ettiğinden yorgunluk duyurulmasına ve soluk kesilmesine
man'i olur. İdrarı arttırır. Afrodiziyak tesiri olduğu söylenir.
54
Kolada kafeinden mada henüz meçhul olan bazı maddelerin bu¬
lunması dolayısile yürümek suretile yorulmuş insanlarda adele ve di¬
mağ yorgunluklar ile sürmenajlarmda bu uzuvlara yeniden canlılık
verdiği gibi kalbe de kuvvet verir.
Kınalı şarabın acılığım tadil ve arzu edilecek içilebilir hale gel¬
mesini temin için içersine bir miktar şeker ve bir miktar da portakal
enfizyonu ile vanil enfizyonu ilâve edilir. İştah açıcı hassasından
dolayı aynı zamanda aperatif olarak kullanılır.
V — Vermut (Vermouth) Tonik
Vermutun esansını kokulu Eygioııique şarabı teşkil eder.
Vermut imalinde kullanılan nebatlar, muhtelif meselelerde ve de¬
ğişik âmillerin elinde miktar ve cins itibarile bazı tahavvüllere uğra¬
makla beraber umumiyetle kullanılan ve aşağıda isimleri ve kimyevî
terkip itibarile Thera Qutique vasıfları gösterilmiş olanla resas olarak
kabul edilebilir.
Marjolaine)
Mideyi teııbih eder iştah açıcı olarak tavsiye edilir
(Achillee)
Antifiyevque dir
tırır
(Diktame)
Kuvvet verici olup kan deveranını tensip eder ve hazmı kolaylaş¬
(Chardon benit)
Antifiyevrique’dir.
(Thym)
Kuvvet verici ve münebbihidir-hazım yolu atomisinde gaz teşek¬
külü ile müteferrik hazımsızlıklarda hafidir. Dimağı vehabi kuvveti
tembih eder telâkki olunur.
(Calamus aromatique)
Hazmettirici iştah açıcı ve mideyi tenbih edici olarak kullanılır.
(Canele de Ceylan)
Mukavvidir mide ve barsaklarm harekâtını tenbih eder. Umumi
münebfcuh olarak da kullanılır.
(Quin Quina)
Anti fiyevrique ve Thrapentique olup, hazımsızlıklarda hazım güç¬
lüklerinde ve zafiyetlerde kuvvet verici olarak istimal edilir.
55
(Ndix de de Muscado)
Kuvvet verici iştah açıcı ve münekkindir.
(Racine d’angelique)
Bu nebati eskiden kinin ve kınakına kullanılan bütün vakalarda
istinıâl etmişlerdir. Mide ve kalbi tercih eder, gazların teşekküline mani
olur.
(Cirofle)
Hazmı kolaylaştırır ve münebihtir.
Bu nebatlardan başka, verimden aramasını ikmâl için bir miktar
(iriş) ve bir miktar da (Fevas Tonka) ile kavrulmuş badem kabuğu ve
yeşil ceviz enfüzyonları ilâve edilir.
Vermut imâli için bu nebatat değirmende öğütülür bir kapta kay¬
natılan su iç'ı'ne konularak ağzı kapalı olarak 24 saat sıcak tutulur.
Sonra 96.6 devrelik alkol ilâve edilerek ağzı kapalı olmak üzere yedi
gün manapasyona terkedilir. Sonra torbalardan süzülerek vermut enfizyonda
preste sıkılmak suretile istihsal edilerek evvelce elde edilen
enfüzyona ilâve edilir. Ve toplanır. Vermut imâl edilmek üzere hazır
bir vaziyette de muhafaza edilir. Vermutlar umumiyetle sek, yarım
tatlı olmak üzere üç nev’i üzerine imâl edilmekte iselerde, kullanılan
nebatlarla arama ve bukesini temin 'için ilâve edilen diğer maddeler
aynı olup, yalnız şeker asit ve karemel miktarları değişmektedir.
Vermut imâl edilmeden evvel içersine girecek madde miktarları
tesbit ve şarap, eni'izyon, alkol, şeker, su mütesanis oluncaya kadar
iyice karıtırılır.
VI — KANYAK İMALÂTI
Kanyak bilindiği gibi Fransa’ya mahsus alkollü bir içkidir. Bilhas¬
sa Fransa’nın Güney Batısında bulunan Şaran havafisi şaraplarının
taktirinden elde edilir. Dünyaca tanınması 17. yüzyılda başlamıştır. Bu
mıntıkanın topraklarının % 30-40 nisbetinde kireç ve çakıl ihtiva
etmez aynı zamanda iklimin mlitedavil ve ratıp olması bu topraklar
üzerinde yet'ışen kolombon ve folblans ismi verilen üzümlerden istihsal
edilen saranların taktirinden fevkalâde nefis kanyak elde edilmesini
sağlanmaktadır.
Mezkûr üzüm cinsi ile başka memleketlerde yapılan tecrübeler hiç
bir zaman aynı evsafta kanyak istihsaline imkân vermemiştir. Hatta
memleketimizde Tekirdağ şarap fabrikası 'tecrübe bağlarında da aynı
üzüm cinsi yetiştirilmiş ise de Fransız kanyaklarına müşabih bir içki
elde etmek mümkün olamamıştır.
56
Kanyaklık üzüm istihsaline en müsait iklim, ratım ve mütedavil
olan bölgelerdir. Bu nevi üzümlerin yavaş yavaş olgunlaşması için nor¬
mal bir hareret muvacehesinde kemale gelmiş bulnması ve üzümlerin
renklerinin yeşil kalması, usarenin matlup miktarda asiditeyi ihtiva
etmesi icabeder. Bu hususun teminine toprağı fiziki ve kimyevi vasıf¬
ları da iklim şartları kadar mühimdir.
Yukarda izah edilen sebepler dolayisile aynı üzüm cinsi elde edile¬
rek bu üzümden aynı şartlar dahilinde taktir yapılan ve hattâ aynı
meşe meşe fıçılarında eskitilse dahi şaraplardaki uçucu aromatik meva-
dır. Nisbeti oldukları bukelerin tahavvülü dolayisile hiç bir memleke¬
tin kanyakları birbirine benzemediği grJbi Fransız kanyaklarına müşa¬
bih bir karekter arzedemezler.
Türkiye Fransız metodlarma göre tabii kanyak imâli ilk defa “Tekel
İdaresi” tarafından temin edilmiştir. Bu konuda ilk hatıra gelen husus
şarant mıntıkasında yetiştirilen kolumbar ve folblans üzümlerine en ya¬
kın vasıfta bulunan üzüm cinsi tayin ve tefriki ciheti idi üzümleri ile
Çanakkale ve Lâpseki havalisinde yetiştirilen karasakızın ve Gazian¬
tep’te yetiştirilen dökülen üzümlerinin bu işe tahsisinin muvafık ola¬
cağı neticesini vermiş bulundu. Bu mıntıkalar ikliminin aynı zamanda
mutedir ve kısmen ratıp bulunması da intihaptaki isabet ihtimalleri
çoğalmış bulundu. Filhakika bu havali üzümlerinin kupajları ile yapılan
kanyaklarımız arzu edilen evsafta bir Türk kanyağı elde edilmesini
sağlamış bulunmaktadır.
İmâli :
Kanyak imâline tahsis edilecek bu nev’i üzümler fabrikaya getiri¬
lerek preslerde sıkılır. İkinci ve üçüncü pres mahsulleri ayrı ayrı beton
küvleri veya tahta fıçılara alınır. Aktarmaya tabi tutulmadan ve tortulariyle
birlikte tahammüre terkedilir.
Tahammürlerini ikmal etmiş olan şaraplar, taktir verilecekleri
zaman tortular, muallâk bir hale getirilerek tektir kazanlarına sevk
edilir.
Kanyakların esasını teşkil eden bukenin esansı üzümden gelen ıtri
kokularla muhtelif asitler, eterler ve yüksek alkoller teşkil eder. Bu
maddeler ise tahammür fiili esnasında husule gelip taktir sırasında al¬
kol ve su buharlarile birlikte sürüklenerek mütekâsîf bir halde elde edi¬
len mahsule geçerler.
Kanyaklık şıraların tahammürü bilhassa dikkat edilecek bir nokta
da, şekerin tamamen alkole tahavvül etmesini temin etmektedir.
r/z
Taktir ameliyesi için adi inbikler kullanılır. İlk taktirde alman
mahsulün harman derecesi ancak 25 - 35 derece arasında bulunur. Da¬
ha yüksek derece elde etmek için ikinci bir taktir yapılır. İlk akan kısım
baş mahsul olup, bazı nahoş kokuları ihtiva ettiğinden, lezzet muaye¬
nesi ile ayrılır. Bundan sonra akan kısım orta mahsul (kanyak) olup,
harman derecesi 65 - 75 arasındadır. Geri kısım ise son mahsûldür.
Bundan alkol istihsalinde istifade edilir.
Elde edilen orta mahsul, beşbin veya onbin litrelik emaye tanklarda
harman edilerek muayyen bir dereceye getirildikten sonra yüksek de¬
receli olarak dinlendirmeye terkedilecekleri meşe fıçılarına çekidir.
Eskimeye terkedilen 65-75 derecelik kanyaklar eskime esnasında
fıçıların tahtalarında mevcut ve yüksek dereceli alkolde münhal bulu¬
nan bazı reçineli maddelerle, bir miktar tanen'! de imâl ederek bünye¬
lerine almak suretile güzel bir renk ve hususi bir lezzet alırlar.
Bu suretle üç veya dört seneyi ikmal etmiş olan kanyaklar mua¬
yene ve degüstelerini müteakip 5000 veya 10 000 litrelik emaye veya
tahta fıçılara alınarak kupajları yapılır ve kâfi miktar su ilâvesile istih¬
lâke sevk edilecekleri standart derece olan 41 dereceye düşürülür.
VÎI —CİN İMALÂTI
Menşei İngiltere olduğu söylenir. Bilhassa İngilizce konuşulan
memleketlerde ve bunların kolonilerinde fazlaca istihlâk edilir.
Ardıç Laux-de Viesi derecesi istenildiği kadar düşürülmüş hubu¬
bat bat alkolünden eld eedilir ve aromatik maddesini ardıç teşkil eder.
Cin içkisinin imali için bir miktar da şerbetçiotu (Hublon) ve
melek otu tohumu (Sermences D angelique (kullanılır.
İlâve maddeleri değirmende öğütüldükten sonra 96.6 derecelik.
içine konup, 48 saat masarasyonda bırakılır. Sonra hepsi birlikte taktir
kazanma konup bir miktarda su ilâvesinden sonra taktire başlanır.
Bilinci taktire alkoometre sıfır gösterene kadar devam ediiir ve
69-69.5 derecelik mahsûl alınır.
İkinci taktirde % 3-3.5 kadar baş mahsûl ayrıldıktan sonra alkometre
52 dereceyi gösterene kadar orta mahsûl (Cin) alınır. Geri kalan
son mahsulden alkol istihsalinde faydalanılır.
Elde edileni orta mahsul imalât kaplarına verilerek distile su ile
47 dereceye düşürülür. İyice karıştırıldıktan sonra renk vermeyecek
kaplarda en az dört ay dinlendirmeye terkedilir.
58
12 — İstihsalin seyri ve seıyyssi :
Damıtık alkollü içkiler imalâtı bütün dünyada çok gelişmiş olup;
bunlardan, rakının ortadoğu ve Balkan memleketlerinde muhtelif tip¬
lerde imal edildiği; votkanın, başta Rusya olmak üzere birçok memle¬
ketlerde; viskinin, esas itibariyle İngiltere, Amerika ve Kanada’da; kon¬
yağın, Fransa başta olmak üzere birçok yerlerde; Likörlerin her mem¬
lekette kendi bünye ve alışkanlığına uygun olarak çok miktarda istih¬
sal edildiği ve tüketildiği malûm olmakla beraber, bunlar hakkında
dünya istihsali, artış hızı ve trendi bakımlarından fikir yürütülmesine
imkân bulunamamıştır.
Memleket'imizde ise; daima istihsal seyri, tüketim seviyesine göre
ayarlanmaktadır.
“İstihlâkin seyri ve seviyesi” bölümünde kaydedildiği gibi mamul¬
lerin tüketiminde, birçoklarında hızlı bazılarında yavaş bir artış husule
geldiğinden ve son senelerde dış satışlarda inkişaf etmekte olduğundan
istihsal seyri de bu noktalar gözönünde tutularak tanzim edilmektedir.
Mamûllerin, memleketimizdeki istihsalinin seyri ve seviyesi imalâ¬
tın miktar ve kıymeti, bunu temin eden bölgeleride imalât ve imlânın
sarf şekli hakkında blir fikir vermek amacı ile aşağıdaki cetveller tan¬
zim edilmiştir.
Tekel fabrikalarının 1950-1965 yıllarındaki toplam rakı istihsali ile
Paşabahçe’nin aynı yıllardaki! votka istihsali aşağıda gösterilmiştir.
Yılı Rakı istihsali Votka istihsali
1950 6 071 600 218 630
1951 5 937 663 316 450
1952 7 369 640 456 970
1953 8 708 153 595 330
1954 9 679 356 822 730
1955 10 711 845 1 089 620
1956 10 761 147 1 266 835
1957 14 168 772 1 603 430
1958 14 742 646 1 507 895
1959 16 072 482 1 029 180
1960 11 264 568 953 475
1961 12 602 136 1 058 305
1962 13 341 662 1 287 200
1963 13 101 332 1 250 990
1964 13 117 901 1415 100
1965 13 622 009 1 784 935
59
—
5
—
218
92
5
10
o 1 — Paşabahçe Fabrikası
1962 - 1965 YILLARINDAKİ İMALÂTI İLE PERAKENDE SATIŞ BEDELİ ÜZERİNDEN DEĞERLER
1962 1963 1964 1965
Mamuller ve
Miktarı
Bedeli
Miktarı
Badeli
Miktarı
Bedeli
Miktarı
Bedeli
artıkları
Derecesi
Litre
Lira
Litre
Lira
Litre
Lira
Litre
Lira
Tek Rakısı 50’
—
417 2 S62 248 294 496 6 223 261 1500 16 243
Kulüp Rakısı 50° 933 941 17 771 752 1 C57 266 22 960 485 1161 557 25 228 468 1 367 447 29 701 785
Yeni Rakı 45° 6 121 063 99 853 412 6 074 030 115 486 271 6 069 404 115 391 780 6 301 467 119 859 360
İhraçlık tipi Ra. 46’ 5 678
—
003
—
474
—
000
—
Votka 40’ 1 274 692 20 753 966 1 244 760 23 637 145 1 398 404 26 549 070 1 9C0 852 36 104 954
Mayi C02 Kg.
—
161 222 524 309 522 3 314 981 293 957 261 812
5
76
1964 İMALÂT VE İMLÂSININ SARİ ŞEKLİ
Sarf yerleri Şekli miktarı Kulüp Yeni Tek İhraçlık Votka
diğeri Rakı Rakı Rakı Rakı
Perakendeciliğe Litre 318 024 3 512 418 21812 — 432 285
Giden şişeli
(Baş bayii) TL. 6 966 528 66 209 079 656 460 — 8.215 415
İdareye giden Litre 831 642 2 565118 115 672 — 953 215
şişeli TL. — — — — —
İhracata giden Litre — — — 5 997 —
şişeli TL. — — — — —
İmalâthanelere Litre — 312 362 — — —
Giden şişeli TL. — 5 887 835 — — •—
1960 - 1964 YILLARI AYLIK İMALÂTI
1960 1961
Ayları Kulüp Yeni Vo-tka Kulüp Yeni Votka
Ocak 113 186 725 030 88 450 36 SCO 678 419 78 795
Şubat 175 699 5-86 555 118 810 72 471 567 119 106 650
Mart 80 592 5001-03 101 120 136 113 585 570 5-5 710
Nifean 78 246 585- 699 98 490 101 582 629 546 81 180
Mayıs 84 977 67 878 60 720 57 750 590 091 78 535
Haziran 30 829 50 715 58 090 59 038 503 344 116 C35
Temmuz 33 £151 307 477 82 450 63 254 560 234 118 150
Ağustos 21 750 132 395 73 ICO 61 686 558 262 105 570
Eylül
—
600 98 ICO 37 322 531 788 80 5150
Ekim
—
516 47 860 9 838 547 778 70 805
Kasım 52 936 70 62-0 43 145 67 0-20 594 829 89 085
Aralık 97 347 651 185 98 955 4 954 832 360 79 030-
Toplam : 769 110 6 438 931 972 290 7078 28 7 206 376 1 060 095
61
139
726
—
—
—
X.
—
—
—
—
—
—
1962 1963 1964
Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka
775 804 748 818 99 460 92 279 793 616 117 285 91 5150 559 361 125 390'
114 643 590' 720ı 84 195 139 158 991 636 115 210 105 590 631 293 84 150
X 46 230
—
X 7135
—
66 797 562 886 76 550 154 757 425 802 122 350 75 966 650' 786 123 070
61 609 499 659 104 160 151 733 483 733 82 940 131 219 498 299 98 975
66 320 519 913 101 790 78 782 494 798 93 965 71 880 443 800 103 480
X 3 506
—
9'8 148 436 614 111 345 52 408 589 420 96 C00 35 597 558 670 128 465
75 051 629 711 123 735
—
127 113 340 77 655 475 750 148 335
X 23 887
—
49 148
—
75 457 607 8C6 139 986 50 012 680 584 122 9Cö 121 402 614 612 113 125
75 324 634 023 118 236 89 463 660 036 110 5-30 154 055 659 813 156 130
X 27 611
—
60 270 729 492 70' 806 111421 531455 103 390 70 356 65 3 615 113 710
X 64 943
—
49 942 837 016
—
748 517 796 119 450 51 C88 540 445 1C6 190
X 57 890
—
73 484 838 080 144 425 113 2:94 686 752 76 650 103 460 697 900 137 050
890 849 7 660 738 1 238 359 1 175 254 7 180 758 1 273 945 1 090 737 6 984 302 1 441 070
XX 7 305 X 189 984 — —
X
106 019
—
7 668 043 1 365 238 1 196 756
x Tek Rakısı Kulüp Rakısı sütunlarında gösterilmiştir
xx 46° lik ihraçtık Rakı Yeni Rakı sütununda gösterilmiştir
—
—
12
2 — İzmir Fabrikası
1962 . 1969 Yıllarındaki imalât ile perakende satış bedeli üzerinden değerler
Mamuller
1962 1963 1964 1965
ve
Derecesi
Miktarı
Değeri
Miktarı
Değeri
Miktarı
Değeri
Miktarı
Değeri
artıklar
Litre
TL.
Litre
TL.
Litre
TL.
Litre
TL.
Tek Rakısı 50°
—
222 328 882 15 960 494 360
Kulüp Rakısı 50° 196 770 4 525 710 151 389 3 841 947 190 638 4 394 674 254 797 5 860 331
Yeni Rakı 45° 2 950 C28 59 ISO 560 2 654 631 53 042 620 2 364 799 47 295 980 2 599 651 51 993 140
Buz Kalıp 85119 136 190 67 544 .121 582 23 874 42 973 29 125 46 600
1964 İMALÂT ve İMLÂSININ SARF ŞEKLİ
Mamuller
Sarf Yerleri
Şekli Miktarı
Kulüp Rakı
Yeni Rakı
Tek Rakısı
Ferekendeciliğe
Litre
Giden Baş Bayii şişeli
TL.
İdareye
Litre
189 651
2 489 235
11 025
giden
şişeli TL.
4 872 164
50' 191 830
346 500
C3
w
303
283
303
105
179
200
220
114
238
—
270:095
187
231
246
316
284
186
25
22
22
19
13
19
—
16
—
271
354
315
283
152
294
262
—
—
1960 - 1964 YILLARI AYLIK İİMALÂTI
1960 1961 1962
Aylar Kulüp Yeni Kulüp Yeni Kulüp Yeni
Ocak 25 447 245 240
—
448 26 902 269 395
Şuibat
—
163 21 812 272 689
-
498
Mart
—
263
—
509 239 999
Nisan
—
012 34 023 276 312 ■10 901 197 061
Mayıs 11 282 273 191
—-
747
—
457
Haziran
—
127 9 579 226 288 35.188 239 380
Temmuz
—
534 15 318 241078
—
772
Ağustos
—
Eylül
—
226 15 472 149 984 13 992 224 761
235 — 165 737 23 595 216 026
Ekim
—
202 51 0128 163 173 41 364 211 979
Kasım
16 400 214 706
—
891
Aralık 27 £67 283 844
—. 253 222 36 892 236 460
1963 1964
Aylar
Kulüp Yeni Tek Kulüp Yeni Tek
Ocak 19 768 263 978
—
684 243 284
Şubat 9 157 2C8 486
—
765 218 573
—
Mart 17 159 283 CIO
—
360
—
Nisan
—
039
—
591 162 009
—
Mayıs
—
310
—
600 199 041
—
Haziran 28 822 235 884 C 424 17 461 235 987
Temmuz 26 116 229 644 5165 24 726 215 704 8 547
Ağustos
-
4C7
—
932 274 007
—
Eylül 30 827 210 428
—
332 212 934 5 C 75
Ekim
—
711 1750
—
657
—
Kasım 9 607 212 114 1 703
—
030
—
Aralık 129 331
771 301 887
—
64
1960 ■ ■ 1964 YILI AYLIK SEVKIYATI
1960
1961
1962
Aylar
Kulüp
Yeni Tek Yeni
Kulüp
Tek
Ocak 3 990 329 690 10 143 299 187 14C49 281 4001
Şubat 4 093 278 872 14 721 253 617 9 618 213 297
Mart 3 360 269 955 13 860 349 942 14112 190 932
Nisan 7 560 272 160 11 193 219 655 11697 238 245
Mayıs 6 825 230 265 11 655 207 585 18 102 241 395
Haziran 6 762 181 797 15 036 205 317 14 574 244 020
Temmuz 7 455 175 140 17 346 201 369 14 301 235 0111
Ağustos 7 980 176190 13 356 143 985 17 724 214 095
Eylül 7140 196 350 10 248 175 287 18 7E3 211 911
Ekim 10 290 241 625 18 522 214 736 14 868 243 936
Kasım 8C64 298 515 10 584 223 230 20381 283 290
Aralık 15 876 276 780 17 451 291 060 18144 277 242
Toplam 89 397 2 927 239 164 115 2 684 970 186 323 2 374774
1963 1964
Aylar Kulüp Yeni Kulüp Y eni Tek
Ocak 18 312 255 738 24 234 233 877
—
Şubat 9 912 192 360 6 615 134 568
—
Mart 11 151 201 7C6 11 718 183 288
—
Nisan 18 207 245 847 11571 169 890
—
Mayıs 12 306 216 C<90 15 729 195 342
—
Haziran 15 351 226 002 18 837 246 45'6
—
Temmuz 18 207 201 495 16 779 224 868 3192
Ağustos 10 668 182 364 16 044 180 285 2 415
Eylül 16 257 205128 13 902 184 065 1 8CI8
Ekim 13 968 171 885 8 148 141 456 714
Kasım 11 004 178 290 14 826 249 548 609
Aralık 19 992 200 823 31 248 345 597 714
Toplam 175 623 2 477 727 189 651 2 489 235 11 025
65
14
—
10
—
6
16
— —
-—
—
3 — Gaziantep fabrikası:
1962-1965 YILLARINDAKİ İMALÂTI İLE BUNUN PERAKENDE SATIŞ BEDELİ ÜZERİNDEN DEĞERLERİ
1962 1963 1964 1965
Mamuller ve Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri
artıklan Derecesi Litre TL. Litre TL. Litre TL. Litre TL.
Yeni Rakı 45° 323 876 4 534 064 275 659 3 831 226 362 677 5 C.77 478 600 OCO 8 400 000
1964 İMALÂT VE İMLÂSININ SARF ŞEKLİ
Şekli, Miktarı Mamuller
Sarf yerleri Değeri Yeni Rakı
İdareye giden Litre 228 667
Şişeli TL. 4 573 340
1960 - 1964 YILLARI AYLIK İMALÂTI
1960
1961
1962
1963
1964
Aylar
Yeni Rakı
Yeni Rakı
Yeni rakı
Yeni Rakı
Yeni Rak
Oack 20 361 14 433 25 919 25 450 23 880
Şubat 15 861 12 700 12 786 9 493 11 400
Mart 4 724 7 990 20 268 6 447 15.284
Nisan 13.702 7 417 19 521 13 288 10 619
Mayıs 9 604
—
Haziran
—
001 16 013
—
121 10 161 13 G|03
404
Temmuz 5 605 13 914 —
Ağustos 3 949 3 665
—
Eylül
—
Ekim
—
.— 7 270 5 442
—
617 22 360
Kasım 12 550 3 079 10 700 12 373 22 627
Aralık 14 458 2 764 22 270 17 791 20 453
4 — Diyarbakır fabrikası i
1962 - 1965 YILLARINDAKİ İMALÂTI İLE BUNUN PERAKENDE SATIŞ BEDELİ ÜZERİNDEN DEĞERLERİ
1962 1963 1964 1965
Mamuller ve Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri
artıklan Derecesi Litre TL. Litre TL. Litre TL. Litre TL.
Yeni Rakı 40° 1461861 24 853 337 1 440.807 2 886140 1 257 637 25 152 740 1 189 482 23 789 640
1964 İMALÂT VE İMLÂSININ CARÎ ŞEKLİ
Saırf yerleri Şekli, Miktarı Mamulleri
Değeri Yeni Rakı
İdareye giden Litre 1293 306
Şişeli TL. 25 866 120
1960-1964 YILLARI AYLIK İMALÂTI
1960
1961
1962
1963
1964
Aylar
Yeni Rakı
Yeni Rakı
Yeni rakı
Yeni Rakı
Yeni Ra
Ocak 159 084 143 080 158 361 75 327 121 989
Şubat 157 290 144 692 127 843 145 236 95 319
Mart 124 950 135 828 112 990 78 939 89 061
Nisan 127 118 133 707 83 742 158 319 97 755
Mayıs 76 202 42 694 88 988 118 062 99 204
Haziran 70 182 98 920 87 711 1 488 722 107 310
Temmuz 85 260 139 587 98 742 52 584 103 572
Ağustos 34 440 122 031 125 769 84 858 62 968
Eylül 29 983 74 067 121 716 106 239 15 697
Ekim 62 223 78 855 153 972 137 088 1C6 386
Kasım 118 277 92 988 150 591 151 683 111835
Aralık 180 175 93 886 151 536 143 745 166 551
1500
5 — Ankara bira imlâhanesi:
MUHTELİF YILLARDAKİ İMALÂTI VE BUNUN PERAKENDE
SATIŞ BEDELİ
Mamuller ve 1962 1963
artıkları Derece Miktarı Değeri Miktarı Değeri
Yeni Rakı 45» 1336 923 26 734 460 1 300 950 26 019 000
1964 1965
Miktarı Değeri Miktarı Değeri
1 22S 138 24 562 760 1 100 337 220 067
1964 İMLÂSININ SARF ŞEKLİ
Sarf yerleri Şekli, Miktarı Mamulleri
Değeri Yen iRakı
İdareye giden Şişeli Litre TL. 1 334 625
6 — Likör fabrikası:
1961-1965 YILLARI DETAYLI İMALÂTI
Cinsi 1961 1962 1963 1964 1965
Ahududu 28CÖ0 34 600 24 000 25 COO 25ı 000
Kayısı 15 SCO 5 000 9 500 11 250 15C0
Çilek 14 000 22 000 14 G0(J 15 000 16 0C0
Kahve 80CO 4 000 2 SCO
—
65 500 65 600 50 300 51 250 50 000
Altın. 7 700 6 200 4 700 3 COO 3 (SCO
Beyend üc IOOOO 3 €00 6 CBO 51000ı
Gül 34 C|0O 39 000 38 COO 38000 31000
Kakao 18100 12 0.00 14 ooa 10 000 8 C'CO
Mandalina. 19 0CO 15 000 23 000 16 OOO 7 CC0
Muz İCSCÖO 113 000 1CI7 CIC'O 122 0CÖ 83 COO
Nane 162 OOÖ 148 000 151 OCIO 1301000 110 COO
Portakal I6OCO 19 500 18 000 21 COO 18 000
Limon 370GÖ 43 000 40 001) 24 C1C1O 24.000
Turunç 4 000 1500 2 500 1000 1 CC0
Vişne 27 9CO 24 000 21 000 21 0C0 18 CC0I
506 300 494 800 476 500 442 250 358 ooa
6&
1961 1962 1963 1964 1965
Vemırut
470 COO
534 COO
540 000
483 000
35 0 000
Sek vermut
10 00Û
20 000
10000
Kınakına
3 0100
2 000
10 000
5000
983 300 1 050 900 1 026 500 930 250 718 000
Cin 27 791 38 38 014 26 46 653 68 47 306 47 270;
1017 091 38 1 088 814 26 1 073 158 68 977 556 265 700
Kanyak 280 800 290000 390 000 400 000 400i 900
1 297 891 38 1 378 814 26 1 463 153 68 1 377 556 1 116 170
1961 - 1964 YILLARINA AİT SATIŞ MİKTAR VE BEDELİ
1961 yılı
Cinsi
Miktarı (litre)
Bedel (litre)
Kanyak
Likörler
Vermut
Cin
308 528
482 059
505 942
35 353
5 799 058
5 408 716
3 311 881
568 560
Kanyak
Likörler
Vermut
Cin
1962 yılı
365 597
506 889
527 549
43 674
6 815 256
5 692 256
3 455 407
698 974
Kanyak
Likörler
Vermut
Cin
1963 yılı
368 632
404 849
450 000
42 779
7 531 729
4 947 500
3 269 894
684 464
Kanyak
Likörler
Vermut
Cin
1964 yılı
417 039
392 604
404 401
49 288
8 851 997
4 807 272
2 935 310
789 008
69
Yukarıdaki cetvellerin tetkikinden de anlaşıldığı gibi mevcut fab¬
rikalar bazı ahvalde bilhassa dinlendirme bakımından fedakârlık yap¬
mak suretile memleket tüketimin'i bu güne kadar tamamen karşılamış¬
lardır.
İkinci 5 yıllık dönemde teklif edilen yatırımların yapılmasile fab¬
rikasyon bakımından hiç bir safhada kalite üzerine müessir fedakâr¬
lıklar ve forse çalışmalar yapılmayacağı gibi rakı kapasitede 18.000.000
litreye yükseltimiş olacaktır. İlk kısımlarda kaydedildiği gibi memle¬
ketimiz ilk madde bakımından bu imalâtı gayet ferah karşılayacak
durumdadır.
1.3 — İstihsalin girdi ve çıktıları :
Rakı imalâtının yukardaki kısımlarda da kaydedildiği gibi esas
ham maddesi kuru üzüm ve anasondur. Bazı ahvalde suma 'imalâtında
yaş üzüm de kullanılmaktadır.
Sumalık kuru üzüm esas itibarile güneydoğu bölgesi olmak üzere
orta ve batı Anadolu bölgelerinden temin edilmektedir.
Anason ise bilhassa Güney Batı illerinden temin edilmekte en iyi
anasonu Çeşme sağlamaktadır. Ortalama senelik kullanılan miktarlar
17.000 ton kuru 3.500 ton yaş üzüm 1500 ton anasondur.
Bu ihtiyaçlarımız, mütedavil sermaye talimatnamemizde kayıtlı
esaslar dahilinde, idare elemanları vasıtasiyle müstahsilden hâl ve
borsalardan doğrudan doğruya satın alınmaktadır.
Üzüm :
Suma, dolayısıyla rakı imalâtının esas ham maddesi üzümdür.
Suma imalinde kullanılacak kuru üzümlerde aranan vasıflar arasında
en önemlisi şeker nisbetinin yüksek olmasıdır. Bu bakımdan kurut¬
mağa tahsis edilen üzüm çeşitlerinin tam olgunluk devrelerinde kuru¬
tulmaları ve sergi yerinden iyice kurumadan kaldırılmamaları lâzım¬
dır. Üzüm çeşidinin ve yetiştiği bölgeriin ekolojik şartlarının bu vasıf¬
lar üzerinde mühim tesirleri vardır. Fakat aynı çeşit üzümde şeker
nisbeti o yılki hava şartlarına göre meselâ kurak ve yağmurlu senelerde
olduğu gibi farklıdır. Ayrıca aynı çeşit üzüm muhtelif bölgelerde de
şekerin nisbeti bakımından farklı olmaktadır.
Kuru üzümlerde bulunan şekerler monasakkaritlerden glükoz ve
levülozdur. Umumiyetle tam olgunluk devresindeki üzümlerin kurutul¬
masından elde edildiklerinden glükoz ve levüloz nisbeti hemen hemen
birbirine eşittir.
Kuru üzümlerin, terkibi kurutuldukları yaş üzümlerin terkibine
tabidir. Ancak su nisbetinin, azalmasına mukabil başta şekerler olmak
70
üzere diğer kuru maddelerin yüzde nisbetleri artmıştır. Bileşim itiba¬
riyle su, şekerler, madeni maddeler, azotlu maddeler renk maddeleri ve
ispirto tekniği bakımından pek ehemmiyetli olmıyan pektin, zamk
maddeleri ilâ gibi maddeler bir çok diyastazları ihtiva ederler.
Bütün bu maddeler arasında alkol ishtihsali bakımından önemli
olanı şekerlerdir. Buna sırasıyla (Fermantasyon bakımından) asitler
ve azotlu maddeler takip eder. Bu asitlerden en önemlileri tartarliJk ve
malik asitlerdir. Bunlardan bir kısmı serbest, diğer bir kısmı da asit
tuzları halinde bulunurlar. Bu tuzlardan en fazla bulunanı potasyum
bi tartarattır. Mevzubahis organ'ik asitler arasında teknik ve miktar
bakımından önemli tartarik asittir. Kuru üzüm şırasından asit topla¬
mını serbest asit tartarik, asit malik ve diğer asitler teşkil etmektedir.
Bir şıradaki bi tartarat halindeki asit tuzunun analit'ik kıymeti serbest
asit tartarike nazaran yarıyarıyadır. Başka bir deyimle, bir şıranın
mecmu asidin b'ir gram arttırmak için litresine bir gram serbest asit
tartarik veya iki gram bi tartarat halindeki asit tartarik ilâve etmek
lâzımdır.
Kuru üzümde bulunan madeni maddelerde yaş üzümde olduğu
gibidir. Bunlar organik asit tuzları ve doğrudan doğruya madeni tuzlar
halindedir. Bu maddelerden bilhassa fosfor potasyum ve mağnezyum
maya besin maddeleri olması bakımından ehemmiyetlidir.
Kuru üzümlerde azotlu maddeler organik ve madeni (amonyaklı)
tuzlar halinde bulunur. Bu maddeler maya faaliyeti için çok mühimdir.
Kuru üzümlerin terkibini teşkil eden maddeler içinde miktar iti¬
bariyle en büyük kısmını şekerler teşkil etmektedir. Suma istihsalinde
kullanılan kuru üzümlerde invert şekeri nisbeti % 58 - % 74 arasında
değişmektedir. Su nisbeti umumiyetle % 12-14 arasındadır. Genel asit
miktarı (asit sülfirik cinsinden c/o 0,5-1 kadardır.
Genel azotlu madde miktarı çeşide göre % 2-3.5 arasında değiş¬
mekte olup maya faaliyeti için kâfidir. Bu bakımdan yalnız maya üret¬
mesinde litresine 1-2 gram amonyum sülfat ilâve edilir. Yukarıdaki
nisbetler Güney-doğu Anadolu bölgesinin suma imalâtında kullanılan
kuru üzümlerine aittir.
Suma imalâtında kuru üzümlerin şeker nisbetinin yüksekliğinden
sonra yabancı madde nisbetiriin % 1 den fazla olmaması, kum, taş,
toprak, demir, parçaları, sap, çöp gibi ezme cihazlarını bozan ve maya
borularını tıkayan maddelerden âri olması, keza su miktarının % 14
den yukarı olmaması aranır. Su nisbeti fazla olan üzümler, dayanıksız
olurlar. Umumiyetle küf mantarları ile yabani mayaların ve diğer. Keza
kabuk üzer'ilnde veya dane yarıldığmda görülen şeker kristalleri üzüm-
71
lerin eski olduğunu ve şıranın aktığını gösterir. Çatlak ve yarıklar
üzerinde görülen beyaz gri ve yeşilimsi küfler kül mantarlarının mev¬
cudiyeti ve faaliyetini gösterir.
Umumiyetle yeşilimtrak veya mavimsi gri renkte olarak (Penicillum
Glaucum) küf mantarlarına rastlanır. Kabuğun parlak görülmesi
için kuru üzümlerin bandırıldığı mahllülerin fazla yağlı olması üzüm¬
lerde yapışkanlık husule getirir.
Ayrıca bu yağın zamanla açılması ve koku yapması ihtimali oldu¬
ğundan bu gibi üzümlerin kullanılmaması şayanı tercihtir. Suma ima¬
lâtında kullanılacak kuru üzümlerde dane iriliği parlaklık vesaire
gösteriş aranmaz. Buna mukabil şeker nisbeti alkol randımanı bakı¬
mından mühimdir. İri daneli ve gösterişli üzümler umumiyetle yemek¬
lik olarak kullanıldıklarından daha pahalıdırlar. Buna mukabil şeker
nisbeti yüksek veya aynı olan sağlam ve fakat gösterişsiz bazı üzümler
fiat itibarile ucuz olduklarından tercih edilirler. Böylece bu vasıftaki
kuru üzümler, kendilerine bir kıymetlendirme sahası bulmuş olurlar.
72
Suma imalâtında kullanılan Kuru Üzüm Çeşitleri
Suma imalâtında umumiyetle Güneydoğu Anadolu bölgesinde
(Gazlantep-Kilis-Urfa ve Mardin) Yetişen çekirdekli üzümlerle, Ege
bölgesinin ikinci kalite çekirdeksiz üzümleri ve kısmen Karaman ve
Nevşehir’de yetişen çekirdekli üzümler kullanılmaktadır. Bu bölgeler
arasında Gaziantep, çekirdekli üzüm rekoltesi bakımından başta gel¬
mektedir. Kurutmaya tahsis edilen başlıca çeşitler Gaziantep’te Sergi
karası (siyah), Dımışkı ve Helvacı (Beyaz) üzümlerdir. Kilis’te Rumi
ve Dökülgen beyaz çeşitleri kurutulur.
Üzümler'ih, olgunluk dereceleri bakımından, kurutmağa en elveriş¬
li oldukları tarihe bu üzümlerin olgunluk zamanları denir. Sergi karası
üzümü en evvel olgunlaşmaktadır. Olgunluk ve hasat tarihi yerine ve
yılma göre; 20-Ağustos-Eylülün ilk haftası arasında değişir. Kurutma
müddeti 20 Eylüle kadar devam eder. Olgunluk derecesi 11,5-13,5 Bo-
me’dir.
Dımışkı üzümü kemale gelme ve hasat tarihi itibariyle Sergi kara¬
sını takip eder. (1-20 Eylül) olgunluk derecesi 11,5-12,5 Bome’dir.
Parlak ve oldukça gösterişli bir üzüm olması itibariyle daha ziyade
yemeklik bir çeşit olduğundan, bilhassa fiat bakımından Suma imalâ¬
tına pek elverişli değildir.
Helvacı (dökülgen) kuru üzüm çeşidi olgunlaşma sırası itibariyle
Dımışkı’dan sonra gelir. (20 Eylül-20 Ekiim) Kilis üzümlerinden Dökül¬
gen ve Ruminin kemale gelme ve hasat tarihleri mıntıkaya ve yıla göre
10 Eylül-10 Ekim arasında değişir. Olgunlaşma derecesi 11,5-13 Bome
arasındadır.
Mardin Bölgesinde kurutmağa başlıca Mezruna ve Kelkuşi adı ve¬
rilen iki çeşit üzüm tahsis edilir. Bunlardan Kelkuşi daha evvel olgun¬
laşmaktadır. Olgunlaşma ve hasat tarihi 20 Ağustos - 1 Eylül arasın¬
dadır. Olgunluk derecesi 14,5-15,5 Bome arasındadır. Kurusu seneye
göre % 60 - 70 invert şekeri ihtiva eder. Etli kalınca kabuklu yeşilimsi
sarı 1-2 çekirdekli suma imaline çok elverişli bir çeşittir.
73
— —
28
—
—
—
—
Mezruna üzüm çeşidi ise, yuvarlak daneli, ince kabuklu ve daha
şıralıdır. Olgunlaşma tarihi itibariyle Kelkuşi’yi takibeder. (20-10 Eylül)
kurutma müddeti! 10 Ekime kadar devam eder. Olgunluk derecesi
13,5-14,5 Bomedir. Kurusunda invert şekeri % 57 - 68 arasındadır.
Kuru üzüm rekoltesi Mardin Bölgesinde seneye göre 2.000-3.000
ton arasında değişmektedir. Bu miktarın % 65 ni Midyat, %20 ni Nu¬
saybin ve % 15 ni de Mardin Merkezi vermektedir.
Gaziantep Bölgesinde ise, kuru üzüm rekoltesi yılda 9.000-10.000
ton civarındadır. Bu miktarın 5.000 tonunun Dımışkı 3.000 tonunu
Helvacı, 1000 ton kadarını Sergi Karası teşkil etmektedir. Bu bölgeye
dahil Kilis’te % 80 ni Rumi olmak üzere yılda 5.000-6.000 ton kadar
kuru üzüm elde edilmektedir.
Ege Bölgesinde yetiştirilen çekirdeksiz kuru üzümlerin başlıcasmı,
Sultaniye ve Yuvarlak çekirdeksiz üzüm çeşitleri teşkil etmektedir. Her
iki çeşit arasında müşterek veya ayrı olan bazı özellikler mevcuttur.
Başlıca farkları tane şekillerinde kendini göstermektedir. Bunlardan
çekirdeksiz Sultaniye üzümünün tanesinin şekli uzunca ve beyaz
olduğu halde, yuvarlak çekirdeksizin tanesi kısa ve yuvarlakçadır.
Her iki çeşitte olgunlaşma zamanları aynıdır. (25 Ağustos 1 Eylül
olgunlaşma devresinde şeker nisbetleri % 21 civarındadır.
Tekel Ham madde mübayaaları hakkında bir fikir vermek amacı
ile beş senelik üzüm alım miktarları ile alım mahal ve bedelleri aşağıda
gösterilmiştir.
SUMALIK YAS ÜZÜM ALIMLARI
1990 Yılı 1961 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira
G. Antep 1 258 235 25 30 318 316 1 371 089 24 17 331 438
Ankara
—
622 13 50' 3 864
Toplanı 1 258 235 25 30
318 316 1 399 711 23 95
335 302
1962 Yılı
1963 Yılı
Alını Miktar O. Fiat Bedel Miktar O.Fiat Bedel
Bölgesi Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira
G. Antep 1 206 570 .24 30 293 217 1 965 209 26 56 5’22 024
İzmir 410 700 29 07 119 404
—
Çanakkale 211 791 24 125 51 451
—
Toplam
1 829 066 25 37 464 072 1965 209 26 56 522 024
74
—
—
—
1964 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi Kilo Kuruş Lira
Gaziantep 2 6C9 900. 29 28 764 197
Tekirdağ 1103 348 29 50 325 485
İzmir 486 275 39 76 193 343
Toplam 4 199 522 30 55 1 283 025
KURU ÜZÜM ALIMLARI
1960 Yılı 1961 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira
Adana 568 590 96 26 540 980 440 814 99 67 439 366
Aydın 1 675 536 103 84 1 739 955 1 984 473 103 70 2 057 833
Diyarbakır 967 325 82 06 793 750 11 169 236 104 91 1 220 353
Gaziantep 3518 517 90 40 3 180 759 5İ 214 946 108 62 5 509 931
Kayseri 858 917 103 09 885 419 3 704 100 99 46 3 684 214
Konya 518 590 92 32 478 746 5İ90 546 693 69 525 225
Toplam 9 129 305 93 37 8 706 203 18 349 774 106 85 1 960 085
1962 Yılı 1963 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira
Adana 511 935 99 40 508 844 166128 110 33 183 292
Aydın 2 071 819 104 5'7 2 166 448 872 549 119 09 443 654
Diyarbakır 1303880 98 76 1 293 595 977 6201 110 97 1 084 910
Gaziantep 8 225 986 101 72 8 367 620 5 811 932 111 22 6 463 8C6
İzmir 4 066 539 11042 4 490 335 4 368 412 119 35 5ı 213 828
Kayseri 2 584 100 103 59 2 676 757 1 225 083 105 18 12 88 487
Konya 902 053 ICO 62 907 684 171 748 114 99 542 449
Manisa 96 400 940 93
-
Toplam 19 768 712 103 73 20 505 372 13 393 472 113 641 15 220 426
1964 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi Kilo Kuruş Lira
Adana 186 942 115 83 216 537
Aydın 698 284 116 39 812 727
Diyarbakır 53 624 116 82 529 901
Gaziantep 10 197 639 117 22 11 953 245
İzmir 3 350 032 117 77 3 940167
Kayseri 792 514 116 32 921 813
Konya 851 802 118 86 1 022 55Ö
Malatya 223 898 101 20 220 577
Toplam 16 754 815 117 09 19 618 522
75
—
535
—
60
MÜBAYAALAR:
Adana’da ;
Aydm’da :
Diyarbakır’da :
İzmir’de :
Kayseri’de :
Manisa’da :
Malatya’da :
Silifke Mut Gülnar
Çal, Güney, Senirkent
Merkez, Kilis, Urfa, Birecik
Merkez.
Nevşehir, Gülşehir, Ürgüp, Avanos, Niğde.
Karahallı
Gölbaşı
Mıntıkalarında yapılmaktadır.
Bundan başka yukarıda belirtildiği üzere diğer anason ikinci
yurdun mahdut bölgelerinde yapılmaka bu mahsulde yurt içindeki
bellibaşlı alıcısı İdaremiz olup, ekin üretimi ile yakında ilgilenilmek-
tedir.
Bu sebeple, bu mahsulün üretim miktarları aşağıdaki cetvelde gös¬
terildiği şekilde tesbit olunmuştur :
ANASON REKOLTELERİ
(Ton Olarak)
Üretim Yeri 1960 1961 1962 1963 1964
Çeşme 21 40 30 40 28
Alaçatı 12 11 10 10 5
Urla 9 18 10 15 7
Karaburun 2 8 5 3 3
Acıpayam 360 298 420 700 180
Elmalı 80 150 200 850 46
Tefenni
—
750 113
Gülhisar 300 7C|0 430 700 80
Yeşiıl-ova 100 400 700 560 ICO
Korkuteli
—
100 10
Tavşanlı 60 100 35 60 60
Fethiye 50 70 ISO 130 30
Şarköy 5 1 5 8 4
Orhaneli 5 5 4 15 10
Dursuribey 18 16 9 15 10
Toplam : 1022 1812 2599 3411 707
Ekim miktarı üretiminde başlıca âmil olmakla beraber anason
üretimi hava şartlarına çok bağlı olduğundan, bu şartlar müsait gittiği
takdirde rekolte fazla ve gitmediği takdirde ise, noksan olmaktadır.
1964 yılında noksanlık idaremiz stoklarının çok fazla olması ve bu
sebeple idaremizce az alınacağı göz önünde tutularak üretilecek fazla
miktarın değerlendirilmemesi ve bu sebepten ekicinin zarara g'ilrmesi
düşüncesiyle ekinin 1000 tona göre ayarlanması uygun görülmüş ve bu
maksatla lüzumlu bölgelere lüzumlu kontenjan verilmiştir.
76
—
Bununla beraber 1964 üretiminin azlığında hava şartlarının müsait
gitmemesinin de etkisi olmuştur.
5 Senelik anason alım miktarları ile alım mahal ve bedelleri aşa¬
ğıda gösterilmiştir.
1961 Yılı 1960 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi' Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira
Antalya 407 429 283 08 1 153 358 460 774 319 24 1 47t)ı 985
Aydın 239 009 285 26 81 795 131 496 320 66 421 664
Balıkesir 1972 273 68 21 818 15 287 319 92 48 907
Bursa 1313 269 84 3 593 3 572 306 58 10ı 951
İstanbul 1 769 178 69 3161 386 273 66 1 o27
Eskişehir 68 912 281 24 193 811 60 742 314 00 190ı 732
İzmir 43 918 357 52 157 016 70 143 35>9 63 2512 260
Muğla 32 805 281 16 92 233 33 841 315 91 103 9C7
Ispanya (x) 350ı OCO 723 77 2 533 929 — —
Toplam 1 153 127 419 72 4 839 929 776 441 322 50 2 504 033
(x) Stoklar azaldığından, ihtiyacın temini maksadiyle alınmıştır.
1962 Yılı 1963 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira
Antalya 1 463 064 443 25 6 485 002 1 623 830 345 70 5 613 620 60
Aydın 431928 440 44 1902 379 435 999 344 24 1 500' 8851 75
Balıkesir 2 317 410 88 9 520 8 285 332 20: 27 513 17
Bursa 14 816 42428 63 862 10005 378 00 37 824 11
İstanbul 1810 425 28 7 7U7 5 323 361 70 19 253 35
Eskişehir 342 80 438 11 150 185 60 419 367 63 222 120ı 49
İzmir 43 456 449 05 195 138 55 107 448 31 308 052 75
Muğla 128 343 445 74 572 679 ICO 0100 3G8 13 308 131 30
Toplam 2 120 014 442 59 9 385 868 2 298 966 346 95 7 976 401 52
1964 Yılı
Alım Miktar O. Fiat Bedel
Bölgesi K3İO Kuruş Lira
Antalya 212 088 232 08 492 007
Aydın 113 157 233 50 264 223
Balıkesir 7 543 234 44 17 684
Bursa 35 662 228 89 80 202
İstanbul 3 574 240 12 8 532
Eskişehir 28 127 228 08 64137
İzmir 44 675 349 96 156 343
Muğla 29.7CÖ 213 52 63 415
Toplam 474 476 241 66 1 146 633
77
MÜBAYAALAR
Antalya’da
Aydın’da
Balıkesir’de
Bursa’da
İstanbul’da
Eskişehir’de
İzmir’de
Tefenni Yeşilova, Gülhisar, Elmalı, Korkuteli.
Acıpayam
Dursunbey
Orhaneli
Şarköy
Tavşanlı
Fethiye
Mıntıkalarından yapılmaktadır.
Rakı ham maldesi olan kuru üzüm ve anason 'istihsal merkezlerin¬
den fabrikalar muhtelif nakliye vasıtaları ile iletilmektedir.
Anasonun ve kuru üzümlerin alım yerlerinden fabrikalara, hangi
araçlarla iletildikleri ve nakliye ücretleri aşağıda gösterilmiştir.
Aşağıda gösterilen bedeller navlun, hammaliye, yükleme sigorta, ve
diğer müteferrik masrafların toplamı olarak ton başına tahakkuk eden
miktarlardır.
Ham ispirto ise, Şeker Şirketinin Eskişehir, Turhal fabrikaların¬
dan alınmakta ve nakli müteahhid eliyle tanker ve bidonlarla yapıl¬
maktadır.
FABRİKALAR
Alım Yeri Paşabahçe İzmir D. Bakır G. Antep
Çeşme
Alaçatı
Urla 150 00 50 00
Karaburun
Acıpayam
Tefenni
İZAHAT
İzmir’e kamyonlarla ge¬
tirilen depo edilmekte,
oradan Mahalli Paşabahçey’e
vapurla D.
Bakır ile G. Antep Fab.
Harına
Göihisar
Yeşilova
163 40 94 00 169 40 169 40 İskenderun’a vapurla
— — — — oradan da trenle nak¬
ledilmektedir,
Elmalı-Korkuteli
Kamyonla Antalya’ya
oradan İzmir hariç yu¬
karıdaki gibi.
78
Alım Yeri Paşabahçe İzmir D. Bakır G. Antep
İZAHAT
Tavşanlı
130 000
Demiryolu ile H.
Pa-
şa’ya ve motorla
Fethiye
190 000'
— Paşabahçe’ye vapurla
P. Bahçe’ye ve vapurla
İskenderun’dan trenle
Diyarbakır’a ve G. Antep’e
vapurla
Şarköy
Orhaneli
Dursunbey
Silifke
Gülnar
Mut
150 000
70 000
120 000
60 00
83 60
91 00
— Kamyonla Mudanya’ya
— vapurla P. Bahçe’ye
trenle Bandırma’ya va¬
purla Paşabahçe’ye
— Mersin Kamyonla
— oradan vapurla.
Güney
Mardin
Midyat
Nusaybin
43 00 —
— 40 00
8000
75 CO
— Kamyonla
— Kamyonla
Gaziantep
151 00
150 00
7 60 İzmir ve Paşabahçe içn
Drfa
189 00
67 50
— kamyonla İskenderun’a
Birecik
52 50
oradan vapurla Dyiaır-
t
bakır'a
İzmir
8S50
67 EO
— Kamyonla
Nevşehir
130 00
— İzmir Fab. sına kamyon
Avanos
130 CO
— Paşabahçe’ye vapurla
Ürgün
130 00
— Kamyonla
Gülşehir
130 00
Konya
119 00
— kamyonla
Karaman
124 00
Gölbaşı
85 00
— Trenle
Tanm politikası :
Türkiyede’k'i, en büyük alıcısı olmamı zmünasebetiyle yalnız ana¬
son bakımından üretimin İdaremizce ekicilerine mübayaa bedellerin
mahsup edilmek kaydiyle tohum ve bakım avansı verilmektedir.
Yapılan dağıtım seneler itibariyle aşağıda gösterilmiştir.
79
—
1864
66
—
500
722
300
—
7C0
27150
123
—
120
2
—
19
— —
6C0
—
10
—
250
— — —
—
—
—
Kilo
1962
1963 196019Ö4
1961
Avans Yer Kilo Kilo Avans Avans Kilo Avans Kilo Avans
1400 Çeşme 24 600 800 104813 335 30178 500 — 2 CEO 19 695
399
—
Alaçatı 8 900 211 2 460 130 — 800 11 910
264 Urla 6 880 158 290 1310 4 660 382 — 657 5560
43 Karaburun 330 56 3 5100 100 —
1030
—
Seferhisar
—
—
2 972
—
—
—
Elmalı 1 301 15 405 ■— 3 854
3 5CO
—
—
Y eşilova 2CO
—
— —
CC5
—
Gölhiasr
—
—
— —
3 144
—
—
Tefenni 500
—
— —
90
—
Korkuteli
—
—
— —
—
—
3 963 Acıpayam 3195 1608 — —
453 23 985 1687
Seyitgazi 70 300
—
— —
Tavşanlı
:
—
200 Dursunbey 3 50:0 64 1 0»Q — — 65 2 255
Kartal
—
—
—
980
—
Fethiye 191
— —
—
103
—
Şarköy
—
—
— —
17 968 Toplam 47 405 7 176 4 55917 605 102 1 112 455 14 511 40 440
O
ec
Likör imalâtında ise, kullanılacak yaş meyvalarm taze olması, küf¬
lenmiş çiçeklenmiş, ezilmiş, ve tahammüre müsait olmaması lâzımdır.
İhtiyaç doğrudan doğruya müstahsilde nveya Hal’den temin ed'ilmekte
olup, fabrikamızda kullanılan miktarlar memleket ürününe nazaran
cüz’i olduğundan, muntazam temin edilmekte ve hatta piyasada bir
fiat yükselmesine vesile olmamak gayesiyle ihtiyaç miktarı toptan alın¬
mayarak piyasanın devamlı takibi ile parti parti mübayaa yapılmak¬
tadır.
Mübayaalardak’i en mühim faktör, ilk plânda mahsulün kalitesi ve
fiat bakımından bol idrak edilmiş olmasıdır.
Likör fabrikamızca 1981-1964 yıllarında mübayaa edilen meyvaların
miktar, ortalama fiat ve bedelleri aşağıda gösterilmiştir.
1962 Yılı
Cinsi Alım Yeri Miktarı Lira
Bedel
Portakal Hal 12 5C0 12 09 1 511 —
Limon
,,
24 250 24 02 5' 828 75
Mandalina
,,
14 CC'O 17 51 2 451 —
Çilek ,, 5 690 225 67 11 5C4 50
Ceviz Müstahsil' 1970 155 — 3 053 50
Vişne Hal 99S 202 451 2 020 50
Ahududu Müstahsil 5 969 79318 47 345 —
Kayısı Hal 4 481 306 31 13 725 65
1963 Yılı
Mandalina Hal 13 780 6 87 958 55
Ahududu Müstahsil 14 835 750 — 111 252 50
Portakal Hal 29 858 10 45 3 119 05
Çilek ,, 4 065 211 11 9 801 35
Kayısı
,, 2 882 277 76 6 564 —
Vişne Hal 945 175 — 1 653 75.
1964 Yılı
Mandalina Hal 5 000 13 55 677 45
Portakal
9 950 8 25 820 50
,,
Turunç ,,
7 292 30 25 2 2C5 60
Limon
15 000 20 C© 2 008 02
,,
Çilek ,, 7 397 299 88 22 182 05
Kiraz
,, 993 141 57 40580
Ahududu Müstahsil 12 399 730 81 90 333 50
Vişne Hal 1 972 217 91 4 29710
Mübayaa edilen maddeler fabrika vasıtaları ile nakledilmektedir.
81
1
—
9
1
Fabrikalarda 1963-ve 1964 yıllarında kullanılan ham madde yar¬
dımcı maddeler ve işletme malzemeleri miktarı ile bedelleri aşağıda
gösterilmiştir.
1 -— Paşabahçe Fabrikası:
1963
Yılı
1964
Yılı
Maddenin İsmi
Miktarı
Bedeli
Miktarı
Bedeli
Ham Maddeler :
Kuru üzüm Kg. 10 578 963 13 567 587 9 487 0İ55 10 976 119
Anason Kg. 728 323 3 161 239 724 606 3 321 862
İspirto Litre 814 702 1 264 710 836 232 1 0125 569
Yardımcı Maddeler :
Amonyum Sülf at Kg. 9 974 4 506 12 225 4 737
Sakız Kg. 105 308 8135 487 58 334
Şeker Kg. 39 924 104 871 39 882 104 300,
Ihlamur kömürü Kg. 900 1 328 1 483 1 278
İşletme Malzemesi :
Su M3 7 247 612 39 504
—
Şişe Adet 19 998 552 5 264 292 19 11S 626 5 907 177
Mantar „
—
138 934 195 467
Kapsül 19 506 886 644 090 9 912 941 310' 972
Kapişon 12 350 109 328 805 110' 119 430 314 447
Metal Kapak 504 908 65 545 221 953 30 252
Selef on 25 306 16 722 81 052 334 44 293
Etiket 19 704 ISO 199 413 18 920 448 219 549
Ambâlâj kâğıdı 7 370 43 042 7 881 45' 458
Karton Kutu 115 852 276 887 85 193 261 679
Kereste. M3 354 064 1 398 553 356 164 1 212 882
Çember Adet 25 026 66 799 25 476 61 674
Çivi Kg. 23 678 53 986 21 218 47 316
Tavlı Tel Kg. 17 874 41371 11876 27 949
Talaş veya ot Ton 326 335 65 276 280' 2'26 51 526
Amyant asbets Kg. 3144 28 233 1 235 7 174
Kola Kg. 9193 23 776 8 773 20 222
Su İst. El.
—
317 540,
—
316 626
2 — İzm,ir Fabrikası:
Ham Maddeler :
Kuru üzüm Kg. 4 607 272 5 519 465 4 371 338 5 961 509
Yaş üzüm Kg. 29 400 12 357
—
Anason Kg. 239 390 1106 254 264 034 1 123 440
İspirto Litre — — 22135 49 456
.—
82
29
— —
Maddenin ismi
Miktarı
1963
Yılı
Bedeli
Miktarı
1964
Yıll
Bedeli
Yardımcı Maddeler :
Amonyum Sülfat Kg. 7 222 9 373 7 800 5 019
Sakız Kg. 24 3 087 18 4 220'
Şeker Kg. 8 949 25 616 8 975 22 135
işletme Malzemesi :
Su M3 293 408 198 416 229 430 74 893
Şişe Adet 6 541 284 1 792 354 5 912 766 1 853 674
Mantar 5 850 392 117 961 765 553 15 534
Kapsül 870 980 24 538 4 839 483 136 257
Kapişon < 2 753 117 82 894 4 867 407 147 429
Metal Kapak
—
690 4157
Selefon 3 235 943 11 914 963 418 6 262
Etiket 6 443 484 53 038 5 771 039 52 661
Ambalaj kâğıdı 15 049 81 756 13599 82 138
Karton Kutu
—
Kereste M3 374 200 297 392 1 85 C82
Çember Adet 19110 53 325 17 695 510 480
Çivi Kg. 3 881 3 638 3110 3374
Amyant Toz Kg. 32 525 47 396
Soda Kg. ‘ 450 128 250 96
Deterjan Kg. 173 567 115 433
Sud ve Potas Kostik Kg. 1 129 1 522
.—
Arap Sabunu Kg. 52 90 302 577
Şişe Yıık. Fir. Adet 1 438 2 170 848 943
Enerji
—
Elektrik Kw. S. 143 110 26 721 148 790 35 449
Kömür Ton 3 210 279 268 3 279 278 630
3 — Gaziantep Fabrikası:
Ham Maddeler :
Yaş üzüm Kg 1 985 209 582 204 2 623 014 214 819
Anason Kg. 21 569 102 594 29 1251 116 3C9
Yardımcı Maddeler :
Sakız Kg. 1,5 28
Şeker Kg. 600 1590 490 1 298
Işİletme Malzemesi :
Şişe Adet 815 226 341 914 700 496 2C0 706
Mantar „ 587 804 12 287 654 590 10: 912
Selefon „ 6 898 3 789 4 716 2 637
Etiket 600 508 4 702 559 903 5193
Çember 799 2 164 080 2 353
Çivi Kg. 247 526 90 860
Amyant Pick Adet 127 184 1,6 1
33
—
220
114
2
3
2
—
1
— —
7
2
1
—
721
12
—
1963
Yılı
1964
Yılı
Maddenin İsmi
Miktarı
Bedeli
Miktarı
Bedeli
Soda Kg. 921 642 606 427
Arap Sabunu Kg. 29 536 20 35
Şişe Fırçası Adet
—
460ı
Enerji El. Kw. S. 94 297 39 796 84 414 37 574
Kömür Ton 618 113 242 696 11 181
4 — Diyarbakır
Fabrikası :
Üzüm Kg.
2 698 898 1 687 363 2 372 244
Anason Kg. 125 620
—
220 536 929
Yardımcı Maddeler :
—
—
—
—
Amonyum Sülfat Kg. 2 117
Şeker Kg. 4 030
İşletme Malzemesi :
Şişe Adet 3 103 107
Mantar 2 969 139
119 1 933
420 9 943
909 448 694 999
245 380ı 51 921
Kapişon ,,
—
Selefon 15 9C0
—
888 460ı 52 548
O C'O 3 271
Etiket „ 3 409 079
—
645 6CO 32 900'
Çember 11 200
—
Çivi 2 200
—
Amyant Kg. 3
—
Yakıt Litre 576 750
—
112
200 291 407
Paşabahçe Fabrikasında enerji şehir cereyanından temin edilmekte
olup, 2 adet de 190 KWA’lık elektrojen grubu ve buhar makinası vardır.
Su ihtiyacı şehir suyu ile Beykoz’daki fabrikaya ait kuyulardan hususi,
yol ile temin edilmektedir. Su imalât ve temizlik işlerinde kullanılır.
Soğutma suyu olarak da deniz suyundan 'istifade edilir. Yakıt olarak
Fuel-Oil kullanılmaktadır.
İzmir fabrikasında Enerji şehir ceryanından temin edilir. Buhar
makinası ve yedek dizel elektrojen grubu vardır.
nılır.
Eskişehir şebekesinden alınır. İmalât ve tem’ilzlik işlerinde kulla¬
Yakıt olarak Soma Linyiti kullanılmaktadır.
Gaziantep fabrikasında enerji şehir cereyanından temin edilir. Ye¬
dek olarak 150 KWA. lık Dizel elektrojen grubu vardır.
Su, İdarenlh kendi malı olan kuyudan temin edilmektedir.
Yakıt olarak Fuel-Oil ve linyit kullanılır.
84
Diyarbakır fabrikasında; Enerji şehir cereyanından tem'ün edilir.
Yedek dizel elektrojen grubu vardır.
Su idareye aittir. (Kuyu Suyu)
Yakıt olarak Raman Fuel-Oil’li kullanılır.
Tekirdağ’da :
Enerji şehir cereyanı, yedek olarak 100 KWA’lık dizel elektrojen
grubu vardır.
Su, Kayaklar Menba suyu kullanılır. Menba Belediyenin, şebeke
idarenindir.
Yakıt olarak linyit kullanılır.
85
1963 İMALATINDA KULLANILAN MADDELER
5 — Likör fabrikası:
Maddenin ismi :
Ham maddeler
Taze Ceviz, Vişne,
Ayva, îneir, taze Kayısı,
Keçiboynuzu, Çilek, Ahududu
Ölçü
Kanyak
Miktar Bedel
Şaraplı İçki
Miktar Bedel
Alkolalar
Litre
Enfüzyonlar
5 741 70 55 101 76 17 894 95 59 767 34
Gül suyu
Litre
Kırmızı Şarap
1 750 —
1442 —
Karamel
420 5.0 1.627 47
3 008 —
9 861 11
Mistel Şarap
2 COO — 2 898 —
Ham Kanyak
158 258 30 1579 378 47
Sek Şarap
Portakal, Limon, Man.
Adet
3 360 00 370 560
Kakao
Kgr.
Esanslar
Kgr.
Likör boyalan
Kgr.
Nebatlar
Kgr.
Vanilin
345.10
Altın varak
Defter
Gül
Kgr.
Badem kabuğu
Yumurta
Adet
Şurup
Litre
450 —
1151 10
Yardımcı Maddeler :
Alkol
2 784 05
35 566 38
Şeker
Kgr.
528 00
1 349 37
Pekmez
2 600 —
6 600 75
Asit Tartarik
70
441 —
Asit Sitrik
144 —
1 809 44
İşletme Malzemesi
Toplam Mik.
Bedeli
işletme malzemesi
Su
14 850
15 475 —
Anbalâj kâğıdı
Mantar
Adet
2 348 040
46 960 80
Bakalit kapak
Kapsül
2 210 0l42
5& 251 00
Şişe
Etiket
3 106 098
141 250 38
Elektrik
Kömür
Kg.
507 620
61 804 —
86
6
—
394
-----
—
—
39
—
—
—
—
—
—
30
—
1546
—
—
0
—
35
—
— -
—
—
—
—
- —
— —
— —
—
— —
—
—
—
—
— —
— —
—
—
Cin
I. S. Likör
Miktar Bedel Miktar Bedel
Alkolalar
—
38 3 168 67
Enfüzyonlar
—
068 19 102 562 43
—
Gül suyu
—
Kırmızı Şarap
Karamel
—
—
Mistel Şarap
—
Ham Kanyak
—
Sek Şarap
—
Portakal, Limon, Man.
— 120 30
Kakao
—
Esanslar
—
Likör boyaları
—
— 2 501 70
— 8 067 —
Nebatlar 210 672 951 33
—
Vanilin
-
008 — 2 76
Alttın varak
—
248 85
Gül
—
Badem kabuğu
—
Yumurta
—
Şurup 3S5 870 54 6440 — 15 409 25 124 180 —
Yardımcı Maddeler :
Alkol 24 481 71 34 846 32 7 374 93 9 345 90
Şeker 300 — 7 540 —
123 600 —
Pekmez
—
Asit Tartarik
—
Asit Sitrik 36 — 252 36 119 — 834 21
işletme Malzemesi Toplam Miktarı Bedeli
Su Kgr. 7 660 40 697 80
Mantar Adet 884 565 50 606 21
Kapsül »
3 198 453 1 471 299
Etiket Kw. 38 296
O
O
3Cö
Kömür Kg.
—
87
—
— —
— — —
—
■— —
—
—
—
—
— —
—
—
—
—
—
—
— —
—
—
—
—
—
—
—
— —
— —
— —
— — —
— —
— —
—
— — —
— —
—
Miktar
II.
S. Likör
Bedel
Alkol Enfüzyon
Miktar Bedel
Alkolalar 6 636 57 3 872 083 —
19 280 -
35 925 -
6 786 —
204 —
Enfüzyonlar 3 41144 27 780 61 .—
Gül suyu 1 9C0 — 2 205 —
Kırmızı Şarap
—
Karamel 100 — 41140
—
—
—
—
—
—
Mistel Şarap 630 — 908 11
Ham Kanyak 5 011 88 52 330 50
Sek Şarap 6 181 06 54 110 02
Portakal, Limon, Man. 58 258 — 9 281 50
Kakao 750 — 9 495 —
Esanslar 118 700 — 22 797 46
Likör boyaları 14 250 — 517 20 59 600 -- 482 83
Nebatlar 645 825 — 12 187 65
—
Vanilin 0 075 — 3 078 —
—
Altın varak
—
Gül 71 — 17 7 50
—
Badem kabuğu 4 ISO — 600 84
—
Yumurta 3 980 — 1 118 30
—
Şurup 285 951 — 235 037 — —
Yardımcı Maddeler :
Alkol ICO 827 49 133 164 46
■—■
Şeker 316 914 —
—
—
Pekmez
—
Asit Tartarik
—
Asit Sitrik
işletme Malzemesi
Su
—
Mantar
—
—
Kapsül
—
Etiket
—
Kömür
88
1964 İMALATINDA KULLANILAN MADDELER
S Maddenin ismi :
Ahududu, taze Ceviz,
Vişne, Kayısı, İncir,
Keçiboynuzu, Çilek,
Portakal, Mandalina,
Limon.
Kanyak
Şaraplı
İçki
Ölçü
Miktar Bedel
Miktar
Bedel
Alkolalar
Litre
Enfüzyonlar
5 866 94 53 425 04
13 307 39
48 92101
Gül suyu
Karamel
419 - 1 357 17
2 235 _
7 331 —
Matel Şarap
Ham Kanyak
158 718 C6 1668 9517 29
Sak Şarap
252 GOO —
Kakao
Kgr
Badem kabuğu
Likör Nebatlan
Esanslar
Likör boyaları
Vanilin
10 C35 336 71
Yumurta
Adet
Kahve
Kgr.
Şurup
Litre
Yardımcı Maddeler :
Alkol
19 514 64
30 186 25
Şeker
Kgr.
38 850 6
99 558 50
Pekmez
2 6C 8 —
6 613 16
Asit Tartarik
80 200
432 28
Asit Sitrik
107 500 —
750 98
İşletme Malzemesi
Toplam Miktarı
Bedeli
Su
M::
14 438
14 310 —
Mantar
Adet
1 883 277
37 664 96
Kapsül
1 775 963
44 39907
Etiket
2 S45 195
144 084 45
Anibalâj Kâğıdı
Kgr.
6 543
37 361 51
Bakalit kapak
Adeı
1 058 224
53 906 20
89
Cin I. S. Likör
Miktar Bedel Miktar Bedel
Alkolalar
Enfüzyonlar
5 667 11
111 597 69
2 077 41
Gül suyu
624 11
5 389 96
Karamel
27 25
89 C6
1 550 —
Matel Şarap
205 —
Ham Kanyak
540 —
Sek Şarap
252 600 —
Kakao
Badem kabuğu
Likör Nebatları
210 672 - 1 090 05
Esanslar
7 50
675 —
91 300 —
Likör boyaları
16 39
85 53
10 706 —
Vanilin
Yumurta
Kahve
Şurup
385 — 922 65 6 350 — 15 014 50
Yardımcı Maddeler
Alkol
Şeker
24 447 46 37 139 77 5 898 78 9 149 07
— — 3 200— 81 512
Pekmez
Asit Tartarik
Asit Sitrik
— — 36 — 251 73
İşletme Malzemesi
Su
Mantar
Kapsül
Toplam Miktarı Bedeli
Şişe Adet 2 918 578 1 199 63017
Elektrik Kw. 9185-8 34 473 —
Kömüı* Kgr. 621230 74 5'78 —
Etiket
Anîballâj Kâğıdı
Bakalit kapak
90
—
71
8
— —
— —
— —
600
1750
0
30
125
—• —
—
—
—
— —
—•
—
—
—
II. S. Likör
Miktar Bedel
Alkol Enfüzyon
Miktar Bedel
Alkolalar
27 273 — 1492 13 35
950 — 94 3510
—
Enfüzyonlar
17 358 18
6 025 02 35 569 52 293 50 1704
Gül suyu 1418 — — — —
Karamel 349 80
—
Matel Şarap 761 40
—
—
Ham Kanyak
—
Sek Şarap
Kakao
—
370 24 84 896 86
—
— 7 645 50
—
Badem kabuğu.
—
— 122 50
—
Likör Nebatları 428 800 — 8 416 96
—
Esanslar 17 521 15
—
Likör boyaları 700 61 50 480 — 536 25
—
Vanilin
—
€50 — 17 76
—
Yumurta
—
201 9095 0
—
Kahve
—
— 1250 —
—
Şurup 982 70 233 801 30 1 800 — 4 230
Yardımcı Maddeler :
Alkol 9 422 72 169 882 34
—
Şeker 31402 28 48 933 21
—
Pekmez 94 200 — 241 224 —
—
Asit Tartarik
—
Asit Sitrik
90 200 — 631 76
işletme Malzemesi
Su
Mantar
Kapsül
Etiket
Anbalâj Kâğıdı
Bakalit Kapak
91
—
—
1
— —
2
2 — İstihlâk :
2.1 — İstihlâke etki yapan faktörler :
Fiat:
1960 - 1965 yıllarında mamûllerin şişe hacimleri itibariyle yurdun
her yerinde var'iit olan parakende satış fiatları ile bu yollardaki mecmu
tüketim aşağıda gösterilmiştir.
SATIŞ BEDELLERİ
Nev’i 1960 1961 1962 1963 1964 1965
Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş
,,
Kulüp R. 35 Cl. 710 710 710 810 810 810
,, 70 „ 1 400 14 00 1 400 1 600 1 600 1600
Yeni R. 35 „ 610 610 610 710 710 710
70 1 200 12CC 1 200 1400 1400 1400
—
—.
Tek R. 35 „
,, 70 „
ICO 110 1100
200 2 200 2 200
Votka 35 „ 610 610 610 710 710 710
» 70 „ 1 200 12C0 1 200 14C0 1 400 1400
TÜKETİM
Nevi 1960 1961 1962 1963 1964 1965
Rakılar 12 490 199 12 763 362 13 821 744 12 016 376 12 805 702 13 87600)
Votka 991 759 1 0'72 420 1 272 093 1 195 C93 1 406 £60
—
SATIŞ BEDELLERİ
Nev’i Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş
.1 San. Likör 50 Cl. 750 750 750 800 800ı SCO
2 „ 50 „ 6CO 6C‘0 600 650 650 650
Kanyak 400 4CO 4CO 450 450 450
)> 710 710 710 750 750 750’
„
1 4CO 1400 1400 1 500 1 500 1500
Cin 1 600 1600 1 600 1 6C0 1600 1 600
Vermut 500 500 500 550 550 550
TÜKETİM
1960 1961 1962 1963 1964
Nev’i Litre Litre Litre Litre Litre
Likörler 495 565 482 059 506 889 404 849 394 393
Kanyak 2715ı65 308 528 365 597 368 632 418 082
Cin 30155 35 535 43 674 42 279 49 288
Vermut 471146 505 945 5127 549 450 520 404 401
Kınakınalı Ş. 2 232 2 484 4104 5 340
—
«2
Yukardaki cetvellerin tetkikinden de anlaşılacağı üzere fiatlarla
tüketim miktarları arasında ilk plânda b'ir bağlantı bulunmaktadır.
1983 yılı basında yapılan zam sonucunda, 1962 yılının 13.321.744
litrelik tüketimine nazaran bu yıl satış 12.016.336 litreye düşmüş ve
müteakip senelerde yükselerek 1985,de aynı seviyeye ulaşmıştır.
Aynı hadise 1958 yılında yapılan zamlarda da görülmüştür.
Votka tüketiminde ise yapılan zam daha az etki yapmış bir senelik
düşmeğe mukabil müteakip sene satış daha yüksek seviyeye ulaşmıştır.
Fi'at ayarlanması likör satışları üzerine müessir olmasına rağmen,
cin ve kanyak satışları üzerine pek az etki yapmış ve bu mamûllerin
tüketimi artış kaydetmiştir.
Mevzuat bölümünde kaydedildiği gibi damıtık alkollü içkileri köy¬
lerden uzak tutmak amacı ile konmuş olan takyidat, değiştirildiği tak¬
dirde 'içki satışları üzerinde büyük bir etki yapacağı kuvvetle muhtemel
bulunmaktadır.
Şehirleşme :
İstihlâke şehirleşmede büyük etki yapmaktadır. İstihlâkin seyir ve
seviyesi bölümünde görüleceği gib'i büyük şehirlerimizde nufüs başına
isabet eden miktarlar diğer şehirlere nazaran çok fazladır. Bilhassa
büyük şehirlerdeki sosyal bünye değişikliklerine tabi olarak; cin, kan¬
yak, ve votka, tüketiminde artış husule gelmektedir.
İklim :
İstihlâk üzerinde iklimin de büyük etkileri bulunmaktadır. Fab¬
rikaların muhtelif yıllara ait yıllık sevkiyat cetvellerinin tetkikinde kış
aylarında da'ima yaz aylarına nazaran fazla sevkiyat yapıldığı görül¬
mektedir ki satışlarda bunlarla paralel olarak değişmektedir.
Arzda Devamlılık :
Arzda devamlılıkta müstehlikin başka mamûllere kayması bakı¬
mından mühim bir faktör olup, Tekel İdaresi daima her yerde satışları
karşılayacak miktarın üstünde mamul bulundurmaktadır.
2.2 — İstihlâkin seyri ve seviyesi:
Mamûllerin istihlâk ve seyri ve seviyesi hakkında bir fikir vermek
amacı ile aşağıdaki cetveller tanzim edilmiştir.
93
1—Votka ve rakı toplam istihlâkinin yıllar itibariyle seyri muh¬
telif yıllarda nufüs basma isabet eden rakı votka miktarı ve rakı
istihlâkinin bölgeler itibariyle seyri ile bu bölgelerdeki nufüs basma
düşen miktarları aşağıda gösterilmiştir.
Votka istihlâki :
Yıllar Satış Litre Nüfus başına Cm’.
1954 768 133
—
1955 953 076 40'
1956 1 230 272 50
1957 1 521 511 60
1958 1 333 515 51
1959 1 083 972 39
1960 991 579 36
1961 1 072 420 37
1962 1 272 093 43
1963 1 195 561 40
1964 1 406 550' 46
Rakı istihlâki :
1) Yıllar itibariyle tüketim seyri :
Yıllar 43°-45" % 50° %
Cral
Toplam Nufus Baş.
S a. İııdex
1955 8 217 157 85-12 1 436 613 14 88 9 653 770' 401 ICO
1956 9 182 031 81 32 2 109 154 18 68 11 291185 456 117
1957 10 982 047 79 36 2 856 646 20 64 13 838 693 543 143
1958 11113 95 6 29 63 2 843 847 20 37 13 957 803 532 145
1959 11 700 016 89 55 1 364 689 10 45 13 064 705 484 135
1960 11 281 030 90 32 1 209 169 9 68 12 490 119 450 129
1961 11 654 830 91 32 1 108 532 8 68 12 763 362 449 132
1962 12 613 180 9126 1 208 564 8 74 İS 821 744 474 143
1963 10 834 091 90 16 1182 285 9 84 12 016 376 402 124
1964 11 379 892 88 87 1425 810 11 13 12 805 720 418 133
1965 12 216 514 88 04 1 659 486 1196 13 876 000 442 144
2) Bölgeler itibariyle tüketim
a) İstanbul, Trakya Bölgesi: İstanbul, Balıkesir, Bursa, Kocaeli,
Zonguldak Başmüdürlükleri.
b) Ege ve Güney Batı Bölgesi: Aydın, İzmir, Manisa, Muğla, An¬
talya, Başmüdürlükleri
c) Karadeniz Bölgesi, : Trabzon, Kastamonu, Samsun, Baş¬
müdürlükleri
34
d) Orta Anadolu Bölgesi: Ankara, Eskişeh'ir, Konya, Sivas,
Tokat, Kayseri, Başmüdürlükleri
e) Gaziantep Bölgesi: Gaziantep, Adana, Hatay, Başmü¬
dürlükleri.
f) Diyarbakır Bölgesi: Diyarbakır, Malatya, Siirt, Bitlis,
Van, Erzincan, Erzurum, Kars,
Başmüdürlükleri.
1963 1964
Nüfus Ba.
Nüfus Baş.
Bölgeler
Satış Lt.
% Tüketim Cm'! Satış Lt. %
Tüketim Cm*
İttanbul-Trakya 5 597 340 46 58 847 5 833 681 45 56 861
Bge Güney Batı 2 223 320 18 50 536 2 3944 59 18 70 364
Karadeniz 884 744 7 36 210 986 769 7 70' 228
Orta Anadolu 1 861 0-20 15 49 260 2 084 771 15 89 277
Gaziantep 906 2C3 7 54 3C5 949 480 7 41 312
Diyarbakır 543 699 4 53 115 606 542 4 74 124
Toplanı 12 016 376 100 402 12 805 702 100 418
Tüketim artışının karakteristiği :
a) Genel olarak rakı tüketimi 1955 - 1965 yılları arasında % 44
bir artış kaydetmiştir.
b) 1955 - 1965 yılları arasındaki tüketim seyrini 3 ayrı devreye
ayırmak kabildir.
1955 - 1958 yılları : Bu devrede index 100’den 145’e çıkmıştır.
1960 - 1962 yılları : Devrinin başında index 129’a düşmüş sonun¬
da gene ilk devredeki seviyeyi bularak 143,e
çıkmıştır.
1963 - 1965 yılları : Devrenin başında index 124’e düşmüş sonun¬
da gene 1 ve 2 devredeki seviyeyi bularak 144’e
çıkmıştır.
Tüketim bu şekilde seyretmesine 2.1 bölümünde belirtildiği g'jibi
fiat artışlarının büyük etkisi olmuştur.
95
2 — Mamûllerin muhtelif yıllardaki şehirler itibariyle istihlâk seyri
hakkında bir fikir edinilmesi amaciyle fabrikalarımızın muhtelif yıllar¬
daki Başmüdürlükler 'itibariyle sevkiyatı aşağıya çıkarılmıştır.
Ankara imlâhanesin'in başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllar¬
daki sevkiyatı :
1960 1961 1962 1963 1964
Vilâyetler Yeni Rakı Yeni Rakı Yeni Rakı Yeni Rakı YeniRakı
Ankara 869 744 847 791 957 264 848 648 909179
Adana — 9 450 — — —
Konya 26145 26 250 184 292 269 997 174 953
Kayseri — 43 848 208 404 176 400 149 655
96
114
118
—
22
152
31880
63
5
—
1
5
—
6
2
15
16
—
4
—•
24
5
—•
2
7
—
—
6
3
1
222
51
—
11
—
43
2
11
10
—
111
—
99
7
21
25
12
—
26
—
8
—
2
6
5
—
2
—
8
—
5..124
—
180
38
—
14
—
39
1554
9
3
10
—
107
11
—
22
—
8106
3
5
1
10
8
25
5
12
22
Paşabahçe Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sevkiyatı :
1961 1962 1963
Vilâyetler Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka
—
—
Ankara 56 174
Adana 158 049
—
Antalya
—
Aydın
—
Balıkesir
—
Bitlis
—
082 103 047
—
164 640
—
048
—•
610
—
—
936 131 565
240 138 012
696
—
428
—
012
S92
889
130
209 25 788 11 046 311 725 33 726 12 390 269 205 28 665
1470
—
058 1868
—
Bursa 1 617 307154 25 867 12 621 361 557 37 359 13 078 283 927 29 84S
Diyarbakır 1 050
—
523 10 101
Erzurum 840 5 985 5 775
—
Erzincan 8 778
428 5 827
—
—
—
610 12 047
424 9 702
1 911
Eskişehir 2 247 361 759 32 846 10 500 345 891 35 416 13 860 345 800 37 674
Gaziantep 37 422
—
Hatay
—
985 29 883
—
531
—
857 36 057
—
298
—
İstanbul 397 416 4 231 857 475 650 344 295 4 166 248 428 857 342 567 3 401 850
—
İzmir 68 439
■—
Kars 420
—
Kastamonu
—
Kayseri 7 014
—
500
—
457 1 680
—
561 19 572
—
414
—
770 3 024
—
807
689
468
871
306
100
316
554 142 422 9 996 5 061 127 092 9 261
924 54 194
—
Kocaeli 4 515 343 711 32 802 14 973 328 462 45 486 19 950 381 633 52 116
Konya 2 205 20 248 16 404
—
—
Malatya 14 028
—
Mani'sa
Muğla
—
—
—
Samsun 105 777
Siirt 1575
Sivas 1 050
245 13 881
—
—•
905
—
641
-
—
704 16 653
012 1 381
—
502
—
694
851
060
823
470
423 131 418 92 568 42 651 137 631 1 732 42 483
003
061 4 8CI9
—
Tokat 6 720 2137 11130
—
-
—
—
353 311
405 7 287
712 9 156
Trabzon 206 066 14 826 13 336 286 713 23 394 18 312 296 877 29 463
Van 1155
268 4 004
121 1 911
—
Zonguldak 210 384 4C5 1278 9 261 370 290 32 281 18 690 365 610 35 664
Toplam 808 262 6 087 611 1034 577 _969 84? 6 463 852 1 286 669 1 024 286 5 961 414 1 232 094
234
628
208
008
289
25
380
8
21
4
188
67
77
180
35
—
1428
14
— —
—
420
—
— —
—
—
—
İzmir Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sevkiyatı
1960 1961 1962
Vilâyetler Kulüp Yeni Kulüp Yeni Kulüp Yeni
İzmir 81 732 1 C'55 369 119 605 1 075 371 24 829 1 222 956
Manisa
—
Uşak
—
Balıkesir
—
609 13 125 312 316 16 884 356 715
838 378 29 168 1 843 36 919
265 420 98 868 4 326 97 865
Çanakkale
—
250
—
490 630
Aydın
—
Denizli
—
336 5 565 320 205 1 1 886 376 481
595 462 122 850 483 124 813
Muğla 315 244 499 6 089 212 OÖO 7 497 251 235
Antalya
—
Burdur
—
İsparta
—
597 924 168 047 2 856 185 240
028 315 35 258 441 39 580'
40 845 315 47 595 1 092 44 877
Hatay 7 350 119 528 13 410 151 6C17 14 181 137 022
Konya
—
187 97'G 3 507 97 105
—
Afyon
—
785
-
Eskişehir
—
315
—
Kütahya
—
410
—
Toplam 89 397 2 927 239 164 115 2 684 970 186 323 2 874 774
1963
1964
Kulüp
Yeni
Kulüp
Yeni
Tek
İzmir 115-621 1 €16 358 123 124 1 077 910 1 890
Manisa 11 912 288 162 14 594 276 065 1428
Uşak 189 29 285 1197 40 192 210
Balıkesir 5 733 74 562 7 245 131 546 1 344
Aydın 11 140 304 327 10 395 271 668 1 260
Çanakkale
—
12 470
■—
Denizli 1449 85156 1 848 99 414 693
Muğla 7 298 240 715 4 599 191 325 462
Antalya 3 612 196 348 6 279 125 417 11133
Burdur 651 41 874 6C-9 33 087 294
İsparta 16 653 40 942 1218 41 580 105-
Hatay i. 366 159 990 17 115 118 561 2 226
Toplam
176 625 2 477 727 189 651 2 489 235 11 025
98
Gaziantep Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sevkiyatı
:
1960 1961 1962 1963 1964
Vilâyetler Yeni Rakı Yeni Rakı
Gaziantep 127 218 158 984
Uırfa 18 795 38 801
ilaras 32 487 44 941
Konya — 12 085
Ağrı — 84
Kastamonu — 777
Afyon — 567
Kütahya — 546
Ankara — 494
Trabzon — 1029
Çorum — 252
tzmit — 987
Mardin — 210
Sarıkamış — 630
Siirt — 189
Elâzığ — 157
Sakarya — 237
Yozgat — 10'29
Erzurum — 441
Aydın — 2169
Bingöl — 147
Sivas — 273
Mersin — 2 324
Malatya — 1029
Adana — 1302
Diyarbakır — 630
Samsun — 2 352
Eskişehir — 1722
Van — 378
Bitlis — 42
Amasya — 399
Tokat — 294
Tunceli — 126
Gümüşhane — 42
Rize — 84
Uşak — 42
Kars — 441
Zonguldak — 1 764
Erzincan — 428
Adıyaman — 84
Kırşehir- — 483
Nevşehir — 336
Niğde — 1 318
Kayseri — 1 386
Toplam 178 500 281985
Yeni Rakı Yeni Rakı Yeni Rakı
169 411 166 200 117 194
39 292 42 570 45 381
58 700 64 305 56 049
267 403 273 075 218 624
29
kiyatı :
Diyarbakır Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sev-
1960
1961
1962
1963
1964
Vilâyetler Yeni Rakı
Yeni Rakı
Yeni Rakı
Yeni Rakı
Yeni Rakı
Adana 277 830
370 860 404 442
354 270ı 324 975
Bitlis 8 757
18 396 17 073
15 792 13 881
Diyarbakır 99 6010
95 046 118 524
105 042 109 410
Erzincan 25 410
48 938 64 470
57 120 63 330
Kars 68 880
59 115' 57 645
68 436 67 511
Kayseri 181335
179 340 31 705
7 035
—
Malatya 36 730
120 855 130 586
113 586 126 252
Samsun 236 763
281 618 277 568
316 363 311 850
Siirt 11508
14 569 15 918
13 104 22 869
Sivas 102585
99 330 10 775
124 745 101 220-
Tokat 43 535
58 779 63 210
55 650 66160
Van 7413
16 199 23 394
21 924 22 890
Erzurum 105535
102 921 128 685
86 310 97 274
Topaim 1 205 881
1 353 966 1 343 995
1 339 577 1 329 622
10»
7
5
1592
4
11
Likör Fabrikasının muhtelif mamûllerine ait 1960-1964 yıllarındaki Baş
müdürlükler itibariyle sevkiyatı :
1960
Yılı
Başmüdürlükler
Kanyak
Cin
S. İçkiler I.S. Likör U.S. Likör Toplam
Adana 16 795 1188 17 650 1124 14 556 51 323
Ankara 30 443 8 094 39 725 8 292 41368 127 922
Antalya 16 274 72 4 387 506 8 352 29 591
Aydın 19 950 132 6 930 668 8 076 35 756
Balıkesir 4 926 132 16 695 528 7 692 30 373
Bitlis 48 156 70 12 540 526
Bursa 7 273 420 26 600 1 OTO 13 344 49 547
Diyarbakır 322 204 7 070 64 3 408 13 088
Erzurum 240 204 8 885 576 5 952 15 S27
Erzincan 12 48 1400 100 1608 3168
Eskişehir 13 363 276 15 965 2 104 11568 48 276
Gazaintep 471
—
630 216 2 424 10 941
Hatay 1 614 797 7 070 528 4 908 14 912
İstanbul 90 454 24 460 178 062 26 010 157 300 466 486
İzmir 11 448 2 208 31 045 2 440 32 232 79 373
Kars 568
—
Kastamonu 576
—
090 122 5288 16 068
270 110 6 444 18 801
Kayseri 6 892 60 6 457 854 11904 26 167
Kocaeli 5 296 468 24 395 1 308 12 996 44 463
Konya 22 086 108 9 940 412 14 376 46 872
Malatya 980 148 2 275 442 5 400 9 245
Manisa 5 143 60 3 465 602 6 384 15 694
Muğla 2 101 48 1853 112 4 270 8 386
Samsun 2 688 384 15 155 2 038 16 800 37 065
Siirt 295 36 560 86 936 1 913
Sivas 393
—
690 64 6 840 11 987
Tokat 589 12 892 262 3 684 5 439
Trabzon 354 60 8 015 648 5 580 14 657
Van 106
—
62 1884 3 644
Zonguldak 3 95 6 372 33 148 1 902 22 604 62 012
Toplam 265 617 30142 501951 54 934 439 938 1292 582
101
7
15
3
8
2
9
13
1961 Yılı
Başmüdürlükler Kanyak Cin S. İçkiler I.S. Likör II.S. Likör Toplam
Adana 18 681 2 424 21 070 2 074 18 528 62 717
Ankara 43 269 7 524 52 530' 13 494 50 616 167 439
Antalya 20 805
—
841 884 6 648 36 178
Aydın 26 248 72 8 120 5:34 7 512 42 486
Balıkesir 6 927 216 12 600 732 7 500 27 975
Bitlis 12 60 210 180 1 188 1 650
Bursa 7139
—
9601 1 132 8 880 33 111
Diyarbakır 1370 372 10 780 432 6 720 19 674
Erzurum 503 504 12 810 1 188 13 560 28 565
Erzincan 239
—
535 196 2 124 6C94
Eskişehir 22 614 264 16 660 1898 13 716 55 152
Gaziantep 605 96 13 230 234 4 356 18 521
Hatay 3 449 1 068 9 975 124 6 492 21108
İstanbul 98 285 17 460 177 6C9 21 698 133 740' 448 752
İzmir 22 423 2 532 32 130 3 560 28 220 98 865
Kars 2 420
—
350 768 9 288 21 826
Kastamonu 1490
—
727 472 6 642 22 331
Kayseri 5 668 96 8 120 724 9 180 23 788
Kocaeli 9 780 696 24 535 1 140 14 028 50' 179
Konya 20 559 ıcs 6 790 742 11 868 40 063
Malatya 419 348 2 555 60 6 132 9 514
Manisa 5 811 84 2 940 672 5104 14 611
Muğla 3 775 364 2 0;65 304 2 988 9 496
Samsun 3 760 432 15 890 2 428 12 936 35 446
Siirt 632 120 980 464 1 548 3 754
Sivas 732
—
540 108 5 1601 14 540
Tokat 643 24 1190 196 2 256 . 4 909
Trabzon 1393 48 9 240 976 6 816 18 473
Van 260
—
317 174 3 720 6 471
Zonguldak 5 990 588 22 805 1228 11 048 41 664
Toplam 335 838 35 510 526 114 58 776 422 114 1 385 352
102
2
11
—
2
5
1962 Ydı
Başmüdürlükler Kanyak Cin S. İçkiler I.S. Likör II.S. Likör Toplam
Adana 28 364 2 724 21 658 1 574 15 340 69 660
Ankara 50 252 11 064 57 C75 6 080 40 456 164 935
Antalya 22 597 ' 276 6 002 96 4 764 33 735
Aydın 30 959 204 9 695 352 8 280 49 490
Balıkesir 7 959 572. 15 136 804 9 192 33 463
Bitlis 36 48 350 86 936 1 456
Bursa 7 560 564 17 60i7 564 8 448 34 743
Diyarbakır 754 204 10 487 84 4 908 16 437
Erzurum 756 240 16 072 672 12 924 30 664
Erzincan 36
—
230 ICO 2 328 4 694
Eskişehir 24 0-08 708 14 825 1 596 13 416 54 623
Gaziantep 512 96 16 869 24 4 008 21 509
Hatay 3 45,8 864 7 586 240, 6 084 18 232
İstanbul 121 920 22 200 175 2010 25 4301 141 600 486 350.
İzmir 27 137 48 842 45 509 3 5512 43 848 124 270
Kars 2 973
—
961 840 5 964 15, 738
Kastamonu 2 238
—
473 168 4 6C8 18 489
Kayseri 9 9CO 84 9 864 1 104 10 788 31 740
Kocaeli 8 785 984 17 282 1 056 10 956 39 063
Konya 23 907 12Ö 10 264 782 11 952 47 025
Malatya 1 412 360 4 6C6 156 3 744 10178
Manisa 6970 60 6 402 528 7 632 21 592
Muğla 3 802 12 3 072 110 3132 10 128
Samsun 5 574 1 032 24 424 1 366 10 812 43 208
Siirt 425 60 490 36 792 1803
Sivas 681 24 3 817 96 4 476 9 094
Tokat 761 48 2 037 90 3120. 6 056
Trabzon 1 990 120 13 332 420 4 860 20. 722
Van
—
825 498 4 020 7 343
Zonguldak 6 539 1248 25 725 888 9 348 43 748
Toplanı 402 265 47 940 557 845 49 392 412 744 1 470 186
103
ISO
36
1
—
3
1963 Yılı
Başmüdürlükler Kanyak Cin S. İçkiler I.S. Likör U.S. Likör Toplam
Adana 22 447 2 016 11 027 756 11 820 48 066
Ankara 46 187 8 616 58 445 8 568 40 392 162 169
Antalya 24 457 216 5 845 144 4 248 34 910
Aydın 25 171 252 6 895 276 7 740 40334
Balıkesir 5 462 312 7 5ı25 324 6156 19 779
Bitlis 60 24 525 15-6 768 1533
Bursa 8 370 720 15 550 600 6 528 31 768
Diyarbakır 890 192 9 230 420 4 596 15 328
Erzurum
—
2 975 120 6 144 9 419
Erzincan 428 36 1 540 124 1 344 3 472
Eskişehir 21 563 456 12 005- 936 8 832 43 792
Gaziantep 993 168 17 210
924 22 295
Hatay 2 323 564 6 582 156 4 224 13 849
İstanbul 109 171 17 830 151 555 21 204 108 800 411 İCS
İzmir 22 307 3 264 30 835 1 632 26 976 85 014
Kars 2 706 15 5 402 1 368 6 744 16 235
Kastamonu 2 956 48 16 690 288 3 792 16 374
Kayseri 10 446 132 6 665 360 7 080 24 683
Kocaeli 6 655 852 7 893 396 8 184 23 980
Konya 29 009 312 5 251 352 6 000 40 924
Malatya 14 544 420 5 810 192 4 632 12 508
Manisa 5ı 724 168 2 322 120 3 224 11 558
Muğla 3 208 12 630 52 2 412 6 314
Samsun 3 296 528 17 701 1 262 10 568 33 355
Siiirt 270 72 70 36 504 952
Sivas 816
—
295 24 3 120 5 255
Tokat 598 24 1 392 102 1980 4 096
Trabzon 1 970 120 10 955 612 4 476 18133
Van
—
1 435 152 2 064 3 687
Zonguldak 6 86 1164 15 750 1116 9 468 33 584
Toplam 365 160 40 749 413 975 41 848 316 740 1 196 47Î
104
120
48
3
16
3
1
1964 Yılı
Başmüdürlükler Kanyak Cin S. İçkiler I.S. Likör II.S. Likör Toplam
Adana 20 037 2 400 5 250 276 8 328 36 291
Ankaar 53 735 9 696 45 185 9 780 35 952 154 348
Antalya 25 140 240 4 830 24 4 104 34 138
Aydın 30 357 348 8 722 300 5 280 45 007
Balıkesir 7 812 552 S 750 566 8 796 26 476
Bitlis 801 12 910 24 276 2 023
Bursa 8 983 312 6 090 340 7 080 23 305
Diyarbakır 1 053 360' 8 190 300 4 620 14 223
Erzurum 854 204 2 240 408 7 516 11 242
Erzincan 592 96 1680 204 972 3 544
Eskşiehir 25 601 600 10 325 1044 9 816 47 386
Gaziantep 538
—
520
—
552 20 610
Hatay 2 168 1 320- 5 005 48 3 744 12 285
İstanbul 114 075 22 776 28 747 21 447 112 440' 399 486
İzmir 24 649 4 164 28 595 2 160 22 980' 82 538
Kars 3 C60
—
640 598 4 596 11884
Kastamonu 2 140 60 9 590 72 3 994 15 856
Kayseri 11 660 168 5 740 474 8 892 26 934
Kocaeli 6 279 1 212 7140 636 10 440 25 707
Konya 35 9CS 528 2 695 540 6 840 46 508
Malatya 1004 564 4 410 452 3 660 10 300
Manisa 5 220 216 4 410 24 3 444 13 314
Muğla 4 060 12 1 715 60 1 644 7 491
Samsun 4 888 1440 24 290 1 CiSS 8 772 40 448
Siirt
—
630 300 576 1 626
Sivas 816 24 1 120 96 3 012 5 068
Tokat 454 48 1 995
—
656 4 153
Trabzon 1 128 132 13 230 612 4 380 19 482
Van
—
1820 204 1632 3 704
Zonguldak 5 818 1 152 9 135 576 6 504 223 185
Toplam 398 828 48 804 372 890 43 123 305 518 1 169 082
105
3 — Bundan başka bölgelerdeki toplam istihlâk hakkında bir fikir
vermek amaciyle ispirtolu içkiler istihlâkinin bölgeler ve yollar itibarile,
nufüs başına isabet eden miktarı da aşağıda kaydedilmiştir.
mıştır.
Bu tablonun tanziminde 15 yaştan küçük olanlar nazara alınma¬
1960 1961 1962 1963
Baş Müd Bölgeleri Litre Litre Litre Litre
Adana 1586 1794 1 941 1688
Ankara 3 944 3 879 4 322 3 601
Antalya 0 914 1064 1235 1 088
Aydm 1 298 1 272 1 498 1 250
Balıkesir 1 727 1 833 1 885 1 525
Bitlis 0 713 0 433 0-224 0 227
Bursa 1670 1 775 1841 1 868
Diyarbakır 0 443 0 479 0 505 0 496
Erzincan 0 859 0 751 0 870 0' 794
Erzurum 0 500 0 519 0 550 0-49S
Eskişehir 1 251 1 305 1 394 1220-
Gaziantep 0 701 0 75-5 0 887 o: 776
Hatay 15-63 1 565 1 635 1560
İstanbul 10 517 10 509 10 815 9 233
İzmir 3 951 4 479 4 835 4 136
Kars 0 403 0 436 0494 0 542
Kastamonu 0 644 0 858 1 cco 0 867
Kayseri 0-613 0 642 0 673 0 650
Kocaeli 1 532 1 650 1 684 1 394
Konya 0 968 0 722 0-970 0-932
Malatya 0 490 0 520 0 588 0 534
Manisa 1346 1 430 1 549 1 339
Muğla 1380 1 511 1 850 1 614
Samsun 0-656 0 680 0 732 0 670
Siirt 0 378 0 352 0 393 0ı 377
Sivas 0 602 0 566 0 567 0 538
Tokat 0 603 0 493 0 694 0582
Trabzon 0 503 0 5*24 0599 0 531
Van 0 258 0 283 0 322 0 328
Zonguldak 1550 1 510 1 691 1 484
106
2. 3. İstihlâk üniteleri
Mamûller genel olarak, lokanta, gazino, gece Klüpleri, otel ve ben¬
zeri yerlerde evlerde doğrudan doğruya veya kokteyl imalinde muhtelif
hacimlerdeki şişelerle istihlâk edildiği gibi lokanta, kafetaryalar ve em.,
şalinde açık olarak da içilmektedir.
2. 4. İstihlâkin karşılanması:
Bu günkü iş üretimi temin eden Tekel Fabrikalarının kapasiteleri
aşağıda gösterilmiştir :
ı — RAKI :
Rakı Taktir Kapasitesi
Paşabahçe Fabrikası
İzmir
Gaziantep
Tekirdağ ,,
Diyarbakır
7 425 COOI Litr e
2 770 CCOİ
2 475 ClOıO
350 C00
1485 0001
Topalın
14 705 000 „
2 — VOTKA: Normal Forse
Paşabahçe Fabrikası
1 600 000 Litre 2 000 CÜO Litre
3 — Diğerleri (Likör Fabrikası)
Nev i Normal Kapasite Fazla Kapasite
L:körler 600' 000 Litre 647 CıOO Litre
Konyak 330 000 ,, 430 000 ,,
Vermut 350 000 ,, 53OIOC0 „
Cin 70 000 „ 70 OC|Oı „
Mevcut fabrikalar bu günkü iç tüketimi tamamen karşılanmakta
ise de yatırımlar kısmında detaylarıyla belirtildiği gibi kalite üzerine
müessir olabilen dar boğazlar bulunmaktadır.
Cin, Kanyak, ve votka tüketiminde nisbî olarak büyük artışlar
kaydedilmektedir.
Bundan başka son senelerde bilhassa likörlerin ve kısmen rakının
ihracı konusunda inkişaflar kaydedilmektedir.
Bu noktalar gözönünde bulundurularak ikinci beş yıllık dönem
için talep edilen kalite islâhına ve dar boğazların giderilmesine matuf
yatırımların yapılması gerekmektedir.
107
3 — İhracat:
3.1. İhracat Durumu :
a — Rakı:
Yabancı memleketlere rakı ihracatımız son senelerde yavaşta olsa
bir inkişaf kaydetmiş olmakla beraber, bugün için tatminkâr olmak
tan çok uzaktır.
Bu hususta bir fikir vermek amaciyle 1959 - 1964 yıllarındaki rakı
ihracatımız mikdar, kıymet ve memleketler itibariyle aşağıda gösteril
miştir.
108
— — — —-
315
—
— —
111
— —
6
— —
— —
—
1050
—
— —
210
— — — —
105
— —
— —
210
—
—
—
—
— — —
—
—
—
1961
Litr e Bedel
Malın 1962 satıldığı 1959 1963
Litre Memleket Bedel Litre Litre Bedel
3960 1964
Litre
Bedel
İsviçre
4 17 —
21 140
Finlandiya
— — 21
54
—
188 1108 Kıbrıs 351 1 974 233 204 909 1 270 663
2 958
—
2 009 5 650 Amlanya
2 710 7 525 2 025 2 887 4106 8 47512C6
2 735 2 905 7 849
—
95 2 02 İgveç 170 1 064 — 294 — 1 564 8
404 2 416 İngiltere 420 2 698 454 504 2 715 3 240 202 2 519 120© 17 739
45
Danimarka
— — 2160
—
210*
957
2100 10 925
—
Fransa
6 570 1050 6 210
255 315 Avusturya
1105 4 230 105 630 150 864
74 391 —
Belçika
1442
—
—
Arjantin 210 1 908
—
Amerika 643 420 2 757
Norveç 824 35 415 5 007 247 055 472 27 000
Hollanda
1 314
—
İsrail
657
—
109
254 1 066 Muhtelif 26 166 7342 7 068 275 670511 3160 3 993
b — Likör :
Son senelerde muhtelif fuarlara işt'irak ederek ve gerekli reklâm¬
lar yapılarak mamûllerimiz dış piyasada tanıtılmağa çalışılmaktadır.
Bunun neticesi olarak da İngiltereden 1000 litre gül, Amerikadan
10792 litre kahve likörü sipariş/i alınarak ihraç edilmiştir.
Bunlardan başka aşağıda kaydedilen senelerde muhtelif memleket¬
lere hizalarında gösterilen miktarlarda likörler ihraç edilmiştir.
1960
1961
1962
1963
1964
5000 Litre
1750 „
2050 „
1340 „
3200 „
3.2 İhracatı arttırma imkânları:
İçki ihracatımızın karşılaştığı başlıca müşküller her memlekettin
tatbik etmekte olduğu gümrük resimlerinin ağırlığı ve bu içkilerin
satışını sağlamak için gerekli rakkamların yapılamamasıdır.
110
KISIM VI
F I A T ve MALİYET
1. Fiat:
1.1. Fiat teşekkülü :
Bu mamûllerin memleket dahilindeki satış fiatlarmm tesbi tinde
fabrikasyon ve satış maliyetlerinde husule gelen tahavvüller, ekonomik
durum, halkın iştirâk gücü ve bütçe varidatı dikkat nazara alınmak¬
tadır.
1.2 Fiat hareketleri:
Tekel altındaki mamûller yurdun her yerinde tek fiatla satılmakta
olduğundan, fiatlar, bölgeler, itibariyle istihlâke müessir olmamak¬
tadır.
Fiat ayarlamalarını müteakip geçici bir devre zarfında duraklama
ve nev’iler arasında kaymalar müşahade edilmekte ise de, bu hal za¬
manla normale avdet etmektedir.
1.3 Fiat kontrollün :
Bu günkü duruma göre fiat kontrolü bahis konusu değildir.
2. Maliyet :
2.1 Maliyet bünyesi:
Tekel fabrikaları mamûllerine ait maliyetler aşağıda gösteril¬
miştir :
111
—
—
1963 YILI SUMA MALİYETLERİ
Paşabahçe İzmir
3 166 Sil Litre 1405 532 Litre
Bedel
Litre
Bedel
Litre
Lira
Kirş. %
Lira
Krş. %
Aslî Malz. 11184 922 353 22 84 65 5 838 531 415 39 89 62
Malzeme 6 015 0 19 0 05 10 524 0 73 0 16
İşçilik 316 895 10 00 3 00 97 284 6 92 150
S. İs. El. 521 356 16 46 4 00 285 038 16 02 3 45
U. Masraf 1 183 557 37 38 8 30 343 408 24 43 5 27
Toplam 13 212 745 417 25 100 00 6 574 785 463 49 100 00
Dyiarbakır
866 010 litre
Gaziantep
130 531 Litre
Bedel
Litre
Bedel
Litre
Lira
Krş. %
Lira
Krş. %
Aslî madde 3113 944 359 57 78 82 558 068 427 54 8141
Malzeme 1 874 0 21 0 04
—
İşçilik 137 234 15 85 3 50 13 756 10)53 2 0)2
Su. El. İs. 248 808 28 73 5 28 42 997 32 94 6 27
U. Masraf 448 837 5183 11 36 70 621 54 10 1030
Toplam 3 950 697 456 19
100 00
185 442 525 11 100 00
1964
YILI
KULÜP RAKISI MALİYETLERİ
Dökme Kulüp Rakısı
Paşabahçe İzmir
568 346 Litre 80 490 Litre
Bedel
Litre
Bedel
Litre
Lira
Krş. %
Lira
Krş. %
Aslî madde 2 413 506 424 65 73 63 414 549 515; 09 74 79
Malzeme 656 671 115 54 20 03 96 4CI5 119 77 17 39
İşçilik 22 917 4 03 0 70 6 957 8 64 1 25
Su. İs. El. 82 676 14 5)5 2 52 13 330) 15 31 2 23
U. Masraf 10)2 315 18 00 312 24 0)61 29 89 4 24
T oplaııı 3 278 085 576 77 100 00 555 292 668 70 100 00
112
1963 YILI
ŞİŞELİ 35 CL. LİK KULÜP KAKIŞI
Paşabahçe İzmir
622 084 Litrs 115125 Litre
Bedel
Litre
Litre
Kr.
%
Bedel
Lira
Litre
Kr.
%
Asli madde 1 8CS 288 290 68 59 84 3S1 950 323 34 59 69
Malzeme 666 535 10715 22 07 1C9 5C2 92 70 1711
işçilik 110 543 1717 3 66 31 321 26 52 4 90
Su. İs. Elektrik 17 152 2 75 0 56 8 745 7 40 1 37
Umum masraf 417 959 67 18 13 84 108 346 91 32 16 9.3
Toplam 3 020 478 485 54 ICO 00 639 864 541 68 100 00
1963 YILI
ŞİŞELİ 70 CL. LİK KULÜP RAKISI
Paşababçe
İzmir
435 1S2 Litre 54 373 Liıtre
Bedel
Lira
Litre
Kr.
%
Bedel
Lira
Litre
Kr.
%
Asli madde 1 266 635 290 06 7046 178 843 352 92 63 42
Malzeme 324 596 75 59 18 86 46 502 84 83 16 5
İşçilik 391 121 8 99 2 18 11 85!8 21 61 4 20
Su. İs El. 12 121 2 79 0 68 3 963 7 22 1 41
Umum masraf 148 898 34 22 6 32 40 771 74 30 14 46
Toplanı 1 791 371 411 65 100 00 281 986 513 88 100 00
1963 YILI
DÖKME YENİ RAKI MALİYETLERİ
Paşabahçe
İzmir
3 144 224 Litre 1 238 390ı Litre
Bedel Litre
Bedel Litre
Lira Kr. S.
%
Lira Kr. S.
%
Aslî madde 12 026 928 382 51 76 01 6 138 382 496 47 77 82
Malzeme 2 540 126 80 79 16 05 1 034 503. 83 72 13 12
İşçilik 160 374 510 1 01 133 352 0 17 144
Su Us. El. 408 720 13 00 2 58 2C5 098 16 58 2 60
Umum Masraf 685 737 21 81 4 35 396 293 32 00 502
Toplanı 15 821 885 503 21 100 00 7 887 626 637 99 100 00
113
Diyarbakır
Gaziantep
691610 Litre
123 147 Litre
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Asli Madde 3 584 915 518 35 79 80 560 876 455 45 55 16
Malzeme 631 996 91 38 14 07 1 038 91 84 36 10 21
İşçilik 32 406 4 68 0 73 33 381 '2711 3 28
Su Us. El. 139 190 20 12 3 09 36 448 29 60 3 60
Masraf % 103 976 15 05 2 31 282 137 229 10- 27 75
Toplam 4 492 483 649 56 100 00 1 116 732 825 62 100 00
1963 YILI
ŞİŞELİ YENİ PAKI MALİYETLERİ 35. CL. LİK
Paşabahçe
İzmir
3 317 Û4S Litre 1472 310 Litre
Bedel Litre Bedel Litre
%
Lira Kr. S.
Lira Kr. S.
%
Aslî Madde 7 544 480 227 75 55 90 4 238 643 287 89 58 35
Malzeme 3 149 149 94 94 23 30 1 265 824 85 98 17 42
İşçilik 588 059 17 73 4 35 365 592 24 83 503
Su, İsılm El. 87 475 2 64 0 66 112 4515 364 1 55
U. Masraf 2 134 304 64 34 15 79 1 280 761 86 99 17 65
Toplam 13 513 467 407 40 100 00 7 263 275 496 33 100 00
Diyarbakır
Gaziantep
793 716 Ltırie
92 904 Litre
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Aslî Madde 2 234 763 295 28 67 36 3101214 333 90 45 65
Malzeme 514 819 61 86 14 80 92 790 99 38 15 58
İşçilik 145 442 18 62 4 17 9 190 4219 5 56
Su, İstim El. 3 471 0 44 0 10 7 688 8 27 1 15
U Masraf 471 575 59 41 15 57 230 052 247 64 33 86
Toplam 3 469 060 468 31 100 00 679 434 731 33 100 00
114
1963 YILI
ŞİŞELİ YENİ RAKI MALİYETLERİ 70 CL. LİK
Paşabahçe İzmir
2 756 981 Litre 1 038 807 Litre
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Aslî Madde 6 262 411 227 15 66 70 2 992 413 228 07 61 14
Malzeme 1 866 829 27 71 19 88 851 246 8195 17 40
İsçilik 249 624 9 06 2 67 217 ‘276 20'95 4 44
Su, İstim El 72 867 2 64 0 77 73 425 707 150
U. Masraf 937 137 33 99 9 98 759 C77 73 0 7 13 32
Toplanı 9 388 868 340 55 100 00 4 893 437 471 11 100 00
Diyarbakır
675 213 Litıre
Gaziantep
17110(8 Litre
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Bedel
Lira
Litre
Kr. S.
%
Aslî Madde 1 953 770 289 35 65 50 608 876 335 84 48 56
Malzeme 510 558 75 61 17 11 143 868. 184 038 11 47
İşçilik 124 863 18 49 4 19 53 786 3143 4 28
Su, İstim E!. 1 341 0 20' 0 €.4 13 129 7 67 104
Umum masraf 392 545 58 13 13 16 434 103 25 3 71 34 60
Toplam 2 983 077 441 78 100 00 1 253 762 732 73 ıoo oo
1960 YILI VOTKA MALİYETLERİ
Dökme
381390 Litre
Şişeli
939 814 Litre
Bedel
Litre
Bedel
Litre
Lira
Kr. S.
Lira
Kr. S.
Aslî Madde
478 756
27 89
624 845
66 49
Malzeme
9 601
2 52
1 386 363
147 51
İsçilik
10 230
4 25
42 272
9 82
Su, İstim. El.
35 370
9 27
24 711
2 63
U. Masraf
78 372
20 55
408 681
43 48
Toplam
627 330
168 48
2 536 877
269 93
115
1961 YILI
Dökme
423 322 Litre
Bedel
Litre
Lira Kr. S.
Şişeli
1 049 813 Litre
Bedel
Litre
Lira Kr. S.
Aslî Madde.
Malzeme
İşçilik
Su, İstim. ETL
U. Masraf
511 491 120 83
9 301 2 20
16 592 3 92
15 732 37 1
73 313 17 31
661 668 63 C12
1 277 612 121 70
98 368 913
26 943 2 517
403 739 38 46
Toplam
626 430 147 97
2 466 301 234 93
1962 YILI
Dökme
514 880 Litre
Şişeli
1 274 054 Litre
Aslî Madde
Malzeme
İşçilik
Su. İstim. El.
U. Masraf
653 221 126 87
11 055 2 15
22 758 4 42
883 017
98 780 19 18
815 014 83 93
1 172 763 91 99
132 479 10 39
32 5192 2 57
522 412 40 96
Toplam
786 697 152 79
2 675 090 209 84
1963 YILI
Dökme
500 596 Litre
Şişeli
1 244 760 Litre
Aslî Madde
Malzeme
İsçilik
Su, İstim. EL
U. Masraf
610 666 122 04
11 752 2 35
24 173 4 85
66 367 16 26
103 544 20 69
816 551 61 60
1 061 424 85 27
162 320 13 04
32 978 6 65
5ı99 240 48 14
Toplam
816 502 16 17
2 672 514 214 70
Aslî Madde
Malzeme
İşçilik
Su, İstim. EH.
U. Masraf
Toplam
1964 YILI
Dökme
566 040 Litre
882 615 155 93
12 472 2 20
34 115 6 02
1 165 0 21
135 331 23 91
1 065 698 188 27
Şişeli
1 698 404 Litre
1 075 971 76 95
10 35 255 74 02
321 768 15 86
41547 2 97
799 670 57 18
3 194 200 226 98
lifi
I SINIF LİKÖRLER (Dökme Maliyeti)
1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yılı
65 600 Litre 50 300 Litre 51250 Litre 48 500 Litre
Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %
Aslî Madde 121 338 65 95 513 71 107 713 69 114.877 70
Yardımcı Md. 45 532 25 28 819 22 31 481 20 31 774 19
İşçilik 2 800 2 1 908 1 3 336 1 3 369 2
Su, îsiim El. 2 133 1 1313 1 1 SCO 1 2 729 1
Umumî Masraf 12 857 7 6 720 5 11435 8 13 .160 8
Toplam 181 600 100 132 272 100 155 236 100 164 910 100
Litre maliyeti 296 76 Kr. 262 97 Kr. 302 96 Kr. 34001 Kr.
II. SINIF LİKÖRLER (Dökme Maliyeti)
1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yılı
442 000 Litre 423 2C0 Litre 391000 Litre 108 009 Litre
Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %
Aslî Mad. 107 863 16 95.803 15 80442 13 62 134 13
Yardımcı Mad. 472 113 71 478 873 73 442 339 72 370 798 71
İşçilik 14 048 2 13 262 2 .16 629 3 15 478 3
Su, İstim El. 13 730 2 10 945 2 10 164 2 9 931 2
Umumî Masraf 57 900 9 512 729 S 61175 10 60 635 12
Toplam 665 654 100 651 615 100 610 748 100 518 906 100
Litre maliyeti : 150 36 Kr. .152 89 Kr. 150 20 Kr. 168 47 Kr.
KINA KINA
1961 Yılı
2 090 Litre
(Dökme Maliyeti)
1962 Yıllı.
10 000' Litre
1963 Yılı
5 000 Litre
Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %
Aslî Madde 269 10 1178 8 585 7
Yardımcı Mad. 840 67 10 208 70 5 789 68
İşçilik 123 2 591 4 470 6
Su, İstim, El. 55 1 259 2 119 1
Umumi Masraf 545 20 2 309 16 1516 18
Toplam 2 832 100 14 545 100 8 484 100
Litre maliyeti : 201260 Kr. 145 45 Kr. 169 68 Kr.
117
VERMUT (Dökme Maliyeti)
1961 Yılı
1962 Yılı
1963 Yılı
1964 Yılı
534 OOO Litre
540 OOO Litre
483 OOO Litre
35-0 OOO Liıtre
Bade! (L.) %
Bedel (L.) %
Bedel (L.) %
Bedel (L.) %
Aslî Madde
378 904 48
377 090 49
370-510 48
247 380 43
Yardımcı Mad.
249 914 32
263 0101 34
240198 31
183 624 32
İşçilik
25 863 3
25 053 4
31184 4
26 831 5
Umumî Masraf
6113 266 15'
94 462 12
117 476 15
104 610 18
Su, İstim, El.
17 406 2
14 141 2
13 3C2 2
11 629
o-
Toplam
785 352 100
773 956 100
772 770 100
574 073 100
Litre maliyeti :
147 07 Kr.
143 33 Kr.
159 99 Kr.
164 01 Kr.
VERMUT SEK (Dökme Maliyeti)
1961 Yılı 1964 Yılı
20 OOO Litre 10 000 Litre
Aslî Madde 12 530 54 4 620 31
Yardımcı Madde 5 302 23 3 124 21
İşçilik 884 4 1356 9
Su, İstim, El. 566 3 498 3
Umumî Masraf 3 795 16 5 264 36
Toplanı 23 077 100 14 861 100
Litre Malyieti: 115 39 Kr. 148 60 Kr.
KANYAK (Dökme maliyeti)
1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yıli
290 000 Litre 390 000 Litre 4C0000 Litre 400 900 Litre
Beıiei (-Lı.) 9c Bcde'. (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %.
Aslî Madde 984 C24 92 1 392 132 92 1 579 378 91 1 668 95-7 90
Malzeme 22 937 2 38 421
o
64 116 4 12 164 3
İşçilik 9 780 1 13 123 1 13 5118 1 21 843 1
Su, İstim. El. 9 233 1 10 720 1 10 567 1 13 573 1
U. Masraf 44C36 4 53 531 3 71 627 3 88 892 5
Toplam 1070 010 100 1 512 928 100 1 743 206 100 1 855 430 100
Litre Maliyeti : 368 97 Kr. 387 93 Kr 435 80 Kr. 462 81 Kr.
118
CİN
(Dökme maliyeti)
1961 Yılı
1962 Yılı
1963 Yılı
1964
Yılı
38 014 Litre
46 654 Litre
47 306 Litre;
47 270
L'itre
Bedel (L.) %
Bedel (L.) %
Bedel (L.) %
Bedel (L.) %
Aslî Madde
23 895 33
30.113 38
34 631 33
.36 841 27
Malzeme
1 553 2
1 734 2
1 774 2
2 013 1
İsçilik
8 429 11
10 700 11
13 533 13
19 024 14
Su, İstim. El.
1 209 2
1 288 2
1 30.4 1
1 680' 1
U. Masraf
37 117 52
36 380 45
51 829 51
79 378 57
Toplam
72 203 100
80 215 100
103 069 100
138 936 100
Litre Maliyeti :
189 94 Kr.
171 94 Kr.
217 88 Kr.
291 92 Kr.
I. SINIF LİKÖRLER (Şişel İMaliyeti)
1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yıli
61 126 Litre 45 192 Litre 46 228 Litre 46 932 Litre
Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira
Aslî Madde
Malzeme
İsçilik
Su, İstim. El.
U. Masraf
180 477 30 128 759 10 138 166 36 156 Ci90ı 70
114 847 88 33 089 54 68 150 19 57 981 02
14 122 84 12 283 87 15 066 71 19 840' 56
1 975 55 1 302 32 1 209 21 1 631 66
61 277 57 47 837 99 56 796 42 81 618 70
Toplam
Litre Maliyeti :
373 751 14 263 372 82 279 388 89 316 162 34
607 51 Kr. 582 78 Kr. 605 35 Kr. 767 36 Kr.
II. SINIF LİKÖRLER (Şişel İMaliyeti)
1961 Yılı
1962 Yılı
1963 Yılı
1964 Yıli
455 793 Litre
40 800 Litre
381 300 Litre
312 444 Litre
Bedel Lira
Bedel Lira
Bedel Lira
Bedel Lira
Aslî Madde
714 303 £5
606 835 40
632 535 64
522 2519 24
Malzeme
682 260 34
677 099 44
554 89S 21
410ı 9G3 69
İşçilik
137 770 C|9
143 60il 72
162 187 45
173 061 34
Su, İstim. El.
14 705 97
10 48318
9 763 89
10 670‘ 33
U. Masraf
599 641 64
554 874 98
597 979 50
677 031 97
Toplam
2 149 18159
1 992 894 72
1 957 364 69
1 793 927 04
Litre Maliyeti :
47 152 Kr.
488 45 Kr.
513 34 Kr.
574 15 Kr.
119
ŞARAPLI İÇKİLER (Şişel'i Maliyeti)
1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yıli
551405 Litre 548 800' Litre 487 233 Litre 356199 Litre
Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira
Aslî Madde
Malzeme
İşçilik
Su, İstim. El.
U. Masraf
801 932 66 791 587 69 774 8C4 33 571 060 95
541 476 88 560 530 C4 450 996 85 299 124 54
83 601 05 96 986 — 106 268 90 100 500 71
17 729 62 14 452 51 13 255 80 12 479 78
363 592 37 367 867 10 388 296 82 390 636 81
Toplam
Litre Maliyeti :
1 S08 332 58 1 931 423 34 1 734 122 70 1 373 Sil 79
327 94 Kr. 333 53 Kr. 355 91 Kr. 385 96 Kr.
CİN ŞİŞELİ MALİYETİ
1961 Yılı 1962 Yılı
1963 Yılı
1964 Yıli
36 900 Litre 46 056 Litre
45 863 Litre
46 10,4 Litre
Bedel Lira Bedel Lira
Bedel Lira
Bedel Lira
Aslî Madde
73 618 03 81 932 85
92 435 26
127 733 34
Malzeme
51 060 05 84 030 85
63 850 10
62 066 53
İşçilik
4 788 41 8 379 03
12 367 98
17 831 52
Su, İstim. El.
1 180 76 1 733 87
1 263 79
1 606 60
U. Masraf
20 841 71 33 343 27
45 806 54
20 11511
Toplam
151488 96 208 919 87
215 723 67
279 353 40
Litre Maliyeti :
410 53 Kr. 453 59 Kr.
4 70 35 Kr.
608 08 Kr.
KANYAK (Şieşli Maliyeti)
1961 Yılı
1962 Yılı
1963 Yılı
1964 Yılı
297 680 Litre
390 386 Litre
399 45(9 Litre
398 999 Litre
Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira
Bedel Lira
Aslî Madde
Malzeme
İşçilik
Su, İstim. El.
U. Masraf
Toplam
Litre Maliyeti :
1 086 020 42 1 50:6 796 26 1 735 147 87
633 324 01 855 515 99 658 563 03
41 639 68 58 065 69 78 5:5(7 62
9 718 84 10 628 47 11525 67
184 343 12 226 961 33 295 654 34
19 550 461 07 2 657 967 74 2 779 449 08
65-6 70 Kr. 680 85 Kr. 648 23 Kr.
1 832 133 98
664 115 13
91 59116
14 310 Cö
363 094 36
2 965 244 38
746 91 Kr .
120
2.2 Birim maliyetin tahlili:
Yukarıda gösterilen birim maliyetlerin tahlilinde en yüksek mik¬
tarın asli maddede olduğ ugörülmektedir. Bunun üzerine esas itibariyle
ham madde alım ve nakliye bedelleri kısmen de randımanla müessir
olmaktadır.
Asli maddeden sonra umumiyetle en yüksek yüzde miktar umumi
masraflardadır. Bu masraflar içersinde işletme işçiliği dışında bulunan
bütün işçilikler, sosyal masraflar, memur masrafları ve mütedavil ser¬
mayeden yapılan masraflar girmektedir.
Bu bakımdan bu bölüm içersinde bulunan masrafların büyük bir
kısmı sabit masraflar olup, imalâtın artmasiyle birim maliyet içine gi¬
ren hissesi azalacaktır.
3. Smai verimlilik :
3 — Randımanlar:
a. Rakı sanayii
Rakı sanayiinde randıman, ham madde (kuru üzüm) ve şeker
glikoz) n'ısbetle hesabedilir.
Glikoza göre randıman; nazari olarak “Guy Lussac,, Formülü göre
180 gr. glikozdan 92 gr. etil alkol elde edilmesi icabeder.
C H O
612 6 2 (CH3 CH2) , 2CG2
180 gr. — 2X 46 2><44
Bu formüle göre hesap edilirse :
100 gr. glikoz = 51.111 gr. etil alkol
100 gr. glikoz == 51.111 — 64,31 litre el'il alkol
elde edilmesi icabeder.
0,7949
İlmi randıman Guy - Lussac formülüne göre nazarî olarak yuka¬
rıda belirtildiği şekilde parçalanan şekerin ancak fi’il % 90 ünün
parçalandığı umumiyetle kabul edildiğinden, 100 kgr. glikoz dan
64,31 X 0.94 = 60,45 litre etil alkol alınır.
Endüstriyel randıman : Pratikte gerek fermantasyon, gerekse
damıtın esnasında tabahhurat suretiyle bir miktar alkol zayi oldu¬
ğundan 10 OKgr. glikozdan 56 litr e(% 100) etil alkol elde edilmesi
normal olarak kabul edilmektedir.
121
Fabrikalarımızda muhtelif senelerde elde edilen randımanlar
aşağıda gösterilmiştir.
Fabrikanın İsmi : Yılı
İşlenen kuru
üzüm Kg.
Elde edilen
Suma Litre
Randıman üzüme
göre İnvert Şek.
Paşabahçe Fab. 1962 11 683 731 3 829.440 32 77 % 56 64 %
.. 1963 9 478 055 3 073 774 32 39 % 56 0 3%
.. 1964 10 569 798 3 374 2G7 3192 % 53 08 %
İzmir Fab. 1962 3 834 004 1 834 004 30 501 % 50ı 37 %
>> >>
1963 4 750 250 1 405.532 29 59 % 50 73 %
’> 5 )
1964 4 253 600 1 272 412 29 91 % 52 78 %
Diyarbakır Fab. 1962 2.085 112 615 264 29 51 % 4-9 91 %
.. 1963 2 933 230 866 010 29 52 % 50 01 %
1964 1 925 780 574 648 29.83 % 50 23 %
Yaş Üzüm
Suma
100° Litre
Gaziantep Fab. 1962 1 206 570 106 979
1963 1 965 167 123.756
„
1964 2 623 014 230 703
b — Likör Sanayii :
Likör Sanayiinde randıman ilk plânda mevsimin kurak veya ya¬
ğışlı olmasına bahçe mahsülü meyvaların bakımlı olup olmadığına
bazılarında çekirdeklerinin ufak veya büyüklüğüne etli kısmının az
veya çokluğuna dolayısıyle doğrudan doğruya meyvenin durumuna
bağlıdır.
Fabrikamızda elde edilen miktarlar hakkında bir fikir vermek
gayesiyle 1963 - 1964 yıllarında muhtelif meyvelerden istihsal edilen
alkole veya enfizyonlarla bunların 130° lik litrelerine göre hesabedilen
randımanlar aşağıda gösterilmiştir.
122
1963 YILI
Elde edilen
Meyvanın Cinsi Miktarı Alkola. Randıman
veya lenfüz Litre
Ahududu 4 938 Kg. 5 600 1372 — 27 78
Çilek 5 098 4 720 934 56 18 33
Kayısı 6 026
,, 7 OCO 1 764 — 29 27
Limon 31 758
,, 4 100 3 029 90 9 54
Mandalina 14 000 Adet 950 727 701 5 20
Portakal 12 500 ,, 940 702 18 5 62
Vişne 998 Kg. 975 293 48 29 41
Ceviz 1970 2 275
1 685 75 85 57
1964 YILI
Ahududu 15 866 Kg. 18 425 — 4 782 13 30 14
Çilek 4 C65
,,
3 870 — 785 61 19 33
Kayısı 4 481
,, 6C2 469 — 1 439 90 32 13
uimon 28 222 Adet 4 300— 3 177 70' 11 26
Mandalina 13 870
,,
850 — 649 40 4 68
Portakal 29 958
,, 1 960 — 1 477 84 4 95
Vişne; 945 Kg. 900 — 205 50ı 22 10
Ayva 50 25 — 4 65 5 —
Ceviz 1049 1 100 — 713 90 68 06
3. 2. Teknoloji seviyesi:
Fabrikalarımız normal bir rakı ve ispirto sanayiinin kabul ettiği:
Teknoloji seviyesi gözönünde tutularak kurulmuş olup devre devre
yapılagelmekte olan takviye yenilemeleriyle de zamanın 'icabına uyul¬
maktadır. İkinci 5 yıllık dönem için tesbit edilen hususların yerine
getirilmesiyle de gerek Fabrikaların dar boğazlarının giderilmesinde
tüm olarak rantabl bir işletme halinde çalışmaları gerekse kalite üze¬
rine müessir yatırımların yapılmasiyle Teknoloji bakımından en iyi
seviyeye çıkarılmaları sağlanmış olacaktır.
3. 3. Yan ürünlerin değerlendirilmesi Paşabahçe Fabrikasında ka¬
palı fermantasyon tanklarından bir yan ürün olarak elde edilen kar¬
bondioksit, tesis edilmiş olan cihazlarla tasfiye edilip sıvı hale getiri¬
lerek sıvı CCL halinde satılmak suretiyle değerlendirilmekte ayrıca
bundan kuru buzda imal edilebilmektedir.
L'ikör fabrikasında yan ürün olarak elde edilen pis ispirtolarda
Paşabahçe de değerlendirilmektedir.
123.
KISIM VII
VERGİLEME — MEVZUAT
1 — Vergileme :
Mamûllerimizden dahili satışı müteakip aşağıda gösterilen vergi¬
ler alınmakta ve bu vergiler satış kârlariyle birlikte hazîneye intikal
ettirilmektedir.
5823 sayılı kanun gereğince litre basma :
50 derecelik rakılardan 110 Kuruş
45 92 „
Votkadan 94 „
Kanyakdan 143 „
Vermutdan 60
Likörden 110 „
Cinden 150 „
Milli Savunma vergisi alınmaktadır.
Bu maddelerin ihracı halinde dahilde alınmış olan vergiler ihra¬
catçıya geri verilmektedir.
2 — Mevzuat :
4250 sayılı kanunun 6552 sayılı kanunla değiştirilen birinci madde¬
si gereğince memleketimizde her türlü ispirtolu içkilerin yapılması ve
satılması hükümetin inhisarı altında bulunmaktadır.
Ancak aynı kanunla b'i'ra, her türlü şarap ve meyva şaraplarının
yapılması ve satılması serbest bırakılmıştır.
4250 sayılı kanun gereğince Tekel mamûllerinin Yurt içinde satışı
takyide tabi değildr. Ağır alkollü içkilerin idari mahzurları gözönlinde
bulundurularak köylerden uzak tutmak için bu maddelerin satılması
bazı kayıtlara tabi tutulmuştur.
124
Halen şehir ve kasabalara nüfusu 2000 den yukarı olan bölgelere
turizm bakımından önemi haiz yerlere tren istasyonlarına panayır say¬
fiye mahallerine kapalı şişe ile satış ruhsat tezkeresi verilmekte, bunun
dışındaki köylere ise satıcılık hakkı tanınmamaktadır. Tabiatıyle bu
hal içki mamûllerinin % 90 nınm şehirlerde satış ve istihlakine müncer
olmaktadır.
Köylünün diğer yerlerden satın almak suretiyle köyünde içki içtiği
tabii bir vakıa olduğuna göre bu gün için dahi idari mahzurlar gözönünde
bulundurularak satış ruhsatı verilmesinin gayeye matif olarak
işliyemediği görülmektedir.
Bu takyidat kaldırıldığı takdirde ise içki tüketimi üzerinde büyük
ölçüde etki yapacağı tabii bir keyfiyettir.
125
KISIM VIII
DAMITIK ALKOLLÜ İÇKİLERİN PAZARLAMASI
1 — Pazarlama kanalları :
İdaremiz mamûlleri sınai tesisten veya depolarımızdan müstehlike
kadar yalnız satıcılar elinden geçmektedir. Satıcılar da ya toptancı
Başsatıcı ve Münfeı'it satıcı şeklinde iki kısımdır. Başsatıcılar idaremiz
işletmelerinden veya depolarından aldıkları mamûlleri bir nakliye üc¬
reti karşılığında da perakende satış fiatı ile halka satarlar.
2 — Pazarlama tesisleri :
2.1. Depolama tesisleri:
Tekel İdaresi mamûl yokluğunda mahal bırakmamak ve satış ak¬
saklığına sebebiyet vermemek üzere, Yurdun her yerinde satış depolan,
başka b'iı* değimle stok ambarları tesis etmiştir.
3 — Münakale :
Sınai tesislerden itibaren yukarıda bahsedilen depolara mamûller
ya sözleşmeli nakliyat müteahhidleri veya resmi veya özel kişilere ait
taşıtlarla yapılmaktadır.
Yalnız Başsatıcılar bulunan illerde mamûller sınai tesisten pera¬
kende satıcılara kadar bunlara ait vasıtalarla nakledilmektedir.
4 — Pazarlama Payları :
Mamûllerimiz yurdun her yerinde aynı fiatla satılmakta ve pera¬
kendecilere aşağıda kayıtlı nisbetlerde iskonto bırakılmaktadır.
Bu 'i'skontolar, her mamûlün tarife bedeli üzerinden, yani pera¬
kende satış hatlarından müdafaa veya istihsal vergisi çıkarıldıktan
,sonra kalan meblağ üzerinden hesaplanmaktadır.
.126
Nev’i Taı'ilfe bedeli üzerinden %
Rakılarda 6
Likörlerde 8
Votkada 6
Kanyak da 6
Vermut da 8
Cin de 7
Tekel altında bulunan mamûllerin beyi’e ücretlerinin üçte birinin
harp malûlleri ve şehit yetimleri olarak ayrılması 1485 sayılı kanun
iktizasındandır.
5 — Pazarlarda verimlilik :
5.1. Toptancı dağıtım:
Mamûller işletmelerde Başmüdürlük depolarına Den'üz ve Kara
nakliye vasıtalariyle sevkedilmekte Kara nakliyatının büyük kısmı da
trenle yapılmaktadır.
Trenle yapılan nakliyelerde mamûller muhtelif nakil safhaların¬
dan geçmekte fabrikadan tren rampasına rampadan vagona vagondan
vardığı yerdeki rampaya buradan Başmüdürlük Deposuna olmak üzere
muhtelif indirme ve bindirme ameliyeleri yapılmaktadır. Bunun neti¬
cesi olarak da gerek mamulün gönderilmesi gerekse boş zurufun iade¬
sinde zayiat riisbeti yüksek olmaktadır.
Bundan başka bazı Başmüdürlüklere gönderilen mamûller bura¬
larda geri istikamette bulunan Müdürlük veya memurluklara gönderil¬
mek mecburiyetinde kalındığından mükerrer nakliyet husule gelmek¬
tedir.
Bu mahzurlar gözönünde tutularak tam bir hamuleyi karşılayacak
mikdarda tüketim veya mürettebi olan mahallere işletmelerden doğru¬
dan doğruya kamyonla sevkiyat yapma yollarının ön plânda tutulma¬
sının daha uygun olacağı mütalâa edilmektedir.
5.2. Perakendecilik :
Mamûller gazinolarda lokantalarda bahçelerde ve ruhsat almış
Tekel bayilerinde satılmaktadır. İdaremiz mamûllerini satanlara bayi
muayyen bir bölgenin satışım taahhüt edenlere de Baş bayii denir.
Satıcılar bu iş için idaremizden ruhsat almağa mecburdurlar.
Ruhsat alan bayiler münhasıran bu işi yaptıkları gibi diğer emtia
satışları ile de uğraşırlar.
127
1964 yılında yapılan etüdlere göre genel bay'i' adedi 78908 dir. Bu
bayiler istedikleri mamûlleri satabilirler.
Bunlardan :
3 028 adedi Açık içki satıcılığı ile
19 133 „ Kapalı şişe içki satıcılığı 'ile
25 092 „ İspirto satıcılığı ile
60 300 „ Çay satıcılığı ile
800 „ Kolonya amilliği ile
41 998 „ Kasaba ve şehirlerde tütün satışı ile
1 048 „ Tütün başsatıcılığı ile
27 440 „ Köylerde münferit tütün ve s'igara satıcılığı ile.
uğraşmaktadırlar.
İçki satışıyla uğraşan bayilerin içki özelliği üzerine etki yapan bazı
hususlara riayet etmeleri icap etmektedir. Meselâ uzun müddet "vitrin
lerde güneş altında bırakılan rakıların, anason tağayyürü sonucu,
gerek görünüş gerekse organoleptik özelliğinde menfi tahavüller husule
gelmektedir.
Bu bakımdan satıcıların uyarılması gerekmektedir.
KISIM IX
İKİNCİ 5 YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ
1. Talep tahminleri :
1.1. İç talep :
a — Votka :
1954 - 1964 yılları fiili satışına göre trend denklemi
Y= 1.161.698-f-36.794X dir.
Buna göre hesaplanan gelecek yıllardaki tüketim (litre)
Yıllar
Tüketim tahmini
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1 419 256
1 456 050
1 492 844
1 529 638
1 566 432
1 603 226
1 640 020
1 676 814
1 713 608
1 750 402
b — Rakı :
Rakı tüketimi istihlakin seyri ve seviyesi bölümünde belirtildiği
gibi fiat artışları ile ilişkili olarak zikzaklı bir seviye takip etmiştir.
Bu nokta göz önünde bulundurularak muhtelif devrelere ait trend
denklemleri ve bunlara müsteniden gelecek seneler için tüketim tesbit
edilerek trend ortalaması da alınmak suretiyle aşağıya çıkarılmıştır.
129
Trendler :
1955 - 1965 yılları trend denklemi : Y=12 689-|-192 X
1963 - 1965 ,, ,, denklemi : Y=12 899+930 X
GELECEK YILLARDAKİ TÜKETİM : (bin litre)
1955-1965 yılları 1963-1965 yılları Trend
Yıllar Trendine göre Trendine göre ortalama
1966 13 841 14 759 14 300
1967 14 033 15 689 14 861
1988 14 225 16 619 15 422
1969 14 417 17 549 15 983
1970 14 609 18 479 16 544
1971 14 801 19 409 17 105
1972 14 993 20 339 17 666
1973 15 185 21 269 18 227
1974 15 377 22 199 18 788
1975 15 569 23 129 19 349
Gelecek yıllar için gerekli kapasitenin hesabında 18 000 000 litrelik
tüketim hacmi esas alınmıştır. 1
C — Likör :
Son senelerde iç satışlarda bir duraklama hatta azalma müşahade
edilmektedir. Buna mukabil ihracat durumumuz bölümünde belirtil¬
diği gibi dış satışlarda inkişaf kaydetmektedir.
İç ve bilhassa dış piyasada gerekli' reklamlar ve satış organizasyo¬
nu yapılmak suretiyle 1975 senesindeki toplam tüketimin 750 000 lit¬
reye ulaşacağı tahmin edilmekedir.
d — Şaraplı içkiler :
Şaraplı içkiler satışlarında da son senelerde bir azalma müşahade
edilmekte ise de, bu sınıftaki içkilerden vermuttaki azalmağa mukabil
kınakınalı şarapta hızlı bir artış görülmektedir.
Bu mamûller satışlarının da 1975 yılında vermutta 650 000 kmakmalı
şarapta 15 000 litreye ulaşacağı tahmin edilmektedir.
e — Kanyak :
İstihlakin seyri ve seviyesi bölümünde tafsilatiyle belirtildiği gibi,
kanyak satışları son 5 senede aşağıdaki seyri takip etmiştir.
130
1960 1961 1962 1963 1964
271 565 308 528 365 597 368 632 418 082
Satış tablosundan görüldüğü üzere tüketim devamlı bir artış kay¬
detmektedir. Hatta 1963 yılında yapılan fiat ayarlaması dahi satışın
1962 nin altına düşmesine müessir olamamış y'ihe bir miktar artış hu¬
sule gelmiştir.
Bu tüketim seyrine göre Trend denklemi :
y = 346 475 + 35 314 X dır.
Buna göre gelecek yıllardaki tüketim.
Yıllar Tüketim (litre)
1966 487 731
1967 523 041
1968 558 359
1969 593 673
1970 628 987
1971 664 301
1972, 699 615
1973 734 929
1974 770 243
1975 805 557
\
f — Cin
Cin satışları da son beş senede aşağıdaki seyri takip etmiştir.
1960 1961 1962 1963 1964
30,155 35,535 43,674 42,279 49,288
Bu tablonun da tetkikinden 1963 yılındaki cüz’i azalma müstesna
tüketimin devamlı artış kaydettiği görülmektedir.
Bu tüketim seyrine göre Trend denklemi :
y = 40.286 + 4,520 X dir.
131
Gelecek yıllardaki tüketim :
Yülar Tüketim (litre)
Yıllar Tüket'im (litre)
1966 58,366 1971 80,966
1967 62,886 1972 85,486
1968 67,406 1973 90,006
1969 71,926 1974 94,526
1970 76,446 1975 99,046
1.2 Dış talep :
Bu günkü dış satış durumuna göre 1975 yılı için tahmin edilen dış
talepler; rakı için yılda 60.000 votka için 70.000 litredir.
Ancak yukarıda belirtildiği gibi bilhassa rakı için dış memleket¬
lerde tatbik edilen Gümrük mevzuatı hakkında uygun bir hal şekline
varıldığı ve gerekli reklâm yapıldığı takdirde dış satışlarımızın bu mik¬
tarın çok üstüne çıkabileceği düşünülmektedir.
Likörde ise, yukarıdaki bölümlerde belirtildiği gibi muhtelif Fuar¬
lara iştirak etmek, reklâmlar yapmak sonucunda likörlerimiz için dış
talep başlamış bulunmaktadır. Bundan sonra gerekli satış organizasyonlariyle
taleplerin çoğalmasına çalışmak icap etmektedir.
2 — İstihsal hedefleri :
İkhıci 5 yıllık plân dönemindeki istihsâl hedefleri, istihlâk hedef¬
leriyle paralel olarak aşağıda gösterilen miktarlardır.
Cinsi
Miktarı (Litre)
Rakı 18 000 000
Votka 2 000 000
Likörler 750 000
Kanyak 805 000
Cin 100 000
Vermut 650 000
Kmakmalı şarap 15 000
132
KISIM X
YATIRIM
1 — Yatırımların maliyeti :
Rakı Fabrikalarımızda mevcut dar boğazların kolaylıkla görülebilmesini
temin amaciyle yılda 1 000 000 litre soma ve 45° lik 2 222 222
litre veya 50° lik 2 000 000 litre rakı imâl eden bir fabrikanın esas ima¬
lât üniteleri itibariyle kapasite hesabı ve gerekli cihazları aşağıda gös¬
terilmiştir.
1) Yılda 1 000 000 litre suma 45° lik 2 222 222 litre veya 50° lik
2 000 000 litre rakı imâl eden bir fabrikanın esas imalât üniteleri itiba¬
riyle kapasite hesabı ve gerekli cihazarı :
A ) Üzüm kesme :
Esaslar :
a) 3 kilo kuru üzümden bir litre suma elde edilmektedir.
b) 60 saatlik fermantasyon süresi ile ahenkli olarak ve
yılda 11 ay çalışılır. Kesme ameliyesi 60 saatlik fer¬
mantasyon devresinin başında 5-6 saat içinde tamam¬
lanmalıdır.
c) Mevcut üzüm kesme cihazlarına gereği kadar yedek
ilâve edilir.
Gerkli kapasite ve ihtiyaç :
a) 11 ayda mevcut 60 saatlik fermantasyon devresi
330 gün x 24 saat = 132
60 saat
b) Yılda kesilecek üzüm : 3 000 000 kilo
c) Bir fermantasyon devresinde kesilecek üzüm :
133
3 OOP OOP - 22 725 kilo
132
d) Saatlik kapasite : 22 725
— 3,79 (takriben 5 ton)
6
e) Biri yedek olmak üzere saatte 5 ton kapasiteli 2 adet
üzüm kesme cihazına ihtiyaç vardır.
B ) Fermantasyon :
Esaslar :
a) Optimum tahammür süresi net 52 saat doldurma veboşaltma
dahil 60 saattir.
b) Günde 24 saat ayda 30 gün, yılda 11 ay (7920 saat)
çalışılır.
Gerekli kapasite ihtiyaç :
a) 7920 saatte 1 milyon 'i'ltre suma yapılacağına göre 60
saatlik her fermastasyon devresinde 7575 litre suma
imâl edilecek ve bunun için 7575 X 3 = 22 725 kilo
üzüm kullanılacaktır.
%60 invert şekeri ihtiva eden 3 kg. kuru üzümden nazarî olarak
veznen % 53.7 hacmen % 66 randımanla 1,2 litre alkol elde edilmesi
icap etmekte ise de fabrikalarımızda kullanılan kalitedeki kuru üzüm¬
lerden 1 litre suma alınmaktadır. Bu da 1,5 kilo invert şekerine teka¬
bül eder. Fermantasyon tekniğine göre % 10 konsantrasyonda bir
mayşe ile çalışıldığından 22 725 kg. kuru üzüm 11 363 kilo invert şekeri
ihtiva eder. Mayşenin % 10 u 11 363 kilo olduğuna göre % 100 ü 102
267 + 11 363 = 113 630 kilodur.
Bu duruma göre 114 tonluk bir nafî fermantasyon hacmi gerekli¬
dir. Buna % 10 u oranında bir munzam hacim ilâve edildiği takdirde
toplam hacim 127 ton olacaktır.
b) Kablar 20 şer tonluk ise 7 adet fermantasyon kabı lü¬
zumludur.
C) Suma Taktiri:
Esaslar :
Yılda 330 gün x 24 saat = 7920 saat çalışılır.
134
Gerekli Kapasite ve ihtiyacı :
a) Yılda (7920 saatte) 1 000 000 litre suma imâl edilece¬
ğine göre 60saatlik her fermantasyon devresinde 7575
litre suma elde edilecektir. Saatlik ihtiyaç 7575/80 —
126,25 litre, günlük 'ihtiyaç 126,25 x 24 = 3030 litredir.
b) Arızalarda hesaba katıldığı takdirde günlük (24 saat¬
lik kapasitesi 3500 litre olan suma takdir cihazına ih¬
tiyaç vardır.
D ) Rakı takdiri:
Esaslar :
a) Optimum taktir müddeti net 46 saat, doldurma ve bo¬
şaltma dahil 48 saattir.
7920
b) Yılda 11 ay (330 gün) çalışacağına göre——— = 165
48
devre takdir yapılacaktır.
c) 45° lik rakı yapılıyorsa 1 000 000 litre sumadan =
1 0000 000
— = 2 222 222 litre 50° lik rakı yapılıyorsa
1 000 000
1 000 000 litre sumadan rr = 2 000 000 litre
oO
rakı elde edilecektir.
Gerekli kapasite ve ihtiyacı :
2 222 222
a) Tamamen 45° lik rakı yapılıyorsa günde —^7^ litre
6734 litre rakı imâl edecek taktir cihazına ihtiyaç var-
2 000 000
dır. Eğer. 50° lik rakı yapılıyorsa günde—r——=6061
OoU
litre rakı imâl edecek taktir cihazı lüzumludur.
b) Beher kazan 5 tonluktur. Bir kazana 200 litre suma
konur ve 48 saatlik 45° l'ik 3000 litre, günde 1500 litre
rakı alınır. Eğer 50° rakı yapılıyorsa günde 1350 litre
rakı elde edilmektedir.
6734
c) Kazan ihtiyacı : 45° rakı için ^599 = 4,5 Kazan)
6061
50 rakı için ■■ = 4,49 (5 Kazan)
lo5U
135
E ) Dinlendirme :
Esaslar :
Optimum değerlendirme süresi 45 gündür.
Gerekli kapasite ve ihtiyaç :
45° lik rakı imalini esas olarak (ki esasen satışların da
% 90 -45° liktir) günde elde edilecek 6734 litre rakı 45
gün d'inlendirilecektir.
6 734 X 45' gün = 303 030 litre dinlendirme hacmi
15 000 litre dolma, boşaltma 51ü hacmi
318 030 gerekli dinlendirme hacmi
F ) İmlâ :
Esaslar :
a) Günde 8 saat, ayda 22 gün, yılda 12 ay yani 2112 saat
çalışır.
b) Ortalama olarak imlânın % 60 ı 35 Cl. lik % 40 ı 70
Cl. lik yapılmaktadır.
Gerekli1 kapasite ve ihtiyaç :
a) Yılda 2 222 222 litre 45° li krakı imâl edildiği takdirde
1052 litre imlâ yapılacaktır.
- 421 litre
70 Cl. lik imlâ : 1052 % 40 —...
1052 litre
b) Şişelere göre imlâ :
631
-• _ _ - = 1803 sise 35 Cl. lik
0,35
421 622 şişe 70 Cl. lik imlâca gruplarına
0,70 ihtiyaç vardı
Bu da iki adet beheri saatte 1500 yiye dolduracak imâl grubuna
tekabül etmektedir.
İkinci 5 yıllık dönemde fabrikalarda mevcut dar boğazların gide¬
rilmesi ve bilhassa rakı kalitesi bakımından zarurî görülen yatırımlar
gerekçeleri ile birlikte aşağıda gösterilmiştir.
A — Rakı fabrikaları :
136
1.2 Rakı fabrikalarımızın kapasiteleri ve dar boğazlar
Paşabahçe fabrikası:
Suma Rakı (Kendi derecesi')
Normal kapasite 3 960 000 8 703 000 (Dar boğazlar
giderildiği tak¬
dirde)
Forse kapasite 3 960 000 10 000 000 ( „ „ )
(X) 3 960 000 litre suma 8 703 000 litre rakıya tekabül etmekte
olup, muhzam 10 000 000 — 8 703 000 + 1 297 000 litre rakı imalât için
rakı taktir safhasında 584 000 litre izafe yapılır.
İmalât üniteleri:
A) Üzüm kesme :
6 Saatte 15 ton üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut 2 adet be¬
heri 16 tonluk üzüm kesme cihazı yeterlidir.
B) Tahammür:
Genel olarak 503 ton safi hacim olarak 451 tonluk tahammür
hacmi gereklidir. Mevcut 600 tonluk genel hacim yeterlidir.
C) Suma taktiri:
3 960 000 litre suma taktiri için 24 saatte 12 000 litre suma vere¬
bilecek taktir cihazına ihtiyaç vardır. Ancak arızalarda hesaplanırsa
kapasitenin bir miktar fazla tutulması gerekir. Bu bakımdan mevcut 2
adet beheri 24 saatte 6 000 litre suma verebilen taktir cihazlarının
gerektiğinin takviyesi icap etmektedir,
D) Rakı taktir :
8 703 000
Normâl kapasite için gerekli cihazın günlük kapasitesi r— =
OOU
10 000 000
26 373 litre forme imalât kapasitesi üzerinden gerekli cihaz = r~
O üU
= 30 310 litre
5 Tonluk bir kazandan 24 saatte 1500 litre rakı alındığından,
30 310
30 310 litre rakı alabilmek için —-r~~~ = 20 kazana ihtiyaç vardır.
1500
137
lidir.
15 Kaza nmevcut olup aynı hacimde 5 kazan daha ilâve edilme¬
E) Dinlendirme :
Gerekli dinlendir hacmi : Ölü hacimli
Normal günlük imalâtta 26 373 litre x 45 x 1 186 785 + 25 000 = 1 211 785 Lt.
Forse günlük imalâtta 30 310 litre x 45 x 1 363 950 + 30 000 = 1 393 950 Lt.
Mevcut hacim 510 000 Titre olduğuna göre normal imalât için 620 920
litre, forse imalât için 883 000 litre munzam hacim ilâvesi gerekli bu¬
lunmaktadır.
F) İmlâ :
8 703 000
Normal imalâtta saatlik imlâ :
2112
4 126 litre.
10 000 000
Forse imalâtta saatlik imlâ : = 4 735 litre.
2112
35 Cl. imlâ : 4 735 x % 60 = 2 841 litre
70 Cl. imlâ : 4 735 * % 40 - : 1 894 litre
4 735 litre
2 841
Saatte = 8117 şişelik 35 Cl. imlâ yapacak.
0,35 " J J ~
1 894
Saatte = 2 706 şişelik 70 Cl. imlâ yapacak gruplara ihtiyaç
’ vardır.
Mevcut üç adet saatte 4 000 şişelik grup yeterlidir.
İzmir fabrikası :
Suma Rakı (Kendi derecesi)
Normal kapasite 1 320 000 2 901 000 (Dar boğazla gide¬
rildiği takdirde
Forse kapasite 1 320 000 3 800 000 ( „ ,, ,, )
(X) 1 320 000 litre suma 2 901 000 litre rakıya tekabül etmekte
olup muhzam 2 901 000 — 1 320 000 = 1 581 000 litre rakı imâl için
rakı taktir safhasında 711 000 litre izafe edilmelidir.
138
İmalât üniteleri'
A) üzüm kesme :
6 Saatte 5 ton kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut-
cihazlar yeterlidir.
B) Tahammür :
Genel olarak 167 ton, safi hacim olarak 150 tonlu tahammür ha¬
dim gereklidir. Mevcut tahammür tankları yeterlidir.
C) Suma taktir:
1 320 000 litre sumanın taktiri için 24 saatte 4 000 litre suma vere¬
bilecek taktir cihazına iht'iyaç vardır. Ancak arızalar da hesaplanırsa
kapasitenin bir miktar fazla tutulması gerekir. Taktir cihazları yeter¬
sidir.
D) Rakı taktir:
Normâl kapasite için gerekli cihazın günlük kapasiteleri :
2 901 000
330
8 971 litre
Forse kapasite 'i'çin gerekli cihazın günlük kapasitesi :
3 800 000
330
11 515 litre
5 Tonluk bir kazanda 24 saatte 1500 litre rakı alındığından, 11 515
11 515
litre rakı elde edebilmek için —— — 7 68 (8 adet kazana ihtiyaç
vardır.
E) Dinlendirme :
6 Kazan mevcut olup aynı hacimde 2 kazanın ilâvesi gerekmek¬
tedir.
Gerekli dinlendirme hacmi Ölü hacim
Günlük normâl imalâtta 8 791 litre x 45 = 395 595 + 20 000 = 415 595 Lt,
Günlük forse imalâtta 11515 litre x 45 = 518 175 + 25 000 = 543 175 Lt.
139
Mevcut hacim 515 000 litrelik olduğuna göre normal imalât için
201 000 litre, forse imalât için 328 000 l'ı’tre ilâvesi gereklidir.
F) İmlâ:
2901 000
Normal imalâtta saatlik imlâ : = 1 374 litre
2112
3 800 000
Forse imalâtta saatlik imlâ : — = 1 800 litre
2112
1 080
Saatte —= 3 086 şişelik 35 Cl. ‘ilmla yapacak.
720
Saatte — = 1 029 şişelik 70 Cl. imlâ yapacak gruplara ihtiyaç
0 70 vardır.
Mevcut gruplar yeterlidir.
Gaziantep fabrikası ve Ankara imlâhanesi:
Suma Rakı (Kendi derecesi)
Normâl kapasite 1 650 000 3 626 000 (Dar boğazlar gi¬
derilebildiği tak.
Forses kapasite (x) 1 650 000
(X) Hinterland talebi (Ankara fabrikasına 1 500 000 litre rakı
gönderilmek üzere) Normâl kapasite ile karşılanabileceğinden izafe
suretiyle forse imalâta lüzum görülmemektedir.
İmalât üniteleri :
A) Üzüm kesme :
6 Saatte 5,25 ton kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut
cihazlar yeterledir.
B) Tahammür:
Genel olarak 208 ton, nafi hacim olarak 187 tonluk tahammür hac¬
mi gereklidir. Mevcut tahammür hacmi yeterlidir.
C) Suma taktir:
1 650 000 litre suma taktiri' için 24 saatte 5 000 litre suma verebi¬
lecek cihaza ihtiyaç vardır. Arızalar da hesaplandığı taktirde kapasi-
140
tenin bir miktar arttırılması gerekir. Mevcut 5 000 litrelik cihaz yeterli
olmakla beraber arızalar için cüz’i bir takv'i'yeye ihtiyaç vardır.
D) Rakı taktir :
Normal kapasite için gerekli cihazın, günlük kapasitesi :
3 626 000
”-ür-= 10990 litre-
5 Tonluk bir kazandan 24 saatte 1500 litre rakı alındığından 10 990
litre rakı alabilmek için 7.33 (8) kazana ihtiyaç vardır. 5 kazan mevcut
olup bu miktar 2.475 litre imalâta tekabül etmektedir.
E) Dinlendirme :
Gerekli dinlendirme hacmi:
Gaziantep fabrikasında dinlendirilecek 975 000 litre (1 500 000 litre
Ankara’ya sevkedilecek).
Günlük dinlendirme hacmi 2 955 litre X 45 — 132 975 litre
7 025 litre
140 000 litre
Ankara’ya gönderilecek :
Not : Ankara’ya gönderilece krakılar 80° olarak nakledilecektir.
1 500 000 X 45°
80°
84 380 litre
Günlük dinlendirme hacmi = 256 litre X 45= 11 520 litre
480 litre
12 000 litre
Gerekli toplam hacim : 140 00
12 00
152 00 litre
Mevcut dinlendirme kapasitesi yeterlidir.
İmlâ :
975 000
Gaziantep fabrikasında saatlik imlâ miktarı : = —--——=462 litre
ZİİZ
141
35 Cl. lik imlâ 462 X % 60 = 278 litre / 0 35 = 795
70 Cl. lik imlâ 462 X % 40 = 184 litre / 0 70 = 263
Saatte 795 şişe 35 Cl. lik 263 şişe de 70 Cl. lik imlâ yapacak grup¬
lara ihtiyaç vardır. Mevcut grup yeterlidir.
1 500 000
Ankara Bira Fabrikasında saatlik imlâ miktarı — -— — 710
... 2112
litre
35 Cl. lik imlâ : 710 X % 60 = 426 litre / 0 35 = 1 217
70 Cl. lik imlâ : 710 X % 40 284 litre / 0 70 = 406
Saatte 1217 şişe 35 Cl. lik 406 şişe de 70 Cl. lik imlâ yapacak grup¬
lara htiyaç vardır. Mevcut grup yeterli olmakla beraber yenileme yatı¬
rımına ihtiyaç vardır.
Tekirdağ fabrikası:
Suma Rakı
Normal Kapasite 787 000 1 730 000 (Dar boğazlar giderildiği ve
kuru üzümle çalışıldığı tak¬
İmalât Üniteleri :
dirde)
A) Üzüm Kesme :
Saatte 2,98 (3 ton) kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir.
1967 yılında satın alınacaktır. (Kuru üzüm işlendiği takdirde)
B) Tahammiir :
Genel olarak 100 ton nafi hacim olarak 90 tonluk tahammür ka¬
pasitesi gereklidir. Mevcut 100 tonluk hacim yeterlidir. (Kuru üzüm
işlendiği takdirde)
C) Suma takdir :
Kuru üzüm işlendiği takdirde günde, 2 385 litre suma elde edecek
takdir cihazı gereklidir. Mevcut suma takdir cihazı yeterli olmakla be¬
raber arızalar v.s. için kapasite bir miktar arttırılmalıdır.
142
D) Rakı Takdir
Yılda 1 730 000 litre rakı imâl edebilmek için 4 adet kazana ihtiyaç
vardır. Mevcut 2 kazanla 990 000 litre taktir yapılabilir.
Mevcut hinterland için bu kapasite yeterli olup inkişafa göre kazan
.ilâve edilebilir.
E) Dinlendirme :
Gerekli dinlendirme hacmi :
Ölü hacim
5 243 X 45 = 235 935 -f 12 000 247 935 litre
Fabrika halen yaş üzümle çalışmak üzere korulmuş olup, yıllık
suma kapasitesi 250 000 litre, rakı kapasitesi ise 550 000 litredir. Mev¬
cut dinlendirme hacmi şimdiki duruma göre yeterli olup ileride kuru
üzüm işlendiği takdirde kapasitenin artması gerekmektedir.
F) İmlâ:
1 730 000
2 112 = 819 Mre
Günlük imlâ ihtiyacı 819 litredir. Bu günkü kapasite için gerekli
2 adet elle çalışır imlâ makinası 1966 da yaptırılacak olup, kapasite
1 730 000 litreye çıktığı takdirde imlâ gruplarının da takviyesi gerek¬
mektedir.
Diyarbakır fabrikası:
Suma Rakı
Normal kapasite 1 575 000 3 500 000 (Dar boğazlar gi¬
derildiği tak).
Forse kapasite 1 575 000
İmalât üniteleri:
A) İİzüm kesme :
6 Saatte 6 ton kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut
cihazlar yeterlidir.
B) Tahammür:
Genel olarak 200 nafi hacim olarak 180 tonluk tahammür hacmi
gereklidir. Mevcut beheri 20 tonluk 10 adet fermantasyon kabı yeter¬
lidir.
143
C) Suma Taktiri:
Arızalar da hesaplandığı takdirde günlük 5 000 litre kapasiteye
ihtiyaç olup, mevcut 5 000 litre kapasite yeterlidir.
D) Rakı Taktir :
Yılda 3 500 000 litre rakı alabilmek için beheri 5 000 litrelik 7 adet
kazana ihtiyaç vardır. Mevcut 3 kazan ise 1 485 000 litre rakıya tekabül
etmekte olup, kapasite artışı icap ettiği takdirde 4 kazanın ilâvesi lü¬
zumludur.
E) Dinlendirme :
Gerekli dinlendirme hacmi :
Yılda 3 500 000 litre rakı alabilmek için, ölü hacimle birlikte 500 000
litrelik hacme ihtiyaç vardır. Mevcut 146 000 litre olup, bu da ancak
464 000 litre rakı imalâtına yeterlidir. Rakı takdir kısmı ile koordinalı
olarak 1 485 000 litre rakı dinlendirebilmek için 350 000 litrelik takviye
gereklidir.
F) İmlâ :
3 500 000 litre rakı imlâ edebilmek için saatte 3 800 şişelik imlâ
kapasitesine ihtiyaç vardır. Mevcut grup saatte 1 680 şişe kapasiteli
olup takviyesi gereklidir.
MUKAYESELİ KAPASİTE TABLOSU
Takviyeden sonraki gerektiği takdirde
Mevcut Kapasite Kapasite Tevzi imkânı
Suma Rakı Suma Rakı Suma Rakı
P. Bahçe Fab. (x) 3 960 000 7 125 000 3 960 000 10 OCO 0001 3 980 000 10 000 000
İzmir Fab. 1 320 0‘CO 2 770 000 1 320 OÛO 3 800 000 1 320 000 3 800 000
G. Aııtep Fab. ve
Ankara İmi. 1 650 009 2 445 000 1 650 000 2 475 000' 1 650 C'OOl 3 626 000‘
Tekirdağ Fab. ,250 000 550 000 250 000 550 000 787 OOO 1 730 OCO
D. Bakır Fab. (x) 1 575 000 1 485 000 1 575 000 1 485 000 1 575 000 3 500i 000ı
8.755 000 14 705 000 8 755 000 18 310 000 9 292 000 22 656 000
(x) Rakı imâli kapasitesi Rakı taktire göre hesaplanmış olup, kaliteli bir
imalât için dinlendirme ünitesinin takviyesi gerekmektedir
144
ikinci 5 Yıllık plân dönemi için rakı yatırımları :
1 — Dar boğazları gidermeğe matuf yatırım teklifleri :
A) Paşabahçe Fabrikası rakı taktir ve dinlendirme daireleri tevsi
ve takviyesi yatırım maliyeti:
Yatırım Maliyeti
İç
Dış
Toplam
Etüd - Froje
İnşaat
10' 000
450 000
10 000
450 OOÖ
Makine - Teçhizat :
5 adet taktir kazanı
Dinlendirme fıçıları
Montaj (Malzeme dahil)
Diğer inşaat giderleri
Diğer makina giderleri
360 OC'O
1 1700 CO
50 000
15 000
5 000
360 000
1 170000
500001
15 000
5 0001
2 060 000
2 060 000
Yatırımın yıllara bölümü :
1970
1971
1972
Toplam
İnşaat
10 ooo
207 000
258 000
475 000
Makina
952 C00
633 000
1 585 000
Toplanı :
10 000
1 159 000
891 000
2 060 000
B) İzmir fabrikası rakı taktir ve dinlendirme daireleri tevsi ve
takviyesi:
ie
Dış
Toplam
Etüd - Proje
İnşaat
13 0CO
6O0l 000'
13 000
600 000
Makina - Teçhizat :
2 adet taktir kazam
Dinlendirme fıçıları
Montaj (Malzeme dahil)
Diğeri inşaat giderleri
Diğer makina giderleri
145 000
435 000
30 OC'O
7 000
2 OOO
145 0C.O
435 000
30- OOO
7 000
2 000
1 232 000
1 232 000
145
Yatırımın yıllara bölümü :
1968 1969 1970 Toplam
İnşaat
13 000
253 G00
. 354 000
620 OCıO
A'Iakina
147 000
300 CıOO
165 000
612 000
Toplam
160 000
553 000
519 000
1 232 000
C) Diyarbakır fabrikası dinlendirme dairesi tevsii:
Diyarbakır fabrikası için 350 000 litrelik bir munzam dinlendirme
hacmi ilâvesi ile dinlendirme dairesinin tevsii gerekli görülmekle bera¬
ber şehir imâr plânına göe bu günkü fabrikanın bulunduğu yer yeşil
saha olarak tesbit edilmiş ve fabrikanın kaldırılması ilgililerce karar¬
laştırılmış olup, bu durumda, yatırım tekliflerimizin bundan sonraki
kısımda aynı kapasitede (gelecekte) 3 500 000 litreye kabili tevsi ve
1 485 000 litre yıl kapasiteli) ve mahalli,yapılacak etüdden sonra tesbit
edilecek bir yerde yeni bir fabrikanın yapılması teklif edilmektedir.
Diyarbakır fabrikası yıktırıldığı takdirde 3 500 000 litreye kabili tevsi
1 485 000 litre kapasiteli komple suma ve rakı fabrikası :
Yatırım maliyeti : (İç) TL.
Etüd - Proje 70 000
İnşaat 2 508 000
Tesisat 250 000
Makina - Teçhizat 3 929 000
Montaj (Malzeme dahil) 393 000
Diğer inşaat giderleri 100 000
Diğer makine giderleri 25 000
7 275 000
Diyarbakır fabrikasında mevcut
ve faydalanılacak cihazlar 793 000
6 482 000
NOT : Arsa hariçtir.
3 — Diğer yatırımlar :
A ) Pasabahçe fabrikası:
a) Ham madde ve malzeme anbarı :
Karakteristik : Depolama
146
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
600 000 Tl. (iç)
1969
1979
b) İhata duvarı :
Karakteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Muhafaza
30 000 Tl. (iç)
1968
1968
c) Kamyon (5 tonluk)
Karakteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Taşıma
70 000 Tl. (iç)
1968
1968
d) 180 m: lük hava kompresörü :
Karakteristik
Proje toplamı
Dış
İÇ
Başlama
Bitiş
İmlâ yenileme
100 000 Tl.
70 000 „
30 000 „
1969
1970
e) Otomatik telefon santralı :
Karakteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Haberleşme
40 000 Tl. (iç)
1970
1970
f) Çuval yıkama ve kurutma cihazı :
Karakteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Tamamlama
85 000 Tl. (iç)
1971
1971
147
B) İzmir fabrikası:
a) Su deposu tesisatı (100) tonluk
Karakteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Tamamlama
200 000 Tl. (iç)
1963
1968
b) Saatte 100 - 150 tonluk santrifüj tesisatı :
Karakteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Tamamlama - su tevziatı
25 000 Tl. (iç)
1968
1968
c) 250 000 kilo kalorilik amonyak kompresörü :
Karakteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Dış
iç
Yenileme
350 000 Tl.
250 000 „
100 000 „
1968
1969
C ; Ankara imlâhanesi:
a) Rakı imlâ dairesi tevsii :
ıvaraKierıstiK
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Tevsi
250 000 Ti. (iç)
1970
1971
b) Rakı imlâ grubu :
Karakteristik
Proje toplamı
Dış
İ<f
Başlama
Bitiş
Yenileme
900 000 Tl.
650 000 „
250 000 „
1971
1972
148
RAKI FABRİKALARI
YATIRIM TEKLİFLERİ
İCMALİ
VE
YILLARA BÖLÜMÜ
İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ
RAKI
PROJE TOPLAMI
YATIRIMIN ADI KARAKTERİSTİK BAŞLAMA BİTİŞ İÇ DIŞ
TOPLAM
I — Dar boğazları gidoremye matuf yatırımlar ;
A) PAŞABAHÇE FAB. RAKI
TAKTİR VE DİNLENDİRME
DAİRESİ TEVSİİ Tevsii ve takviye 1970 1972 2 060 000
—
—
B) İZMİR FAB. RAKI TAKTİR VE
DİNLENDRİME DA. TEVSİİ
tt >>
1968 1970 1 232 000
Komple Rakı Fabrikası 1 485 000 Lt./Yıl 1969 1972 6 482 O'CO
—
2 060 CCO
1 232 000
6 482 CCO
Diğer yatırımlar :
A) PAŞABAHÇE FABRİKASI
a) Ham 'madde ve malzeme Anb. Depolama 1969 1970 6C0 000
b) İhata duvarı Muhafaza 1968 1968 30 OCO
c) Kamyon Taşıt 1968 1968 70 000
d) Hava Kompresörü Yenileme 1969 1970 30 C00 7C 000
e) Telefon santralı Haberleşme 1970 1970 40 000
—
—
f) Çuval yıkama ve kurutma Cih. Tamamlama 1971 1971 85 CCO
TOPLAM 855 000 70 000
B) İZMİR FABRİKASI :
—
—
a) Su deposu tesisatı Tamamlama 1968 1968 200 000
b) Santrifüj tesisatı Tamamlama 1968 1968 25 000
c) Amonyak kompresörü Yenileme 1968 1969 100 C0C 250 000
TOPLAM 325 000 250 000
C) ANKARA İMLÂHANESİ :
a) Rakı imlâ dairesi tevsii Tevsi 1970 1972 503 COO 650 C00
600 000
30 0CO'
70 000
ICO 000
40 000
85 OCO
925 000
200 CÛOı
25 000
350 OCO
575 000
1 150 C00
GENEL TOPLAM 11 454 000 910 000 12 424 000
YATIRIMLARIN YILLARA BÖLÜMÜ
1968 -1972
1968 1969 1970 1971 1972
£ £ £ £ £
gJ d d d d
S1 o 22’ o 2? o 2? o 2’ o
Q H O IH Q H Q H O H
1 - Paşabahçe Fab Rakı Taktir
ve dinlendirme dairesi tevsii — — — — — 10 CCO — 1 159 0C0 — 889 CCO
2 — Paşabahç® Fab. diğer Yat. — 100 CC© 70' CCO 270 000 — 470 000 — * 85 000 — —
3 — İzmir Fab Rakı taktir ve
dinlendirme dairesi tevsii — 160 000 — 553 CCO — 519 000 — — — —
4 — İzmir Fab. diğer Yatırımlar 250 000 475 CCO' .— ICO 000 — — — — —
5 — Ankara imalâthanesi — — — — —• 10C CCO 650 OCO 800 CCO 250 000
6 — Komple Rakı Fab. i D. Bakır) — —• — 595 000 — 733 CO0 — 1935 OCO — 3 219 000
TOPLAM 250 000 735 O00 70 090 1518 000 — 1832 000 650 000 3 979 000 — 4 360 000
GENEL TOPLAM Dış Toplam
1968 25C 000 735 OCO
1969 70C00 1 518 000
1970 — 1832 000
1971 650 000 3 979 C00
1972 — 4 360 CCO
GENEL TOPLAM 970 000 12 424 000
II — Likör Fabrikası:
A — Dar boğazların giderilmesine matuf yatırımlar :
a) Fabrikanın imlâ tesisleri ilk kurulduğu tarihtenberi çalışan
basit, randımanı düşük, gayet iptidai gruplardır.
Bu günkü imlâ seyrini dahi zor karşıladıklarından ilerde artacak
istihsalin şişelenmesine maddeten imkân bulunmamaktadır.
Mamûllerin muhtelif tip ve hacimde şişelere doldurulduğu gözöniinde
tutularak bunlarla çalışabilecek otomatik ve komple beheri
takriben saatte 3000 şişelik 3 imlâ grubunun alınması lâzım gelmektedir.
b. Bunlarla birlikte imlâ grupları kapasitesine uygun 3 adet metal
kapak makiııası alınması gerekmektedir.
c. Fabrikada mevcut filitre cihazları tamamen eskimiş ve kifayet¬
siz bulunduğundan 2 adet 416 tipi 40x40 plâkalı seyyar tulumbası ile
birlikte filtre cihazı alınması lâzımdır.
d. Halen fabrikada mecmuen 600 000 litre hacminde kanyak din¬
lendirme fıçısı bulunmaktadır. Kanyakların muayyen olgunluk ve ince¬
liğini alabilmesi için uzun müddet dinlendirilmeleri icabettiğinden,
mevcut hacim bu gün için dahi kifayetsiz bulunmaktadır. İleriki artış¬
lar muvacehesinde tamamen kifayetsiz kalacağından 3000 adet beheri
250 litrelik limozen fıçı alınması ve bunların konacağı 36x64x4,35 hac¬
mindeki binanın inşası zarurî bulunmaktadır.
e. Fabrikanın kuruluşundanberi kullanılan bazı imalat kapları
yıpranmış ve bir kısım bakır kaplarda kullanılamıyacak duruma gel¬
miştir. Ayrıca dış piyasadan büyük miktarda kahve ve kayısı likörü si¬
parişi alınacağı da kuvvetle muhtemel bulunduğundan, gerek fabrika¬
nın takviyesi gerekse, munzam imalâtın karşılanabilmesi amaciyle aşa¬
ğıda gösterilen adet ve hacimlerde olmak üzere mevcut kap hacminin
% 15 kadar arttırılması faydalı ve zarurî bulunmaktadır.
Adet Hacmi litre Kabın cinsi
Mecmu hacmi
Litre
2 20 000 Emaye kanyak vermut ve meyva 40 000
4 5 000 Emaye enfüzyonlarm kupajı 20 000
2 3 000 Paslanmaz çelik (şurup-için) tankı 6 000
1 1 000 “Enfüzyon kabı (Alitatörlü, çift
cidar termostatlı) 1 000
6 500 Paslanmaz çelik kapaklı 3 000
6 250 1 000
6 100 600
,, ,, ,, ,,
6 50 300
Toplam 71 900
152
B — Fabrikanın modernizasyonu, takviyesi ve genel ihtiyaçlarına
ait yatırımlar.
a —• Halen fabrikada imal edilmekte bulunan karamel gayet iptidai
bir metodla yapılmaktadır. İmal sırasında çıkan gözyaşartıcı dumanlar
çalışan işçileri çok rahatsız etmekte ve mütecanis vasıflı bir karamel
imal etmek imkânını vermemektedir.
Bu sebeple, fabrikanın ihtiyacı olan (Takriben senelik 5000 litre
kapasitede) modern bir karamel cihazının mübayaası zarureti vardır.
b — Fabrikaya gelen vermuttuk şarap, saf ispirto, kanyaklık suma
fıçıları ile meyve kaplarının rampa ile kav arasındaki nakliyatı halen
fabrikanın arka kapısından el ve el arabaları ile imalât kısmına taşın¬
makta ve tek telli basit bir vinç ile kava indirilmektedir. Bu durum
bir çok ahvalde gerek imalât gerekse işçi için tehlikeli olmaktadır.
Bu bakımdan fabrika bahçesinden doğrudan doğruya kava girmek
üzere rampadan ve dışarıdan 1,5 tonluk bir yük asansörü yapılması
zarureti vardır.
C — Fabrikada şehir cereyanından istifade edilmekte ceryan kesil¬
melerinde ise lüks ve gemici fenerleri kullanılmaktadır. Bu hal işi ak¬
sattığı gibi bilhassa yangın ve likörlerin petrol kokusuna hassas bulun¬
maları bakımlarından mahzurlu bulunmaktadır.
Bu mahzurları önlemek ve işletmeye sekte vermemek gayesile en
az 10 KW A. lık jeneratör alınmasına zaruret vardır.
d — Bazı likörlerimiz narenciye meyvelerinin esanslı kabuklarından
istifade edilerek imâl edilmektedir. Bu meyvelerin kabuklarındaki
esanslı kısım el ile çalışan basit aletlerle alınmakta ve çok zaman kay¬
bına bilhassa imalâta istenmiyen maddelerin girmesine sebep olmakta¬
dır. Bu mahzurları gidermek için otomatik narenciye (kabuğun esanslı
kısmının) soyma makinesine de ihtiyaç vardır.
e — Halen fabrikada iptidai metodla senede 120-150 bin litre civa¬
rında 35. Be. lik şurup imâl edilmektedir. Likör imâlinin esaslı unsur¬
larından olan bu maddenin otomatik çalışan bir şurup makinesiyle ya¬
pılması zaruridir.
İlerdeki gelişmede gözönüne alınarak senede 250 bin litre şurup
imâl edilmek üzere 750 litrelik otomatik bir şurup makinesinin alınma¬
sı lâzımdır.
f — Halen fabrikada kahve çok basit usullerle kavrulmakta ve so¬
ğutulmakta olduğundan bilhassa kahve liköründeki dış talepler de
gözönünde tutularak komple bir asgari günlük kapasitesi 500 kg. olan
153
1
termostattı gaz ile (Aygaz veya havagazı) çalışır kahve, kakao kavurma
cihazının, kırma ve soğutma tertibatile beraber alınması lâzımdır.
g — Aynı şekilde günlük 500 kgr. kapasitede kahveyi istenilen tipte
(ince ve kaim) üğütülebilen değirmene de ihtiyaç vardır.
h — Bir adet büyük boy incir kıyma makinesi lâzımdır.
i — Kahve, kakao, incir enfizyonlarınm ince daneli ve pülplü kı¬
sımlarından ayrılarak berraklaştırılması için bir separatör (Santri¬
füjü filtre) lüzumludur.
J — Memleketimizde yerli olarak imal edilmekte ve her yıl inkişaf
kaydetmekte olan viski imalinde kullanılmak üzere bir viski imalinde
kullanılmak üzere bir viski takdir cihazına ihtiyaç vardır. Bu cihaz luzumu
halinde başka işler içinde kullanılabilecektir.
Yukarıda gerekçeleri bildirilen yatırımların maliyeti
A — Dar boğazların giderilmesine matuf yatırımlar
Iç Dış Toplam
3 adet imlâ grubu 450 000 1 150 000 1 600 000
3000 ,, beheri 250 litrelik
limozen fıçı 750 000 1 500 000 2 250 000
İnşaat (Alınacak fıçıların
yerleştirilmesi için) 1 000 000 1 000 000
2 adet filtre cihazı 12 500 25 000 37 500
32 400 litrelik muhtelif tank 113 300 101 300 214 600
Viski takdir cihazı 90 000 210 000 300 000
TOPLAM 2 415 800 2 986 300 5 402 100
Yatırımların yıllara bölümü :
1967 1968 1969 Toplam
İnşaat 350 000 850 000
—
000 000
Makine 1 276 300 2 222 800 903 000 4 402 100
1 626 300 2 372 800 903 000 5 402100
154
B. Diğer yatırımlar
Ic Dıs Toplam
Karamel kazanı
30 000
30 000
1,5 Tonluk yük asansörü
15 000
15 000
10 Kw. lık jeneratör
20 000
20 000
Kabuk soyma makinesi
20 000
50 000
70 000
Şurup makinesi
30 000
30 000
Kahve kavurma soğutma
Öğütme makinesi
71 000
127 000
198 000
Kahve değirmeni
10 000
10 000
İncir kıyma makinesi
5 000
10 000
15 000
Seperatör
20 000
60 000
80 000
221 000
247 000
468 000
Yatırımların yıllara bölümü :
1967 1968 Toplam
Tesisat 312 000 156 000 468 000
155
LİKÖR FABRİKASI
YATIRIM TEKLİFLERİ
İCMALİ
VE
YILLARA BÖLÜMÜ
1
15.000
30
10
20
İKİNCİ BEŞ YILLIK YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ
LİKÖR, KANYAK, CİN
Proje Toplamı
YATIRIMIN ADI KARAKTERİSTİK BAŞLAMA BİTİŞ iç DIŞ TOPLAM
A - Dar boğazların giderilmesine
matuf yatırımlar :
3 adat imlâ gurubu Tavsi ve Takviye 1967 1968 450 000 1 150 000 1 600 COO
300 adet Limozen Fıçı 1968 1969 75C 000 1 500 CO» 2 250 000
İnşaat 1987 1968 1 000 000
—
OOO 000
2 adet filtre cihazı 1967 1968 12 000 25 000 37 000
72.400 litrelik muhtelif Tank
>> ,,
1967 1969 113 300 101 3C0 214 600
Viski taktir chiazı 1968 1969 90 000 210000 300 COO
B - Diğer yatırımlar :
Karamel kazanı Modernizasyon 1967 1968 30 COO 30 000
Yük asansörü Tamamlama 1967 1968 15 000
—
10 Kw. A. lık Jeneratör
,,
1968 1968 20 C00
—
000
Kabuk soyma makinesi Tamamlama ve Mader 1967 1968 20 000 50' 000 70 000
Şurup makinesi tf yy
1967 1968 30 C00
—
C00
Kahve Kav. ve kurutma Mak.
yy yy
1967 196S 71 000 127 OOO 198 O'CO
Kahve değirmeni
yy yy
1967 1967 10 000
—
000
İncir kıyma makinesi yy yy
1967 1968 5 000' 10' COO 15 000
Seperatör
yf yy
1967 1968 2C 000 60 000 80 000
Genel Toplam 2 636 800 3 233 300 5 870 100
YATIRIMLARIN YILLARA BÖLÜMÜ
Yatırımlar
Dış
1968
Toplam
Dış
1969
Toplam
3 adet imlâ gurubu
450 OO'Gl
300 Limozen fıçı
1 500 C00
1 500 CÛO
730i CC0
İnşaat
650 000
2 adet filtre cihazı
12 500
72.400 litre muh. tank
50 300
63 C00
Viski, taktir cihazı
210 000
210:000
90 000
Diğer yatırımlar
156 000
1 710 000
3 028 800
903 000
GENEL TOPLAM
DIŞ
TOPLAM
1968
1969
1 710 C00
3 028 S00
903 000
TOPLAM
I 710 000
3 931 800
2 — Yatırım politikası :
Mevcut Tekel Fabrikaları genel olarak bu günkü tüketim hacmini
karşılayabilecek durumdadırlar. Ancak bazı kısımlarında bilhassa rakı
takdir ve dinlendirmede dar boğazları mevcut olduğundan bazı ahvalde
tüketimi karşılamak amacıyla kalite üzerine müessir olabilen fedakâr¬
lıklar yapmak mecburiyeti hasıl olmaktadır.
İkinci beş yıllık plân döneminde yapılan yatırımların esas gayesi
bu kalite üzerine müessir olabilen dar boğazların giderilmesidir. Bu
meyanda ileriki senelerdeki tüketim hacmi de gözönünde bulunduru¬
larak imalât kapasitesinin de 18 milyon litreye çıkarılması derpiş edil¬
miştir. Aynı zamanda bu yatırımlarla teknoloji seviyesi de yükseltilmiş
olacaktır.
Kanyak tüketimi seri bir artış kaydettiğinden kanyak imalât kapa¬
sitesi de arttırılmaktadır.
159
KISIM XI
FAYDALAR
1 — Milli gelire ilâve :
Sanayiin milli gelire sağladığı fayda bakımından halen imâl edi¬
len mamûllerin katma değeri ile 1963 yılı maliyet esaslarına ve satış
kârı ile nakliye şartlarına göre hesap edilen gelecek yıllardaki katma
değerler aşağıda gösterilmiştir.
a — Rakı:
1963 yılı imalâtı
Toplama girdi
Nakliye masrafı satıcı kârı
Satış bedeli
Nakliye masrafı satıcı kârı
Sektörün üretim değeri
Toplama girdi
1963 yılı katma değeri
11 506 983
39 455 690
8 674 821
231 781 452
^ 8 674 821
223 1 06 631
223 106 631
y 39 455 690
183 650 941
Litre
T. L.
Gelecek yıllar katma değeri :
Yılı İmalât Litre Katma değer TL.
1966 14 300 000 228 228 000
1967 14 861 000 237 181 560
1968 15 422 000 246 135 120
1969 15 983 000 255 088 680
1970 16 544 000 264 042 240
1971 17 105 000 272 995 800
1972 17 666 000 281 949 360
1973 18 227 000 290 902 920
1974 18 778 000 299 696 880
1975 19 349 000 308 810 040
160
b — Votka
1963 yılı imalâtı 1 244 760 Litre
Toplama girdi 1 910 953 T. L.
Nakliye masrafı satıcı kârı 2 026 000
5 5
Satış bedeli 24 895 200
Nakliye masrafı satıcı kârı v 2 026 000 >>
Sektörün üretim değeri 22 869 200
22 869 200
>»
Toplam girdi v 1 910 953
1963 yılı katma değeri 20 958 247
jy
Gelecek yıllar katma değeri :
Yılı İmalât Litre Katma değer TL.
1966 1 419 256 23 957 041
1967 1 456 050 24 578 124
1968 1 492 844 25 199 206
1969 1 529 638 25 820 289
1970 1 566 432 26 441 372
1971 1 603 226 27 062 454
1972 1 640 020 27 683 537
1973 1 676 814 28 304 620
1974 1 713 608 28 925 703
1975 1 750 402 29 546 785
C — Cin :
Asli madde
İmalât yardımcı malzeme Katma
Yıllar Litre Satış bedeli ı su, is. elek. Değer TL.
1966 58 366 933 856 199 493 734 363
1967 62 886 1 006 126 216 020 790 156
1968 67 406 1 078 496 231 546 846 950
1969 71 926 1 150 816 247 073 903 743
1970 76 446 1 223 136 262 599 960 537
1971 80 966 1 295 936 278 126 1 117 810
1972 88 486 1 367 776 292 253 1 075 523
1973 90 006 1 440 096 309 178 1 130 918
1974 94 526 1 512 416 324 706 1 187 710
1975 99 046 1 584 736 340 233 1 244 503
161
d — Kanyak
Asli madde
İmalât
yardımcı malzeme
Katma
Yıllar
Litre
Satış bedeli
su, is. elek.
Değer TL.
1966 487 731 10 437 443 3 393 639 7 043 804
1967 523 041 11 193 077 3 639 320 7 553 759
1968 558 359 11 948 882 3 885 062 8 063 860
1969 593 673 12 704 602 4 130 777 8 573 825
1970 628 987 13 460 324 4 376 500 9 083 835
1971 664 301 14 216 040 4 622 060 9 593 980
1972 699 615 14 971 761 4 867 921 10 103 840
1973 734 929 15 727 480 5113 635 10 613 845
1974 770 243 16 483 200 5 359 350 11 123 850
1975 805 557 17 238 919 6 605 065 11 633 854
2 — Endirekt faydalar :
Yatırımların tamamlanması ve istihsâlin artmasiyle husule gele¬
cek endirekt faydalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
a — Fabrikalara bu güne kadar yapılmış olan yatırımların tam
karşılığı almacaktır.
b) Maliyet ünitelerinden (litre basma isabet eden işçilik ile umumi
masraflar yüzdesi azalacaktır.
c) Memleket ürünü olan üzüm ve anasondan daha fazla kısmı de¬
ğerlendirilecektir.
d) Gerek ham ve gerekse mamûl naklini sağlayan devlet hususi
sektörün iş ve kazanç hacmi artacaktır.
e) Mamûllerin satışı ile uğraşan perakendecilerin satış artışıyla
paralel olarak kazançları artacaktır.
3 — İstihdam etkisi:
İstihsal artışıyla paralel olmakla beraber az da olsa bir miktar işçi
alınması icap edeceğinden bir kısım vatandaşa iş temin edilmiş olacaktır.
4 — Döviz kazancı:
Yukarıdaki bölümlerde belirtildiği gibi mamûllerimizin dış mem¬
leketlerde satılmasını teminen, tanıtılmaları ve satışları için gerekli
tedbirler alındığı takdirde artacak satış hacmine paralel olarak döviz
kazancı sağlanmış olacaktır.
162
KISIM XII
TEDBİRLER
1 — Mamûllerin bilhassa dış piyasada daha çok aranması için rek¬
lâm, tanıtma gibi gerekli tedbirlerin almması
2 — Büyük bir idari mahzur görülmediği takdirde müsait bulunan
4250 sayılı kanun hükümlerine göre nufusa 2000 den az köylerde derakı
satışlarına müsaade edilmesi.
3 — Satıcıların mamûiun satış şekli ve muhafazası bakımlarından
uyarılması,
4 — Ana ilkeler bölümünde belirtilen bariz mahsurlar gözönünde
bulundurularak damıtık alkollüiçkiler imâl ve satışının serbest bıra¬
kılmaması.
VİSKİ
Viski özellikle İngiltere’de, Kanada ve Birleşik Amerika’da, başlıca
arpa ile çavdardan imâl olunur, sert içkiler arasında çoğunlukla yaygın
olarak kullanılan bir içkidir. Az veya çok aromatik olarak Güney ve
Kuzey Avrupa ve Amerika ülkeleri müstehlik arzusuna göre değişik,
çeşitleri vardır. Japonya ve Çekoslavakya’da az miktarda imâl edilir.
Bunlardan Japon mamûlü ticaret metai İngiliz viskilerine benzemekte
ise de, Çek ve Kanada viskileri bize gayrı menus gelen bariz farklı va¬
sıftadır. İmalât miktarları hakkında elimizde resmî rakamlar yoktur.
Yurdumuza 160 000 şişe kadar ithalât yapıldığı yıllar olmuşsada, ya¬
bancı misyon ile hakiki istihlak rakkamı belli değildir; 200-250 bin şişe
civarında tahmin olunmaktadır.
Teknoloji : Viski, belli bir karakterde imâl edilmiş tane maltı is¬
pirtosunun dinlendirilmesiyle elde olunan bir içkidir. Alkol derecesi
41-43 dür, bazı çeşitleri 45-50 dir.
163
Viski imâli :
a) İlk madde temizlenmesi elenmesi
b) Çimlendirme
c) Kurutma
d) Sıralama
e) Fermantasyon
f) Damıtma ve söndürme
g) Dinlendirme
h) Paçal ve şişeleme
gibi sekiz safhada yapılır. Çoğunlukla elverişli olan arpa, triyaj ve
kalibrajdan sonra çimlendirilir. Hafif fırınlama ile mayşelendirilir. Bu
iki safha, bira imâlnde kullanılana benzer tesisatla yapılır. Turbiyer
suyu veya isleme, İngiltere’de tatbik olunur.
Damıtma ortalama '70-75 alkol derecesidir. Özel karakterine göre
pota veya kontinü kullanılır. 55 derecede söndürülerek fıçılara konur.
Meşe ve bazı memleketlerde başka çeşit ağaç fıçılar ve seri fıçıları da
kullanılır. Hacimleri 300-500 litredir. Kavlar nisbeten mutedil ve istik¬
rarlı sühunette olmalıdır; olgunluk, fıçı ağacı karakterine tretmanma
göre en az 3 yılda kabil olmaktadır. Soğuk kavlarda bekleme zamanı
uzar. Bazı memleketlerde nizamname ile 4-6 yıl olarak tespit edilmiş¬
tir. 8 yıl dinlenenler vardır; fıçının karakterine ve viskinin vasfına göre
belirli bir süreden sonra fıçıda bekletmede fayda yoktur. Kaç yıl din¬
lenecekse yıllık imalâtın o nisbette kavlanması gerekir. Meselâ; yılda 1
milyon litre için 4 senelik dinlenmede 4 milyonluk kav gibi. Evsafına
göre bir fıçı 2-3 defa kullanılır. Kav tretmanı süresince % 15 civarında
fire verir. 100 kilo mahsulden 20-25 litre kadar viski imâli kabildir.
Kullanılan metoda ve iptidai maddeyegöre verim değişir. Türkiye’de
ilk defa 1957 sonlarında başlıyan denemede Birleşik Amerika çeşidine
benzer imâlat yapılmıştır.Müstehlikin iyi karşıladığı görülerek Ankara
Bira Fabrikasında bira tesislerinin kış devresinde verdiği mahdut im¬
kân nispetinde 1965 ten itibaren yılda 40 000 şişelik imâlat yapılmış ve
kavlanmıştır. Kupajla konsantre mahsulu nötr tahıl ispirtosu konmak
suretiyle de imalât yapılmaktadır.
Tüketim ve talep :
Memleketimizde viski imâli pek yenidir. Ankara Bira Fabrikasında,
1957 yılından itibaren deneme mahiyetinde viski imâlatına başlanmış,
1960 dan sonrada Yurd içinde ve dışında, yabancı viskilerle yapılan
mukayeseli degüstasyonlar sonunda, Ankara’da elde edilen deneme
164
viskilerinin çok yüksek puanlar aldığı esbit edilmiştir. Böylece viski
imâli denemelerinin başarıya ulaştığı anlaşıldıktan sonra bir taraftarı,
elde mevcut bulunan deneme viskilerinin peyderpey piyasaya arzına
ve diğer taraftan da Ankara Bira Fabrikasında daha geniş ölçüde
imâlat yapılmasına karar verildi. Böylece 1964 yılından itibaren yılda
30-50 000 litre arasında viski yapılmakta ve dinlendirilmek üzere mah¬
zene konmaktadır. Bilindiği gibi viskinin en az 3 yıl dinlenmesi, eski¬
mesi gerekmektedir.
Türkye’de bugün ne miktar viski tüketildiği kesin olarak bilinme¬
mektedir. Resmen ithal edilen 60-100 000 şişe viski yanında, özellikle
Türkiye’deki Amerikan personelinin ihtiyacı için, belli olmayan miktar¬
da viski ithalatı yapılmaktadır.
Üretim:
Yukarıda belirtildiği gibi, Ankara Bira Fabrikasında yılda üretilen
viski miktarı 30-50 000 litre arasında oynamaktadır. Muhakkak olan
bir şey varsa, o da memleketimizde viski tüketiminin gittikçe artmakta
bulunmasıdır.
Hâlen, Ankara’da elde olunan viskinin 70 Cl’lik şişesi 10 liraya mal
olmakta ve aynı şişe piyasada 40 liraya satılmaktadır. Halbuki ithal
edilen yabancı viskinin şişesi 75 liradır.
İkinci beş yıllık plân devresi sonuna kadar Ankara Bira Fabrika¬
sında edilmesi gereken viskinin, en az 200 000 şişe olması gerektiğine
inanıyoruz. Buna göre Ankara’nın bugünki üretiminin en az 3-4 misli
arttırılması gerekmektedir. Buna göre Ankara Bira Fabrikasına, ikinci
beş yıllık plân devresi içinde, bazı ilâvelerin yapılması gerekmektedir
ki, aşağıda belirtilen 200 000 şişe viski elde etmek kabil olabilsin. Bu
tesisin Ankara’da kurulmasında şu zaruretler vardır.
a — 1957 den beri bu maksatla bir kısım tesis ve dinlendirme mah¬
zeninin Ankara’da sağlanmış olması;
b — Başka bir yerde yılda 200 000 şişelik müstakil bir fabrika dü¬
şünüldüğü takdirde, bu işin Ankara’da ek tesislerle sağlanmasına kar¬
şılık, başlı basma tam bir fabrika (Fabrikanın arsa bedeli, su ve elek¬
trik isalesi, buhar tesisatı, silolar, komple malt tesisi, sosyal ve sair
yardımcı tesisler, idare ve diğer teşkilât masrafları) kurulacak olursa,
maliyeti en az 5 misli kadar fazla bir iç ve dış yatırıma ihtiyaç gös¬
terir.
165
C — Yatırımlar:
Yılda 200 000 şişe viski elde edebilmek için Ankara Bira Fabrika¬
sında, ikinci 5 yıllık plân devresinde müfredatı ve tutarları aşağıda
sayılı iç ve dış yatırımların yapılması lâzımdır;
1 — Bir adet komple mayşeleme tesisi: Paslanmaz metalden 100
hektoluk kombine mayşe ve lauterbottich kazam, buhar ve sıcak su ile
çalışır. Bir adet 50 hektoluk bakırdan mamûl buharla çalışır kaynatma
kazam (Double Fond ve Serpantinli)
İki adet malt konkasörü. Elektrik motorleri, göstergeleri, termografları,
bronz sutiraj muslukları, bacalar ve sair armatürleri dahil.
Fiat Dış para 600 000
Gümrük 200 000
Montaj 25 000
Toplam 825 000
2 — Bir adet bakırdan mamûl kontinü damıtma aygıtı buharla
çalışır: 100 hekto mayşeyi 8 saatte damıtabilir; baş, son ve füzel ayırıcılı,
doğrudan doğruya % 70-80 veya % 80-90 lık içki ispirtosu veren,
rektifikatrisl'i, göstergeleri, kloşları ve ana buhar, suya bağlayıcı borular,
pompalar ve sair armatürleri dahil komple tesis.
Fiat Dış para 210 000 TL.
Gümrük 90 000
Montaj 25 000
Toplam 325 000
3 — Yaklaşık 1800 m2 inşaat: 1 ve 2 bentte sayılı tesisler ve kısmen
dinlendirme kavı olarak.
İç para Fiat : 1800X500 = 900 000 TL.
4 — Fermantasyon kapları: Mevcuda ilave olarak 100 000 litre
İç para Fiat : 1X100 000 = 100 000 TL.
Soğutma tesisi Dış para 75 000 TL.
Montaj 5 000
Toplam 80 000
166
5 — 400 ton hacim tutarında fıçı:
İç para 1 X 400 000 400 000 TL.
Montaj 50 000
Toplam 450 000
6 — İmlâ Grubu :
80 000 TL. Dış para
Gümrük 30 000
Montaj 10 000
Toplam 120 000
Yatırımların iç ve dış finansmanı, toplam ve yıl olarak :
Yatırımlar TL
Yıl
İç para
Dış para
Toplam
1968 1 835 000 965 000 2 800 000
d — Katma değer :
Yılda 200 000 şişe X40- 8 000 000 TL. sağlanmış olacaktır; Buna
viski ithalini kısmen önlemesi suretiyle meydana gelecek döviz tasar¬
rufunu ilâve etmek icabeder.
200 000 şişe için :
İlk madde; yaklaşık 430 ton tane; 360 000 TL.
yaklaşık 2 000 000 TL. Fabrika maliyeti
1 400 000 TL. Nakliye bey’iye, müşterek satış masrafları.
8 000 000 TL. 3 400 00ü= 4 600 000 TL. Resim, vergi dahil gelir.
Viskinin ham maddesi esas itibariyle arpa maltı olup içine belirli
oranlarda maltlanmamış çiğ hububat (pirinç, çiğ arpa, çavdar, buğ¬
day) da ilâve edilir.
Buna göre viskinin ham maddeleri tamamen yerlidir. Ancak elda
oluna nviskilerimize Skoç karakteri vermek istenirse İngiltere’den bir
miktar Skoç viskisi bonifikatörü de ithal edilebilir.
İstanbul’a kurulmakta olan yeni malt tesisi tamamlanınca An¬
kara’dan İstanbul’a malt şevkine lüzum kalmayacağından ilerde ser¬
best kalacak bu maltın bir kısmı, viski imalinde kullanılabilecektir.
167
ŞARAP
1 —GİRİŞ VE TARİHÇE
1.1 Sektörün tarifi ve sınırlan :
Yaş üzüm ve meyveden istihsal edilmiş şıranın fermantasyonu
neticesinde elde olunan alkollü içkiye şarap denir.
Bu sanayiinin iştigal mevzuu olan şarap : Meyve ve yaş üzüm şıra¬
sının cibreli veya cibresiz fermantasyonu ile elde olunan hafif alkollü
bir içki olmasına rağmen, bünyevi teşekkülâtı nihaî şeklini almış, stabil
bir madde değildir, Çünkü şarap bioşimik hadiselere tâbi olarak
şıradan itibaren mütemadiyen bünye değiştiren (yaşayan) bir maddedir.
Şaraptaki iyi veya kötü vasıfların teşekkülü, bu gelişmelerin müs¬
pet veya menfi istikamete yönelmesine tabidir.
Şarabın hazırlanmasında bazı koruyucu maddeler dışında şarabın
içine hariçten hiç bir şey ilâve edilmez, ilâve edilecek bu maddeler
sıhhata zarar vermiyen cinslerden olup nizamnamelerde cinsleri ve
miktarları kat’i olarak sınırlandırılmıştır.
Şarapçılığın kapsadığı ana imalât dallan aşağıda sayılmıştır.
a) Şarap imalâtı,
b) Kabarcıklı şarap imalâtı,
c) Köpüklü şarap imalâtı (tabii köpüklü-Sun’i köpüklü),
d) Vermut imalâtı,
e) Tatlı şarap imalâtı,
f) Mistel imalâtı,
g) Sanayi şarabı imalâtı,
h) Meyve şarapları (elma, armut v.s.) imalâtı,
i) Şarapta kullanılacak şarap alkollü imalâtı.
Şarap imalâthanesi aşağıdaki faaliyet dallarını kapsamaktadır.
1 — İmalât kısmı,
2 — Muhafaza, tredman ve eskitme kısmı,
170
3 — İmlâhane kısmı,
4 — Şarap taktir kısmı.
Bu bölümler bir çatı altında olabildiği gibi ayrı ayrı yerlerde de
faaliyet gösterir ve yukarıda beyanı yapılan ana dallardan birini veya
birkaçını bünyesinde yapabilir.
Şarabın cins ve tipleri çoktur. Şampanya, vermut ve sair gibi
çeşitli tipte ve cinste şarabın imali ayrı ayrı teknolojik şartların tatbi¬
kini icap ettirir. Böylece şarap sanayii üzümün işlenmesini şıra ihzarı¬
nı, fermantasyonunu, genç şarabın olgunlaştırılmasını, içine almakta¬
dır.
1.2. Ana ilkeler :
1.2.1 Şarapçılığın önemi :
a) Bağ ürünlerinin değerlendirilmesini sağlamak
b) Fabrikasyon yolu ile bir üretim meydana getirilmesi ve bu
suretle milli ekonomiye katma değer ilâve etmesi
c) Yüksek dereceli alkollü içkilerin insan bünyesinde ve toplum¬
da meydana getirdiği zararları hafifletmek için ikame edilen hafif
alkollü içkilerin başında gelen şarabın besleyici ve antiseptik hassa-
lan bakımından faydalı olduğu
d) Diğer zirai ürünlerin yetişmesine imkân vermeyen kıraç ve fakir
araziyi hacılığı kalkındırmak suretiyle değerlendirmek
e) Bağcılığın ve şarapçılığın ana vatanı olan memleketimizde bu
tarihsel gelişimi değerlendirmek.
1.2.2 Şarapçılığın bugünkü durumuna genel bakış :
Memleketimizde şarapçılıkla iştigal eden 263 imalâthane ve fab¬
rika vardır. Bunların toplam imalât kapasitesi 47 000 000 litredir. İma¬
lâthaneler kuruluş yerleri itibariyle ekseriya şehirlerdedir. On, onbeş
müessese hariç diğerleri küçük ve basit müesseseler olup teçhizat ve
makine bakımından kifayetsizdir.
Şarap imalâtı ve istihlaki devamlı artış göstermesine rağmen is¬
tikrarlı değildir.
İstihsal edilen üzüme nisbetle şarap imalâtı çok azdır.
Şarap imalâtı gün geçtikçe kaliteli şarap yapımına doğru inkişaf
göstermektedir.
İç talep tamamen karşılanmakta olup imalâtın bir kısmı yavaş
yavaş dış satışa yönelmektedir. Ancak, harice bu şaraplar daha ziyade
açık satılmaktadır. Şişeli satış çok cüzidir. İthalâtçı memleketler biz-
171
den aldıkları bu açık şaraplarla kendi şaraplarının bir yandan kalitesi¬
ni düzeltmek diğer yandan da maliyet fiatlarını indirmek imkânını
sağlamaktadırlar.
Alıcı memleketlere kupajlık olarak gönderilen bu tip şarapların
büyük kısmı Devlet Fabrikalarından sevk edilmektedir. Kupajlık şa¬
rap fiatlarımn dünya piyasalarında çok düşük olmasma karşılık mem¬
leketimizde şarap maliyetinin yüksek oluşu özel teşebbüsün şarap ih¬
racatını güçleştirmektedir. Bu sebeple özel teşebbüsün şarap ihracatı
pek cüzidir.
1.2.3 Şarapçılığın başlıca problemleri :
Ham Madde :
Şarapçılığın ana ham maddesi üzümdür ve bağcının gelir kayna¬
ğıdır. Üzüm fiatı bu esasla tayin olunur. Ege bölgesinde ise yaş üzüm
fiatı çekirdeksiz kuru üzümün borsa fiatına tabidir. Her iki hal de şa¬
raplık üzüm fiatlarını pahalı kılmaktadır.
Mevcut bağların ekserisi şaraplık üzüm çeşitlerine yöneltilmiş de¬
ğildir. Bağcılar şarap imalâtçısı olmadıklarından bağlarında daha zi¬
yade hem şarapçılığa ve hem de sofralığa veya kurutmalığa uygun
düşen mahsul ve çeşitleri geliştirmektedir. Ayrıca bağcılar yetiştirdik¬
leri üzümlerin evsafı ne olursa olsun şarap imalâtında kullanılır kanaatile
imalâthanelere getirmektedr.
Üzümün bağ mıntıkasından uzakta, şehir içinde kurulmuş ima¬
lâthanelere gelişi genellikle aracılar vasıtasile yapılmaktadır. Bu da
üzüm fiatmın aracılar lehine yükselmesini intaç etmektedir.
Bağcıları bünyesinde toplayan şarap istihsal kooperatifleri veya
birlikleri henüz yeni teşekkül etmekte olup adedi pek azdır.
Yardımcı Maddeler :
Şarapların evsafını yükselten, stabilizasyonu temin eden yardımcı
malzemelerin büyük kısmı memleketimizde imâl edilemediklerinden
ithal edilmektedir. Bu maddelerden bir kısmı kotalara sanayi yardımcı
maddesi olarak dahil edilmediğinden ithali yapılamamakta diğer bir
kısmı da tıbbı ecza meyanında ithal edildiklerinden fiatları çok pahalı
olmaktadır.
İşletme Malzemesi ve Cihazlar :
Bunların bir kısmı memleketimizde imâl edilmekte diğer bir kıs¬
mını ise hariçten getirmek mecburiyeti hasıl olmaktadır. Yerli yapılan
172
makine ve malzeme kalite bakımından düşük olup fiatı da emsaline
nazaran pahalıdır.
Şişe ve mantar. Yardımcı ve işletme malzemesinin hariçten temi¬
ni çok değişik ellerde olup bu işi yönetecek ucuza temin edecek meslek
birliği yoktur.
Teknik ve idari kontrol:
Her iki kontrol şekli kendine has mevzuat hükümleri içinde tat¬
bik edilmekte ise de kifayetsizdir. Şaraphanelerin ve şarapların kontrolü
başından sonuna kadar selâhiyetli tek müessese tarafından yapılmayıp
Belediyeler, Sağlık Bakanlığı, Ziraat Bakanlığı, Maliye Bakanlığı tara¬
fından yapılmaktadır. Bu müesseseler arasında bu mevzuda koordine
bir çalışma yapılmadığından kararlarda tatbikatta çalışma olmaktadır.
Bu meyanda bağcılık, şarapçılık fiat ve satış üzerine tesbit edil¬
miş müşterek ve diğer sanayi kollarile irtibatlı bir politika yoktur.
Elaman-eğitim ve araştırma :
Şarapçılığın her kademesinde yetişmiş pek az elaman vardır. Bu
boşluk daha ziyade usta, ustabaşı ve teknisyen seviyesinde görülmek¬
tedir. Usta ve ustabaşı yetişmesini öngören meslekî eğitim müessesi
yoktur. Bu iki sınıf eleman iş yerlerinde yetiştirilmektedir. Şarabın ne
olduğu, nasıl yapıldığı nasıl muhafaza edileceği ve nasıl içileceği husu¬
sunda halkı eğiten bir teşkilât da yoktur.
Gerek şarapçılık üzüm çeşitleri üzerinde gerekse mevcut şarapların
imal teknolojisi, kalitesi ve bünyesi üzerinde arıştırma, tatbikat ve
yayın yapan İlmî müesseseler yoktur.
Halen münferit ve akademik araştırma yapan müesseler mevcutsa
da Türkiye şarapçılığına şamil tatbikat noksanlığı dolayısiyle faydalı
olamamaktadır.
Vergileme:
Şarap imalâtından gelir vergisi dışında ayrıca gider vergisi (Ru-
sûm) da alınmaktadır.
Bu vergi mamulat satılıp paraya tahvil olunmadan tahsil edilmek¬
tedir. Bu tahsilâtı da Maliye Bakanlığı adına Tekel yapmaktadır. Ver¬
giye esas teşkil eden meblâğ istimare neticesi tesbit edilen şarap mik¬
tarıdır. Bununla beraber tam bir vergi tesbit ve tahsili yapılmamakta
bu suretle kademeli vergi kaçakçılığı olmaktadır.
173
1.2.4 Plân döneminde şarapçılığın geliştirilmesinde tavsiye edilen ana
ilkeler :
a) Bağcılığın şarapçılık açısından ele alınması, bağlarda kalite
şaraplık üzümlerin yetiştirilmesi
b) Devletin şaraplık üzüm yetiştiren bağcılara yardım etmesi ve
bağcılığı yön vermesi
c) Şarap üretimini artırmak : Bu maksatla yeni fabrikalar kurul¬
ması, kuruluşlarda dikkate alınacak hususlar,
1. İhracata yönelme
2. Kaliteli ve Standard şarap temini
3. Geri kalmış bölgeleri kalkındırma
esaslarından biri olmalıdır.
d) İhracatı geliştirme :
1. İhracatı teşvik edici faktörlerin tesbiti
2. Birlikler kurmak suretile ihracata yönelme
3. Dış memleketlerde pazarlama imkânları sağlamak
e) Kontrol : Mevzuatın günün ihtyaçlarına ve tekâmüle imkân
verecek şekilde İslahı.
Şarapçılık üzerinde çeşitli dairelerce yapılmakta olan ve bir kısım
sürtünmelere yol açan kontrollerin etkili bir hale getirilmesi için yur¬
dun çeşitli yerlerinde bölgesel kontrol araştırma, tatbikat ve eğitim
merkezi kurulması.
f) Vergileme : Şaraptan alman verginin (Rusûm) tahakkuk ve
tahsil şeklinin ıslâhı, ve bu verginin genel vergi tahakkuk ve tahsilin¬
deki ölçü ve esaslar dahülinde Maliye Bakanlığınca kontrol ve tahsil
edilmesi.
İhracatı teşvik gayesile verginin ayarlanması.
g) Şarapçılığın gelişmesini sağlamak ve insan sağlığını korumak
gayesiyle derecesi yüksek alkollü içki fiatlarmm şarap fiatlarına nisbetle
dengeli olarak yükseltilmesi.
h) Şarapçılıkla ilgili makine, teçhizat ve malzemenin yerli yapıl¬
masının teşvik edilmesi ve geliştirilmesi.
1.3 Şarapçılık tarihi :
İnsan oğlunun ilk kullandığı içki baldan yapılan MET şarabıd.r.
Met şarabının ateşin keşfinden daha evvel yapılmış olduğu tahmin
174
edilmektedir. Bize intikal eden vesikalardan ikinci bilinen içkinin
üzümden yapılan şarap olduğudur.
Eldeki vesikalara göre bağcılığın ve şarapçılığın ana vatanı Anadoludur.
Anadolu bugüne kadar gelip geçmiş birçok medeniyete beşik
olduğu kadar kültür asmasının ve şarapçılığın da ana vatanıdır. Buna
dair vesikalar meyanmda; Etilerden (Hititler) evvel Anadoluda yaşa¬
mış insanlara ait çivi yazılarında (VİNO) kelimesine ve bağcılığa ait
resimli yazılara rastlanması gösterilebilir. (M. E 6000) Bu durum şarap
(VİNO) kelimesinin nereden geldiğini izah ve şarapçılığın ana vatanı¬
nın Anadolu olduğunu ispat etmektedir.
Şarapçılığa ait vesikalara Anadoludan sonra M. E 4000 yıllarında
yaşamış olan Sümerlerde şarabın yanısıra biranın da kullanıldığı gö¬
rülmektedir.
Sümerlerden sonra şarapçılığa ait tarihi vesikalara M. E 2000 yıl¬
larında Anadoluda yaşamış dünya medeniyetinin banisi Etiler (Hititler)
de rastlanmıştır. Etilerde bağcılık ve şarapçılığın daha çok ilerlemiş
olduğu görülmüştür. Anadolunun her tarafında rastlanan bu tarihlere
ait binlerce eser buraların bağcı ve dolayısile şarapçı bir memleket ol¬
duğunu göstermektedir. Etilere ait en eski eser olan Konya Ereğlisinin
İVRİS nahiyesindeki taş kabartma, Feyz ve bereket ilâhı (Tarhu) yu
sağ elinde üzüm salkımları bulunan bir asma dalı ile göstermektedir.
Bundan başka alaca Höyükte (M. E 2000) şarap bardağı ve testi¬
lerine, Alişar kazısında meydana çıkan (M. E 1800-1600) üzüm salkı¬
mı şeklinde içki kabına, Kültepe kazısında (M. E 1750) bulunan koç¬
başı şeklinde şarap kabına rastlanmıştır.
Şarapçılık ve bağcılık Anadoluda gelişmesine devam ederken;
Arthal’a göre bağcılık ve şarapçılık ilk olarak Anadoludan Mısır’a
mukaddes krallar (Fravunlar) ülkesine geçmiştir.
Meuth ise şarapçılığın sırasile Anadoludan Yunanistana ve oradan
da İtalya’ya ve diğer batı memleketlerine ulaştığından bahseder.
Anadolu topraklarında ehlileşmiş bugünün kültür asmasını Fran¬
sa’ya M. E 600 yıllarında Euxenus isimli Foçalı bir gemici götürmüştür.
İspanya ve Portekiz’e bağcılığı İtalyan’lar sokmuştur.
Roma imparatorluğunun kuzeye doğru yayılmasile bağcılık Ren ve
Tuna nehirleri yani Alanya’ya gitmiştir. M.S 200-300 yıllarında Avus¬
turya’ya bağcılığı Roma imparatoru Prabus yerleştirmiştir.
Bağcılık ve şarapçılık Fransa ve Almanya’da büyük Şarlken ve
Macaristan’da kral Stephan ve II. Belâ gibi hükümdarlar sayesinde
büyük gelişmeler kaydetmiştir. Bağcılık 17. yüzyılda Afrikaya (Kap)
ve 19. yüzyılda Amerika’ya (kanada), Avusturalya ve Japonya’ya gir¬
miştir.
175
Hiristiyanlığm yayılmasından sonra ise İsa’nın kanının sembolü
olarak sayılması dolayisile şarap Hiristiyanlar arasında kutsal bir ma¬
hiyet almıştır. Kilisenin büyük nüfuz ve kudret kazanmasile manastır¬
ların bağcılık ve şarapçılığın gelişmesinde büyük hizmeti olmuştur.
Romalıların Anadoludaki hakimiyetleri sırasında Ankara’dan Roma
saraylarına şarap götürüldüğü rivayet edilmektedir. Bizans hakimiyeti
sırasında bağcılık ve şarapçılığın Anadoluda aynı önemi muhafaza et¬
miş olduğu görülmüştür.
Selçuklular ve OsmanlIlar zamanında Anadoluda bağcılık aynı
ölçülerle devam ederken, şarapçılık islâmiyetin tesirile yalnız Anadoudaki
Hiristiyan ve yahudi sakinerin (Reâya) iştigal ettiği bir saha ol¬
muştur.
Tanzimat devrinde liberal bir idarenin tatbik edildiği zamanda
Fransa’daki bağlarda flokseranm yaptığı tahribat neticesi şarap talep¬
leri artınca Anadoluda da şarap imalâtı gelişmiş ve fazlalaşmıştır. Me¬
selâ : 1903 yılında yalnız İzmir limanında 7.057,680 litre şarap ihraç
edildiği İzmir ticaret odası kayıtlarından öğrenilmiştir. 1904 yılında
memleketimizde 340 milyon litre şarap imâl edildiğini de (Babö u.Mach)
yazmıştır. Avrupa’da bağcılığın yeniden ihdasile gerek ihracat gerekse
istihsal gerilemiş ve bu hal birinci dünya savaşını takaddüm eden 1913
yılında 42 milyon litre imâlat ve 7,6 milyon litre de ihracat yapılmıştır.
Birinci dünya harbi ve bunu takip eden istiklâl savaşında şarap
istihsalimiz büsbütün düşmüş ve bilhassa istiklâl savaşı yıllarında tat¬
bik edilen (Men’i müskirat) kanunu dolayisile tamamen durmuştur.
Cumhuriyet idaresinin kurulmasından sonra ispirto ve ispirtolu
içkiler 1926 yılında yürürlüğe giren sayılı 790 sayılı kanunla Devlet in¬
hisarı altında alınmış fakat şarap inhisar dışı bırakılmıştır.
Bugün mer’i olan ve muhtelif tadiller görmüş bulunan 4250 sayılı
kanuna müsteniden de şarap inhisar dışı tutulmuş fakat kontrolü in¬
hisarlar idaresince yapılmaktadır. Böyle olmakla beraber Devlet bağ¬
cılığı korumak ve şarapçılığı geliştirmek gayesile yurdun muhtelif yer¬
lerinde şarap deneme evleri açmak ve fabrikalar kurmak suretile şa¬
rapçılığın bütün yurda yayılmamasına amil olmuştur. Bu suretle
memleketimizdeki şaraplık üzüm çeşitlerini tanımak ve bunlardan
yapılan şarapların kıymetini ölçmek mümkün olmuştur.
Şaraphane ve imalât tesislerde, şaraplık üzüm çeşitlerine dair en
elamanter bilgilerden mahrum yerlerde şarap imâl etmek istiyenlere
bu vasıtaların yardımile pratik bilgiler verilmiş ve mevsimlik kurslar
da tertiplenerek umum şarapçılığımıza faideli olunmuştur.
176
1947 senesine kadar Devletin şarap politikası Devlet sektörünü ön
görerek 10 sene zarfında 100 milyon litreye çıkarak bunun % 60 nı
ihracat yapabilecek şekilde plânlaması isteniyordu. (1947-1950).
Bilâhare hususi sektörü bu sahada öncelik tanınması onun teşvik
edilmesi uygun görülerek Devlet şaraphanelerinin hususi sektör veya
şirketlere devredilmek gayesi ile kanunlar hazırlanmış ve Tekel’in fonk¬
siyonunda kalan şarap fabrikalarının kapasiteleri dahilinde imalât
yapmaları ve tevsiye gidilmemeleri şeklinde neticeye varmak isten¬
mekte idi. (1951-1960) fakat bu halin tahakkuku görülememiştir.
(1960-1966).
Netice olarak, 1947 senesinde 14 milyon litre olan umumi şarap
imalâtı bugün 46 milyon litreye yükselmiştir. Hususi amile ait 251 ve
Tekel’e ait 12 şarap fabrika ve imalâthanesinde bu şarabın % 67 sini
hususi amille % 33 nü Tekel istihsâl etmiştir.
2 — ŞARAPÇILIĞIN BUGÜNKÜ DURUMU
2.1 Ham madde :
Şarapçılığın ana ham maddesi yaş üzüm meyvedir. Meyve şarap¬
larının yapılışı ve ham maddesi hakkında çalışma yapmağa vakit bu¬
lunamadığından bu raporda yalnız yaş üzüm şarabı incelenmiştir.
Genellikle, Şaraplık yaş üzüm salkımında tanelerin mütecanis büyük¬
lükte ve olgunlukta olması, kabuklarının ince yapılı, çekirdeklerinin
ufak ve az, şırasının ise bol ve kolay alınır olması, salkım ağırlığının
şıraya nispetle çok az olması, fermantasyon neticesi bozulmayan kokuya
sahip bulunması asit, şeker ve ekstrakt bakımından zengin ve muva¬
zeneli olması lâzımdır. Belirtilen bu vasıflar halen şarapçılıkta kulla¬
nılan üzüm cinslerinde mevcut olup şarapçılık bakımından bağlarda
bu çeşitlerin üretilmesi lâzımdır.
Bağcılık: Memleketimizde bağcılık iki usulde yapılmaktadır.
a) Yerli bağcılık.
b) Amerikan anacı üzerine aşılı bağcılık.
Bunun dışında tatbik edilen Melez bağcılık (Hibrit) memleketi¬
mizde yapılmamaktadır.
a) Yerli bağcılık:
Flokserenin henüz girmediği bölgelerde üzüm çeşitlerinin kendi
çubuklarını doğrudan doğruya toprağa dikmekle yapılır.
177
0,1
0,05-0,3
—
b) Filokseralı bölgelerde Amerikan anaçları üzerine yerli çubuk¬
ların aşılanması suretile yapılır.
Şarap imalâtında kullanılacak üzümün hastalıksız yetişmiş, imal
edilecek şarap tipine has olgunluğa erişmiş henüz toplanmış, zedelen¬
memiş ve şırasını salmamış olması lâzımdır. Bu sebepten hasat zama¬
nının şarap imalâtı yapanların arzusuna göre ayarlanması lâzımdır.
Genellikle üzüm salkımının Babo ve Max’a göre kimyevi terkibi
(yüzde).
İhtiva ettiği Etli kısım Kabuk Çekirdek Saplar
Su 60-90 60-80 25-50 55-80
Azotlu maddeler 0,2-0,5 2 6 2
Yağlar
—
8-15
—
Azotsuz ekstre 10-40 20 19 21
maddeler
Selüloz çok az 4 28 5
Kül 0,2-0ı5 0,5-1,0 1-2 1-2
Şeker
5-21 az eser eser
—
Elma asidi 0,1-1,5 az
Şarap asidi 0,4-1,0 çok az
Tanensel maddeler eser 0,5-4 2,2-8 1-5,4
eser
Bazı cinslere göre salkımın terkibi :
Salkımın terkibi Risling Saparavi Cabepret Traminer Chardana
Sap 3,3 3,4 2,6 4,2 2,2
Dane 96,7 96,6 97,4 95,8 97,8
Dane terkibi
Etli kısım 86,2 85,5 82,5 80,1 91,4
Kabuk 10,2 10,7 10,9 14,8 4,6
Çekirdek 3,6 3,8 6,8 5,1 4,0
Türkiye bağ sahaları bakımından Avrupada 5 ci, verim bakımın¬
dan ise 12 cidir. Yeni bağ sahalarının ihdası için çok geniş araziler
mevcuttur. Büyük bağcı kitlelerinin henüz amprik metotlarla çalışma¬
sı verimin düşüklüğüne sebep teşkil etmektedir. Modern metotların
tatbiki ve ziraî mücadelenin bağ sahalarının tümüne tatbiki ile veri¬
min yükseleceği muhakkaktır.
178
Nitekim, Ege bölgesinde Gediz havzasında modern metotlarla bağ¬
cılık yapıldığından beher dekardan 6000 kilo mahsul alınmak suretile
verim yükselmiştir. Buna mukabil orta Anadolu bağlarında beher de¬
kardan 250 kilo mahsul alınmaktadır. Bunda orta, Doğu ve Güney
Doğu Bölgelerimizde yaşayan Türk bağcısının gerek yetiştirme ve ba¬
kım, gerekse-Bilhassa şarap kalitesi üzerinde ehemmiyetli tesirler gös¬
teren bazı zararlı böcek ve hastalıklarla mücadele konularındaki bilgi
noksanlığı faktörü de ehemmiyetli nispetle rol oynamaktadır. Türkiye
7 büyük bağ bölgesine ayrılmış olup bölgeler arasındaki iklim, toprak
ve diğer faktörler bağ verimine değişik ölçüde tesir etmektedir. Bunları
aşağıdaki şekilde hülâsa etmek mümkündür.
1 — Marmara ve Ege çevrelerinin atmosferindeki rutubet, ilkbahar,
sonbahar hatta bazı yıllarda yaz ortalarındaki yağışların asmanın tenebbütü
üzerindeki müspet tesirine karşılık zararlılara pek elverişli bir
muhit hazırlamakta olduğu da bir vakıa’dır.
2 — Bu bölgelerde yaşayan bağcılar, bağcılık tekniğinde, muhitin
icabettirdiği şekilde hareket etmesini oldukça öğrenmiş ve tatbikatı¬
na da çoktan girişmiştir. Nitekim bu bölgelerin bol randımanı teknik
şartlara oldukça riayet edilmekte olmasının mes’ut bir neticesidir.
Filoksara tahribatına uğramış bulunan bu bölgelerde bağların
kuruluşlarında mevki ve maraz ’dan başka toprak hazırlığına, anaç ve
çeşitlerin seçilmesine gerekli ehemmiyet verildiği gibi, yıllık bakım,
hatta Ödemiş ve Otiorrhunehus gibi zararlılar, Pronospora, oidium ve
Antraknaz gibi hastalıklarla mücadele hususlarında da bağcının az çok
ve yeteri kadar bilgiye sahip bulunduğu kabul edilebilir.
3 — Orta, Doğu ve Güney Doğu bölgelerinin randıman düşüklüğüne
karşılık, iklimin kuraklığı, bağların bir çok zararlı böcek ve hastalık¬
lara karşı korunmasına imkân vermekte, heliotermik şartlar (Bol gü¬
neşlenme, ve jetasyon devresi suhûnet yekûnlarının yeterliği), gerek
üzüm gerekse şarap nefaseti üzerinde pek müstesna tarzda tesirini
göstrmektedir. Filhakika böylelikle kalite ile kantitenin birbiri ile ters
orantılı oldukları hakikati şarapçılıkta bir kere daha ortaya çıkmak¬
tadır.
4 — Karadeniz bölgesinin tabiat şartları bağcılık bakımından bu¬
ranın ehemmiyet kazanmasını mümkün kılamamakta, buna mukabil
güney Anadolu bağları ise iklimin mümtaz bir hususiyeti olarak-ilk
turfanda üzümcülüğe elverişli bulunmaktadır.
5 — Ege ve Marmara bölgesi kısmen hariç tutulursa Anadolunun
birçok yerinde bağlar usullere uygun bir şekilde dikilmemekte bakım
ve hastalıkları ile mücadele bilgisine, şekline ve araçlarına sahip bulu¬
nulmamaktadır.
179
6 — Birçok bölgelerimize halâ kükürt ve göztaşı kullanılmamakta,
ve dönüme dikilecek omca adedi ile omcalar arasındaki aralıkların lü¬
zumu kâfi derecede bilinmemektedir. Bu ise iyi şarap yapımına imkan
vermemektedir.
7—-Şaraplık üzümlerle, sofralık üzümler ve siyah ile beyaz cins¬
ler aynı bağlarda ve karışık halde dikildiğinden imalâthanelere gelen
üzümler ekseriya karma karışık bir haldedir.
Memleketimizde üzüm istihsali her bağ bölgesinde eskidenberi te¬
essüs etmiş bir geleneğe göre yapılmaktadır. Bağcılar bu geleneğe uy¬
gun olarak yetiştirdikleri bağlardan kurutmalık, sofralık ve şaraplık
üzümler elde etmektedirler. Elde edilen mahsulün her sene aynı kalite¬
de olmasının sağlanamaması bağcıyı İktisadî bakımdan büyük zarara
uğratmaktadır.
Bu mahzuru önlemek gayesile haşeratla, mantarî hastalılarla mü¬
cadele teşkilâtı mücadele usulleri ve zamanı gösterilerek büyük fayda¬
lar sağlanmıştır.
8 — Ancak aşağıda izâh edilen haller dolayısile bu çalışmalar tam
bir sonuç verememektedir.
a — Pek çok yerlerde bağcılar henüz bu çalışma şekline alışmış
olmadıklarından bu bölgelerde eskidenberi sâbit ve sağlam bir mahsul
alamamaktadırlar.
b — Yetiştirdikleri mahsulü birçok hallerde satma imkânı bula¬
madıklarından daha fazla mücadele ve bakıma hevesli olmamaktadır¬
lar.
Bugünkü yetiştirme tarzı sanayi üzerinde aşağıda izâh edilen men¬
fi etkileri yaratmaktadır.
İlk plânda bu günkü şarapçılığımız arzu edilen iptidaî maddenin
elde edilmesine uygun şekilde teşkilâtlandırılmamıştır.
Bugünkü ham madde, bağcı tarafından arzu ettiği zaman arzu
ettiği kalitedeki üzümü benim mahsulüm buduı ister istemez şarapta
kullanacaksın diyerek fabrikaya getirdikleri üzümlerden ibarettir.
9 — İmalâtçı, alacağı üzümün cins ve kalitesini kendi tanzim ede¬
memekte ve gelen üzümü olduğu gibi işlemek zorunda kalmaktadır.
10 — Bu mahzuru önlemek gayesile evvelemirde fabrikalara alına¬
cak üzüm miktarı, evsafı ve alınabilecek müddetler kesin olarak her
köye, her bağa kadar götürülmek suretile müstahsile bildirilmesi lâ¬
zımdır.
180
11 — Bu şekilde üzümü tasnif ederek vasıflara göre zamana göre,
mübayaayı ayarlamakla her bölgede sıralıktan başlamak üzere, şampanya’lık,
sek şarap, dömisek şarap, yüksek dereceli sek ve tatlı şarap¬
lar yapmak imkânı sağlanacaktır.
12 — Yukarıda belirtildiği gibi dönümden alman verimin çok dü¬
şük olmasının önüne geçmek bakım mevzuu üzerinde biraz daha ihti¬
mam göstermesiyle verim % 20-25 artacaktır.
13 — Şurasını kayda mecburuz ki, milyonların geçimini temin eden
bağ ve bağ mahsulleri bizdeki çoğu Hükümet programlarında üzerine
eğilme lüzumu dahi hissedilmeyen talihsiz bir ürün halindedir.
ŞARAPLIK ÜZÜM BÖLGELERİ
Bölge adı
1963 yılı itibarile
Bağ sahası İstihsali Verimi
hektar
ton hektar/kilo
I. Trakya ve Marmara
78 464 417 519 532,1
II. Ege ve Güney Batı Anadolu 133 772 439 349 328,4
III. Orda Anadolu 264 588 769 955 291,0
IV. Güney ve Güneydoğu Anadolu 309 366 1 045 982 338,1
V.
Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu
7 900 20 065 253,9
794 090 2 692 870 339,1
2.2.2 Şaraplık üzüm cinsleri ve değerleri :
Bu bölgeler kısa ve ayrı ayrı incelendiğinde :
1. nci bölge (Trakya ve Marmara bölgesi) :
a. Beyaz cinsler: Yetiştirilen üzümlerin % 75 ni Yapıncak teşkil
etmekte. Sofralık ve şaraplık olarak kullanılmaktadır. Miktarı sofra
şarap imaline yetirli kadardır. Çoğaltılmasına şimdilik lüzum yoktur.
Semillon : Avrupadan getirilerek bu muhite iyi olarak intibak et¬
tirilmiş, şaraplık bir cinsidir. Hâlen 2 milyon kilo mahsûl elde edil¬
mektedir. Şarabı, Yapıncak şarabından üstündür. Geliştirilmesinde
fayda vardır.
Pıno-Chardonnay ve Clarette : Bunlarda Avrupa menşelidir. Üs¬
tün vasıflı ince şarap ve şampanya imaline müsaittirler. Üretilmelerine
ihtiyaç vardır.
181
Yapıncak, semillon, pıno, chardonnay ve clarette Tekirdağ vilâyeti
dahilinde yetişmektedir.
Altıntaş, sıralık : Altıntaş Erdek havalesinde, sıralık Bursa vilâye¬
tinde yetiştirilmektedir. Bunlardan imâl edilen şaraplar yapıncak
üzümden elde edilen sofra şaraplarından daha ince eksraktça zayıftır.
Beylerce : Bilecik söğüt havalesinde yetişmektedir. Bunun şarap¬
ları yapıncak şaraplarından daha üstündür. Yetiştirilip çoğaltılma¬
sında fayda vardır.
b. Kırmızı cinsler:
Karasakız (Kuntra) : Marmara bölgesinde, Çanakkale, Bozcaada
Geliboluda bol miktarda yetiştirilen başlıca şaraplık ve konyaklık üzüm,
cinsidir. Yüksek alkollü normal vasıfta sofralık bir şarap verir.
Adakarası : Marmara adalarında yetiştirilen tek cins üzümdür.
Her bakımdan yüksek vasıfta, sitebil karakterde şarap vermektedir.
Teşvik edilmesi yerindedir.
Papazkarası : Uzunköprü’nün Kırcasalih ve Aslıhan köyleri civar¬
larında kumsal arazide, Amerikan anaçları kullanılmadan yetiştiril¬
mektedir. Uzun senelerdir işlenen bu kumsal arazideki toprakların
flokseraya karşı olan mukavemeti azalmıştır. Yetişen asmalar normal
olmayıp marazîdir. Üzümün evsafı seneden seneye birbirini tutma¬
maktadır. Papaz karası üzümünden imâl edilen kırmızı şaraplar yük¬
sek vasıf taşımakta idiyse de, yukarıda bahsedilen sebeplerden ötürü
halihazırda seneler farkıyla birbirini tutmayan vasıfta şarap vermek¬
tedir.
Bu bölge ile Kırklareli (Üsküp) havalesini içine alan yeni Ameri¬
kan anaçları üzerinde Papaz karası bağları yetiştirilmesi teşvike muh¬
taçtır.
Karalahna : (Şofa) Marmara mıntıkasında yetiştirilmektedir. So¬
fraya gelmiyen şaraplık bir üzüm cinsidir. Dağınık ve azdır. Şarabının
renginin koyu olması asidin ve alkolün düşük olması iyi bir kupajlık
şarap vasfını taşımaktadır. Taban arazide uzun budama suretile yeti¬
şenler çok verimli oluşundan şaraba elverişli değildir. Kıraç yerlerde
yetiştirilmesi şayanı tavsiyedir.
Gamey - Burgunder - Cinsaut : Bunlar Avrupa cinsi şaraplık üzüm¬
lerdir. Tekirdağ civarında yetiştirilmektedir. Şarapları iyi vasıflıdır.
Teşviki faydalıdır.
182
Cebernet - sevignon : Avrupa şaraplık üzüm cinsi olup Ege ve Te¬
kirdağ civarında çok az miktarda yetiştirilmektedir. Bölgenin en üs¬
tün kalite şarabıdır. Çok az mahsul vermesinden ötürü yetiştirilmek
istenmektedir. Fiyat ayarlamak suretile teşviki çok faydalıdır.
2 nci bölge (EGE) :
a — Beyaz cinsler :
Sultaniye (Çekirdeksiz) : Bağların % 80 i bu cins üzümdür. Ku¬
rutmalık bir üzüm olduğu kadar iyi kupajlık evsafta şarapta yapmak
kabildir. Miktarı boldur.
Omcası senede 2-3 mahsul vermekte, mahsulün evsafı hasat
mevsimine tâbidir. Bu hususiyetinden istifade ederek istenilen evsafta
şarap yapma imkânını vermektedir. Arzu edildiği zaman yeknesak ev¬
safta 50-100 milyon litre yeknesak tipte şarap yapmak ve deniz yolu
ile sevketmek mümkündür. Şarabı Almanya’da tanınmış ve tutulmuş¬
tur. Bölgede şaraplık değerden başka beyaz cins üzüm yoktur.
Bornova misketi : İzmir havalisinde, bilhassa Bornova civarında
yetişmekte olan bu üzüm, fazla şekerli, uygun asiditeli, son derece gü¬
zel kokulu oluşundan yüksek evsafta likör ve sek şaraplar vermektedir.
Az miktarda yetişen bu üzümün çoğaltılması için bağcıların teşvik
edilmesi gerekmektedir.
b — Kırmızı cinsler :
Dimrit ve Çalkarası : Senirkent, Çal, Buldan havalisinde çok meb¬
zul olarak yetiştirilmektedir. Çekirdekli kurutmalık sanayi üzümü
(Rakı-Soma) alkolü yüksek, orta evsafta kırmızı sofra şarabı imâl
edilmektedir.
Karagemre : İsparta bağlarında yetiştirilen bu üzüm Dimrit, Çal
karası üzümleriyle karışık işlendiği takdirde normal evsafta kırmızı
şarap imâline imkân vermektedir.
Carignen, cabernet savvignon, Alicante, Bouchet, Grenach gibi
Avrupa cinsi üzümler son senelerde ticarî bağlarda yer almaya başla¬
mış, iyi mahsul ve yüksek evsafta kalite şarabı imâl edildiği tesbit edil¬
diği tesbit edilmiştir. Bu üzümlerin yetiştirilmesinin, teşvik edilmesi
gerekir.
183
3 ncü Orta Anadolu Bölgesi:
a — Beyaz Üzümler :
Sungurlu, Hasandede beyazı - Şekerpare :
Geniş Anadolu bölgesini içine alan bu bölgede Ankara, Kırıkkale
ve havalisinde yetiştirilen Sungurlu, Hasandede, Şekerpare üzümleri
şaraplık üzüm cinleri olup üstün kalitede beyaz şarap vermektedir.
Bölgeye floksera girmiş ve bağları tahrip etmeye başlamasiyle bu
üzümler kaybolmak tehlikesine maruzdur. Bu üzüm cinslerinin kayıp
olmamasını ve bağların Amerikan anaçları üzerine kültive edilmesine
şiddetle ihtiyaç vardır.
Emir : Ürgüp ve Nevşehir havalisinde yetiştirilen bu üzüm iyi şa¬
raplık ve şampanyalık şarap veren bir cins olmasının teşviki yerinde
görülmektedir. Miktarı azdır.
Narince : Tokat, Kazova, Zile havalisinde yetiştirilen bu cins iyi
bir kalite şarabı veren üzüm cinsidir. Teşviki yerinde görülmektedir.
b -— Kırmızı üzüm cinsleri:
Dimrit : Çok mebzul olarak yetiştirilmekte olan bu üzüm başlıca
çekirdekli - Kurutmalık üzüm olup Kırıkkale civarı hariç Orta Ana¬
dolu’da çok yaygındır. Kuru üzümü rakı - soma sanayiinde kullanıl¬
maktadır. Şarabı sofra şarabı evsafında olup büyük değer taşımamak¬
tadır. Roze şarap imaline müsaittir.
Kalecik karası : Ankara’nın Kalecik bölgesinde yetiştirilmekte
olan bu üzüm iyi kalite şarabı imaline en elverişlisidir. Yetiştirilmesi
mutlak teşvike muhtaçtır. Filoksera tahribatı devam etmektedir. Hiç
bir tedbir alınmamaktadır.
Edindiğimiz tecrübelere göre memleketin en iyi kalite şarabı veren
üzümleri Ankara Bölgesinin Kalecik karası ile Hasandede beyazıdır.
Hasandede üzümlerini veren Kırıkkale ve Hasandede çevresi bağlarına
henüz floksera bulaşmamış olmakla beraber, kalecik karasını yetiştiren
Kalecik bağlarının büyük bir kısmı flokseradan harap olmak üzeredir
ve özellikle Kızılırmak vadisindeki bağlar tamamile sönmüştür. Bu
âfet de, yakın bir gelecekte Kalecik’in yüksek yerlerindeki bağlarla
Kırıkkale ve Hasandede taraflarına da sirayet edecektir. Çabuk kaza¬
sının bağları ise, tamamile floksera yüzünden sönmüş durumdadır.
Halbuki bu bağların üzümleri gerek şaraplık ve gerekse yemeklik ola¬
rak Ankara gibi bir pazara malik idiler ve bağlar buraların köylüleri
için önemli bir geçim kaynağı idi.
184
Bu itibarla bu bağların yeniden kurulması için köylüye yardım
etmek ve yol göstermek gerekir. Zira buralarda gene yerli anaçla bağ
d'ıkimine girişildiği öğrenilmiştir. Çünkü Amerikan anaçları üzerine
yeni bağ tesisi bir hayli külfetli olduğu gibi bura köylüleri için tama¬
men yabancıdır. Yapılacak iş eski yerli bağcılıkta olduğu gibi basit
değildir. Bunun için Tarım Bakanlığının kurduğu ve kuracağı Ameri¬
kan asma fidanlıkalrı vasıtasile yeter miktarda ve bölge topraklarına
uygun anaç dağıtması diğer taraftan da köylüye yeni bağcılık öğret¬
mesi, aynı zamanda örnek bağlar kurmak ve kurslar açmak suretile
bölgeyi kalkındırması lâzımdır. Bunun için Tarım Bakanlığı bütçe¬
lerinden bu hizmetleri sağlayacak ödeneklerin ayrılması gerekmekte-
Merzifon karası :
Mahalli bir şaraplık üzüm cinsi olup Orta Anadolunun (ekolojik
şartlarına intibak edeceğinden teşviki yerinde görülmektedir. Miktarı
gitgide azalmaktadır.
4 ncü bölge :
Beyaz üzüm cinsleri:
Dökülgen - Rumi :
Bu bölgenin bağcılık merkezini teşkil eden Gaziantep, Kilis ve
Maraş illeti Türkiye üzüm istihsâlinin 1/3 nü yetiştirmektedir. Üzüm¬
lerin % 80 i beyaz cinslerdir. Bu üzümler kurutulduğu gibi, şarap ima¬
line de müsaittir.
Üzümün bolluğu sebebiyle imâl ed'ilen şarapların yeknesak vasıfta
ve fazla miktarda olacağı ve İskenderun gibi bir limana yakın bulun¬
ması dolayısile ihraç şarapların hazırlanmasında ve satışında Eğeden
sonra ikinci bölge olmaya namzet görüldüğünden bu cihetin etüd
edilmesi gerekmektedir.
Dökülgen - Rumî : Bu üzüm cinsleri şarap imaline müsaittir. Mik¬
tarı çok boldur. İstenilen miktarda şarap imâl edilebilir.
Kabarcık : Olgunluk devresi diğerlerine nispetle evvel olan bu
üzüm oldukça asitli az şekerli bol şıra verir. Bundan zayıf bünyeli bir
sofra şarabı istihsal olunur. Böyle olmasına rağmen bu üzüm çeşidi
mahallinde rağbet görmektedir. Çünkü bu üzüm serg'i karası ile bir¬
likte işlendiğinden kırmızı şarap imâlinde değer kazanmaktadır.
Bu üzümün Maraşm BERTİZ YAYLASINDA yetiştirilen çeşidi ise
Gaziantep’tekin'in aksine ince kabuklu, ince ve hoş kokulu asidite ve
185
şekeri muvazeneli bir üzümdür. Bundan kaliteli ince bir şarap elde
edilebileceği gibi tabii köpüren şarap (Şampanya) imalinde de tecrübe
edilmesi uygundur.
Kırmızı üzüm cinslen :
Sergi karası (Gaziantep) - Siyah sergi (Maraş)
Koyu siyah renkl'i, fazla şekerli ve o nispette taneni yüksek bu
üzüm çeşidi gerek kurutmak gerekse şaraplık olarak pek rağbet gör¬
memektedir. Ancak bu üzümün beyaz kabarcıkla birlikte şarap ima¬
lâtında kullanılması veya istihsal edilen şarabın beyaz şarapla karıştırılmasile
mahalli sofra şarabı ihtiyacı karşılanmaktadır.
Bu sebeple mustakilen iyi bir kırmızı şarap verecek üzüm çeşidi¬
nin tesbiti ile bu bölgede yetiştirimesi ve geliştirilmesi lâzımdır.
I
Horozkarası :
Aslında sofralık olan bu üzüm çeşidi şarapçılıkda iyi netice ver¬
miştir. İstihsal edilen miktar umumiyetle azdır. Gerek sofralık gerekse
şaraplık olarak müşteri bulan bu çeşidin çoğaltılması için bağcılığın
teşvik edilmesi lâzımdır.
Boğazkere - Öküzgözü :
Elâzığ bölgesnde yetiştirilen bu üzüm cinsleri müşterek işlenmekle
iyi kalite evsafında şarap vermektedir. Miktarı kâfi değildir. Yetiştiril¬
mesine 'ihtiyaç vardır.
5 nci bölge :
Bu bölge bütün Karadeniz havzasını içerisine almaktadır. Fakat
burada ticarî ve İktisadî bakımdan kıymeti olmayan bir bağcılık mev¬
cuttur. Yetişen üzümler ancak mahalen sarfedilecek miktardadır. îmâl
edilen şaraplar ise düşük vasıfta olup mahalle İstihlâk edilmektedir.
Ticarî bir kıymeti yoktur. Ancak, Artvin havalisi dağların ve üzüm
cinslerinin (saperavi cinsi) gibi tetkikile kıymetlendirilmesi faideli
mütalâa edilebilir.
Bcğcılıka ziraî araştırma ve eğitim :
Şaraplık üzümün evsafını yükseltecek, üretimini çoğaltacak müs¬
tahsili eğitecek bir müessese ve teşkilât yoktur. Halen Tarım Bakan¬
lığına bağlı olarak müstakil çalışan Amerikan asma fidanlıkları var¬
dır. Bunlar Tekirdağ Manisa, Bilecik, İstanbul Erenköy, Yalova ve
Kilis’te faaliyet göstermekte ise de, buradaki çalışmalar bağcılığın
186
geliştirilmesi 'için Amerikan asma çubuklarını üretme ve tevzi işidir.
Şaraplık üzümlerin, şarapçılık değrleri üzerinde araştırmada bulunul¬
ması için Tarım Bakanlığının istasyonlarında şarapçılık sektörü açıl¬
ması gereklidir. Bütün vazifeleri adaptasyon ve afinitet üzerine teksif
edilmiştir. Bağların tekniğine göre yetiştirilmesi, bakım ve mücadele
bu teşkilâtın fonksiyonuna girmemektedir. Dolayısile iyi şaraplık üzüm
yetiştirilmesiyle ilgileri yoktur. Yukarıda bahsi geçen istasyon yerleri
tetkik edildiği zaman, bağ tekniği geri kalmış ve floksera tehlikesi ile
de karşı karşıya bulunan Orta Anadolu’da, böyle bir istasyonun yok¬
luğu müşahade edilmektedir. Bu da büyük bir noksanlıktır.
Bu halin İslahı için ilk adım olarak ziraat bankalarında plâsman
fonunun ayrılması ve bunun, sarfının Tarım Bakanlığına bağlı bağcılık
müesseselerince verilecek raporlar gereğince tediye edilmesi lâzımdır.
Diğer bir husus da, şarap fabrikalarına kendi bölgelerinde şaraplık
üzüm yetiştirecek bağ kurma ve deneme yapma 'imkânlarının verilme¬
sidir.
Böylece Devlet fidanlıklarında ve fabrika bağlarında iyi netice ver¬
miş asma çeşitlerinin bölgede yayılmasını sağlamak amacile, gerek
özel şarap amillerinin müstakilen, gerekse diğer yetiştiricilerle müşte¬
reken, bağ kurmalarını teşvik etmek ve bu lüzumlu krediyi temin et¬
mek lâzımdır.
Bağlar ancak 3-4 sene sonra mahsule yatacağından, yeni bağ kura¬
caklara, kredi verilmesi ve bu kredilerin ödenmesinin 3-4 sene sonraya
ertelenmesi düşünülmelidir.
Memleketimizde üzümün değerlendirilmesi :
İstihsal olunan yaş üzüm memleketimizde bölgelere, üzüm çeşit¬
lerine ve ihtiyaca göre;
% 37 Kurutmalık
% 35 Pekmezlik
% 25 Sofralık
% 3 Şaraplık
olarak değerlendirilmektedir.
Bu nispetler her yıl aynı olmayıp mevsime ve ihtiyaçlara göre pek
farklı olmayan değişiklikler göstermektedir.
Bu değerlendirme şekillerinden kurutmalık ve pekmezlik imali
bazı üzüm çeşitlerinin tabii neticesine ve bu çeşit üzüm mamulünün
iç ve dış pazarlardaki talep derecesine bağlı kalmakta, hasat edilmiş
yaş üzüme derhal sarf mahali olmamasından bilmecburiye bu değrlendirmeye
yönelmesinden ileri gelmektedir.
187
Şarapçılık geliştirildiği takdirde ham madde (Üzüm) ihtiyacının
ilk hamlede bilmecburiye pekmezliğe ayrılan sıralık tabir edilen şarap
lık çeşitlerle karşılanması mümkündür.
SENELER İTİBARİLE BAĞ SAHASI, İSTİSHÂL VE VERİM TABLOSU
İstihsal olunan Hektara verim
Yılar Bağ sahası (ha) yaş üzüm (ton) Kg.
1950 561119 1 339 337 2 494
1951 593 462 1 386 197 2 336
1952 649 042 1 633 503 2 517
1953 671 036 2 000 267 2 980
1954 689 877 2 247 784 3 258
1955 707 309 1 895 164 2 679
1956 728 115 2 605 777 3 578
1957 742 963 2 009 592 2 705
1958 710 262 2 991 688 4 212
1959 769 729 3 224 545 4 189
1980 757 120 2 775 200 3 865
1961 750 250 3 189 300 4 250
1982 773 030 3 382 270 4 375
1963 794 090 2 692 870 3 391
1964 800 000 2 790 000 3 487
BAĞCILIKTA
5 YILLIK ORTALAMALAR İLE BÖLGESEL DAĞITIM
Bölge
(Zirai bölge)
1950 - 1955 1955 - 1959 1960 - 1964
5. yıllık ortalama 5. yıllık ortalama 5. yıllık ortalama
bağ sahası (ha) bağ sahası (ha) bağ sahası (ha)
1 ci Bölge 94 126 97 024 78 653
2 ci
11
111 771 117 509 137 809
3 cü
11
31 891 42 572 51 042
4 cü 121 808 144 547 148 658
11
5 ci
11
2 484 8 248 4 168
6 cı
11
84 410 97 775 114 807
7 ci 4 849 4 875 5 598
11
8 ci 41 256 53 125 62 039
>>
9 cu
11
140 313 166 002 172 941
Kanyak : Devlet istatistik Enstitüsü Bölge Teşkilâtı esasına göre aynı Enstitüsü
istatistikleri.
188
ÜZÜMÜN DEĞERLENDİRİLMESİ
UZUM
KURU UZUM
Çekirdekli - Çekirdeksiz
SANAYİ
YEMEKLİK
CÎBRE ŞİRA 1 MARMALAT j [ TURŞU
HARDALİYE
— Rakı imalinde
— Alkol imalinde
— Sirke imalinde
— Pekmez imalinde
— Çerez olarak
— Hoşaflıkta
— Pastacılıkta
— Az alkollü şira
imalinde
ÜZÜM SUYU İML. PEKMEZ İMALATI İÇKİ İMALATI
- Çekirdek yağı
- Alkol
-Asit tartarik
- Tanen
-Hayvan yemi katkısı
- Cübre
- Taze şıra
- Dayanıklı şıra
Vakum pekmezi
Kara pekmez
- Bulama
Günbalı
- Pestil
- Sucuk
KANYAK İÇKİ SUMASI 1 ŞARAP
MAYA VE
TORTU I
— Kanyak — Saf ispirto (içki için)
Rakı imali
Sofra şarabı
— Kalite „
— Köpüklü ,,
a) Tabii
-Asit
tartarik
-Yakıt
- Muska
b) Suni
c) Kabarcıklı
— Çerez şarap
a) Dezer
b) Likör
— Mistel
— Vermut şarabı
— Tıbbı şarap
— Sanayi şarabı
a) Alkol için
b) Sirke için
c) Kupaj şarabı
Üzüm, maliyetleri:
Tarım Bakanlığı Bağcılık Şubeli tarafından hazırlanan rapora
göre :
1 — Normal mahsûl devresinde bulunan bir dekar bağın bölgeler
itibarile yıllık bakımı masrafı.
a) Marmara bölgesi 275 TL.
b) Ege bölgesi 285
c) İç Anadolu bölgesi 217.50 „
d) Güney Doğu Anadolu bölgesi 152.50 „
olarak gösterilmiştir.
2 — Trakya bölgesi normâl mahsûl devresinde bulunan bir bağın
bir dekar için yıllın bakım, ilâçlama, masraf faizleri, yıllık sigorta
ücretleri, bağlı 1-2-3 senelerindeki tesis masrafından isabet eden hisse
dahil olarak hazırlanan ve maliyet fiatı ile verimi gösteren aynı rapora
ait tablo ve mütalea aynen aşağıda çıkarılmıştır.
Trakya bölgesi:
NORMAL MAHSÛL DEVRESİNDE BULUNAN BİR BAĞIN
YILLIK BAKIM MASRAFI
“1966 YILINA AİT,,
Yevmiye
Yapılan işin nevi pinti
Yevmiye Tutarı
Adedi Lira Kr.
Toprak işlemesi
(I dikel, 2 defa çapa)
Budama :
a) Kış budaması
b) Yaz budaması
Merek ve rafya bedeli
Sulama masrafı
Ziraî mücadele
a) İşçi gündelikleri
b) Mücadele ilâçları
Gübreleme :
15 00 Lr.
20' 00 „
10 00 „
15 00 „
12 180 00
1 20 00
4 40 00
— 32 80
2 30 00
22 16
Mahsûl toplama ve taşıma :
a) Toplama
10 00 „
b) Anbalâj ve taşıma (küfe ile) —
.Sabit sermayelerin amortismanı ve ta¬
mir bakımı (Kullanılan alet ve makinalarm
amortismanı 10 yıl olduğuna göre) —
Toplara —
1 10 00
10 00
7 00
351 96
190
Yevmiye Yevmiye Tutarı
Yapılan isin nevi . . , ,. ... „
1 • Fıatı Adedi Lira Kr.
Nakiiyekûn — — 351 96
Yapılan masrafların faizi (% 5 den) — — 17 60
Dönüme düşen idare ve genel masraf
hissesi (Yıllık sigorta % 5,38 arazi ver¬
gisi % 1 arazi değeri 2C0 Tl. olarak bekçi
ücreti 2,5 Tl. (Dekara) — — 31 40
Toplanı — — 409 96
Toplama ve nakil sırasındaki zatiat (% 5) — — 12 00
Yıll.k genel masraf toplamı — — 412 96 dır.
Diğer taraftan bir bağın mahsüldar yılı olarak 30 yıl kabûl edildi¬
ğine göre bağın 1-2-3 yıllarına ait tesis masraflarından belıer malısül
yılma isabet eden hissesi hesaplanarak 134 lira 13 kuruş bulunmuştur.
Bu durum karşısında 1 dekar bağa düşen bütün masraflar :
412 Tl. 96 Kr. + 134 Tl. 13 kr. = 547 Tl. 09 Kr. a baliğ olur.
Bir dekardan ortalama 1000 kg. yaş üzüm alınmış olduğunu ka¬
bul edersek 1 kg. yaş üzüm 54 kr. 70 Sm. e mal olmaktadır. Bölgemizde
bulunan bağların birçoğu çok zayıf topraklar üzerinde tesis edilmiş
olduğundan dekara yaş üzüm verimi 1000 kg. nın çok altındadır. Bu
durum karşısında maliyet fiatmında yükseleceği pek tabiidir.
Diğer taraftan her çalışan insan yalnız yaşamak cabası için değil
biraz kazanıp daha iyi yaşamak şartlarına, ulaşmak için gayret gösterir.
Buna göre her bir çiftçi ailesi işletme sermayesi ile yapılan bağcı¬
lık çalışmaarmda % 20 gibi bir kazancı da düşünmesi kadar tabii bir
şey olamaz. Maalesef bu husus düşünülmediği iç'indirki bağcı ancak
kendi çalışmasını değerlendirebilmek durumunda kalmaktadır.
Her yıl hayat standardının yükselmesi ve işçi masraflarının da art¬
ması dolayısiyie maliyette yükselmektedir.
İşte bu durumlar muvacehesinde yukarıda mevzubahis edilen %
20 kazancı da nazarı itibare alarak bunu da yukarıda bulunan maliye¬
te ilâve edecek olursak, normal verime malik şaraplık üzüm çeşitleri¬
nin mübayaa hatları 65 Kr. 64 Sm. etrafında olmalıdır.
Diğer taraftan bu mubayaa fiatınm, şaraplık üzüm çeşitlerinin
verim'ine ve şaraplık kalitelerine göre değişeceği pek tabiidir.
Tekel İdaresi şaraplık üzüm çeşitlerinin mübayaasmda tam biı
nazım rolünü oynamaktadır. Tekel Fabrikalarının bulunduğu yerlerde
şarap amillerinin alımmda Tekel’in fiatları esas olarak alınmakta müs-
191
tahsil olsun, şarap am'ili olsun, Tekelin alış fiatı ilânını beklemekte¬
dir.
Tekel idaresinin mübayaa taban fiatı bir kilogram üzüm maliyet
fiatının üstünde olmalıdır.
Bağcının da daha kaliteli şarap imal'ine hizmet etmesi amacile
mübayaaların bome esası üzerinden yapılması çok yerindedir.
Tekel İdaresince şaraplık üzüm çeşitlerinin dekara verimleri ile iyi
ve yüksek vasıfta şarap veren üzümlere kalitelerine göre aşağıda belir¬
tilen fiatların verilmesi bağcıların iyi ve yüksek kalitede şaraplık
üzüm yetiştirmelerini ve pazara arz etmelerini büyük ölçüde teşvik
Dolayısiyle şarap amillerin'in de bu yönde mübayaa yapmasına ön¬
der olacaktır.
CETVEL: I
Şarapçılık Üzüm çeşitleri için istenilen mübayaa fiatları
Fiatı
Üzüm çeşidi Kr 9° 9,5° 10° 10,5° 11° 11,5° 12° 12,5° 13
Yapıncak ve mümasili
yerli beyaz çeşitler Kr. 55 56 57 58 59 60 61 62 63
Semillon-Silvanert
Vert 62 64 66 68 70 72 74 76 78
Clairette „ 75 77 79 81 83 85 87 89 91
Gamay 90 95 100 110 120 125 130 135 140
Burgunder 80 85 90 95 98 101 104 107 110
Pinot noire „ 85 90 95 100 105 110 115 120' 125
Muscatte Frontiğnane,
Hamburg misketi, Maddame
jiane Mathiase ve
diğer Avrupa çeşitleri „ 80 85 90 95 98 101 104 107 110
Papazkarası, Adakarası
„ 80 85 90 95 98 101 104 107 110
Karalahna „ 56 58 60 62 64 66 68 69 70
Karasakız 56 57 58 59 60 61 62 63 64
Raporun tetkikinde bağın bakım masrafları sabit kabul edilerek
değişik verimlere göre şaraplık üzüm çeşitleri için ayrı ayrı dekar ma¬
liyetinin tesbit edilmediği görülmektedir. Çeşitler arasında tercih edi¬
lenin fiat politikası ile bölgede geliştirilebilmesi için dekar maliyetinin
blinmesi ve bu bedel üzerine munzam ücret ilâvesi alım fiatının tesbiti
192
lüzumludur. Diğer bir husus da yapılacak tip şarabın az veya çok fakat
aynı derecede olgunluğa erişmiş üzüme ihtiyaç göstermesidir.
Bu sebeple, olgunluk derecesi arttıkça yani üzümün bomesi yük¬
seldikçe fiatını da yükselten bome derecesi esasına müstenid fiat tesbiti
gayeye uygun değildir.
Şarapçının üzüme en yüksek fiatı tesbitte tuttuğu yol imâl edece¬
ği şarap için en elverişli üzüm çeşidinin 'imalâta en uygun devresinde
hesap edilmesini mecbur kılmaktadır. Bağcıların değişik sebeplerle
bağlarındaki üzümleri arzu ettikleri zaman gelişi güzel toplayıp şarap¬
hanelere getirmeleri şarapçılık bakımından asla bağdaşamaz.
Netice itibarile :
1 — Şarapçılığa en elverişli üzüm çeşitlerinin memleketimizde
yerleştirilmesi ve üretilmesi için bütün çeşitlerin tek tek maliyetinin
tesbiti
2 — îmâl edilecek şarapların tiplerine göre şaraplık üzümlerin
teknik olgunluk devresinin tesbiti.
3 — En yüksek fiatın, arzulanan teknik olgunluğa erişmiş üzüme
verilmesi ve bu esasa göre tesbit edilecek bome cetveline arzulanan ol¬
gunluğun altında ve üstünde olanlara ayrı nisbette fiat indirimi tesbit
edilmesi. Şarapçılık tekniği ve İşletmeciler yönünden lüzumludur.
SON ON SENE İÇİNDE TEKEL ŞARAP FABRİKALARINCA MUBAYAA
EDİLEN ŞARAPLIK ÜZÜMLERİN
Vasati Kg. / Fiatı Kr.
1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965
Tekirdağ 21 17 25 52 36 5S 42 14 44 99 41 64 43 10 42 21 43 51 38 55
İzmir 17 21 21 44 38 57 43 06 38 46 43 91 42 28 42 42 44 77 42 49
Ankara 17 80 26 23 42 99 42 47 40 31 39 56 37 90: 35 76 46 74 45 45
Gaziantep 23 87 32 51 35 57 33 85 31 27 27 61 30 26 34 98 30 60
Tokat 18 15 29 47 42 18 37 15 — 32 07 39 94 32 25 42 02 35 93
Ürgüp 15 72 24 83 30 02 35 99 37 18 31 16 30 53 36 50 48 33 40 94
Elâzığ 19 76 30 78 50 47 49 91 30 05 44 86 43 49 53 00 64 24 51 71
Özel âmillerin şaraplık üzüm fiatları ise miktarı azalan şaraplık üzümlerinde
3 — 5 hazanda 10 kuruş yüksek tutulmakta miktarı bol olan cinslerde ise daima
Tekelin hatlarından yukardaki nisbetler dahilinde düşük tutulmaktadır.
193
1
Memleketimizdeki üzüm üretimini diğer yabancı memleketlerle
kıyaslamak üzere 1963 yılma ait F A.O rakamları aşağıya çıkarılmıştır.
Üzüm istihsali
Bağ sahası
Verim
Memleketler
ton
ha
mektar/kilo
1. Afganistan 20 000 2 500
2. Güney Afrika 516 900 67 855
3. Cezayir 1 956 289 361 000
4. Bulgaristan 899 907 188 321
5. Kıbrıs 59 955 38 500
6. Mısır 106 750 23 500
7. Fransa 8 732 041 1 418 000
8. Yunanistan 1 021 680 236 486
9. İran 540 277 75 000
10. İsrail 65 508 10 000
11. İtalya 8 694 295 1 700 621
12. Yugoslavya 1 109 000 266 000
13. Romanya 904 100 210 000
14. İspanya 4 177 191 1 698 411
15. Fas 493 954 69 000
16. Tunus 288 276 40 250
17. Meksika 8 757 12 500
18. Türkiye 2 692 870 794 090
19. Rusya (x)
—
039 000
800
762
542
474
145
454
616
432
720
650
515
416
429
246
716
586
80
339
(x) 1961 senesi
2-3 Şaraplık üzüm fiat politikası :
2-3.1- Hangi esaslar dahilinde fiyat tesbit edildiği :
Memleketimizde şaraplık üzüm fiyatlarının tesbit'inde buğday ve
pancarda olduğu gibi Devletçe tayin edilen değişmez bir fiyat politika¬
sı yoktur. Ancak, Ege bölgesinde yetiştirilen kuru üzümün numarala¬
rına göre kilo fiyatı tesbit ve ilân edilmektedir. Şaraba alınması müm¬
kün olan Sultaniye yaş üzümün fiyatı da bu fiyat bareminin tesiri al¬
tında kalmaktadır.
Bunun dışında kalan ve Tekel'in fabrikaları bulunan yerlerde hu¬
susî âmillerin alımı için Tekelin fiyatları esas alınmakta, müstahsil ve
hususî âmil Tekel alış fiyatının ilânını beklemektedir. Tekelin fiatları
ise hiç bir faktör; (mahsulün bolluğu, azlığı, kalitesi ve sıhhati) düşünülmeksizin
bir evvelki sene alım fiyatlarını düşürmemek gibi gayri
194
ticarî ve hatta politik sebeplere dayanmaktadır. Hususî âmil ve müs¬
tahsilin, Tekel fiyatlarının ilânını beklemesi, ekseri hallerde olgunlu¬
ğunun geçmesine, imâl edilecek şarapların vasfının düşmesine sebep
olmaktadır.
İyi ve yüksek vasıfta şarap veren üzümlere rekolte ve kalite nisbe-
tine göre fiatm ayarlanması, bağcıların iyi vasıfta yüksek kalitede
üzüm yetiştirme ve pazarlanmasmı teşvik edecektir.
Şaraplık üzüm harekatı:
Şaraphanelerin genellikle bağ mıntıkalarında kurulması şarap
imalât teknolojisine uygun olarak sağlam ve taze üzüm temin edebil¬
mek içindir.
Memleketimizde kurulmuş şaraphanelerin ekserisi-Ankara ve İz¬
mir şehirlerindekiler lıariç-bağ mıntıkalarmdadır.
Üzümün bağdan alınarak şaraphaneye getirilmesi mesafeye, nakil
şekline, anbalajma, mevsim şartlarına ve yolun hususiyetine göre az
veya çok masraflı ve kalite üzerine menfi yönden tesirli bir ameliye
olup bunları azaltmak gerekmektedir. Bu sebepten ötürü Tekel’in Te¬
kirdağ Şarap fabrikasına Şarköy, Mürefte, Uçmakdere ve Çanakkale
bölgelerinden gelen üzümlerin maliyet yükseldiğinden ve şıra zayiatı
sebebile randımanları düştüğünden bu bölgelerde üzümün mahallen
değerlendirilmesi ön görülmüş ve bu maksatla Çanakkale, Şarköy ve
Uçmakdere’de şarap fabrikası kurulmuştur. Çanakkale fabrikası işlet¬
meye açılmış, mahall'i üzümü gayet rasyonel bir şekilde değerlendirmiş,
elde ettiği şaraplar aynı üzümlerin evelce Tekirdağ’da verdiği şaraplar¬
dan üstün olmuştur.
Ankara ve İzmir’de ise şaraphanelerin büyük kısmı şehrin içinde
kurulmuş olduğundan buralara şaraplık üzüm bağ bölgelerinden kam¬
yonla veya trenle getirilmektedir. Hatta Ankara şarapçıları arzuladık¬
ları tipte şarap yapmak için bölgelerinde bulamadıkları üzüm çeşitle¬
rini, Elâzığ-Manisa-Isparta Tekirdağ-Uzunköprü bölgelerinden temin
etmekte ve Ankara’ya getirip işlemektedirler.
Bütün bu üzüm harekâtında tatbik edilen nakliye şekilleri ise;
a) Küfeli nakliyat - Fabrikalarca müstahsil veya aracıya verilen
veyahut kendinde mevcut kaplarla hiç bir itinaya lüzum görmeksizin
doldurulan küfeler her hangi bir nakil vasıtasile bağdan çok uzak me¬
safelerden şirası akmış, ezilmiş, bekletilmiş olarak alım mahalline
getirilmektedir.
Bu halin islâhı, için çift veya 3 katlı ranzalı kamyonlarla naklinin
mümkün hale getirilmesi gereklidir.
195
b) Dökme - çok uzak mesafelerden (Elâzığ - Ankara), (Tekirdağ -
Ankara) i Kırıkkale, Kırşehir, Ürgüp - Ankara ve Eskişehir’e dökme
olarak komyonlarla nakledilmektedir. Bu tatbikatta teknolojiye uygun
değ'ildir.
Bağlar içerisinde, mevsimlik şarap imalâthanelerin kurulmasının
teşviki kalite bakımından tekniğe uygun şarap imaline imkân vereceği
gib şarabın, şarap stok, işlem, bakım ve imlâ merkezlerine nakli daha
iyi neticeler doğurabilecektir.
2.3.2- Aracılık ve Pazarlama kanalları :
Bağlara yakın olarak kurulan fabrikaların mübayaası % 95 şi
müstahsilden olmaktadır. (Tekirdağ, Ürgüp, Tokat, Gaziantep, Kilis
gibi yerler). Bağlardan uzak kurulmuş olan fabrikalar, ekseriya, ikinci
elden almaktadır. Ankara, İzmir şehirlerinde olduğu gibi.
Memleketimizde İzmir ve Manisa bölgesi hariç tutulursa bağcılık
ufak aile bağcılık halindedir. Bağ ve şarapçılığımız kooperatif siste¬
mine dayanmadığı için bağcılar ile şarapçılar arasında daima bir mu¬
tavassıt sınıf mevcuttur. Bu bakımdan dalından kopan üzümler gün¬
lerce bekletilmekte ondan sonra imalâthaneye gelmekte ve bu hal
kalite ve randıman bakımından olumsuz sonuçlar vermektedir.
Nevşehir’deki Tasko birlik hariç tutulursa şaraphaneler dağınık
hattâ derbeder bir haldedir. Bağcılar ve şarapçıların bir birlik altında
toplanması mümkün olduğu takdirde şarapçılığımız büyük inkişaflara
her zaman için müsait bir zemin bulacaktır.
Müstahsil ile şarap fabrikaları arasında aracıların, faaliyet gös¬
termesi şu sebeplere dayanmaktadır.
a) Küçük müstahsilin malını kendi vasıtasile uzak olan alım mer¬
kezlerine götürme imkânlarına sahip olamamsı,
b) Üzüm hasat zamanının bazı bölgelerde harman zamanına rast-
lamasile müstahsilin üzüm götürme imkânına sahip olamaması yü¬
zünden, üzümünü rayiç fiyatdan düşük olarak aracıya devretmek mec¬
buriyeti,
c) Son zamanlarda bazı sermaye sahibi komisyoncuların müstah¬
silden bağ yüzü almak suretile faaliyet geçmesi,
d) Kampanya zamanı bazı şarapçıların üzüm alımma yetecek kâfi
miktarda parası olmadığından aracıdan vâdeli fakat yüksek fiatla mü-
bayaa mecburiyeti,
196
Aracıların fayda ve zararları :
Şaraplık üzümün değerlendirilmesinde bağcılar ve şarapçılar açı¬
sından; fayda ve zararları.
1 — 5-10 dekarlık bağa sahip küçük bağcıların üzümünü toplayıp
şaraphaneye götürmesi,
2 — Dini maçlarla şaraphaneye üzümünü satmıyan bağcılardan
sözde başka gayeler için topladığı üzümleri şaraphaneye götürmesi,
3 — Peşin para ile üzüm alamıyacak derecede sermayesi kii şarap¬
çılara vadeli surette üzüm satarak atıl kapasite doğmasını önlemesi,
bakımından faydalı olmaktadırlar.
Diğer yönden ;
1 — Aracılar, bağcıların paraya ençok ihtiyaç duydukları devrede
bu ihtiyaçlarını karşılamakta buna karşılık bağın yüzünü kendince
münasip görülen fiattan satın alma imtiyazını kazanmaktadır.
2 — Aracılar kendilerine bağ yüzü satmamış diğer bağcıların hasat
devresinde üzümlerini almakta istekli davranmamakta böylece üzü¬
münü şaraphaneye götürecek kudrette olmayan bağcıları yıldırarak, is
sahalarını genişletmektedirler.
3 — Aracılar, bilhassa Orta Anadolu bölgesinde faaliyet göster¬
mekte, çok ucuza mal ettikleri üzüme normâl hizmet ücretinin çok üs¬
tünde ilâveler yaparak şaraphanelere pahalı satmaktadırlar. Şarap
maliyetinin yükselmesinde başlıca amil olan ilk madde fiatınm bu yol¬
dan teşekkül ettirilmesi, üzümü yetiştiren esas müstahsile hiç bir fayda
sağlamamakta dolayısile bağcının bağa karşı alâkası azalmakta, mev¬
cut bağlara bkılmamakta, seyrekleşen yerlere yenileri dikilmemekte ve
yeniden bağ ihdasına gidilmemektedir.
Şarabın beslenme üzerine etkisi:
Diğer memleketlerde şarap bir gıda maddesi kabul edilmesine rağ¬
men bizde henüz keyif maddesi telâkki edilmekte ve bilhassa şarapçı¬
lığa uygulanan formaliteler ve vergilemede bu zihniyetin yıkıcı tesiri
görülmektedir.
Şarapçılığın dünya üzerindeki tarihi gelişmesi gözönünde tutula¬
cak olursa, asırlardanberi şarabın bir gıda maddesi ve Tıb ilminde İn¬
san sağlığını koruyan, tedavi edici unsur olarak kullanıldığı görülür.
Şarapların tonik hassası ve terkibindeki organik asitleri, insanları
birçok hastalıklardan koruduğu gibi şifâlı etkisi dolayısile çok eski
zamandanberi Tababette de kullanılmaktadır.
197
Fransa’da bir çok doktorlar hastalarını, vücude cok zararlı olan:
sülfamitler ve anti biotikler yerine ölçülü dozlarda şarapla tedavi et¬
mektedirler.
Vitaminlere gelince, bilindiği ibi zamanımızda alman gıdaların ter¬
kibindeki şeker, yağ, nişasta, protein, kül miktarlarından ziyade vita¬
min ve kalörilerile ilgilenilmektedir. Öyle ki, bazı besin maddelerinin
miktar itibariyle az olmalarına rağmen insan sağlığını muvazenede
tutmak için gerekli bazı maddeleri ihtiva ettiği yeni yeni keşfolunmuş-
tur. Bunlar sırasiyle anzimler, katalozör etki yapan bazı mâdense!
maddeler, vitaminlerdir.
Şarap bir besin maddesi olarak bu unsurlarca da zengin sayılmak¬
tadır. Antiskorbütök C vitamininden başka, sinir sistemini etkiliyen B
ve P vitaminleri de şarapta zengin nispetlerde bulunmaktadır.
Yukarıda söylediklerimizi özetleyecek olursak, şarabın ölçülü doz¬
larda kullanılmasiyle bir gıda maddesi olduğu ve ayrıca terapetik özel¬
likleri bulunan bir içki olması itibariyle, çok eski zamanlarda günü¬
müze kadar bir çok İlmî ve tıbbî araştırmalara konu teşkil ettiği görül¬
mektedir.
Bu sebeple şarap hiç bir ilâçla kıyas edilmeyecek kadar kompleks
bünyeli tabiî bir maddedir. Dolayısile şarap baktereosit ve antibiotik
hususiyetler taşır. Şarabın yalnız alkolünün gözönüne alınarak bir alkol-su
karışımı olarak mütalâa edilmesi tamamen yanlış bir düşünce
tarzıdır. Yalnız şarabın saydığımız üstün hususiyetlerinden istifade
edilmesi ancak mutedil miktarda içilmesile mümkündür.
198
ŞARAPÇILIKLA İLGİLİ MEVZUAT
A) Kontrol ile ilgili mevzuat :
Şarapçılıkta kontrolün önemi :
Şarabı meydana getiren mikroorganizmaların biolojik faaliyeti
müsbet istikamette geliştiği takdirde şarabın iyi olmasına, kalitesinin
yükselmesine ve uzun seneler muhafazasına yardım eder. Mikroorga¬
nizmaların bu biyolojik faaliyeti şarapçılık yönünden müsbet istika¬
mette geliştirilmediği takdirde bozuk bir şarap elde edileceği gibi olgun¬
laşmış iyi şarapların da içilemez hale gelmesine sebep olur.
Bu sebepledir ki şarap oluşundan istihlâkine kadar her safhasında
kontrolü gereken bir maddedir.
Bu kontroller, Şaraphaneleri, imlâhaneleri ve şarapları hedef tut¬
maktadır.
4250 sayılı kanuna göre şarap yapımı serbesttir. Sadece 300.000
litreden fazlası Tekel ve Tarım Bakanlığınca beraber seçilen yerlerde
kurulabilir. Ancak şarap evi ve doldurma yerlerinin açılması ve' çalış¬
ması, sağlık ve teknik bakımdan, bazı formaliteleri gerektirmiştir. Bu
formaliteler 9/2/1954 gün ve 8629 sayılı Hükümet tebliğinde bildirildiği
üzere, Hıfzısıhha kanununun 268 ve 272. maddeleri çevresinde, Tekel
kuruluşunca yürütülmektedir. Buna göre bir şarap evinin açılması, ma¬
halli Belediye, Sağlık ve Tekel İdarecilerinden izin alınmasını ve Tekel
Başmüdürlüklerince tamamlanacak formalitelerin Tekel Enstitüler Mü¬
dürlüğü tarafından onaylanmasını gerektirmektedir.
Bu formaliteler Tekel Enstitüleri çevresince yeterli görülmektedir.
Ancak şarap sağlığı, tekniği ve rasyonel bir işletme bakımından şarap
evlerinin ne şekilde kurulacaklarına dair mevcut esasların modern icap¬
lara göre geliştirilmesine ihtiyaç göstermektedir.
Şarap evlerinin çalışmaları kontrola tâbidir. Bu kontrollar Tekel
İdaresi ve Belediyeler tarafından belirli ve belirsiz zamanlarda yapılır.
Ancak, gerek eleman yetersizliği, gerek Tekel ve Belediye arasında bir
işbirliği yapılmaması yüzünden bu kontroller eksik yürütülmekte ve
böyleee beklenen fayda sağlanamamaktadır.
199
Ambalajlamaya ait teamül ve hükümler bakımından, Tekel Ensti¬
tüleri, sadece şişeli mamûllerin etiketlerine bakmaktadır.
Depolamanın ne şekilde yapılacağı Tekel tarafından bir kayda tâbi
değildir. Ancak düzenli bir şekilde vergi alınması için bir şarap hareket
defteri tutulmaktadır.
Şarap satışı, vergi alındıktan sonra dahi 9/2/1954 gün ve 8629 sayılı
Hükümet tebliği (Şarap Esasları) mucibince kontrole tâbi ise de yapıl¬
mamaktadır.
Müstehlike intikal eden şişeli ve açık şarapların itam ve yeterli
kontrole tâbi tutulması gerekir. Meselâ: Şişeli şarapların bakkallarda
dik durması, şarap tekniği ve satışı bakımından hiç kabul edilemiyen
şekil olduğundan, müstehlike ekseriya sıhhatli mal verilememektedir.
Çok önemli bu mahzur’un giderilmesi için Belediye mevzuatına hüküm
konması ve şişelerin dik muhafaza edilmesinin önüne geçilmesi lâzımdır.
Resmî kontrolün Organizasyon ve işleyişi
Tekel Bakanlığına bağlı kontrol düzeni :
GENEL MÜDÜRLÜK
Enstitüler Müdürlüğü
Satış Grubu Müdürlüğü
Şarap Kısmı (Bira Takdir Kısmı >
Kaçak Takibat Şubesi
(Şarap Bürosu, Şarap ve (Bira, İspirto ve İspirtolu İçkiler,
Maya Lâboratuvarı) ilk maddeler Seksiyonları)
a) Selâhiyet ve Fonksiyonları :
1. Enstitüler Müdürlüğü, Müskirat Kısımları (Şarap Kısmı, Bira
Taktir Kısmı) 4250 sayılı kanun hükümleri ve Gıda maddeleri Yönet¬
meliği ile 4/845 sayılı kararname ve 8629 sayılı Hükümet tebliği çev¬
resinde; bütün Tekel mamûl, yarı mamûl ve ilk maddelerinin kimyasal
analiz ve organoleptik muayenelerini yapar. Bunların ıslâhı üzerinde
etüt ve araştırmalarda bulunur. Tekel mevzuatı ve Müskirat işletme¬
siyle ilgili çeşitli problemleri çözer. Fabrikasyon ve Lâboratuvarlar ile
teknik ve bilimsel işbirliği kurar. Bu çevreden, dünya ve Memleket içki
sanayiine ait literatür ve gelişmeleri izliyerek bunlardan fabrikasyon
ve imalâtına faydalı kılar. Ayrıca şarap ve şaraplı içkilerden gayrı izin¬
siz olarak yapılan veya yurda sokulan her çeşit içkinin kaçak olup ol-
200
maçlıklarını tesbit ile dışardan getirtilen alkollü müstahzarların alkol
tayinlerini yapar. Bunlar dışında özel şarap imalâtıyla ilgili bütün iş¬
lemler, şarapların muayeneleri ve bunlara ait teknik yardımlar Ensti¬
tüler Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. (Enstitüler Müdürlüğü
Müskirat kısımlarının Şarap Kısmı, Bira ve Takdir kısmı - 1964 ve 1965
yıllarına ait çalışma raporları ekli olarak sunulmuştur.)
2. Satış Grubu Müdürlüğüne bağlı olarak Kaçak Takibat Şubesi,
bütün Başmüdürlük ve Mülhakatına kadar yayılan fonksiyonu ile izin¬
siz olarak yapılan veya yurda sokulan Tekel maddelerini (İçki - Tütün)
takip ederek işlemlerini sonuçlandırır. Özel şarap yapıcılarıyla ilgili
bütün kontrol ve işleri yürütür, vergileri alır.
b) Kontrol müessiriyeti ve selâhiyet çalışmaları :
Tekelin kendi işletmelerinde ve mamûlatı üzerinde kontrolü tam¬
dır. Ve selâhiyet çalışmaları yoktur. Ancak özel şarap amilleriyle olan
ilişkilerde bu kontrol, yukarıda açıklandığı üzere lâyıkiyle yapılma¬
makta ve ve bunların bir sonucu olarak adı geçen (Selâhiyet Çatışma¬
ları) doğmaktadır.
Kontrol ve Takip usulleri:
a — Nümune alma ve muayene usulleri, yukarıda adı geçen kanun
ve yönetmelikler ile Tekel Genel Müdürlüğü genelgelerinde, bütün ay¬
rıntıları ile belirtilmiştir. Yalnız bu yönden bütün memleket çapında
standart bir yol takibi için Tekel Tarım ve Sağlık Bakanlıklarının iş¬
birliği ile hazırlanacak yeni bir yönetmeliğe ihtiyaç duyulmaktadır.
b — Takip edilmekte olan kontrol işleri kifayetsizdir. Mevzuatın
bazı girift kısımlarının kaldırılarak daha sade ve etkili hale getirilmesi
ve buna paralel olarak “cezaların” tekerrürüne imkân vermiyecek şe¬
kilde düzenlenmesi,
c — Kaçak Takibat Şubesince yürütülen takip işleri, gerek eleman
azlığı ve bilgisizlik, gerek Enstitülerle işbirliği sağlanmaması bakımın¬
dan yeterli görülmemektedir.
Kontrol Laboratuarları:
Bugün memleketimizde bulunan kontrol laboratuarları Tekel Ens¬
titülerinde Şarap, Bira ve Taktir lâboratuarları, Ziraat Fakülteleri,
Hıfsısıhha ve Belediye lâboratuaıdarıdır. Bunların birbiri ile işbirliği
yoktur.
201
Ayrıca Tekel Fabrikalarında isletme lâboratuarları mevcut olup
bunlar (Paşabahçe İspirto, İstanbul ve Ankara Bira, İstanbul Likör
İzmir Şarap ve İspirto Gaziantep ve Diyarbakır İçki Laboratuarları)
ekipman sayılabilir.
Kontrol Personeli:
Halen Enstitülerde profesyonal olarak Şarap Kısmında; 3 Kimya
Yüksek mühendisi, 1 Ziraat Yüksek mühendisi (şarap uzmanı); 1 Müs¬
kirat Eksperi, Bira Taktir Kısmında; 2 Kimya Yüksek mühendisi, 1
Müskirat eksperi ile profesyonel olmayan 10 lâborant çalışmaktadır.
Fabrikaların işletme kısımlarında ve laboratuarda ise 10 müskirat eks¬
peri, 10 Kimya yüksek mühendisi ve 15 lâborant bulunmaktadır. (Ens¬
titülerde personel durumu yetersizdir. Mevcut elemanlarla ancak gün¬
lük kontrol ve etüd işleri yürütülmeye çalışılmaktadır).
Fabrikalarda işlerin fazlalığından dolayı buralarda vazifeli teknik
personeli hariçteki koııtrollarda kullanmayı imkân yoktur.
Özel Sektörün Kontrol durumu :
Tekele ait Ek raporda 1964 ve 1965 yılları Şarap Kısmı çalışmaları
belirtilmiştir.
Özel Sektörün kendi kendine kontrolüne gelince, bir kaç kültürlü
özel yapıcı hariç diğerleri bu ihtiyacı henüz duymamaktadır.
Tavsiyeler ve Tedbirler:
Kontrol Teşkilâtında Reorganizasyon :
Bugünkü içki kontrolünün nüvesini genellikle Tekel Enstitüleri
teşkil etmektedir. Yalnız, özel şarap yapıcılarının Tekelle olan müna¬
sebeti Kaçak Takibat ve muamelât Şubesi kanalı ile yürütüldüğünden
Enstitüler ile karşı karşıya gelmeleri pek az ahvalde vuku bulmaktadır.
Buna da sebep Tekelin bu iki kuruluşu arasında müşterek çalışma
esaslarının tesbit ve tevhit edilmemiş olmasıdır. Bunun neticesi tatbi¬
katta çelişmeler ve dolayısile kontrolde aksaklık meydana gelmektedir.
Birinci beş yıllık Kalkınma plânının 1966 yılı programında Tekel¬
in ikdisadi bir devlet teşekkülü haline getirileceği belirtilmiş olup kont¬
rol işinin de Bölgesel kontrol araştırma ve Eğitim Merkezlerin’ce yapı¬
lacağı kararlaştırılmıştır.
202
TEKEL ENSTİTÜLERİ
Şarap Kısmının 1964 - 1965 yıllarına ait mesaisi
A — 4250 sayılı ispirto ve ispirtolu içkiler inhisarı kanununun 13,
16 ve 30 cu maddelerile «mezkûr kanunun 12 ci maddesine istinaden
Sağlık ve Sosyal Yardım, Gümrük ve Tekel ve Tarım Bakanlıklarınca
birlikte tesbit edilen “Şaraphanelerin, doldurma evlerinin ve şarapların
sıhhî ve teknik bakımdan niteliklerine, kontrol ve muayeneleri ile şa¬
raba uygulanacak işlemlere ait Esaslar’m hükümlerine göre yapılan
işler :
1) Yeniden imlâhane ve şaraphane (Kapasitesi üçyüzbin litreden
az) tesis etmek istiyen özel teşebbüse teknik bilgi verilmesi hususunda
yardımcı alunmuş ve bu tesisler hakkında tanzim edilen sıhhî ve fennî
raporlar ile krokiler incelenerek,
1964 yılında 23
1965 yılında 21
tesisin faaliyete geçmesine müsaade edilmiştir.
2) Adı gçeıı. kanunun 30 cu maddesine göre yeri tesbit edilmeden
kurulan üçyüzbin litreden fazla şarap yapabilecek özel imalâthanele¬
rin işletilmesinde mahzur görülmediği akdirde Gümrük ve Tekel ve Ta¬
rım Bakanlıklarınca işletilmelerine izin verilmesini âmir bulunmakta¬
dır. Bu maksatla,
1964 yılında Ankara
1965 yılında Gaziantep ve İzmir
de yeri tesbit edilmeden kurulan 3 imalâthane Bakanlığımızı temsilen
mahallen tetkik edilmiş ve gereği yapılmıştır.
3) Şaraptan alınacak rusuma esas olmak ve bozuk şarapların is¬
tihlâke arz edilmemelerini temin etmek gayesile, özel şarap âmilleri ta¬
rafından imâl edilen şarapların her kabından alınmış olan nümunelerin
şarapçılık vasıfları tesbit edilmiştir. Her nümunede dansite, alkol,
mecmu ve uçar asit miktarları tayin edilmek suretile,
203
adet numune tahlil edilmiştir.
1964 yılında 4606
1965 yılında 5029
4) Etiketlerin Şarap Esasları’na uygun şekilde hazırlanmaları te¬
min edilmiş ve
etiket tasdik edilmiştir.
1964 yılında 85
1965 yılında 33
5) Şarapların umumî vasıfları yükseltilerek şarapçılığımızın kaliteciliğe
yöneltilmesi, üstün vasıflı şarapların imâline elverişli üzüm
cinslerinin geliştirilmesi ile bağcılığa şarapçılık istikameti verilmesi,
iyi şarabı müstehlike tanıtmak ve bu yolda mesai gösterenlere yardım¬
cı olmak amacı ile yapılan çalışmalar :
a) Esasların ek 4 cü maddesine göre alâkalılar tarafından Tekel
Genel Müdürlüğüne yapılan müracaatlarda kalite şarabı evsafında ol¬
duğu bildirilen şarapların nümuneleri, Ziraat Bakanlığı ile Tekel Ge¬
nel Müdürlüğünün mahallî en büyük âmirleri huzurunda kısmımızdan
gönderilen bir elaman tarafından alınmak üzere,
1964 yılında Tekirdağ, Uzunköprü, Ankara, Tokat, İzmir.
1965 yılında Mürefte, Tekirdağ, Ankara, Ürgüp, Elâzığ, Tokat,
İzmir’e gidilmiştir.
b) Kalite namzedi olarak imâl edilen şaraplardan bir heyet huzu¬
runda alman,
1964 yılında 48
1965 yılında 77
nümunenin tam tahlili (dansite, alkol, Mürci şeker, ekstrakt, mecmu
ve uçar asit, serbest ve mecmu kükürt dioksit ve kül miktarı tayin edil¬
mektedir.) yapılacak kimyevî yönden kalitelik vasıfları tesbit edilmiştir.
c) Kimyevî yönden kalitelik vasıfları tesbit edilen nümunelerin,
Tarım Bakanlığından bir , Ankara Ziraat Fakültesinden bir ve Müdür¬
lüğümüzden de üç temsilci olmak üzere beş kişiden mürekkep olarak
teşkil edilmiş heyet tarafından yapılan degüstasyonları neticesinde,
1964 yılında 10 şarap âmiline ait 48 nümuneden 369.843 litreyi
temsil eden 26 nümunenin,
1965 yılında da 17 şarap âmiline ait 77 nümuneden 800.715 litreyi
temsil eden 51 nümunenin kalite şarabı evsafında olduğuna karar ve¬
rilmiştir.
204
d) Kalite şarabına ait etiketler soğuk damga ile damgalanmakta¬
dır. Bu sebeple 1964 ve 1965 yıllarında kalite şarabı olarak ıtesbit edilen
şaraba tekabül eden etiket soğuk damga ile damgalanmıştır.
6) 4250 sayılı kanun gereğince Tekel İdaresi Özel şarap âmil ve imlâcılarma
fennî şarapçılığı öğretmekle vazifeli bulunduğundan, şarap¬
çıların bu hususta yapmış oldukları müracaatlarında yardımcı olun¬
muştur.
Ayrıca şaraphane ve imlâhanelerin mahallen tetkik edilmesi ve
âmil ve imlâcılara gereken teknik bilgi verilmesi hususu da bir progra¬
ma alınmıştır. Bu çalışmalara 1965 yılında başlanılmış ve yapılan prog¬
ram gereğince evvela, Aydın, Gaziantep, Malatya, Diyarbakır, Adana
ve Antalya Başmüdürlükleri ile mülhakatına gidilmiştir.
B — İşletmelerinizle ilgili çalışmalarımız :
1) Her sene, İdaremize ait fabrikalarda imâl edilen çeşitli şarap¬
ların etüd ahlilleri yapılmakadır. Bu maksatla,
1964 yılında 26
1965 yılında 23
nümunenin kimyevî bünyeleri ile organoleptik özellikleri tesbi't edil¬
miştir. Şarapların kimyevî tahlilinde her nümunede renk şiddeti (kır¬
mızı şaraplarda), dansite, alkol, mürci şeker, ekstrakt, mecmu v: uçar
asit, serbest ve bütün kükürt dioksit, kül, kül kaleviliği, tartarik asit,
bütün potasyum ve demir miktarı tesbit edilmektedir.
2) Likör ve şarap fabrikalarımızın mamûllerinin piyasaya stan¬
dart halde arz edilmelerini temin maksadı ile,
a) 1964 yılında 37
1965 yılında 35
şarap nümunesinin (her nümunede mikroskop muayenesi, dansite, al¬
kol, mecmu ve uçar asit, serbest ve mecmu kükürt dioksit ve mürci şe¬
ker miktarı tesbit edilmiş ve gereken mütalea verilmiştiir.)
b) 1964 yılında 53
1965 yılında 40
vermut ve kınakına nümunesinin (her nümunede dansite, alkol, mec¬
mu ve uçar asit ve mürci şeker miktarı tesbit edilmektedir.)
tahlili yapılmıştır.
3) Lâboratuvanmız ihraç edilen şarapların tahlilinde, Hükümeti¬
miz ve ithalatçı memleketler tarafından selâhiyetli lâboratuvar olarak
kabul edilmiştir.
205
Bu sebeple,
1964 yılında 21
1965 yılında 26
nümunenin beynelmilel metodlara göre tam tahlileri yapılmış ve serti¬
fikaları verilmiştir. İhraç şaraplarında her nümunede çeşni muaye¬
nesi, dansite, alkol, mürci şeker, ekstrakt, mecmu ve uçar asiıt, kül, sül¬
fat, fosforik asit, kül kaleviyeti ile soğuğa, sıcağa ve kasa karşı muka¬
vemet dereceleri tesbit edilmekte ve mikroskop muayenesi yapılmak¬
tadır.
4) Kısmımız, İdare şaraplarının kontrol ve etüt tahlillerinden
başka, İdare fabrikalarımızın tekniğe uygun şekilde çalışmalarını te¬
min, teknik personelin daimî surette tekâmülüne yardımcı olmak,
imâl edilen şarapların teknolojisini tayin, imalâtı takip etmek, imâl
edilen şarapların tasnifini yapmak ve tretmanlarmı tesbit etmek suretile,
başta şarap mütehassısı olmak üzere kimyagerlerimiz devamlı ola¬
rak bu yoldaki çalışmaları ile İşletmeye ve satışa yardımcı olmakta¬
dırlar.
5) Beynelmilel Bağcılık ve Şarapçılık Ofisi ile muhabere kısmı-
mızca idare edilmektedir. Mezkûr Ofis tarafından her sene şarapları¬
mız hakkında istenilen umumî malûmat verilmektedir.
6) Memleketimizdeki üzüm cinslerinin ve işletmelerimizin muhte¬
lif safhalarına ait resimlere lüzum hasıl olmaktadır. Muhtelif memle¬
ketler bu konuda kitap ve katoloklarda neşredilmek üzere resim iste¬
mektedir.
Bu sebeple bağlarımıza ve fabrikalarımıza ait resimlerin çekilmesi
şarapçılığımızın tanıtılması bakımmdem lüzumlu görüldüğünden, re¬
sim çekme işi bir programa alınmış bulunmaktadır. 1965 senesinde
Paşabahçe, Tekirdağ, Çanakkale, Ankara, Ürgüp, Kilis ve Gaziantep
Şarap Fabrikalarında gereken resimler çekilmiştir. Bu mesai İzmir,
Diyarbakır, Elâzığ, Tokat ve Ankara (Kırşehir, Kalecik, Kırıkkale)
Fabrikalarında çekilecek resimlerle tamamlanmış olacaktır.
C — Kısmımız, 4250 sayılı kanunun gerektirdiği vazifelerinden ve
İşletmelerimizle ilgili çalışmalardan ayrı olarak, çeşitli konularda mütalea
ve makalelerin ve etüt mahiyetini arzeden yazıların hazırlanması
ile aevazifeli bulunduğundan 1964 ve 1965 yıllarında muhtelif yazılar
hazırlanmıştır.
D — Yukarıda izahına çalışılan mesaimizin yürütülmesinde, 1964
yılında kısmımıza gereği yapılmak üzere 623 adet yazı havale edilmiş
206
ve aynı sene gereği yapıldıktan sonra muhtelif konularda 649 yazı çık¬
mıştır.
1965 yılında da kısmımıza gereği yapılmak üzere 631 adet yazı ha¬
vale edilmiş ve aynı sene gereği yapıldıkan sonra muhtelif konularda
357 yazı çıkmıştır.
E — Şarap mevzu ile ilgili araştırmalar :
Bu yüklü mesai ile beraber, şarap konusu ile ilgili araştırmalara
da devam edilmektedir.
1) İşletmelerimizle ilgili çalışmalar meyanında bildirildiği üzere,
şaraplarımızın kimyevî bünyeleri ile orgonoleptik özelliklerinin tesbiti
hususunda hersene imâl edilen çeşitli şaraplarımızın etüt tahlileri ya-
pılmakadır. Bu etüt tahlilleri ile memleket şaraplarının kimyevî bün¬
yelerinin tesbitine çalışılmaktadır. Bu arada çeşnileri üzerinde de ya¬
pılan incelemeler neticesinde iyi bir imalât tekniği ve her yıl değişen
ekolojik şartlar muvacehesinde en iyi şaraplık vasfını haiz olan mamûllerimiz
katiyetle tesbit edilmiş olacaktır.
2) Şarap ve biranın protein bakımından tretman ve Stabilizasyon-
larının temininde kullanılan bentonit, bütün dünya şarapçılığında ol¬
duğu gibi Şarap Esaslarımızda da kabul edilmiş bulunmaktadır. Bu
sebeple mezkûr maddenin döviz tasarrufu gayesile memleketimizde bu¬
lunan killerden elde edilmesi hususu bir araştırma konusu olarak ele
alınmıştır. Bu maksatla memleketin muhtelif mıntakalarmdan nümuııeler
getirilerek çalışmalara başlanılmıştır. Mesaiye devam edil¬
mektedir.
Bira ve Taktir Kısmı :
1965 YILI ÇALIŞMA RAPORU
Kısmımız 4250 sayılı Kanun hükümleri ve Gıda Maddeleri Yönet¬
meliği ile 4/845 No lu kararname çevresinde,
a) Şaraptan gayri içkilerle bunların yarı mamûl ve ham madde¬
lerinin kimyasal analiz ve organoleptik muayenelerini yapma, bunla¬
rın ıslahı üzerinde etüd ve araştırmalarda bulunma,
b) Tekel mevzuatı ve şaraptan gayri müskirat işletmesi ile ilgili
çeşitli problemleri çözme,
c) İzinsiz olarak yapılan veya yurda sokulan her nevi içkinin“yarı
mamûlleri ve araçlarile” kaçak olup olmadıklarını tesbi't ve gerekti-
207
ğinde, bu yolda, mahkemelerde bilirkişilik etmek veya fennî mütalâa
lar vermek,
d) Dışardan getirilen her türlü alkollü müstahzar ve sınai mamûilerin
alkol tayinleri ile İdaremizce satın alman yarı mamûller ve ilk
maddelerin, şartnamesine göre, ekspertiz ve muayenelerini yapmak,
e) Dünya ve yurt içki sanayiine ait literatür ve gelişmeleri izliyerek
bunlardan İdaremiz fabrikasyon ve imalâtını faydalı kılmak gibi
görevleri yüklenmiş olarak 1965 yılı içerisinde Kısmımız şu çalışmalar
da bulunmuştur.
I — Carî (kontrol) işleri :
1) İdaremiz fabrikalarından gelen 1035 şişe rakı ve voitka, 150 şişe
suma, 835 şişe saf ve ham ispirto, 250 şişe likör, kanyak ve kanyak suması
ile 300 şişe bira ve 6 şişe viski detaylı olarak kimyasal analiz ve
organoleptik muayenelere tâbi tutularak raporlanmışlardır.
2) Genel Müdürlük, fabrika ve bunlara bağlı kuruluşlardan gön
derilen 150 paket kuru üzüm, 50 paket anason ile 30 nümune hublonun
ekspertiz ve muayeneleri yapılmıştır.
3) Dışardan yurda getirilen 100 civarında alkollü müstahzar, sı
naî ürün ve çeşitli esansların alkol tayinleri yapılarak raporları yerle
rine iletilmiştir.
4) İzinsiz olarak yurt dahilinde yapılan veya yurda sokulan mamûllerden
100 kadarı Kısmımıza intikal etmiş ve bunların gerekli mu
ayene ve işlemleri sonuçlandırılmıştır.
II — Eiüd ve araştırma işleri :
1) Döziz israfını önlemek ve yurt ekonomisine hizmet etmek gayesile
hublonun dahilden temini işimiz, 1. beş yıllık plânlama çevresin
de sonuçlanmak üzeredir. Bu yolda, Tarım Bakanlığı kuruluşlarının
sorumluluğu altında çiftçiler elile girişilen hublon üretiminden “Plântasyon”
1965 yılında ilk mahsul alınmış ve teknik yöneticüerimiz al
tında, elden geldiği kadar tabii şekilde kurutulan 2500 kilo civarında
hublonun, evsaf durumlarını ve nasıl kullanacaklarını bildiren rapo
rumuzla birlikte Ankara ve İstanbul Bira Fabrikalarına şevki sağlan
mıştır. Bu hublonlarla fabrikalarda yapılan imalât denemeleri, Ensti
tülerimizde, kıyaslamalı olarak muayeneye tâbi tutulmuş ve çok iyi bu
lunmuştur. Ayrıca, Bilecik’te hublon üretimine paralel olarak, İdare
mizce kurulmakta olan kurutma tesisleri, süresi içinde yurda getiril-
208
miş fakat binasının vaktinde yetişmemesi yüzünden monte edileme¬
miştir. Söz konusu bina, 1966 yılı Nisan ayma kadar tamamlanacak ve
büylece, 1966 yılı hublonlarmm tekniğine uygun olarak kurutulması
ve tre'tman görmesi mümkün olacaktır.
2) Standart tipte bir rakı imâli için yanık olmayan, saf ve iyi ni¬
telikte bir “anason esansının” elde edilmesi çalışmalarımız daha da
geliştirilerek devam etmektedir.
3) İçki vasıflarının geliştirmek, imalât safhalarında gerekli incele,
melerde bulunmak gayesile “bira ve diğer alkollü içkilere” ait sömi - endüstriel
projemiz 1965 yılında tekrar hazırlanarak 2. beş yıllık plântasyon
sunulmuştur.
4) Genel olarak kuruluşumuzun müskiratla ilgili konularına ait
meydana çıkan ve kısmımıza havale edilen çeşitli problemler üzerinde
etüdler yapılmış ve bunlar “fennî mütalâa” halinde yerlerine iletilmiş¬
tin.
5) Ayrıca İşleme Grubu ve ona bağlı Müskirat Fabrikalarının ge¬
rek İşletme ve lâboratuvar, gerek imalât çalışmaları ile Enstitülerimiz
arasındaki işbirliği, kısmımız yönünden, 1965 yılında da olumlu olarak
devam etmiştir.
6) Özet olarak, kısmımıza, 1965 yılı içinde çeşitli kapasite ve ko¬
nularda 800 civarında yazı (İş) gelmiş ve bunlar sonuçlandırılmıştır.
Şarapla ilgili diğer mevzuat:
Şarapçılık doğrudan doğruya 4250 sayılı Kanunun bünyesinde
mütalâa edilmektedir.
vardır.
Ayrıca, dolayısile ilgili
a) 268 sayılı Hıfsısıhha Kanunu,
b) Belediye Sıhhî Zabıta Talimatnamesi,
c) Polis vazife ve selâhiyetleri Kanunu (5559)
d) Tedrisatı İptidaiye Kanunu (305)
e) İş Kanunu
f) Gıda Maddeleri Tüzüğü
g) Gider Vergisi
209
Aksayan tarafları ile değişiklik ve yeni mevzuat ihtiyacı:
Bu mevzuda bu kadar çok kanun ve nizamın ayrı ayrı tatbiki, şa¬
rapçılık yapacak müteşebbisin faaliyetini engellemektedir.
Muhakkak surette bu hususatm şarap ve şarapçılığa uygulan¬
ması gerekiyor ise, bunların tümünü bir araya toplamak suretile hem
şarapçılıkla uğraşanlara ve hem de murakabe yapacaklara büyük fay¬
da sağlanmış olacaktır.
Türk standartları Enstitüsünce hazırlanmakta olan şarap evsafı
nizamnamesinin bu yönden teçhiz ve takviye edilmesi gayeye uygun
olacaktır.
Şarap kontrolünün Tekel tarafından yapılması, bir evvelki pa¬
ragrafta beyan edildiği veçhile, şarap imâl ve imlacıları tarafından
hem murakıp ve hem de rakip olarak hoş karşılanmadığından, kurula¬
cak olan şarap Enstitüsünün bu murakabeyi yapmakla da vazifelendi¬
rilmesi arzulanmaktadır.
Bugün için ihraç olunan şarabı kontrol edecek bir murakabe or¬
ganı yoktur. Bu durumun Dış pazarlara düşük vasıflı şarap gönderil¬
mesine yol açacağı ve ticarî itibarımızı zedeleyeceği muhakkaktır. Bu
eksikliğin de giderilmesi ve iç piyasaya sürülen şaraplarda olduğu gibi,
haricî çıkışların da murakabeye tâbi tutulması binbir müşkilâtla ele
geçirilecek Dış pazarlarda satışımızın günden güne artmasını sağlaya¬
caktır.
Vergilemede tatbik edilen mevzuat da inkişafı önleyici mahiyette
olup, istihsâl ile mütenasip gelir sağlayacak yeni bir yola gidilmesi lâ¬
zımdır. Bilhassa Devlet Sektöründe Hazine’ye gelir sağlayan sanayiin
inkişafına imkân verilmeyişi bizatihi Devlet gelirini azaltmaktadır.
Bu sebeple, vergilemede yapılacak reformun sürümden kazanan
tacir zihniyetile ele alınması hem vergi gelirine bütçede yer veren Dev¬
let ve hem de sanayiini inkişaf ettirecek müteşebbis için hayırlı olacak¬
tır.
Diğer bir husus da bu sanayi kolunda tatbik edilecek mevzuatın
diğer memlekelerden ana fikri alınırken, gerek ilk madde gerekse mamûlâtm
fizikî, kimyevî ve biyolojik faktörlerinin memleketimizin tabiî
şartları alâkalılarla temasa geçilmeden ve derin araştırmalara girişil¬
meden neticeye kısa zamanda gidilmesidir.
Şarap satışlarını köylerde engelleyen ve şehirlerde açık satışı ya¬
saklayan mevzuatta bu hususatm kaldırılması lâzımdır.
Kuruluşları itibarile temiz hava istiyen ve her türlü kötü kokudan
(enfeksiyondan) arî bir sahaya ihtiyaç gösteren şarap imalâthaneleri¬
nin Belediye nizamlarında belirtildiği gibi, sanayi bölgesinde yapılma¬
sının mecbur kılınması doğru değildir.
210
Bu imalâtın, bu gibi zarar verici sahalardan uzak mahalde kurul¬
ması lâzımdır. Çünkü şarap yabancı ve müessir kokuları kendine mal
eden hassas bünyeli bir mamûldür.
Mamûlâtın ihzarından müstehlike takdimine kadar geçen safha¬
sını teknik yönden kontrol ve tekeffül edecek meslek elemanı bir şah¬
sın istihdam mecburiyeti olmaması büyük bir noksandır. Müstehlike
arz edilecek şişeli mamûlâtın fabrikadan çıkmadan önceki evsafmı ay¬
nen muhafaza etmesi ve bozulmaması için satıcılarda şişelerin yâtık
olarak muhafazasının temini ve vitrinlerde güneşe nazır tutulmasının
önlenmesi gerekmektedir. Bu hususa dair mevzuatta her hangi bir ay¬
dınlatma yoktur. Bu hususun kontrol nizamlanna konulması şarttır.
Mamûlâtın iyi vasıflı yapılması ve az zayiatla çalışması için ima¬
lâthanelerin şarap kontrol ve teknik esaslarına uygun inşa ettirilmesi
gerektiğinden bu hususta inşaata geçilmeden önce plânların tasdik
mecburiyetinin konulması lâzımdır.
Mevzuatın Sektöre etkileri:
a) Rasyonel çalışmaya manîdir.
b) Satışta mamûlâtın müstehlike her zaman her yerde ve her hal¬
de takdimine manîdir.
c) Müteşebbislerde şarapçılığa dair yeteri kadar bilgi aranması
veya bu vasfı taşıyan mes’ul bir eleman istihdamına mecbur tutulma¬
ması, mamûlâtın hatalı yapılmasına emek ve sermayenin kaybına âmil
■olmaktadır.
d) İnkişafa manîdir :
Genellikle şaraphaneler bağ bölgelerinde kurulduğundan veya şa¬
raphanelerin bulunduğu bölgelerde bağcılık süratle gelişme kaydede¬
ceğinden şaraphanelerin şehir merkezinin dışında kurulması uygun
düştüğü halde birbiriyle çatışma halindeki şarapla ilgili mevzuat hü¬
kümleri şaraphane ve imlahane kurulmasını sanayi bölgelerine inhisar
ettirmekte ve bu suretle şarapçılığın tabii gelişimine ve bizzat müesse-
senin tevsiine engel olunmaktadır.
tiyacı :
ARAŞTIRMA VE EĞİTİM
1 — Şarap sanayii ile ilgili araştırmaların önemi ve araştırma ih¬
Bugün Türkiye’de şarapçılık arzu edilen teknolojik seviyeye henüz
ulaşmış değildir. Bu hususta şarapçılığın en mühim ham maddesini
211
teşkil eden şaraplık üzüm ve bunların yetiştiği bağlar gerektiği kadar
araştırılmamıştır. Memleketimizde şaraplık olarak kullanılan üzüm çe¬
şitlerde, geniş bir populasyon halindeki çeşitler arasından şarapçılığa
elverişli olanları incelemek ve aynı zamanda tanınmış yabancı şarap¬
lık üzümlerin çeşitli bölgelerde memleket şartlarına intibakını araştır¬
mak şarapçılığın büyük bir ihtiyacına cevap verecektir.
Teknik bilgi ve teknik cihazlanma noksanlığı, üzüm işlenmesinde
randıman düşüklüğüne ve imal edilen şarabın bir kısmının müstehlike
intikaline kadar geçen devrede değişik bozukluklardan dolayı israf edil¬
mesine amil olmaktadır.
İhracatla ilgili olarak dış memleketlerde piyasa araştırması yapıl¬
malı ve fiat etüdünün yanı sıra arzulanan şarap çeşitlerinin neler ol¬
duğu öğrenilmelidir. Bu suretle ihracat bakımından şarapçılığa bir
yön verilmesi mümkün olacaktır.
2 — Dış ülkelerde araştırma tatbikatı:
Şarapçılıkta ileri durumda olan memleketler bu seviyeye erişmek
için bağdan itibaren üzümü ve şarabı yakinen takip eden araştırma ve
tatbikat müesseselerini çok yıllar önce kurmuşlardır.
Bu teşkilât bütün memleket sathına yayılmış olup bağcılara ve
şarapçılara tatbikat yardımında bulunmaktadır.
Kontrol ve araştırma yapan bu müesseseler dış memleketlerde
Devlet tarafından kurulmuştur. Yüksek okul ve Üniversitelerde de şa¬
rapçılık üzerinde araştırma ve eğitim yapan müstakil bölümler olup,
bu çok önemli mevzuu tetkik etmektedirler.
Dış ülkelerde şarapçılığa tatbikat ve araştırma yönünden fayda
sağlayan devlet kuruluşları arasında Kilise ve Devlet vakıfları göste¬
rilebilir.
3 — Türkiyede tatbikat:
Türkiye’de bağcılık ve şarapçılık birbirinden ayrı olarak devletin
değişik müesseseleri tarafından araştırmaya tabi tutulmaktadır. Bir¬
birinden ayrı gayeler içn çalışan bu müesseseler arasında tevhit olma¬
dığından ve çalışmaların neticesi tatbikata intikal ettirilmediğinden
bu araştırmalar şarapçılığa gereği kadar faydalı olamamaktadır.
birler :
4 — Araştırma faaliyetlerinin programlanması - Tavsiyeler ve ted¬
Beş yıllık kalkınma plânının 1966 yılı programında kurulması be¬
lirtilen bölgesel kontrol araştırma ve eğitim merkezlerinin Ziraat Ba-
212
kanlığı bünyesinde kurulması lüzumlu, olup, şarapçüık ve bağcılık
araştırma tatbikat ve yayın Enstitüsünün buraya bağlanması lâzımdır.
Kurulacak bu Enstitünün programına esas teşkil edecek vazife¬
lerden bazılarının özeti aşağıya sıralanmıştır.
1 — Tekrarlamağa lüzum yoktur ki, imparatorluk boyunca mem¬
leketimizde üzüm çeşitleri daha ziyade yemeklik, kurutmalık ve şıralık
(Pekmez, pestil v.s için) olarak gözönünde tutulmuş ve şaraplık çeşit¬
ler üzerinde yalnız müslüman olmayan azınlıklar bir dereceye kadar
durmuşlardır. Ancak Cumhuriyet idaresinin kurulmasiyle dir ki, şa¬
raplık üzümler meselesi ele alınmış ve çeşitler üzerinde özellikle son
senelerde durulmaya başlanmıştır.
Kurulacak enstitünün önemli görevlerinden biri, şüphesiz ki, mem¬
leketimizde bugün şaraplık olarak kullanılan çeşitlerle, geniş bir popülasyon
halindeki çeşiterden bu işe elverişli olanları incelemek, aynı za¬
manda tanınmış yabancı şaraplık üzümlerin çeşitli bölgelerde memle¬
ket şartlarına intibaklarını araştırma olacaktır. Her ne kadar bugün
Ankara ve Ege Ziraat Fakültelerinin ve bir zaman Tekel Enstitüleri¬
nin bu bakımdan çalışmaları bulunmakta ve bugün de devam etmekte
ise de, bu Fakültelerin bugünkü maddi ve eleman durumları bu ba¬
kımdan geniş ölçüde araştırma yapmağa imkân vermemektedir.
2 — Memleketin çeşitli bölgelerinde yapılan şaraplar kendi arala¬
rında farklar gösterdikleri gibi, aynı çeşit üzümün seneler arası şarap-
larıarasmda da farklar bulunmaktadır. Her bölgede : Gerek o bölge şa¬
raplık üzümlerinin verdiği şaraplar, gerekse bu şarapların seneler ara¬
sındaki farkları İncelenmekle, bir defa bölge şaraplarının olduğu kadar
aynı zamanda her çeşidin verdiği şarabın karakteri, bileşimi, bir keli¬
me ile şaraplarımızın envanteri yapılmış olacak ve özellikleri meydana
çıkarılmış bulunacaktır. Bu araştırmalar bir çok seneler yapılarak böylece
bir taraftan şaraplarımızın özellikleri ve karakterleri, bir taraftan
da bileşimlerindeki ana maddelerin sınırları tesbit edilmiş olacak bu
sayede hile yapılması hallerinde yapılan hilelerin mahiyeti ve ölçüsü¬
nü meydana çıkaracak faktörler ortaya konmuş bulunacaktır. Şimdiki
halde yukarıda adı geçen Fakültelerimiz bu konuları işlemeye çalış¬
makla beraber, imkânları bu işi gereği gibi yapmalarına kâfi gelme¬
mektedir.
3 — Enstitünün göreceği görevlerden biri de ihraç şaraplarını kont¬
rol etmek olacaktır. İhraç şaraplarımızı iyi seçmek her şeyden önce
sağlam ve alıcı memleketler şart ve normlarına uygun şarap satmak,
şarap ihracımızın geleceği ve müşteri kazanması bakımından büyük
213
önemi olduğuna işareıte lüzum olmasa gerekir. Bugünkü durum Tekel
kendi ihraç şaraplarım kontrol etmekle beraber, özel şaraplarda her
hangi bir kontrol yapılmadığı mahiyetindedir.
4 — Enstitü şarapçılıkta kullanılan mantar, şişe, asbesit v.s kim¬
yasal maddeleri gibi yardımcı madde olarak dışardan ithal edilen veya
memlekette yapılan maddelerin elverişlilik durumunu kontrol etmek
aynı zamanda memlekette yapılabilecek şarapçılığa ait alet ve malze¬
me için de imalâtçılara yardımcı olmak durumu bahis konusu olacak¬
tır.
5 — Enstitü Tarım Bakanlığının Bağcılık istasyonları ve Amerikan
Asma fidanlıkları ile işbirliği yaparak gerek bu istasyonlarda şaraplık
üzüm yetiştirmek ve gerekse anaç - kalem münasebetlerini kontrol et¬
mek bakımından da rolü olacaktır.
6 — Şarapların kontrolü şimdiki halde genel olarak Tekel teşkilâ¬
tı tarafından yapılmakta ise de bu kontrol daha ziyade vergi tahsiline
esas olmak için yapılmaktadır. Bu kontroller çok defa yetersizdir. Aynı
zamanda halkın aldatılmaması ve hileye meydan verilmemesi için kont¬
rollerin sık sık yapılması gerekir ki, Enstitü bu işi de üzerine alacaktır.
7 — Kurulacak şarap Enstitüsü aynı zamanda şarapçılara rehber¬
lik edecektir. Bilindiği gibi şarapçılık halkımız için yeni bir alandır ve
bizde diğer bağcı ve şarapçı memleketlerde olduğu gibi babadan oğula
intikal eden bir gelenek yoktur, kısa zamanda da imkân olamaz. Ens¬
titünün bu bakımdan büyük hizmeti olacaktır. Enstitü hem şarapçıları
eğitmek ve hem de tertipleyeceği uzun veya kısa süreli kurslarla ve ay¬
nı zamanda gezici elemanlarile şarapçıları aydınlatmaya çalışacak, ele¬
man ve usta yetiştirmek görevini de üzerine alacaktır. Öte yandan yine
Enstitü her sene, o sene şaraplarına uygulanacak işlem üzerinde şarap¬
çıları ayndınlatacak, hatta bağ bozumu zamanını tesbit ederek, ona gö¬
re hareket edilmesi için bağcı ve şarapçılara direktif verecektir.
Yukarıda görevleri kısaca belirtilen şarap Enstitüsünün kurulma
şansı, şüphesiz ki, Plânlama Dairesinin plândaki işlere tanıyacağı ön¬
celiğe ve malî duruma bağlıdır. Öte yandan yalnız enstitü için ödenek
ve bmayı yapmakla iş bitmiş olmaz. Asıl mesele, Enstitüyü gereği gibi
ve faydalı bir şekilde çalıştıracak iyi yetişmiş elemanların bulunması¬
dır ki, bu noktaya büyük önem vermelidir.
Aynı zamanda Enstitünün memleket çapında iş görebilmesi geniş
bir kadroya ihtiyacı olduğu da gözönüne tutulmalıdır.
214
ARAŞTIRMA, KONTROL VE TATBİKAT ÜZERİNE ÇALIŞAN BİR
MÜESSESENİN KURULUŞUNA DAİR BİR ÖRNEK :
Bordeux Şarapçılık Araştırma merkezi teşkilâtı :
Bu teşkilât, Fen Fakültesi himayesinde, her biri ayrı ve muayyen
fonksiyona sahip, fakat biribirine sıkı sıkıya bağlı üç servisten teşekkül
eder.
Şarapçılık ve Bağcılık:
1880 de kurulmuş olan bu istasyon Bordeux Üniversitesi ile Tarım
Bakanlığı Kalite Kontrol ve hileleri önleme servisinin her ikisine bir¬
den bağlanmıştır. Bu servis, analiz ve kontrol yönündeki fonksiyonu
yanında branşı ile ilgili araştırma ve tecrübelerde ve bu mesleğin öğre¬
nilmesinde daima rol sahibi olmuştur.
Faaliyeitleri Şunlardır :
1 — Analizler
2 — Araştırmalar
3 — Pratik tatbikat, (Şarap tekniği Enstitüsü ile müşterek olarak)
Şarapçılık ve bilhassa kalite şarapçılığı, başlıca pratik öğretimini teş¬
kil eder :
1915 te Ziraat Bakanlığı ile Bordeux Üniversitesi arasında yapılan
bir anlaşmaya uygun olarak Şarapçılık ve Bağcılık istasyonu, aynı za¬
manda Üniversite Enstitüsü ve kontrol lâboratuvan olarak fonksiyon
göstermeye başlamıştır. Fen Fakültesi dekanı istasyonun idarecisidir.
Bilim personeli 22 kişidir.
Şarap ve tarımsal Kimya lâbora'tuvarı : 1951 de kurulan bu kısım,
Fen Fakültesi Kimya servislerinden biridir. Yüksek şarap ve tarımsal
kimya etüdü, iki sertifikasına ve üçüncü dönem doktoraya hazırlar.
Bunların dışındaki rolü, diğer servisler ve Fen Fakültesi arasında bil¬
hassa araştırma ashasmda sıkı rabıta temin etmektir. Bilim personeli
8 kişidir.
Şarapçılık Enstitüsü (Eski Şarap Yüksek Okulu)
Üniversite’nin bir enstitüsü olarak 1957 de kurulmuştur. Bir idare
konseyinin sağladığı gelirle yaşar. Bu konseyde meslek temsilcileri,
bağcı ve tüccarlar bulunur. Bir yandan, millî şarapçılık ve bağcılık
etüt Üniversitesi diplomasına ve diğer yandan 1964 te yapılan bir kon¬
vansiyona uygun olarak Ulusal Tarım Araştıma Enstitü’süne bağlı ola¬
rak yürütülen şarap araştırmaları hazırlıklarını yapan bu kısım, Üni¬
versite Enstitüsü olarak, bir öğretim, araştırma, doküman ve mübadele
merkezi olmak yolundadır. Bilim personeli 7 kişidir.
215
3.1 Şarap Sanayiinin Organizasyonu :
Bir gıda maddesi sayılması icap eden şarabın istihsâli ile çalışan
endüstri kolunun Türkiye’deki organizasyonu başka memleketlerinkine
pekte benzerlik göstermemektedir, çünkü Türkiye’de şarap istihsâli
bağcıdan ziyade ekseriya şarap imalâtçısının uğraşmakta olduğu bir
konudur.
Bugünkü Türkiye şarap endüstrisinin organizasyonu bir taraftan
Devlet, diğer taraftan özel teşebbüs tarafından meydana getirilmiş bu¬
lunmaktadır.
Devlet sektörü Tekel Genel Müdürlüğü ile Ziraat Bakanlığı tara¬
fından temsil edilmekte, özel teşebbüse ait şarap tesisleri ise ekseriyet¬
le hakiki şahısların, kısmen kollektif ve limited şirket olarak bir kaç
ta istihsâl kooperatifi mevcuttur.
Şaraphanelerde istihsâl edilen, özel ve Resmî Sektöre ait şarapların
büyük bir imlâhanede, tiplere göre tanzim edilerek imlâ edilmesi böl¬
genin hususiyetini haiz standart tip kaliteli şarapların (rekabete mahal
kalmadığından bayi iskontolarmdan ve tevzii vasıtalarından tasarruf
edilmek suretile) halka ucuz olarak intikalini sağlamak ve şarap zev¬
kini anlatmak bakımından tavsiyeye şayandır.
Bu tip büyük imlâhanelerin teknik idaresi ancak mevzu ile yakın¬
dan alâkalı bulunan ehil elamanlar tarafından yürütüldüğü takdirde
faydalı neticeler verecektir. Halbuki, memleketimizde şarap imlâsı ile
uğraşan şahısların bir çoğu lüzumlu teknik ve sıhhî bilgiden yoksun
kimseler olup, küçük imlâhanelerde faaliyetlerine devam etmektedir¬
ler.
Yukarıda belirtilen esaslar dahilinde bölge imlâhaneleri kurulup
şaraplar teknolojisinin icap etıtiği nitelikte imlâ edilip kıymetlendiril¬
dikten sonra dış memleketlere hracat yapmak üzere bu teşkilâtın di¬
ğer bölgelerde kurulmuş imlâhanelerile müşterek olarak bir kuruluş
vücude getirmesi gerekmektedir.
Müşterek Pazara, böyle bir karakterle girdiğimiz takdirde, Türk
şaraplarının bir standart içinde tanınmaları mümkün olacaktır.
Bölgelerdeki küçük imlâhanelerin birleşip, büyük bir imlâhane ha¬
line gelmesile, münferit zarurî masraflar (kamyon, Makine-İşçilik-Tevziat-Yakıt
v.s) birleşmeden mütevellit azalacak ve ekonomik çalışır
müesseseler kurulmuş olacaktır. Genç İsrail Devletinin bugünkü ge¬
lişmesinin kooperatiflere borçlu olduğunu görmekteyiz.
216
3.2 Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler :
3.2.1 İş Gücü :
a) Şarap imâlâtı mevsimlik bir iş olup kampanya devresi azami 3
aya sığdırılmaktadır. Bu devrede vasıfsız ve muvakkat işçi sayısı yük¬
selmekte, iş hitamında bunlar çıkarümakta ve müessesede yalnız mah¬
dut sayıdaki kalifiye elemanlar işe devam etmektedir.
vardır.
Şarap imalâtında işi yürütecek nitelikte kalifiye işçiye ihtiyaç
b) İmalâthanelerde ise devamlı olarak kalifiye işçilere ihtiyaç var¬
dır. Makine ile etiketleme yapılmayan imalâthanelerde bu iş daha zi¬
yade el yatkınlığı sebebile kadın işçilere yaptırılır.
3.2.2 Nakliye :
a) Şarap imalâthanelerinin, ham madde istihsâl merkezlerine ya¬
kın olması zarurî bir hal almıştır. Üzüm naklinde kullanılan boş kap¬
ların (Küfe, sandık, branda) mahallerine gidip gelmesi maliyeti yük¬
seltmektedir. Bu kapların boş ve dolu naklinde umumiyetle kamyon
bazı ahvalde de tren tercih edilmektedir.
Şarap kampanya devresinde diğer ziraî ürünlerin de nakli bahis
mevzuu olduğundan, kamyonlarda fiat yükselmekte, trende ise vagon
temin edilememektedir.
b) İmlâhanelerin şarap ve şişe nakliyesi mevsimlik olmayıp kapa¬
siteye göre değişen miktarlarda her zaman yapılmaktadır. Dökme şa¬
rap nakliyesinin yaz aylarında yapılmaması gerekmektedir. İmalâtha¬
nelerdeki şarapların yaz gelmeden imlâhanelere çekilmesi gerekmekte¬
dir.
Dökme şarap nakliyesi, fıçı, tank ve plâstik kaplarla yapılmakta¬
dır. Deniz yolu ile yapılan nakliyatta sarnıçlı gemiler (tankerler) kul¬
lanılmaktadır.
Şişeli şarap satışında şişe depozitosu kaldırıldığı ve yalnız yeni şi¬
şeye imlâ yapma mecburiyeti konulduğu takdirde şişe dönüşünden ka¬
çınılmış, sağlık bakımından korunulmuş ve şişe sanayiinin memleket¬
te genişlemesine yardım edilmiş olunacaktır.
3.2.3 Ham madde :
İmalâthaneler kuruluşları icabı ham maddeye yakın mahallerde
bulunmalıdır. Yaş üzümün hemen işlenmeyi icap ettiren bir madde
oluşu ve uzun mesafeye nakledilmeye müsait olmaması, şaraphanele¬
rin bağ sahalarına yakın kurulmasını mecbur kılmaktadır.
217
Beklemiş ve uzun yol kaıt ederek hırpalanmış üzümlerden üstün
kaliteli şarap yapılmasına teknik imkân görülmemektedir.
İmlâhaneler için gerekli ham madde olan şarabın temiz kaplarda
ve mümkün mertebe serin aylarda seri vasıtalarla nakli zarurîdir.
3.2.4 Pazar :
İmlâhanelerin (Doldurma evleri) istihlâk merkezlerine yakın yer¬
lerde kurulması, (pazara yakın oluşu) İktisadî olur.
3.2.5 Yakıt - Enerji - Su :
İmlâhaneler ve imalâthaneler için suyun temiz ve bol olması, ener¬
jinin şehir ceryanı ile ucuz ve devamlı (inkitasız) sağlanması bu mü-
esseselerın İktisadî çalışması için en lüzumlu işletme şartıdır.
İmlâhanelerde sıcak su ve buhar istihsâli için kömürden, (Fuel-
Oil) e kadar her çeşit yakıt maddesine ihtiyaç vardır. Bunlardan biri¬
nin seçimi müessesenin bünyesine ve mahallî imkânlara bağlıdır.
Bunların zamanında bulunması işletmeyi aksatacağıdan maliyete
tesiri büyüktür.
3.2.6 İklim :
Şarapimalâtında ve imlâsında çok soğuğun ve çok sıcağın aksi
yönden tesiri vardır. Bu sebeple imalâthanelerle imlâhanelerin müm¬
kün mertebe mutedil iklimde kurulması arzu edilir. Çok sıcak ve so¬
ğuk yerlerde kurulan işletmelerin bu dış tesire karşı korunması mas¬
raflı olmaktadır.
1 — Kurulacak işletmenin gayesi mamûlatınm büyük kısmını ha¬
rice saıtmak ise :
yerde,
a) Ham madde bakımından imalâthanenin bağ bölgesine yakın
b) Dinlendirme, muhafaza ve tredman gibi faaliyetleri bünyesin¬
de toplayan sevk merkezlerinin de sahilde kurulması gerekmektedir.
Memleketimizde şarap istihsâl ve ihrâcaitı bakımından en uygun
kuruluş yerleri Ege, Marmara ve İskenderun bölgeleridir.
2 — Harice satılacak şişeli şarapların, münhasıran o memleketler¬
de imlâ edilmesi bir diğer uygun kuruluş yeridir.
218
3.2.7 Bugünkü kuruluş yerleri :
İmalâthanelerin kayıtlan mevzuat gereğince Tekel Baş Müdürlük¬
leri itibarile tutulduğundan, mevcut imalâthaneler 1965 yılı imalâtına
göre aşağıda gösterilmiştir.
Tekel Başmüdürlükleri itibarile imalâthanelerin dağılışı ve miktarı
Özel ve Devlet müessesesi olarak kapasitelere göre daha önceki kısım¬
larda bir cedvel halinde belirtilmiştir.
1
—
1
— — —
1
—
1+
1
— —
— — — — — —
1
—
__ — — —
3
2
—
2
—
— — — — — —
5
13
—
—
1+
— — —
2
1+
5
—
1
—
1
—
—
32
—
20
—
3
— —
15
— — — — —
1
—
1+
— — —
—
—
— —
1
11
ŞARAPHANELERİN KAPASİTE VE KURULUŞ YERLERİNE GÖRE DAĞILIMI
Tekel Baş
Müdürl ükleri
10.000
ne kadar
11.000
ilâ
25.000
26.000
'ilâ
50.000
51.000
ilâ
100.000
101.000
ilâ
300.000
301.000
ilâ
500.000
501.000
ilâ
1.000.000
1.000.00,1
litre
Fazla
Yekûı
Adet
Ankara 1
—
(2) 1 2 3 2+ (1) 12
Adana 1 —
Antalya
—
2
—
Aydın 12 7 4 5 3 1 —
Balıkesir 8 4 8 11 9
—
3+ (1) 46
Bursa 2 4 7 2 5
—
Eskişehir
—
1
Gaziantep 1
—
—
—
(2) 1 8
Hatay 5
—
İstanbul 1
—
14 22
—
1+ (1) 57
İzmir 1 3 2 4 3 2 1 3+ (1) 20
Kayseri
—
(1) 4 2 4+ (1) 1 14
Malatya
—
—
(1) 2
Manisa 3 1 1 1 3
—
1 11
Muğla
—
1
—
Samsun 5 4 2 2 2
—
Sivas
—
—
Tokat 7 1
—
(1) 1
—
Konya 1
—
Yekûn 47 25 40 44- (3) 59 9 20 18 263
Not: 1 — ( ) Kerre içinde rakamlar Tekel’e ait kuruluşlar adedidir.
2 — Başmüdürlükleri içine alan Vilâyetler listesi eklidir.
TEKEL BAŞMÜDÜRLÜK
TEŞKİLÂTININ İÇİNDE KALAN VİLÂYETLER
Adana
Ankara
Antalya
Aydm
Balıkesir
Bitlis
Bursa
Diyarbakır
Erzincan
Erzurum
Eskişehir
Gaziantep
Hatay
İstanbul
İzmir
Kars
Kayseri
Kocaeli
Konya
Kastamonu
Malatya
Manisa
Muğla
Samsun
Mersin
Çankırı
Ispanta, Burdur
Denizli
Çanakkale
Muş
Bilecik
Mardin
Ağrı
Afyon, Kütahya
Maraş, Urfa
Edime, KIrklareli, Tekirdağ
Ardahan
Niğde, Yozgat, Nevşehir, Kırşehir
Sakarya,Bolu
— Elâzığ, Adıyaman
— Uşak
— Amasya, Çorum, Sinop, Ordu
Siirt
Sivas
— Bingöl
Tokat
Trabzon
Van
Zonguldak
— Artvin, Giresun, Gümüşane, Rize
— Hakkâri
221
3.3 Kapasite :
3.3.1 Kapasite esasları :
I — Şarap imalâtında güdülen gayeye göre Fabrika tertip tarzı deği¬
şik olmaktadır.
a) Gaye : Şarap imal ederek dinlendirmeden ve şişelemeden gele¬
cek imalât mevsiminin başlangıcına kadar elden çıkarmak ise
böyle bir fabrikada dinlendirme kapları ve şartları mevcut değil¬
dir, ve imalât kapasitesi % 10 noksanı ile boş kap hacmine eşittir.
b) Şarap imalini müteakip dinlendirme, olgunlaştırma ve şişeleme
gayesi güdülen fabrikalarda imalât kapasitesi boş kap hacminin
muayyen bir kısımdan ibarettir.
Böyle bir fabrikada (a) bölümündeki işlem aynen yapılacaktır.
Lâkin ayrıca dinlendirme ve satışı devamlı kılmak gayesi de gü¬
düldüğünden ötürü dinlendirme kapları mevcuttur. İmdi bu ter¬
tip bir fabrikada boş kap hacminden bahsedildiği zaman imalât
kabı ile dinlendirme kapları hacimlerinin toplamı zikredilmek¬
te : Lâkin gerçek imalât kapasitesi, ancak imalât kabının % 10
noksanına eşit bulunmaktadır.
II — Böyle bir imalâthaneyi sofra veya kalite şarabı imal ettiğine göre
ayrı ayrı gözden geçirelim :
a) Sofra Şarapları İmali :
Sofra şarapları imal eden 100.000 litrelik bir imlâhaneyi ele ala¬
lım. Böyle bir işlemede 100.000 litrelik imalât kabımız var de¬
mektir. İmalât Ağustostan Kasım’a kadar imalât kaplarında de¬
vam eder ve şarap Mart ayma kadar ayni kablarda kalabilir. Mart
ayında imalât boşaltılarak şarap dinlendirme kaplarına aktarı¬
lır. Bundan sonra satış bu kaplardan yapılacak ve gelecek Mart
ayına kadar bir yıl devam edecektir. Eğer şarabın hepsini birinci
yıl satmıyor prensip iibariyle muayyen kısmını bir ve iki veya üç
yıl bekliyor isek bu takdirde ilâve dinlendirme kaplarına ihtiyaç
olacaktır. Lâkin şarabı ister bir yıl ister bir kaç yıl bekletelim
dinlendirme kaplarının hacmi arttığı halde imalât kapasitesi değişmiyecek
: % 10 noksanı ile imalât kabının hacmine eşit ola¬
caktır.
b) Kalite şarapları imâli :
Kalite şaraplarının en erken bir kış ve bir yaz devresi dinlendir¬
mek gerekmektedir. Böyle imalâthanede Ağustostan Kasıma ka¬
dar imalât yapılarak şarap Mart ayma kadar imalât kabında ka-
222
lir. Marta dinlendirmeye alınır. Ve 1 yıl orada muhafaza edilir.
Bir yıl, sonra satış başlar. Ve bu da bir yıl devam eder. Ancak sa¬
tışa başladığı zaman yeni imalât da bitmiştir. Bu durumda yeni
imâl edilen şaraplar için ilâve bir dinlendirme kaplarına ihtiyaç
var demektir. Burada da aynen sofra şaraplarında olduğu gibi
dinlendirme kaplarının hacmi ne kadar olursa olsun gerçek ima¬
lât kapasitesi artmakta; imalât kavının % 10 noksanı ile hacmi¬
ne eşit bulunmaktadır.
İmalâthanelerin kapasitesi. Ayrıca kendi bünyesi içinde ham mad¬
denin günlük işlemesine göre istihsâl makinelerinin saatlik verimi ile
de ölçülür.
Bu birimin esas olduğu devre üzümün işlendiği (Ağustos - Kasım)
3 - aya inhisar eder. Kampanyanın en kesif devresi bu aylardır.
İmlâhanelerde ise müstehlike intikal eden mamûlun saatlik şişe
adedi birimdir. Bu imlâ işinin kesif olduğu devre serin ve soğuk aylar¬
dır. (Ramazan ayı müstesna)
3.3.2 Kapasiteyi arttırma imkânları :
Forse çalışmak suretile ancak ham maddenin işlenme kapasitesi
yükseltilebilir. (16 saat - 24 saat gibi) fakat imalât hacim kapasitesi
değişmez.
îmlâhanelerde ise kapasite makineye tâbi olduğundan fazla çalış¬
makla (16-24 saat gibi) günlük imlâ kapasitesi arttırılabilir.
İstihsâl mevsimlik olup bunu dalgalandırmak suretile uzatmak ve
bu suretle değerlendirmek imkânsızdır. Ancak, konyak yapmak veya
yaş üzümü şarabın hemen taktir edilmesi mecburiyeti (İmalât hatala¬
rı) dolayısile kampanya devresinde boş kap kapasitesi kendüiğinden
fazlalaşmış olur. Bu imkânlardan yalnız Tekel İdaresi faydalanmakta¬
dır.
3.3.3 Muhtelif kapasitelerin Tahlili :
Yapılacak şarabın senesi içinde elden çıkarılması gaye ise kapasite
mevcut kap hacminin % 10 noksanıdır. Dinlendirme ve muhafaza ga¬
ye edinilmiş ise lüzumlu kap miktarı ve hacmi imalât kapasitesi hari¬
cinde mütalâa edilir.
Bu ikisi asla birleştirilemez.
İmlâhanelerde kapasite evvelce kısaca izâh edildiği gibi saatlik şi¬
şe adedile ölçülür, ancak şişe hacimlerinin büyüklük ve küçüklüğü ma¬
kinelerin tam veya kısmen otomatik oluşuna göre değişiklik gösterir.
İmlâhanelerin senelik imlâsı dinlendirme ve muhafaza kapasitelerine
223
esas teşkil etmez, dinlendirme kapasitesi küçük kapasiteli imlâhanelerin
büyük cirolar yapması mümkündür.
İmlâhanelerde büyük kapasiteler daha ekonomik ve avantajlıdır.
Şarap dinlenmek ve iyi muhafaza edilmekle değer kazandığından, din¬
lendirme kapasitesinin büyüklüğü bu suretle kaliteli şarapların istih¬
sâlini sağlar fakat yatırımı arttırır, maliyeti yükseltir.
3.3.4 Fabrika kapasitesinin hesaplanmasına bir örnek :
1 200 000 litrelik bir imalâthanenin yıllık itibarile hususî şartlar
içinde 3 yıllık imalât seyri aşağıdaki örneklerden görmek mümkündür;
224
Umumiyetle bir şarap fabrikasının 3 ve müteakip seneiere ait çalışmasını
plânlaştıran imalât dinlendirme (stok) kaplarının hacmi ile satışları
gösterir örnek cetvel
Şartlar
A — İmâl edilen şarabın % 70 sofralık % 30 kalite olması
B — Sofra şarapları, imalâtı takip eden Mart başından itibaren ayda 70.000 litre sarfı
ile 1 sene zarfında tüketilmesi
C — Kalite şarabı satışında imalâtı takip eden kış ve yaz aylarını müteakip 2/3 ii
(20.000 litre) bir sene dinlenmiş 1/3 ü ise (10.000 litre) 2 sene dinlenmiş olarak.
Kap ihtiyacı
Senede satılması gereken şarap miktarı 1 200 000 Lt.
Senelik fire (% 6) 72 000 Lt.
İmalâtta boş kalacak kap hacmi (% 10) 127 000 Lt.
İmalât için lüzumlu boş kap hacmi 1 399 000 Lt.
Sene
Aylar
imalât
Dinlendirme (Stok)
Satış
1963 9-10-11
Sofra Kalite
Sofra Kalite (1) Kalite (2)
Sofra Kalite (1) Kalite (2)
1963 12
1964 1-2
840 000 360 000
1964 3-4-5-6-7-B
1964 9-10-11
1964 12
1965 1-2
1965 3,4,5,6,7,8
1965 9-10-11
840 000 360 000
840 000 360 000
840 000 360 000
120 000
420 000 —
210 000 60 000
70 000 20 000
140 000 40 000
420 000 120 000
840 000 360 000
210 000 60 000
10 000
225
Kap Lt.
1 399 000
1 320 000
1 200 000 Lt.
Satış
—
— —
+
+
+
—
+
3.3.5 Mevcut kapasite ve kapasitenin dağılışı :
Tekel ve özel sektör itibarile durum :
Şarap fabrika ve imalâthanelerinin kapasiteleri (1966 yılı sonu)
A — Mevcut kapasiteler :
(Esas kapasite)
Fabrika ve imalâthane
İmalât İmalât İmalât Dinlendirme Kupaj Umumi kab
kab hacmi boşluğu hacmi kabı hacmi hacmi hacmi
Tekel idaresi :
OSTTÜrfl
İzmir şarap fabrikası
Tekirdağ şarap fabrikası
Çanakkale şarap fabrikası
Elâzığ şarap fabrikası
Paşabahçe içki fabrikası
Ankara bira fabrikası
Gaziantep şarap fabrikası
Ürgüp şarap fabrikası
3 200 000 — 320 000 = 2 880 000 + 250 000 -j.
= 3 130 000
4 650 000 — 465 000 = 4 185 000 + 2 890 000 + 150 000 = 7 225 000
1 718 000 — 171800 =, 1 546 200
-L.
—
— = 1 546 200
550 000 — 55 000 495 000 + 610 000 + — = 1 105 000
= —
+ 2 000 000 + 325 000 = 2 325 000
1 071 000 — 107 100 963 900 + 1 390 000 + — = 2 353 900
432 000 — 43 200 388 800 + 500 000 + — = 888 800
650 000 — 65 000 = 585 000 + 475 000 + — = 1 060 000
Kilis şarap fabrikası
1 000 000 — 100 000 900 000 +
—
— = 900 000
Tokat imalâthanesi
250 000 25 000 225 000 +
—
— = 225 000
K. Kale-Kırşehir-Kaleclk
İmalâthaneleri
180 000 — 18 000 .=?= 162 000 -T
— 162 000
Toplam
Özel Sektör
13 701 000 — 1370 100 = 12 330 900 + 8 115 000 + 475 000 = 20 920 900
38 900 000 — 3 890 000 = 35 010 000 + 10 000 000 + — = 45 010 000
Genel Toulam
52 601 000 — 5 260 100 = 47 340 900 + 18 115 000 + 475 000 = 65 930 900
Not : Özel sektör kapasitesi tahminidir. 226
Kapasiteler hakkında açıklama:
a) Tekel İdaresince 1966 yılı sonu itibariyle 12 330 900 litre olan
imalât kab hacmi gerçekte 9 763 431 litrelik bir şarap imalât kapasite¬
sine tekabül etmektedir.
İmalât kab hacmi 12 330 900
% 5 fire 616 545
11 714 355
Kanyak’a tahsis edilen şarap
— 1 950 924
9 763 431
b) Tekel fabrika ve imalâthanelerinde 9 763 431 litrelik imalât ka¬
pasitesine mukabil 8 115 000 litrelik dinlendirme kab hacmi mevcuttur.
c) Özel Sektörün 1966 yılı sonu itibariyle 35 010 000 litre tahmin
edilen imalât kab hacmi gerçekte 33 259 500 litrelik bir imalât kapasi¬
tesine tekabül etmektedir.
d) Özel Sektöre ait fabrika ve imalâthanelerde 33 259 500 litre¬
lik imalât kapasitesine mukabil 10 000 000 litrelik dinlendirme kab
hacminin mevcut olduğu tamin edilmektedir.
3.3.6 Kapasiteden istifade :
Memleketimizdeki imalâthaneler azami kapasite ile çalışmaktadır.
Son üç sene zarfında Ankara bölgesinde bağların tahrip olmasından
üzüm bulunmaması bu bölgedeki imalâthanelerin tam kapasite ile ça¬
lışmasını güçleştirmiştir. Bu sebeple Ankara şarapları Elâzığ - Gazian¬
tep - Ege ve Trakya - dan üzüm temin etmek suretile kapasitelerini ta¬
mamlamışlardır.
İSTİHSAL
1 — Şarap imalât tekniği :
Taze üzümün posalı veya posasız şırasının fermantasyonu neticesi
husûle gelen şarap, üzümün beyaz veya siyah oluşuna ilâve edilen ma¬
ya ve diğer maddelerin cins ve miktarına, bünyedeki şeker nisbetine
göre isim almakta ve bu tip şarap imalâtı iki ana grupta toplanmak¬
tadır :
227
GENEL BEYAZ ŞARAP İMALÂT ŞEMASI
u
Kuru Cibre
rek halihazır durumlarile değerli, gerekse eskitilmekle kıymetlenecek
oan şaraplardır.
Genel vasıfları itibarile yıldan yıla bâriz fark göstermeyen bu tip
şaraplar, tescil ettirilmek suretile beynelmilel şarapçılık âlemine tanı¬
tılmaktadır. Devletler bu hususu kendi aralarında hususî anlatmalar¬
la tesbiıt ederek, kalite şarapçılığının emniyetini sağlamakta ve taklit¬
lerinin yayılmasını önelmektedirler. Memleketimizde de 1958 denberi
kalite şarap nizamnamesi tatbik edilmektedir. Kalite şaraplar müsteh¬
like mutlaka şişeli olarak arz edilir.
c) Köpüren şaraplar:
Şampanyalık tâbir edilen üzüm cinsinden hususî teknoloji tatbik
edilmek suretile istihsâl olunan her renkte genç sek şarapların işlenmesile
meydana gelen ve bünyesinde 3,5-5 atmosfer gazkarbonik (C02)
ihtiva eden muhtelif lezzetteki şaraplara denir. Bu şaraplar şişeden
bardağa aktarıldığı zaman, karbondioksitten ileri gelen az veya çok fa¬
kat devamlı köpük verirler.
Köpüren şaraplar tabiî ve sun’î olmak üzere iki usulle imâl edilir :
1 — Tabiî köpüren şaraplar :
Münhasıran şampanyalık üzümden imâl edilmiş genç şaraplara
bir miktar şeker ve maya ilâvesile basınca dayanıklı şişe ve kaplarda
ikinci fermantasyon yaptırılmak suretile bünyesinde tabiî olarak (COJ
gaz karbonik teşekkül ettirilen şaraplardır.
Şişeli imalât normal olarak 1,5-3 sene gibi uzun bir devreye ilıti-
göstermekedir.
Basınca dayanıklı çelik tanklarda yapılan imalât ise bu müddeti
kısaltmış 1,5-3 aya indirilmiştir. Son zamanlarda tekâmül ettirilmiş
imalât metodu ile istihsâl kontinü hale getirilmiştir.
2 — Sun’î köpüren şaraplar :
Hususî surette imâl edilmiş şaraplara veya sofra şaraplarmdn ev¬
safı uygun olanlara hariçten (C02) gaz karbonik katılmak suretile elde
gazlanmış (CO, ilâve edilmiş) şekli olmaktan ileri gidememiştir.
d) Tatlı şaraplar:
İçilirken tatlılıkları açık olarak duyulan bu şarapların, taze üzüm
rayihasından başlamak üzere, madera (keskin okside) ve pekmez yanı¬
ğı kokusuna kadar değişik aroma ve bukede imâl edilen çeşitleri vardır.
229
Bu şaraplar hariçten alkol ilâve edilip edilmediğine göre iki gruba
ayrılır :
a) Tabiî tatlı şaraplar :
Kütükte uzun müddet taze kalmağa müsait beyaz ve kara üzüm
çeşitlerinden çok fazla olgunlaşmış olanlarının teknolojisine uygun ola¬
rak işlenmesile meydana gelen ve alkol derecesi kısmen düşük şekerli
şaraplardır. Bu tip şarap imâlinde hariçten alkol ve şeker ilâvesi yapıl¬
madığından, mevcut alkol ve tatlılık, üzümün bünyesindeki tabiî şe¬
kerden husûle gelmektedir.
b) Likör - çerez şaraplar :
Oldukça olgunlaşmış (12,5 bome üstünde) beyaz ve kara üzümlerin
posalı veya posasız şıranın hariçten alkol ilâvesile fermantasyonu ke¬
silmek suretile tatlılık derecesi ayarlanmış, alkolü yüksek şaraplardır.
Litrede 20 gramdan fazla şeker ihtiva eden bu tip şarapların imâlinde
gerekirse hariçten pekmez de ilâve edilebilü’.
Mistel:
Beyaz ve kara üzümlerin posalı veya posasız şırasına % 14 ilâ 13
alkol ilâvesile elde olunan, litresinde en az 170 gram şeker bulunan
üzüm rayihalı alkolize edilmiş taze üzüm şırasıdır.
Vermut - Kokulu şaraplar :
Normal vasıflı beyaz ve kırmızı şaraplara tat ve koku vermek için
muhtelif bitkisel maddelerin kabukları, öğütülmüş unları, maseratı,
ekstraktı ve distilatı ilâve edilmek ve alkol derecesi 16 - 18 dereceye çı¬
karılmak suretile imâl edilen şaraplardır.
Bu tip şaraplara ilâve bitkisel maddeler, sağlığa zararlı olmayan
ve gıda maddelerine katılmasında sıhhî mahzur bulunmayan çeşitler¬
den olmalı ve şarap miktaıı esas hacmin en az % 70 ni teşkil etmelidir.
Sek, dömisek ve tatlı tip olarak senenin her mevsiminde imâl olu¬
nan vermutlar, imalâtı müteakip asgarî bir ay sonra satışa çıkarılabi¬
lir. İmalât mevsime tâbi değildir.
230
i
'
ı
ŞARAP İMALÂTI İŞLETME — TEKNİK ŞEMASI
Beyaz
Kırmızı
Değirmende
tane çatLatma
I
Tane çatlatma ve
salkım anıklama
\ ı
Çi breden
sıra süzme
\ I
Prese
edilme
ı-n-m £ ?ı rai
> Şıra
Kartyaklık
şarap
1
i
Taktir
Kanyaklık sume
i
!TSÎqoT
> /
Kanyak
K.aba filitre
Dinlendirme, olgunlaştırma,bakım ve ekşitme
Soğutma-Kolaj ve
Filitrasyon
IPıçılı imlâ
Şişeli imlâ
—
28
—
—
—
7
—
—
2
— —
8
— — —
405
— — —
315
22
— —
1
— — —
— —
— —
— —
— —
—
— —
— —
3.4. İstihsalin seyri ve seviyesi:
3.4.1 Dünyada :
Dünyanın başlıca şarap istihsâl eden memleketlerile istihsâl sevi¬
yelerinin mukayesesi aşağıdaki tabloda gösterimiştir.
TABLO 47
ŞARAPLIK ÜZÜM VE ŞARAP İSTİHSALİ
Şarapçılık üzüm Şarap
ve 1948/49 1962/63 1963/64 1964/65 1948/49 1962/63 1963/64 1964/65
Memleketler 1951/53 1951/53
1000 Metrik ton
Avrupa :
Avusturya 131 129 234 364 92 91 164 256
Bulgaristan 413 747 770 604
—
Çekoslavakya 54
—
Fransa 7 831 11 193 8 588 9 321 5 245 7 497 5 725 6 242
Batı Almanya 323 503 772 920 232 361 555 661
Yunanistan 600 474 400 500 370 354 256 341
Macaristan 476 477 655 832 316 313 424 555
İtalya 6 576 10 063 7 868 9 386 4 342 6 999 5 364 6 612
Lüksemburg 18 17 21 23 11 12 15 16
Malta 4
—
Portekiz 1 070 2 036 1 731 1 814 802 1 527 1 298 1 359
Azor Adaları 9
—
Madeira 10
—
Romanya
—
—
İspanya 2 340 3 596 3 815 4 991 1 539 2 451 2 584 3 426
İsviçre 96 98 110 125 70 67 75 91
Yugoslavya 714 875 1 003 994 414 515 590 585
—
—
—
—
Toplam 21220 31 010 26 720 30 650 14 130 21150 17 980 21000
Rusya
—
1009 1 186 1271
Kuzey ve orta
Amerika :
Kanada 18
—
—
Meksika 2
—
Birleşik Amerika 1291 1 644 1895 1625 904 1 151 1326 1 138
Toplam 1310 1675 1925 1655 925 1 185 1360 1170
—
232
8
—
— —
1
— —
13
— — — — — —
— —
5
— — —
15
— —
40
—
—
40
—
3
—
1
—
223
— —
—
144
2
146
—
5
1
4
—
—
—
Kıtalar
Şarapçılık üzüm
Şarap
ve
1948/49
1962/63 1963/64 1964/65 1948/49
1962/63 1963/64 1964/65
Memleketler
1951/53
1951/53
1000 Metrik ton
Güney Amerika :
Arjantin
1 461
— 1 164
2 074 1 953
Brezilya
155
— 86
Şili
444
— 320
484
Peru
21
— 14
Uruguay
118
115
— 84
73
Toplam 2250
—
670 2 500 2 660
—
Asya :
Kıbrıs 22
—
32 14 23
Iran 1
—
İsrail 7 41 30 49 6 32 23 39
Japonya 7
—
14 13 6
Lübnan
—•
Türkiye
—
8 S
—
4 4
34 15 37
Toplam 70
—
115 70 110
Afrika :
Cezayir
1 714 1 559 1597 1 331 1 348 1 288 1 258 1 048
Libya
Cyranaica
—
—
Tripolitania 4 5
Madagaskar 1 2
3
—
1 1
—
Fas 89 223 311 264 64 190 260 220
Güney Afrika 359 534
—
340
—
Tüııus . 96 242 258 238 74 186 199 183
Toplam 2 260 2 570 2 700 2 370 1 720 1 950 2 060 1 800
Rüyük Okyanus:
Avustralya 163 171 218
—
136 171
—
Yeni Zelânda 3 6 7
—
6 7
—
Toplam 166 177 225
—
142 178
—
D*ünya toplamı : 27 700 40 400 36 500 39 800 18 900 28 500 25 500 28 000
Kıtalar toplamı :
Avrupa 21 220 31010 26 720 30 650 14 130 21 150 17 980 21000
Kuzey Amerika 1 310 1 670 1 920 1 650 925 1 180 1355 1 170
Lâtin Amerika 2 250
—
670 2 900 2 660
—
Yakındoğu 65
—
105 60 105
Uzakdoğu 7
—
14 13 6
Afrika 2 250 2 560 2 700 2 370 1 720 1 945 2 060 1 790
Okyanus 166 177 255 146 142 178
233
2
3
3.4.2 Türkiye’de :
Türkiye’de şarap istihsâli 1928 senesinden bu yana artış göster¬
mektedir. Resmî kayıtlara göre :
Tekel İdaresi Hususî âmil Umumî
ene er imalâtı imalâtı imalât Lt.
1928
—
1929
—
682 029 2 682 029
172 573 3 172 573
1930 27 000 2 220 361 2 247 361
1931 528 171 3 308 432 3 836 603
1932 822 836 4 521 714 5 344 550
1933 404 600 4 740 756 5 144 756
1934 406 372 4 076 113 4 482 485
1935 1 787 044 6 904 335 8 691 434
1936 1 509 430 3 862 808 5 372 238
1937 2 241 592 4 904 297 7 145 886
1938 4 540 562 7 580 400 12 120 962
1939 2 883 345 7 268 870 10 152 215
1940 1 451 850 5 998 178 7 450 028
1941 2 280 044 7 735 806 10 015 850
1942 2 624 491 8 284 286 10 908 777
1943 3 129 583 9 608 257 12 719 221
1944 6 467 808 12 902 109 19 369 917
1945 10 336 166 15 536 563 25 872 729
1946 5 828 434 11 796 461 17 624 895
1947 6 904 292 7 124 098 14 028 390
1948 4 142 520 7 394 547 11 537 067
1949 6 200 766 11 509 903 17 710 669
1950 4 448 030 9 333 271 13 781 301
1951 4 500 878 9 867 390 14 368 268
1952 6 317 861 14 014 968 20 332 829
1953 7 488 181 12 945 057 20 433 238
1954 9 178 714 14 666 336 23 943 105
1955 9 576 276 15 127 339 26 704 115
1956 8 566 492 14 120 824 22 687 316
1957 5 025 113 11 258 149 16 283 262
234
Seneler
Tekel İdaresi
imalâtı
Hususî âmil
imalâtı
Umumî
imalât Lt.
1958 9 596 349 14 892 135 24 488 484
1959 12 432 009 21 516 367 33 948 376
1960 4 879 676 12 436 199 17 315 875
1961 8 093 753 21 033 878 29 127 635
1962 10 264 340 23 585 061 33 849 401
1963 10 559 883 24 689 747 35 249 600
1964 11 737 310 26 475 238 38 212 548
1965 12 915 889 33 472 058 46 387 947
Bu resmî kayıtların dışında bu miktarlardan : 40 — 50 nisbetinds
daha fazla şarap istihlâk edilmekte ve bu fark su katılmak suretiyle
mevcut şarabın çoğaltılması veya rusumdan kaçırılmış şarabın piyasa¬
ya arzedilmesiyle mümkün olmaktadır.
İmalâtın bölgeler itibariyle dağılış resmi kayıtlara göre şöyledir.
1963 % 1964 % 1965 %
Trakya ve Marmara bölgesi 15 916 930 17 818 362 20 721 494
Ege ve Güneybatı Anadolu b. 6 481 346 9 581 055 7 814 674
Orta Anadolu Anadolu b. 9 652 391 8 201 645 13 695 085
Güney ve Güneydoğu Anadolu b. 3 195 098 2 807 311 4148 564
Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu b. 3 835 4 175 8 130
Yekûn 35 249 600 100 38 212 548 100 46 387 947 100
İstihsalin girdi ve çıktıları :
Ham madde : Yaş üzümdür.
İmal edilecek şarabın tip ve cinsine göre teknik olgunluğunu al¬
mış, hastalıksız, taze ve sağlam ayni cins üzüm işlenir, (müstahsil bu
gün için bu şartlara riayet edecek ve işi bu yönden tanzim edecek ye¬
terlikle değildir.)
Yaş üzümün depolama kabiliyeti yoktur, nakliyesinin de küçük
kaplarda seri olarak yapılması icap eder;
Şarap randımanı genellikle : 65 - 75 arasında değişikli gösterdi¬
ğinden yaş üzüm mübayaası imalât kapasitesine uygun olarak bu yol¬
dan hesaplanır.
235
Yaş üzüm bağdan tedarik edilir. Orta Anadolu ve bilhassa Ankara
bölgesindeki son zamanlardaki bağ hastalıkları sebebile vucuda gelen
azalma hariç her yerde şarap imalâtçılarının aradığı üzüm daima mev¬
cuttur.
Yalnız Elâzığ bölgesinde yetişen Boğazkere - öküzgözü karışımı
üzümün miktarı bugünkü talebi karşılıyamamaktadır. Bu iki üzüm
cinsinin bölgede çoğaltılmasına diğer taraftan şarapçılıkta denenmiş
uygun üzüm cinslerinin bulundukları bölgelerde çoğaltılmasının fay¬
dalı olacağı mütelâa edilmektedir.
Şaraplık yaş üzüm aynı zamanda sofralık pekmezlik ve kurutma¬
lık olarak da kıymet kazandığından gösterişli olanlarla miktarları az
olan çeşitler sofralığa gittiğinden kısmı rekâbet vardır.
Ankara bölgesindeki filokseradan mütevellit azalma müstesna di¬
ğer bölgelerde yaş üzüm mevsim müsait gittiği yıllarda temin edilmek¬
tedir.
Yardımcı Maddeler:
Bu maddeler şarapçılıkta,
a) Enfeksiyonu önleyici
b) Durultmayı kolaylaştırıcı
c) Fermantasyonu tanzim edici
d) Stabil hale getirici
e) Olgunlaştırıcı olarak kullanılır.
(50 milyon İt : şarap imâl için luzumlu maddelerin listesi eklidir)
İşletme Malzemesi:
a) Temizlik malzemesi
b) İtihsâl makineleri (listesi ekiidir)
cl) Süzücü ve parlaklık verici cihazlar.
Ambalaj Malzemesi:
a) Şişeler, kaplar
b) Kapatma malzemesi (Mantar - Kapsül)
c) Etiketleme - Süsleme
d) Sevk malzemesi (Sandık - kutu)
236
Bir mamulün müstehlik nazarında değeri; vasfının üstünlüğün¬
den evvel dış görünüşüne bağlı bulunmaktadır. Ambalajın ticarette bü¬
yük rol oynadığı bugün herkes tarafından kabul edilmiş bir vakıadır.
Bünyesi itibariyle hassas bir madde olan şarabın ise ambalâjmda
ayrıca hususî vasfı olan ambalaj malzemesine ihtiyaç vardır. Bu su¬
retle şişeli şarabın hem muhafazası temin edilebilmekte ve hem de
müstehlikin hoşlanacağı hususiyette ambalâj lanmış olarak satışı yapı¬
labilmektedir.
Kısa devrelerde ambalâj şekli, değişen mamulâta müstehlikin iti¬
bar etmemesi kalitede standardı temin edilmiş malların standart am¬
balâj çinde piyasaya arzını zaruri kılmıştır.
Her mamûlde olduğu gibi şarabın da dünyaca kabul edilmiş am¬
balâj standartlan vardır. Fakat şarabın ambalâjmda kullanılacak ka¬
liteli malzemeyi memleketimizde istenildiği zaman temin etmek imkân¬
sızdır. Bu durum bazı ihracat imkanlarında sekteye uğramaktadır.
Memleket dahilinde istihsâli veya imalâtı yapılan kaliteli ve uygun
fiyatlı ambalâj malzemesi kullanmağı millî bir vazife telakki eden şa¬
rap sanayiine yerli imalât yapıldığı gerekçesiyle herhangi bir ambalâj
maddesi üzerinde bir nevi monopol kurarak düşük kaliteli ve fahiş fiatlı
mamûlâtı piyasaya süren firmaların düşünce ve hareket tarzı yı¬
kıcı tesir yapmaktadır, ve maalesef ambalâj malzemesinin bugünkü
durumu şarap sanayii üzerinde bu menfii tesirine devam ettirmektedir.
Kullandığımız ambalâj malzemesinin bugünkü durumu gözden
geçirildiğinde :
MANTAR : Bir şarap nekadar iyi efsaflı olursa olsun şişeye girdik¬
ten sonra kalitesi iyi mantarla kapatılmadıkça daima bozulma ihtimali
vardır. Çünkü mantar kötü ise şişe yatık dururken şarabı sızdırır, dik
dururken de mantar kurudukça ufalır ve şişeye hava girer, her iki hal¬
de de sirkeleşme ve diğer şarap hastalıkları başlar. Buna bir de pera¬
kendeci bayilerle lokantacıların şarap şişelerini raflarda, güneşe karşı
dik olarak muhaffaza ettiklerini ilâve edersek mantarda kalitenin öne¬
mini kısaca belirtmiş oluruz.
Bütün bunlarda habersiz olan müstehlik şişe üzerinde gördüğü fir¬
manın iyi şarap yapmadığını veya eski kalitesini bozduğunu zannede¬
rek haksız ithamda bulunur.
Yerli mantarın fiat bakımından pahalı oluşu imalâtçıyı maliyeti
düşürmek için düşük kaliteye yöneltmekte veya kaliteyi muhafaza
edenlerde de fiatı yükseltmektedir.
Şarap kültürü gereği kadar gelişmemiş olan memleketimizde şa¬
rabın ne şekilde muhafazası lâzım geldiği pek bilinmediğinden şişeli
237
şaraplardan en iyi kalite mantarın kullanılması bozulmaları önleyici
ilk ve mühim bir tedbir olmuştur. Bugün için mantar ithali kotalardan
çıkarılmış olup ihtiyaç ancak bir firmanın inhisarı altında piyasaya
sürdüğü mantarlarla karşılanmaktadır. Hariçten gelen ham mantar¬
ları kalite itibariyle tasnife tâbi tutan bir kontrol sistemi olmadığından
ve ham mantar sanayiini elinde tutan dış firmalar da iyi kaliteli man¬
tar plâkalarını satmada nazlı olduklarından fazla kâr gayesi güden bu
firmanın muhtemelen üçüncü kalite ham mantar plâkı ithal ederek
bunları işledikten sonra fahiş fiatla şarap imâl ve imlâcılarma sattı¬
ğıdır.
Fiatlarm yüksek oluşu plâstik kapak ve tapaların mantar yerine
kullanılma temayülünü belirtmiş ise de gerek şişelerin standart olma¬
yışı gerekse şaraba uygun bünyeli plâstik kullanılmayışı bu teşebbüsün
akim kalmasına sebep olmuş ve düşük kaliteli de olsa mantrr kullan
ma mecburiyetini doğurmuştur.
Aynı güçlükle karşılaşmış olan Tekel idaresi çare olarak mantar
ithaline girişmiştir. Bu müsadenin diğer şarap amil ve imlâcılarma da
tanınarak kötü mantardan dolayı müstehlik nazarında itibarı sarsılan
firmalara tekrar değer kazanma imkânı verilmelidir.
Hülâsa olarak şu hususu tekrar belirtmek isteriz ki şarap muha¬
fazasında ancak kalitesinin üstünlüğü ile fayda sağlayan mantar, dü¬
şük kaliteli olduğu takdirde şarabın bozulmasına, mali zarar, firma iti¬
barının sarsılmasına ve gelir kaybına sebep olmaktadır. Bugün şarap
sanayicilerinin düşük kaliteli mantara ödemek mecburiyetinde kaldık¬
ları para ile yüksek kaliteli mantar ithal etmek daima mümkündür.
ŞİŞE : Bugün memleketimizde şişe imal eden en büyük firma paşabahçe
şişe ve cam fabrikasıdır. Bu fabrikanın dışında 2-3 adet kü¬
çük kapasiteli şişe fabrikası mevcuttur. Paşabahçe fabrikası olsun di¬
ğer küçük firmalar olsun, piyasa ihtiyacını karşılayacak kapasiteleri
yoktur. Şişe kaliteleri Avrupa şişelerine mukayesede çok düşüktür. Ağız
kuturlarını muntazam ve standart yapamamaktadırlar. Ağızlarının
bozuk oluşu şişeyi açan bir şahsın zahmetine ve nefretine sebep olmak¬
tadır. Mantarlarda 3 cü kalite olunca mantar parçalanmakta şarabı
içecek şahsın daha başta zevkini kaçırmaktadır.
Şişe fiatları yüksek oluşu sebebi ile de birkaç firma hariç bütün
şarapçılar şişelerini depozite karşılığı geri almaktadırlar. Bu şekilde
geri alman toplama şişelerin iyi yıkanamamasmdan dolayı gerek şara¬
bın bünyesine gerekse insan sağlığına zararı vardır.
YIRTILABİLİR METAL KAPİŞON : Mantarın ve dolayısiyle şara¬
bın hava ile temasını kesen ve bu suretle muhafazada fayda sağlayan
238
yırtılabilir metal kapişon dünyaca kabul edilmiş bir anbalâj sisteminin
yurdumuzda da tatbiki için luzumludur. Evvelce bu tip kapişonlarm
ithaline müsaade edilir ve döviz tahsisi yapılrıken bilahare kotadan
çıkarılmıştır. Bu tip ambalâj için getirilmiş olan makineler de bu se¬
beple kenara atılmıştır.
Şampanya mantarı ve teli: Memleket dahilinde temini bugün için
imkânsızdır. Çok evvel getirilmiş olan stoklar erimiş olduğundan tah¬
sis verilmediği takdirde istihsalin durma tehlikesi vardır.
Etiket kâğıdı: Otomatik makineler ancak belirli tip kâğıtlara
basılan etiketlerle çalışabilmektedir. Muhtelif tip kâğıtlarla yapılan
tecrübeler çok pahalıya mal olmakta ve bir çoğu ziyan olmaktadır.
Karton kutular: İhtiyaç zamanında karşılanamadığından stok ya¬
pılmasını lüzumlu kılmakta, dolayısiyle fuzuli yere sermaye bağlan¬
masına ve ayrı bir hangara ihtiyaç göstermektedir.
Netice:
Şarapçılar iç piyasada, imkânlar nisbetinde çalışmakta isede, bu
günkü durum karşısında dış piyasadan gelen taleplere çok çekingen
davranmaktadırlar.
Dış piyasayı tatmin edebilecek ne mantar ne kapsül nede diğer
ambalâj malzemesine sahibiz. Böylece bir kısım sanayi himaye edilir¬
ken öte yandan daha çok gelir temin etme imkânları olanların elleri
kolları bağlanmaktadır. Düşük kaliteli malların dahilde kulanılması
zorlanabilir fakat dış pazarlar bu şekilde fethedilemez.
Bira kapsülü : Dahilde satılacak sofra şaraplarının şişesine kali¬
tesiz kötü mantar yerine kapak olarak bira kapsülü kullanılmasının
gerek teknik yönden gerekse fiat bakımından uygun olacağı kanaatin¬
deyiz.
Pilferproof (Vidalı kapsül) : Fiat bakımından bira kapsülünden
pahallı olan bu tip kapaklı teknik yönden bira kapsülü vazifesi görme¬
mekle beraber daha ziyade ambalâj ı caiz göstermek isteyenler tarafın¬
dan kullanılmaktadır.
Diğerleri:
İmalâthanenin kuruluş şekline ve imkânlarına göre enerji ve ya¬
kıtın uygun olan çeşitlerini seçer. Bu şarapçılıkta mamûl maddenin
bünyesine girmez yalnız temizlik ve buhar istihsalinde kullanılır.
239
İş gücü
Genel olarak vasıflı iş gücüne ihtiyaç vardır. Memleketimizde bir¬
kaç büyük müessese hariç diğer küçük işletmelerde işgücü (İnsan
gücü) olarak görülür. Buna sebep yerli ve ucuz makine temin edileme¬
mesi ve elektriğin istenilen yerde bulunamamasıdır.
İmlâhaneler dışında kadın işçi genellikle kullanılamaz. Kanpaııyalarda
ham maddenin durumuna ve işletmenin bünyesine göre iş gücü
saati çoğaltılır. Normal zamanlarda iş gücü saati günde 8 saattir.
Devlet müesseseleri ve birkaç büyük özel işletme hariç diğer ima¬
lâthanelerde teknik eleman çalıştırılmaktadır. Teknik elemana ihtiyaç
duymayan bu işletmelerde mevzu ile alakalı, meslekî bilgiye sahip hiç¬
bir yönetici ve sermayedar bulunmamaktadır.
Bunun yanısıra teknik eleman eğitiminin ıslahı, teknik bilgiye sa¬
hip bir (usta) sınıfının dolmasının sağlanması, kapasite ile mukayyet
olmak şantiyle teknik kontrol ve yönetici mecburiyetinin konması lâ¬
zımdır :
Kanaatimizce Avrupada olduğu gibi orta okul mezunlarının gire¬
bileceği, şarap teknisyeni yetiştirecek bir meslek okuluna zaruri ihtiyaç
vardır. Birçok müesseselerde ziraat mühendisi veya alkollü içkiler eks¬
peri temin edememektedir. Yetiştirilecek bu şarap teknisyenleri, şarap¬
çılığımızın sorumluluğunu üzerlerinde taşıyacak nitelikte olabilmeli¬
dirler :
Bugün için vazife gören ve bu mevzuda yetişmiş elemanların dış
memleketlerindeki şarapçılığı tanımaları ve meslekî gelişmelerini sağ¬
lamak için tatbikata gönderilmelerinin şart olduğudur. Bugün meslekî
ihtisas için yurt dışına gönderilmekte olan yüksek tahsil görmüş genç¬
lerin memleket içinde meslekle alakalı tatbikat yapmamış ve memleket
gerçeklerini tanımamış olmaları gerek oradaki çalışmalarını aksatmak¬
ta gerekse dönüşlerinde bünyemize intibak edememektedirler. İhtisasa
gönderilecek elemanların halen vazife görenler arasından seçilmesini
faydalı görmekteyiz.
Kuruluş yerlerinin tahdide tâbi tutulması, işletmelerin büyük şe¬
hirlerde toplanmasına ve dolayisiyle iş gücü ihtiyacının karşılanması
için köyden şehire akın edilmesine amil olmuştur.
3.4.3 Sermaye :
Şarapçılık, bir taraftan sâbit tesisler, öte yandan önemli miktarda
döner sermaye isteyen bir endüstri koludur.
240
Modern bir şarap kav’ında yer altı, yer üstü Küv inşaatı bu en¬
düstri yatırımının en büyük sermayesini alır. Ezme, sıkma, durultma,
süzme ve şişeleme safhaları İçin gerekli modern cihazların bedelleri
tutarı da çok ehemmiyetli rakamlara bâliğ olur, (örnekler eklidir.)
Bunlara ilâveten şişe, etiket, mantar, kapsül ve benzeri şarap kap¬
ları ile ilgili eşyadan başka nakilde kullanılacak fıçılar, sandıklar, üzüm
taşımada kullanılacak küfeler de büyük miktarlarda sermaye ile sağla¬
nabilir.
Modem bir şarap tesisinde gerek ham madde olan üzümü bağ sa¬
halarında müesseseye taşıma, gerekse doldurulmuş şarap şişelerinin
toptancı ve perakendeci bayilere kadar sevk edebilmek için de o müessesenin
maliyeti ile mütenasip miktar ve kapasitede motörlü nakil va¬
sıtalarına da şiddetli ihtiyaç vardır.
Mütedavil sermaye ihtiyacı da bunlarda aşağı kalamamaktadır.
Bir defa üzümün satın alınması, nakli, işlenmesi, fermantasyonların
sonuna kadar tretmanlarmın yapılması daima hazır sermaye harcanışını
icabettirir.
Bağ bozumundan çok evvelki devrede bağcıya avans verme mecbu¬
riyetini de gözönünde bulundurmak gerekmektedir.
Döner sermaye senede bir defa devreder, yani kampanya başında
üzüme yatırılan sermaye ancak sene sonunda elde olunmuş şarabın
satılmasile tekrar üzüm alımma yatırılır. Bu sermaye bu mevzua yö¬
nelmede pek arzulu değildir.
Örnek : 1
Genel kap hacimleri 800 000 ve 1 500 000 litre olan, yer altı kavi
bulunmayan tek katlı bu şaraphanelerin inşaat ve tesisat bedelleri
(1965 - 66) senesine ait ekli tablolarda gösterilmiştir.
1 — Uçmakdere Şaraphanesi :
1) Genel arazisi 5058 metrekaredir.
2) Oturma sahası :
Yardımcı binalar 85 M2
İdare binası 96 M2
Küvler ve pres da. 747 M2
Yekûn... 928 M2
928 M2 dir.
241
İnşaat sahası:
3) Betonarme
4) 800 000 litre
Küv adedi: 35 dir.
Bedel : inşaat dahil (götürü)
İnşaat :
1 — Şaraphane imalâthanesi
2 — Bekleme yeri ve kapıcı külübesi
3 — Jeneratör binası
4 — Kanalizasyon ve forseptik
5 — Beton saha, telörgü, ihata ve istinat duvarı
Yekûn
96.329,47
14.385,70
19.355,60
11.539,63
77.844,20
819.454,60
Tesisat:
1 — Elektrik
2 — Sıhhî tesisat
40.761,00
11.258,94
Genel yekûn
871.474,54
Makineler :
Miktarı
Cinsi
Bedeli
3 Adet Hidrolik pres
1 „ Baskül (1,5 tonluk)
3 ,, Hidrolik pres montajı
1 ,, Fulvar için motor
1 „ Fulvar egrepuar
1 „ Şıra tulumbası
6 „ Şarap tulumbası
200 Mt. Şarap hortumu 70 <t> iç
50 Mt. Ispiral hortum 120 0
200 Mt. Dekovil hattı
6 Adet Dekovil arabası
Muhtelif lâboratuar malzemesi
1 Adet egutfor
1 „ dizel elektrojen grubu (30 HP. lik)
3.500,—
4.400,—
1.800,—
25.000,—
12.000,—
14.000,—
2.800,—
71.700,-
27.000,-
5.000,-
3.000,-
5.000,—
25.000,—
40.000,—
Yekûn 240.200,—
242
2 — Şarköy şaraphanesi :
1 — Genel arazi : 14 600 M2 (M2 si 25 kr.) 3.650,—
2 — Oturma sahası
Yardımcı binalar
İdare binası
Küvler ve pres d.
kapıcı klübesi jeneratör
95
124 M2
1 267 M2
1 486 M2
inşaat sahası
3 — İnşaat, betonarme
1 486 M2 dir.
4 — 1 500 000 litre
Küv adedi : 69 adettir.
İnşaat :
1 — Şaraphane imalâthanesi
2 — Bekleme yeri, kapıcı kulübesi
3 — Jeneratör binası
4 — İdare binası
5 — Kanalizasyon, forseptik
6 — Beton saha, tel örgü, ihata ve istinat
Bedeli
1.197.763,74
14.385,70
19.355,60
50.436,95
11.539,63
73.774,56
1.367.256,18
Tesisat :
1 — Elektrik
2 — Sıhhî tesisat
13.763,66
50.477,00
Genel yekûn
1.431.496,84
Makineler :
Miktarı
Cinsi
Bedeli
Adet
Hidrolik pres
Baskül (1.5) tonluk
Hidrolik pres montajı
Fulvar için motor
Fulvar egrepuar
Şıra tulumbası
Şarap tulumbası
95.600,00
3.500.00
2.500.00
1.800.00
25.000.00
12.000.00
36.000,00
243
Miktarı Cinsi Bedeli
150 Metre Şarap hortumu 70 <f>
50 „ Spiral hortumu 120 <t>
200 „ Dekovil hattı
8 „ Dekovil arabası
Muhtelif lâboratuar malzemesi
1 Adet Egutfor
1 „ Dizel elektrojen grubu (30 HP. lik)
17.500,00
5.000.00
2.800,00
4.000.00
5.000.00
25.000.00
70.000.00
305.700,00
Örnek: 3
Beton kap inşa bedeli :
Tekel Paşabahçe fabrikasında 1964-1965 yılında inşa edilen biri
yekpare diğeri küçük hacimli iki grup küvden 340 000 Lt. hacmindeki
yekpare küv 90 600 Tl. sına diğeri 6 000 ile 13 000 Tl. lik 16 küvden
ibaret 157 000 Lt. toplam hacimli grup ise aynı yerde 80 000 Tl. sine
inşa edilmiştir : Bu küvlerin inşa edildiği mahalde önceden bina bu¬
lunduğundan bina masrafı dahil değildir.
Bu kadar mütenevvi sebeplerle beliren önemli miktarlardaki ser¬
maye ihtiyacının karşılanmasında şarap müesseselerinin karşılaştıkla¬
rı müşkilât, hiç bir endüstri kolunda rast gelinemeyecek kadar önem¬
lidir. Çünkü, yeni tesisler, tevsiler ve benzeri işler için bile çok zorluk¬
la sağanabilen yatırım sermayesinden aynı olarak yılda bir defa devrolacak
döner sermaye temini şarapçılar için çok masraflı ve müşkil ol¬
maktadır.
Sermayenin büyük bir kısmının yatırıldığı makine - teçhizat ve
yardımcı malzemelerin memlektimizde yapılamaması bunların döviz
ile sağlanmasını mecbur kılmaktadır.
Bu arada birkaç kalem basit makine ve malzeme üzerinde yerli ça¬
lışmalar yapılmakta ise de alâkalılarca teşvik görmektedir. Bu çeşit
çalışmaların daha hassas ve teferruatlı cihazların imâlinde yönelme¬
sini, ve bu işin M.K.E. gibi her türlü imkâna sahip müesseselerce ele
almmasım faydalı görmekteyiz.
3.5. MaEyeiler:
a) Şarapçılıktaki maliyeti teşkil eden unsurlar :
— Ham madde
— Malzeme
244
— İşçilik
— Enerji
— Su
— Umumî masraf
— Sermaye faizi
— Amortismanlardan ibarettir.
Bir şarap imalâthanesi kurulması ve kapasitesinde imalât yapması
için kaba bir tahminle sermayenin ortalama 3/5 nispeti sabit kıymet¬
lere, 2/5 nispeti ise işletme masraflarına (Döner sermaye olarak) gider.
Mesalâ : 1.500.000 litre kapasiteli bir imalâthanenin yapılan do¬
natılması için kabaca 1.750.000 lira yatırım yapılması ve bu kapların
tamamen şarapla doldurulması için 950.000 - 1.100.000 lira üzüm alımı
ve işlenmesi için döner sermaye olarak sarf edilmesi gerekmektedir.
Gerek imalâthanelerde gerekse imlâhanelerde iş hacmi senenin
bütün aylarında bir birine yakın nispette olmadığından makine ve teç¬
hizatın kampanya mevsimine göre ayarlanması ve yatırım buna göre
yapılması gerekmektedir. Meselâ bu sebeple kanyak imalâtında üzüm¬
ün istenen olgunlukta işlenmesi için bu bağların 3-4 gün içinde bozul¬
ması ve üzümün şaraphaneye getirilmesi gibi, bu kadar çok üzümün
bu kısa devrede işlenmesi için büyük kapasiteli cihazlara ihtiyaç bu¬
lunmaktadır.
Halbuki böyle zaman tahdidi olmasa bu imalâthanelere çok küçük
kapasiteli makineler yeterli olacaktı.
Şarap imalâtının başka sektörlerle olan farkı sermayenin en az
bir sene mala bağlı olarak kalmasıdır. Bu müddet imalâtçının kalite
şarap yapımına temayül göstermesi halinde daha da artar. 1,5-3 sene
arasında değişebilir,
Bir diğer faktörde yan ürünlerin değişik sebeplerle kıymet bulma¬
mış olması, maliyeti düşürücü unsur olarak mütalâa edilmesini önle¬
mektedir.
İmlânın makineleşmesinin şarapçılıktaki rolü, istihsâlin fazlalaş¬
masını sağlamak ve şarabı fena tesirlerden korumaktır. Şaraptaki bioşimik
hadiselerin oluşu ancak zamanla mukayyet olup bu devrenin
büyük ölçüde kısaltılması mümkün olamadığından zammın kullanıl¬
ması yalnız bu sektörde önemlidir.
Bundan dolayıdır ki şarapçılık sanayii hususi tesis ve cihazlara
ihtiyaç gösteren ve mesleki derin bilgi isteyen bir san’at koludur.
Bu sanayi kolundaki makine ve cihazlar üzümden gayri maddenin
işlenmesine kullanılamaz.
245
Şarabın dahilde satışı maktu vergiye tâbi olup, harice satılan ma
mulat bu vergiden muaftır.
Ana madde olan şarabı kullanmak suretile kendi arasındaki çeşit
ler çoğaltılabileceği gibi şampanya, vermut, şeri madora, porta, yeres
tipi çeşitli imalât yapma imkânları mevcuttur.
b) Üzümün işletmeğe girdiği tarih mebde olarak alınıp istimareden
sonra Ocak ayı başındaki miktar ve masraflar esas alınarak mali
yet bulunur. Bu devre sonu Devlet sektöründe Mart ayı başı olarak
kabul edilmiştir.
Her iki halde de yani Ocak ve Mart başlarından itibaren imalât
devresi başına kadar ihtiyaç olunan masraflara yeni imalâtın bünye
sine ithal olunacak maliyete intikal ettirilir. Bu suretle şarap imalâ
tında senede bir defa maliyet yapılır.
İmlâhaneler ise ham maddenin, malzemenin ve işçiliğin tekâmülâtma
göre sene için değişik maliyetler yapabilirler.
Bu hususlarda bir fikir vermesi için 1963 senesine ait Tekel Şarap
fabrikalarmın dökme ve şişeli şarap maliyetlerini gösterir cetveller
aşağıdadır.
246
— —
85
—
—
9
— —
— — — —
—
—
— —
—
—
MALİYETLER
1963 Yılı DÖKME Şarap MALİYETLERİ :
TEKİRDAĞ İZMİR ÜRGÜP GAZİANTEP
3 230 600 L. 517 600 L. 369 097 L. 930 225 L.
Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.
Lira Kr. S. % Lira Kr. S. % Lira Kr. S. % Lira Kr. S. %
Asli madde 1 918 592 59,39 70,87 311C84 60,10 57,84 186 736 50,39 42,42 436 696 46,62 79,65
Malzeme 25 879 0,80 0,96 6 544 1,26 1,21 6 246 1,69 1,42
—
işçilik 84 356 2,61 3,12 47 956 0,26 8,92 16 919 4.59 3,85 17 843 1,92 3,28
Su, Elektrik 23 039 0,71 0,84 8 112 1,57 1,51
—
U. Masraf 655 616 20,29 24,21 164 142 31,71 30,52 230 289 62 29 52,31 92 886 9,99 17,07
Yekûn 2 707 482 83,80 100,00 537 798 103,90 100,00 449 170 119.23 100,25 544 425 58,53 100,00
ELÂZIĞ ÇANAKKALE ANKARA TOKAT
810 0S0 L. 1 240 300 L. 1 601 655 L. 190 224 L.
Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.
Lira Kr. S. 7c Lira Kr. S. % Lira Kr. S. % Lira Kr. S. %
Asli madde 559 487 69,08 78,61 630 383 50,84 67,28 782 242 48,84 69,94 24 197 44,26 71,63
Malzeme
—
632 6,90 9,13 485 0,03 0,04 4 094 2,15 3,48
işçilik 18 546 2,29 2,61 27 535 2,22 2,94 91 935 5,74 8.22 21 074 11,08 17,95
Su, Elektrik
—
992 0,81 1,07
—
U. Masraf 336 645 16,50 18,78 183 564 14,80 19,58 243 772 15,22 21,S0 8 085 4,25 6,88
Yekûn 71 167 87,85 100,00 937 307 75,57 100,00 1 118 434 69,83 100,00 117 450 61,74 100,00
247
Not ; Tekel maliyetlerinde, işletme ve tesis sermayelerini faiz ve amortisman payları dahil değildir.
—
5
— —
—
— — — —
ETLER
1963 Yılı ŞİŞELİ Şarap MALİYETLERİ : 70 Cl.
%
Bedel
Lira
İZMİR TEKİRDAĞ PAŞABAHÇE ANKARA
202 839 L. 342 2 331 993573 L. L. 953 578 L.
Lt. Ma. Bedel Bedel Lt. Ma. Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.
Kr. S. % Lira Lira Kr. S. Kr. S. % % L’ra Kr. S.
69,20 150 Asli 285 Madde 74,09 69,96 2 123 086320 224 91,06 90,45 77,95 70,27 787 215 82,55
13,85 Malzeme 23 450 11,56 10,92 345 823 50 080 14,82 14,5012,69 11,35 157 556 16,52
—
0,13 Su, 2 045 Elektrik 1,01 0,95 55 171 2,37 2,03 1 395 0,15
12,61 İşçilik 8 691 4,28 4,04 75 934 21 397 3,26 6,212,79 4,82 143 537 15,05
4,21 U. 30 348 Masraf 14,96 14,13 123 811 59 899 5,31 17,464,54 13,56 47 910 5,03
100,00 214 Yekûn 813 105,90 100,00 2 723 823441 116,82 510 128,72 100,00 100,00 1 137 613 119,30
GAZİANTEP
3C8 182 L.
ELÂZIĞ TOKAT
67 677156 L. 380 L.
ÜRGÜP
99 295 L.
%
Bedel
Lira
Lt. Ma. Bedel Bedel Lt. Ma. Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.
Kr. S. % Lira Lira Kr. S. Kr. S. % % Lira Kr. S.
83,01 179 YAsli 064 madde 58,10 63,17 48 222104 833 71,26 67,04 53,56 67,98 143 370 144,39
5,93 Malzeme 37 656 12,22 13,288 021 7 376 11,85 4,708,91 4,57 10 234 10,30
İşçilik 8 874 13,11 9,85 9 560 9,63
5,53 22 378 7,26 7,89 25 872 16,54 16,77
—
—
Su, 698 Elektrik, 1,85 2,02
5,53 U. 38 668 masraf 12,55 13,64 24 920 16 171 96,82 16.34 27,68 10,48 9 560 9,63
100,00 283 Yekûn 464 91,98 100,00 90 037154 133,04 236 98,62 100,00 100,00 172 721 173,95
248
c) Ham maddeye göre mamûl ve yan ürünlerin randımanı aşağı¬
da gösterilmiştir.
Üzüm cinsi % şarap % tortu % cibre
Beyaz üzüm 65 - 70 4 31 - 26
Kırmızı üzüm 70- 75 3 27 - 22
Mamûl yüzdesinin azalıp çoğalması, üzümün olgunluk derecesine
yapılacak şarabın evsafına - senenin hususiyetine - Nakliye ve mesafe
şartlarına - işlenmedeki sür’ate - Makine ve teçhizata tâbidir.
Şarap maliyetlerimizin yüksek olma sebebinin başında artık madde¬
leri kıymetlendiremememiz gelir. Üzümün 1 kilosundan 700 gr. suyunu
aldığımız zaman geriye kalan 300 gr. m ne işe yarayacağını düşünme¬
miz icap etmektedir. Değil dağınık ve ufak kapasiteli imalâthanelerde,
Devletin milyonluk fabrikalarında bile göz önüne alınmamıştır. Tekel
fabrikalarında yalnız cibre suması alınmakta geri kalan kısımlar atıl¬
maktadır. Oysa ki : üzüm tanesinin % 2 - 6 teşkil eden çekirdekten
% 10-12 yağ, % 7 - 8 tanen bulunmaktadır. Tali mahsûllerden bi
tartarat da tartarik asit imâlinde kullanıldığı halde, tanen ve tartarik
asit ithâl mallarımız arasındadır. Gübre, yem ve yakıt sanayiinde kul¬
lanılması icabeden bakiye cibreden de istifade edilememektedir.
Büyük imalât merkezlerinde artık maddelerin ve cibrelerin değer¬
lendirilmesi için tesisler kurulmasının teşvik edilmesi, cibre ispirtosu¬
nun Tekel idaresi tarafından hakiki değeriyle satın alınmasını diğer
bir çare olarak görmekteyiz.
3.6 Şarap fiatları :
a) Fiat teşekkülü :
Şarap fiatları maliyetile orantılı iniş ve çıkışlar göstermez. Her
müessesenin kendine göre bir etiket fiatı vardır. Bu fiatlar müesseselerin
satış reklâm ve rekabet düşüncelerine göre ayarlanmıştır. Mamafi
maliyetleri çok düşük olan bazı ufak müesseseler piyasada haksız
rekabet edebilmekte, fakat bunlar bazan zararına, umumiyetle kapkaç
bir iş yapabilmektedirler.
Tekel fiatları ise ham madde ve işçilik dalgalanmalarına rağmen
uzun müddet değişmediğinden, piyasada sofra şarabı fiatınm istikra¬
rını sağlamaktadır.
249
Mamûl malm satışı bayilerin tutumuna göre artma veya eksilme
gösterdiğinden, müesseseler arasında bayiler lehine menfaat sağlayan
bir haksız rekabet mevcuttur.
Bir diğer haksız rekabet unsuru da istimarede gösterilmemiş şa¬
raplarla bünyesine su katılmış olanların satış üstünlüğü sağlanmasın¬
da kullanılmasıdır.
Şarapların fiatı kaliteye göre tesbit edildiğinden tiplere uygun tek
fiat ve marka konulması imkânsızdır. Şarabın değeri yapıldığı senenin
hususiyetine yani iyi şarap veren veya vermeyen yıl oluşuna göre deği¬
şiklik gösterdiği gibi, aynı sene yapılan şaraplar için de bile değişik
hususiyet ve üstünlük gösterenler de mevcuttur. Bunun yani sıra şa¬
rabın beklemesini de mecbur kılar teknik zaruretleri hesaba katarsak,
sermayenin de uzun müddet bağlı kalması lâzım gelmektedir. Bu sebep¬
ler, imâl edilen şarabın müstehlike takdiminde serbest fiat kullanıl¬
masını mecbur kılmaktadır.
Şarapçılığı ileri olan memleketlerde şişeli şarap fiatları meselâ
Almanya’da 1,5 DM. dan - 100 DM. arasında değişiklik göstermektedir.
b) Fiat teşekkülüne tesir eden faktörler :
Piyasaya arzedilen toplum mamûlâtm ortalama 1/3 nispetine sa¬
hip Tekel’in devamlı ve sâbit fiat politikası bu kolda iş yapacak serma¬
ye sahiplerini arzulu kılmaktadır. Halbuki Tekel realiteye uygun ola¬
rak özel şahısların maliyet unsurlarmı dikkate alarak fiat teşekkül et¬
tirdiği takdirde bu sahaya sermaye yatırılması cazip hale gelecek ve
bu sayede bağ ürünlerinin şarapçılık yönünden değerlendirilmesi sağ¬
lanacaktır.
Şarap sanayiinin gelişmesine engel teşkil eden diğer bir faktör de
derecesi yüksek alkollü (Rakı - Votka) içkilerin alkol derecesi Hatla¬
rının sofra şarabı alkol derecesi fiatlarile mukayesesinde ayni seviyede
oluşlarıdır.
Bu durumda müstehlik şarap yerine rakı veya votka içmeğe teşvik
edilmektedir.
250
7
7
7
—
—
15
14
14
15
17
—
19
ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE ŞARAP FİYATLARI (hl./dolâr)
M
Ol
s
a>
Fransa
İmalâtçı fiyatları
İtalya
II
Toptan fiyatlar
İthal
fiyatları
Birleşik
Portekiz . Cezayir Ispanya Fransa
Amerika
1950-1957
Yıllar I-XII I-XII I-XII I-XII
VII-VI
1958-1964
VIII-VII
I-XII I-XII I-XI]
1950 9 19 10 80 14 86 8 87 3) 6 72 3) 9 95
1951 7 08 1109 12 39 8 77 3 42 10 13
—
1952 7 43 11 00 11 46 9 46 2 82 10 27
—
—
—
—
—
—
1953 7 23 12 16 14 87 11 06 3 99 9 32
1954 7 33 14 80 15 71 6 85 4 24 8 50
1955 6 99 ') 14 24 15 08 5 88 3 32 8 86
1956 8 13 14 16 11 37 6 37 4 28 10 25
1957 11 02 14 52 17 83 7 20 5 61 13 19
2
3
5
7
5
1958 19 69 15 93 15 56 1123 5 39 19 87
—
1959 8 95 14 64 12 79 11 17 4 73 11 68
—
7
1960 8 77 17 60 15 87 10 43 4 49 1191 8 75 19 7
1961 9 32 20 58 16 53 9 84 5 47 12 12 1,2) o 79 19 5
1962 10'26 16 00 14 56 11 48 5 62
—
1963 9 48 26 66 16 44 8 21 4 28
—
1964 9 74 19 84 2) 15 40 2) 7 62 5 78
■—
71 19 1
65 20 4
78 20 8
Kanyak : FAO, Production Yearbook. 1965
’) Bu yıldan itibaren, fiyat alkol muhtevası derecesine göre hesaplanmış¬
tır. 2) Muvakkat 3) 100 kg. üzüm fiyatı.
İmalâtçı fiyatları : Fransa : Kırmızı, kuran, 9 derece alkol, vergi hariç,
Bezieis İtalya I - Kırmızı, Lambruscosorbara, Modena, II - Beyaz, Castelli, 12
derece, Roma Portekiz : Kırmızı, vasati imalâtçı fiyatı, Birleşik Amerika : şarap ve
Brandy için işlenen üzüm, vasati imalâtçı fiyatı, Kaliforniya.
Toptan fiyatlar : Cezayir : Kırmızı, kuran, ikinci kalite, 11 derece, vergi
dahil, Cezayir İspanya : Kırmızı, kuran, Valdepenas, vasati toptan fiyat.
İthal fiyatları: Fransa : 11 derece, vergi dahil, 1962 ye kadar Cezayirde
rıhtım teslimi, 1963 den itibaren Kuzey Afrikadan, filtre edilmiş, küvmalı, Rouen
toptan.
251
Rakı ve votka
Beher alkol
derece fiatlarına
İçkinin İsmi
Şişe
fiatı
Alkol
derecesi
derecesine
isab. eden
bed. Krş.
aynı
seviye
Kıyasla
yüksek
seviye
alçak
seviye
t
olarak olarak olarak
Rakı : Kulüp 16,00 50" 45,7
Rakı : Yeni 14,00 45’ 44,4
Votka 14,00 40" 50,0
ŞARAP:
Tekel Buzbağ 4,00 12° 47,64
Tekel Çubuk 2,00 12° 23,81
H. Âmiller :
Kavaklıdere Kalite 12,00 12° 142,86
Kavaklıdere Sofra 6,00 12° 71,45
Doluca kalite I. 15,00 12° 178,57
Doluca kalite II. 7,50 12° 89,28
Akmanlar kalite 10,00 12° 119,05
Akmanlar 4,00 12° 47,62
Marmara Koli. Kalite 10,00 12° 119,05
Aral kalite 7,00 12° 83,33
Aral sofra 4,00 12° 47,62
A. O. Ç. kalite
A. O. Ç. sofra
Burç sofra
Sağlık yönünden düşük alkollü içkierin teammün etmesi lüzumlu
görüldüğünden, alkollü içkilerin fiat teşekkülünde derecesi yüksek iç¬
kilerin derece fiat mm şarap derece fiatına kıyasla bir hayli farklı tu¬
tulması icap etmektedir.
Sağlıkla alâkalı bir diğer husus da düşük alkolizm tehlikesi az gö¬
rüldüğüdür. Bu sebeple memleketimizdeki alkolizm mücadelesini des¬
tekleme gayesile düşük dereceli içki istihlakinin diğerleri aleyhine ge¬
liştirilmesini ve bunun için gerekli fiat ayarlamalarının yapılmasını
uygun görmekteyiz.
d) Şarap satışında fiatm tesiri
Bölgelere, mevsimlere ve yıllara göre fiat dalgalanması görülme¬
miştir. Yalnız yaşama seviyesi yüksek bölgelerde kalite şarap satışları,
diğer bölgelere nisbetle fazlalaşmaktadır. Vasıfsız şaraplar, sofra şarap¬
ları daha ziyade köy, kasaba ve hayat standardı düşük olan bölgelerde
252
müşteri bulmaktadır. Dünya fiatlarile mukayese yapılabilmesi için.
Ticaret Odaları bültenlerinden istifade etmek gerekir.
Şarap etiket nizamnamesi gereğince etiketlere satış fiatlar uım ya¬
zılması mecburi olup bu hususun Tekel ve mahalli Beediyelerce kont¬
rol edilmesi lâzımdır. Bazı bölgelerde bu mecburiyete ve kontrola ge¬
reken alâkanın gösterilmediği müşahade edilmektedir.
Etiket üzerinde fiatm görülmesi müstehlikin aldanmasını önler.
Bu müspet hareketin memleket çapındaki diğer ambalâjlı mamûlâta
da tatbikini faydalı görmekteyiz.
3.7. İstihlâk :
3.7 İstihlâk :
3.7.1 İstihlâke tesir eden başlıca faktörler :
a) Gelir : Şarap zaruri ihtiyaç ve gıda maddesi olarak henüz de¬
ğer kazanmadığı için ancak keyif maddesi olarak istihlâk edilmekte¬
dir. Bu sebeple gelir nispeti fazlalaştıkça istihlâk da o nispette artacak¬
tır. Halen dar gelirli ve hayat standardı düşük halk tabakasında ucuz
ve vasıfsız şarap içilmesi bu sebepledir. Geliri yüksek aile sofralarında
ise yüksek evsaflı kalite şarapların yer almaya başladığı görülmektedir.
b) Fiatlar: nakliyat unsurları dikkate alınarak tesbit edildiğinden
düşünülmesi ve ucuzlatılması mümkün değildir. Halk daha ziyade şa¬
rap fiatlarmı rakı ve Votka fiatlarile mukayese ederek ucuz veya pa¬
halı bulmaktadır. Evvelki bahislerde temas edildiği üzere Tekel mad¬
delerinin fiat tesbitinde şarap maliyetinin gözönünde tutulması şarap
istihlâkini fazlalaştıracaktır.
c) Şehirleme :
Şehir, kasaba ve köylerin değişik örf ve adetlere sahip oluşu, istih¬
lâkin artmasında rol oynamaktadır. Topluma intikal arzusu şehirlerde
istihlâki çoğaltmakta, dar muhitlerde ise çekingenlikler istihlâki azalt¬
maktadır.
d) Müstehlik itiyatları:
Aile sofrasında yemek esnasında şarap içilmesi henüz yerleşme¬
diğinden halk daha ziyade toplu olarak meyhanede içmeği tercih et¬
mekte ve bu bir itiyat halinde tecelli etmektedir.
Şarabın da rakı gibi teşkilâtlı ve bol mezeli meyhane sofrasında
içilmesi itiyatı mevcuttur. Mezeye ihtiyaç duyulmadan şarap içimi
henüz itiyat haline gelmemiştir.
253
e) İklim :
Her mevzimde içilebilecek şarap (tipleri ve cinsleri mevcut olmasma
rağmen, halk daha ziyade soğuk aylarda ve serin mevsimlerde şarap
içmektedir.
f) Müstehlik şarap hakkmdaki düşünce ve inanışları :
Halk şarabı zevkle içilebilen bir içki olarak kabul etmeyip daha
ziyade sarhoş olmak için istihlâk eder. Sıhhî yönden zararlı olan ha¬
talı yapılmış veya hastalanmış şarapları halk kuvvetli ve eski şarap
kabul etmektedir.
g) Dini inanışlar :
Halk İslâmiyet esasları yönünden şarap içmeği günâh saydığın¬
dan, istihlâkte gelişme kaydedilememektedir. Şarapçılığın memleket
çapında geri kalmasında bu dinî tutumun rolü büyüktür.
h) Kalite :
Kalite istihlâkin artmasında müspet rol oynamaktadır. Bu durum
şarapçılıkta kaliteli imalâta doğru gidişi hızlandırmaktadır,
i) Ambalâj ve Piyasaya sürülüş şekli :
Mamûlâtm piyasaya (Şaraphanelerin, doldurma evlerinn ve şarap¬
ların sıhhî ve teknik bakımdan niteliklerine kontrol ve muayeneleri ile
uygulanacak işlemlere ait esaslar adlı nizamnameye göre sürülmekte¬
dir. Faydası; yapılacak şarapların imalâtında ve imlâsında kaliteyi ve
sıhhî kontrolü sağlamaktır. Bu nizamnameyi tatbik edecek ve kont¬
rolü yapacak elemanların yeteri kadar bilgiye sahip olmaması tatbi¬
katta güçlükler çıkarmaktadır.
Türk standarlar enstitüsünün şarap mevzuundaki çalışmalarının
bir an önce (tatbike konulup ilân edilmesinin bu gibi güçlükleri gide¬
receğine kânı bulunuyoruz.
Ambalâj : Şişe
Şarap memleketimizde müstehlike genellikle şişe içersinde takdim
edilmektedir. Şişe sanayii ise gerek imalâtında gerekse fiatmda henüz
istikrar sağlayamamıştır. Bu sebeple müstehlikin nazarında mamûlât
kıymetini kaybetmekte ve haksız yere şarapçı itham edilmektedir.
Mantar : Yerli mantar sanayii kurulduğu mülâhasasile mantar
:ithali yasaklanmıştır. Mantar sanayii ise hariçten ithâl ettiği blok man-
254
tarlan burada işlemekte ve tasnif etmektedir. Şarapçılar ihtiyaçlarmı
bu tek firmadan almak mecburiyetindedir. Fakat değişik tip ve çeşit
şaraplara uygun düşecek mantar her zaman bulmak mümkün olma¬
maktadır. Buna en büyük sebep kanaatimizce ithâline müsaade edilen
mantar bloklarının yurda girişlerinde ihtiyaca göre sınıflandırılmamış
olmasındadır.
Muhakkak olan şudur ki, düşük kaliteli ilk maddeden üstün kali¬
teli şarap mantarı yapmanın mümkün olmadığıdır. Bu olsa olsa kötü¬
nün içinden ehveni şer olan yani, kötüye göre iyi görünenin tefrikidir.
Şarabın muhafazasında olduğu kadar müstehlikin şişeyi açışında
da iyi veya fena tesir yapan mantarın ucuz ve kaliteli olarak piyasadada
bulundurulması çok lüzumludur. Yerli sanayiin yapmadığı yük¬
sek kaliteli şarap ve şampanya mantarlarının ihtiyaç sahibi sanayici¬
ler tarafından ithâl edilmesine müsaade edildiği takdirde hem şarap¬
çılık yönünden fayda sağlanmış ve hem de yerli sanayiin bu çeşitler
üzerinde çalışması teşvik edilmiş olacaktır.
k) Reklâm :
Nüfusumuzun büyük bir kısmı şarap kültüründen mahrum olduğu
için Basın, yayın ve konferanslarla halka bilgi verilmesi ve alâkasının
uyandırılması âzımdır.
Bugün orta ve yüksek tahsil yapmış meslek sahibi olanlar dahi,
şarabın yapılışı kimyasal kuruluşu, gıdaî değeri, içilişi, muhafazası ve
diğer hususiyetleri hakkmda lüzumu kadar bilgiye sahip değillerdir.
Atalarımızın “Halkın aklı gözündedir” sözüne uyularak senenin
bazı aylarında firmaların şarap tadımı yaptırmalılar, şarap içimini
göstermesi bakımından faydalar sağlayacaktır.
Gerek dahilde gerekse hariçte şarap müsabakaları tertip edilmek
suretile alâkanın canlı tutulması bu çalışmalar için elzemdir. Yalnız bu
şekil çalışmalar yapılırken haksız rekabet yaratacak konuşmalardan
veya afişlerden sakınmak gerekmektedir. Meslekdaşlar arasında tesa-
nüdü bozucu hareketlerden sakınarak her müessesenin kendi mamu¬
latını reklâm etmesi tabii hakkıdır.
Sosyal hayat :
İçki genellikle güneş battıktan sonraki devrede akşam yemeği sa¬
atinde içildiğinden, günlük istihlâk bu saatlerde, bayram ve tatil gün¬
lerde bilhassa yılbaşında fazlalaşır.
255
İSTİHLÂKİN SEYRİ VE SEVİYESİ
1) Şarap tüketimi:
1 — Yıllar itibariyle tüketim :
Yıllar Tekel Özel sektör
1953 3.611 10.156
1954 4.059 9.570
1955 5.311 12.250
1956 5.040 11.607
1957 5.255 12.747
1958 3.568 12.883
1959 3.041 13.489
1960 3.098 13.483
1961 3.313 15.935
1962 3.567 17.158
1963 5.289 20.832
1964 5.376 23.165
1965 (6.948) (21.450)
Nüfuz
Toplam İndex basma litre
13.767 100 0,6033
13.629 99 0,5816
17.561 128 0,7927
16.647 121 0,6723
18.002 131 0,7066
16.451 120 0,6275
16.530 120 0,6128
16.581 120 0,5974
19.248 140 0,6766
20.725 151 0,7108
26.121 190 0,8741
28.541 207 0,9319
(28.398) 206 0,9047
2) Tüketim artışının özelliği:
Dahili şarap satışlarımızın seyrine göre 1955 yılında 1954 yılma
nazaran % 28,85 oranında bir artış kaydedilmiş, 1955-1960 yılları ara¬
sında 1957 yılındaki hafif bir yükselme hariç satışlar ufki bir hat üze¬
rinde kalmış, 1961 yılında 1960 a nazaran % 16 oranmda artış görül¬
müş, 1962 yılında artış devam etmiş, 1962-1963 arasında ise satışların
% 26 oranında arttığı müşahade edilmiştir. Satışlar 1964 yılında %
9,26 oranmda artmış, 1965 yılında bir önceki yıla nazaran aynı sevi¬
yede kalmıştır.
Yıllar itibariyle nüfus başına düşen miktar ortalama 1 litreyi geç¬
memektedir. Her yıl şarap satışları artma gösteriyorsa da bu artış
takriben nüfus artışı ile aynı gitmektedir.
3.7.2 İstihlâk üniteleri :
Şarap aile sofrasında henüz yerini bulmadığından umumiyetle lo¬
kantalarda ve meyhanelerde değişik hacimli şişelerde ve pek az da
açık (fıçılı olarak) içilir. Son zamanlarda şarapçılıkta, kalite imalâta
doğru çalışmaların hızlanması, kalite şarapların aile sofrasında yer
almasını sağlamıştır. Bu gelişmenin müstehlik adedini çoğaltması ve
şarabı her sınıf arasında sevilir hale getirmesi beklenebilir.
256
3.7.3 İstihlâkin karşılanması :
Bugünkü imalât tekniği iç istihlâki kalite yönünden tamamen
karşılayacak nitelikte ise de imalâthane ve imlâhanelerde bulunması
gerekli (evvelki bahislerde belirtilen) bazı cihazlar bakımından yeter¬
sizdir.
Şarabın, alkol derecesi yüksek içkiler (Rakı-Votka V. S.) gibi
mütalâa edilmiyerek satışının her zaman her yerde yapılmasının sağ¬
lanması, kolaylık gösterilmesi ve bu hususta rner’î nizamnamelerde ve
kanunlarda tadilât yapılması gerekmektedir. Memlekete gelen turist¬
lerin şaraplarımızı yakinen tanıması ve diledikleri zaman içebihneleri
için bu hususta gayret gösterilmesi lâzımdır.
İstihlâki arttırma yolları ve imkânları:
1—Kapalı şişe ile içki bayiliği için, idari mülâhazalarla köylere
konmuş olan tahdidin kaldırılması,
2 — Dahilde emsali imâl olunan içkilerin imkân nisbetinde hariç¬
ten ithâli cihetine gidilmemesi,
3 — Muhtelif vasıtalarla yapılmakta olan reklâmın daha tesirii
hale getirilmesi ve eğitici olmasile istihlâkin artacağı tabiidir.
Esaslar dahilinde tanzim edilmesi ve bu şaraplardan alınacak nu¬
munelerin bu mevzu ile alâkalı teknik bir heyet tarafından istihlâk
merkezlerine götürülmesi ve aynı zamanda o memleketlerin arzu ettiği
tiplerin gene aynı heyet marifetile tesbiti lâzımdır. Bu arada bütün
memleketlerin şarap ithâl etme şartarmı, kanunî müeyyidelerini ko¬
laylık veya zorluklarını öğrenmek de şarabın hazırlanmasında ve ih¬
racında büyük faydalar sağlayacaktır.
Şurası muhakkak ki, şarap ihracatçısı memleketler arasında yer
alabilmesi için memleket çapındaki şarap kapasitesinin gelişmesini
kendi tabî haline bırakmayıp kısa zamanda şimdikinin 5-10 misline
çıkarılması ve bu suretle imâl edilecek standart tip şarapların yabancı
alıcıları celbetmesi sağlanmış olacaktır.
Şarap İhracatı :
DIŞ TİCARET
Memleketimizde imal edilen şarapların dış piyasalara ihraç edebil¬
mesi için bu pazarlarda cari rakabet şartlarının çok iyi tetkik edilmesi
lâzımdır.
257
Buna göre rekabetin unsurları ve buna tesir eden âmilleri iyice
bilmek salih bir neticeye varmakta bize yardımcı olacaktır.
Buna göre :
a) — İhraç Memleketi ile ithal Memleketlerinin Coğrafi durumu¬
nun
b) — Her iki Memleket arasındaki siyasi ve kültürel ve ticari an¬
laşma ve münasebetlerin hazırladığı ortamın
c) — Kalitenin
d) — Fiatlarm tetkik edilmesi zaruridir.
Memleketimizin coğrafi durumu, pratik Avrupa Memleketlerine
nazaran aleyhimize verilmesi icap eden yüksek bir navlun faktörünü
meydana getirmektedir.
Siyasi, kültürel ve Ticari münasebetlerimizin yöneldiği saha bilin¬
diği üzere Avrupa Memleketleridir. Nitekim Nato Savunma Grubu ile
ortak Pazar Ekonomik Topluluğu içinde bu memleketler arasında
bulunuyoruz. Gelecek devrelerin ticari Münasebetlerinde mühim bir
yer alacak olan Ortak Pazar şartlarına göre hazırlanmaya mecburuz.
Ortak Pazar Üyeliğimiz siyasi yönden gerçekleşmemiş olamamakla
beraber henüz gelişmemiş bir ekonomi yapısına sahip bulunmadığımız
sebeple tam ve şartlarına iktisap edemediğimiz bu intikal devresindeki
durumumuz çok nazik hususiyet arzetmektedir. Ortak Pazar Memleket¬
lerinin geniş ölçüde yekdiğerine karşı tanıdıkları kontenjan tahsisin¬
deki öncelik Gümrük indirimi v.s. kolaylıklardır. Bu grubun dışında
bulunan memleketler için, Bir gümrük duvarı mahiyetini almış bulun¬
maktadır. Bu itibarla ortak pazar kontenjanından ve gümrük indirim¬
lerinden faydalanamıyan şaraplarımızın ihracında büyük bir güçlük
meydana gelmektedir.
Avrupa Ekonomik birliğinden Almanya’ya sokulan bir şarabın alı¬
nan gümrük resmi ile Gümrüğe dahil olmayan memleketlerden gelen
şaraplara uygulanan gümrük resmi arasında 3 misli fark vardır.
Bu hususta 1966 Weinfach Kalender’den alman bilgilere müstenit
tanzim edilen tablo gerekli malûmatı vermektedir.
258
BATI ALMANYANIN 1986 YILI ŞARAP GÜMRÜK FİATLARI
Ortak Pazar
İçersinde
Avrupa
Ekonomik
Birliği
Normal
Gümrük
Yunanistan
13 Alkole Kadar 100 Lt/D. M.
Şişeli Şarap
(2 Litreye Kadar)
53.80
90.30
90.30
Açık Beyaz Şarap
18.40
42.60
42.60
Açık Şarap (Kırmızı Roze)
13.05
36.—
36.—
Şampanyalık Şarap
6.10
28.60
23.05
Takdirlik Şarap
(Litrede 200 gr. Alkol 25) °1.
80
23.45
14.05
Vermut Sanayi Şarabı
7
28.60
23.05
Sirke Sanayi Şarabı
1.80
23.45
14.05
Çok Koyu Kırmızı açık Şarap
8.40
30.—
25.50
Sakız (Samos) adası
Misket Şarabı 13.05 48.60 29.90
Mora (Patras Misket Şarabı 13.05 48.60 40.60
Not : Yukarıda belirtilen hususlar dışında,
1 — Batı Almanya, 8 Milyon litre kupajlık şarap için Avrupa Eko¬
nomik birliğinden ve Yunanistandan hiç gümrük almıyacaktır.
2 — 8 Milyon litre şarap alındıktan sonra ayrıca Yunanistan için
1966 da 7 575 000 litre şarap daha sonra 5 000 000 litre şarap için Avrupa
Ekonomik Birliği için uygulanan fiattan şarap alınacaktır.
Hl. si 28-32 DN. arasında bulunan şarap ihraç fiatı yanında tecelli
eden bu iki faktör karşısında şarap ihracatımızın uğradığı güçlük ken¬
diliğinden anlaşılmış olur. Ortak pazar indirimlerinden faydalanır du¬
ruma geldiği takdirde kalite ve fiat unsurları rol oynayacaktır.
Coğrafi durumun tevlit ettiği navlundan mütevellit farkı kendi
vasıtalarımızla (tanker) şarap taşıyarak telafi etmek imkân dahiline
girerse ihracat için şarapların kalitesini düzeltmek ve maliyetleri ucuz¬
latmak ilk hedef olmalıdır. Bunlar başarıldığı takdirde şarapçılığın ve
diğer içkili sanayiin geleceği emniyete alınmış olacaktır.
Avrupanm diğer rakip memleketlerine nazaran coğrafi durumun
aleyhimize tevlit ettiği ortalama 16D. N. lık farkı da yukarıdaki tablo¬
da görülen en az 20 D. N. lık (Diğer memleketlerinkine nisbetle) fark-
259
195
3
5
4
3
Iı gümrük resmi ile birleştiği takdirde aşılması güç bir engel vucuda
getirmektedir.
Şunu da belirtmek gerektir ki;
Avrupa Ekonomik birliği memleketleri Dünya bağ sahasının % 60
nisbetine sahip olup bu bağlardan istihsal edilen üzümün tamamına
yakın miktarını şarap imalâtında kullanılmakta ve dışardan pek az
ithalât yapmaktadır. (Eski Müstemlekeler hariç).
Bu durum Avrupa Ekonomik topluluğu daimi delegemiz Ticari İş¬
ler Müşaviri (Özer Çınar) m yazdığı 32 numaralı raporun 1. no. lu tab¬
losunda açık olarak görülmektedir.
Tablonun tetkikinden bu Memleketlerin doymuşluk derecesi gö¬
rülmekte dolayısıyle buralara ihracat imkanlarının güçlüğü belirtil¬
mektedir.
Türkiye Şarapçılığının istikbali, bu şartlar altında Avrupa Ekono¬
mik Birliği dışında geniş istihlâk merkezlerinin tesbitine ve buralara
yerleşmesine bağlıdır.
TOPLULUĞUN ŞARAP SEKTÖRÜNDEKİ DURUMU
— 000 Hektolitre itibariyle
II
III
IV V Kendi
istihsal
Stok
Değişimi
(a)
Bürüt
İhracat
Bürüt
İthalât
Kendine
Toplam Yeterlikcesi
Kaynaklar
%
Almanya
1956/57 925
—
94 4 087 5 117 18,1
1959/60ı 4 303 + 425 125 3 578 7 331 58,7
1960/61 7 433 + 1 900 158 3 547 8 922 83,3
1961/62 3 574 + 1 250 142 4110 8 972 40,7
1962/63 3 928 + 795 152 4 313 8 834 44,2
Fransa
1956/57 50 317
—
1959/60 58 014
—
161 3 145 16 798 67 131 75
649 3 363 16 048 65 050 89,2
1960/61 60 904 + 3 519 4 683 15 544 68 246 89,2
1961/62 46 470
—
139 3 528 16 895 62 926 73,8
1962/63 73 479 + 15 334 4 262 11 900 65 782 111,7
İtalya
1956/57 62 981 + 6 981 2 037 61 54 024 116,6
1959/60 66 379 + 3911 1 840 48 60 676 109,4
1960/61 55 339
—
842 1 870 43 58 354 94,8
1961/62 52 482
=
7 200 2 056 52 57 678 91
1962/62 69 569 + 6 890 2 500 50 60 229 115,5
260
19
54
9
6
6
8
21
-—
620
■—
663
—
704
720
—
000
Hektolitre itibariyle
I II III rv V Kendi
İstihsal
Stok
Değişimi
(a)
Bürüt
İhracat
Bürüt
İthalât
Kendine
T°Plam Yeterlikcesi
Kaynaklar ^
—
—
—
—
—
Hollanda
1956/57 5
1959/60 5
1960/61 5
1961/62 5
1962/63 5
171 167 3
200 197 2,5
275 259 1,9
278 277 1,8
293 293 1,7
Belçika
—
—
—
1956/57 3
1959/60 4
1960/61 4
1961/62
1962/63
4
—
623 0,5
557 0,6
708 0,6
724 0,6
Lüksenburg
1956/57 74
—
43 44 34 78,7
1959/60 143 + 3 60 35 115 125,3
1960/61 136 + 17 46 36 109 124,8
1961/62 117 + 1 48 36 104 112,5
—
1962/63 (0) 125
Topluluk
736 810 —
1956/57 114 309 + 3 606 5 328 21 781 127156 89,9
1959/60 128 848 + 9 988 5 396 20 572 134 036 96,1
1960/61 123 821 + 594 6 778 20 149 136 598 90,6
1961/62 102 602 + 11 588 5 780 22 091 130 501 78,6
1962/63 147 105 + 21 429 6 974 17 295 135 997 103,2
(a) —■ ( + ) Stoklardaki artışı, (—) ise stok eksilişini ifade etmektedir.
(b) — Toplam Kaynaklar : I - (+ II) - III + IV
(c) — Rakkamlar Belçika - Lüksenburg Ekonomik Birliğine taallûk etmek¬
tedir.
Kaynak : Özel Çınar’ın adı geçen raporu
261 sayılı kanuna müstenid ihracatta vergi iadesi hakkmdaki
6/3071 sayılı kararın tatbikatı meyanmda şarabında dahil edilmesi, dış
ve iç piyasa arasında ki farkı giderici yeterlikte olmamakla beraber ih¬
racatı teşvik eder bir durum yaratarak kısmen de olsa bir fiyat ayar¬
lamasına imkân sağlıyacağı umulur. Tabii bu husus tesbit edilecek
vergi nisbetiyle kendisini belli edecektir. Keyfiyet halen Maliye Uzmaıı-
261
larıyla tetkik safhasında bulunmaktadır. Bunun yanı sıra ihracatı
köstekleyici formalitelerin akışı sağlıyacak şekilde tadili ve bazılarının
tamamen kaldırılmasının faydalı olacağına kani bulunuyoruz.
Meselâ : Merkez Bankası ihracatçıya kredi vermek için bir başka
bankayı aracı yapmakta ve bu aracı banka da ihracatçıya krediyi aç¬
mak için kendisiyle çalışmasının ön şart olarak ileri sürmekte, aksi
halde krediyi vermemektedir.
Halbuki Merkez Bankası bu işi kendisi yapsa ve ihracatçının gös¬
tereceği Bankaya havale etse zorlama ortadan kalkacaktır.
Şarap ihracatında en büyük faktör alıcı pazarların ne istediğini
imalâtçıgözü ile önceden kesin olarak bilinmelidir. Bu husus tesbit
edildikten sonradır ki, imalât tekniğini ona göre ayarlamak ve ilk
madde üzerinde değişiklik yapmak mümkün olacaktır. İstenen tip ve
çeşit şarapları hazırlamak için gerekeni yapmak şarttır. Memleketi¬
mizin iklim şartları ve bağları her çeşit şarap yapımına elverişlidir.
Şaraplarımızın ihracında en mühim mesele standart bir kalitenin
daimi surette talepleri karşılayacak şekilde temin edilmesidir. Ancak
bu sayededirki, şaraplarımızın bir pazar tatması mümkün olur. Üzüm¬
lerimizin, çeşitli bulunması ve henüz istenilen mertebede gelişmemiş
olan şarapçılığımızın küçük üniteler halinde bulunması sebebiyle bir
tip ve kalitenin bir piyasanın isteklerine, cevap vermesi mümkün ol¬
mamaktadır. Bu itibarla, şaraplarımızı standart bir hale getirecek ve
ihracatın güçlüklerini karşılayabilecek mali güçte bir kuruluşa ihtiyaç
duyulmaktadır. Nitekim 1963 yılımda toplanan şarapçılık kongresinde,
şaraplarımızı dış piyasalarda tanıtmak, ihracatı realize etmek üzere bir
ofis kurulması şeklinde tezahür etmiş olan Genel arzunun memleket
gerçeklerinin telkin ettiği bir ihtiyacın mahsulü olduğuna şüphe yok¬
tur. Bu ofis kurma fikri kanaatımızca memleketimizin bünyesine en
uygun olanıdır.
Tekel idareside dahil olmak üzere bütün şarap imalâtçılarını bün¬
yesinde toplayan Millî Müessese halinde tecelli ve tevekkün etmesini
arzuladığımız bu teşekkülün maksat ve gayesi çeşitli üzümlerimizden
elde edilen küçük partiler halindeki şaraplarımızın memleket içinde
sarp edilmeyen (Sürprodüsyon) kısımlarını muayyen ihraç Merkez¬
lerinde tesis edeceği silolarda toplamak, bunalrm karışımı ile muayyen
tipler meydana getirmek suretiyle standardı temin etmek ve bunları
dış piyasalara tanıtarak ihracaatı geniş ölçüde tahakkuk ettirmek ve
sağlam bir mali bünye ikdisap ettikçe imalâtçıya destek olmak olma¬
lıdır.
262
Anonim bir ortaklık şeklinde tahakkuk edebileceğini düşündüğü¬
müz bu kuruluşun sermayesini memleket içinde istiklâk edilen şarap¬
lardan alınmakta olan litrede 20 kuruş istihsal resmi teşkil etmelidir.
Şöyleki: Her şarap imalâtçısı Tekel İdaresi de dahil olmak üzere
memleket için istihlâke arzettiği şarabın halen litrede ödemekte olduğu
20 kuruş istihsâl resmi karşılığında bu kuruluştan hisse senedi almak
suretiyle otamatikman ortak olacağından, istihlâke arzettiği şarap nis-
betinde hisseye sahip olacaktır.
Bu suretle kaçakçılığa temayül de önlenmiş bulunmaktadır.
Halen memleketimizde 25 30 milyon litre şarap istiklâk edildi¬
ğine göre bu kuruluşun ilk yıldaki sermayesi 5-6 milyon lira olacağı
gibi her yıl teraküm eden sermaye gelirile yıllar ilerledikçe güçlü bir
müessese meydana gelecektir. Bu suretle bugün için şarapçılığı balta¬
layıcı tesir icra etmekte olan litrede 20 kuruş istihsâl resmi, şarapçılı¬
ğımızı bu suretle ileri merhaleye ulaştıracak, ihracatı gerçekleştirecek
bir unsur halinde inkilâp etmiş olacaktır. Bu gün içinde bulunduğu¬
muz ikdisadî şartlar ihracatı tahakkuk ettirebilmek için milyonlarca
lira vergi iadesini göze almış olan Hükümetimizin, bu realist görüşüne
paralel düşüncemize olumlu bir anlayış göstereceğini umuyoruz. Görü¬
şümüze göre bu şekilde şarapçılığımız kendi bünyesi içinde hem geliş¬
me imkânına sahip olacak ve hemde Dünya piyasasında mevcuduyetini
hissettirebilecek bir güçte ihracatı rekabete karşı gerçekleştirebile¬
cektir. İlk görünüşte bütçeden feda edilecek gibi görünen litrede 20
kuruş istiklâl resmi ki esasen % 401 Devlete yani Tekel uhdesinde kala¬
caktır. Diğer kısmı ise kısa zamanda semeresini verecek yerinde bir
yatırım mahiyetinde olacaktır.
Şarap imlâcısı bakımından ise hâlen ödediği resmin kendisi lehine
terakki eden bir sermaye mahiyetini alması, teşvik edici olmakla bera¬
ber doğan müessesenin. kendi öz malı olması ilgisinin tam ve devamh
olmasını intaç edecektir.
1,5 yıllık Kalkınma Plânına göre 1966 programında, Kamu ve Özel
sektörün katılması ile şarap ihracatının arttırılması için bir şarap ih¬
racatçılar birliği kurulacaktır. Bu birliğin dış pazarlarda gerekirse şi¬
şeleme tesisleri kurma imkânı araştırılacaktır. “Demekte olup” Türkiye
şaraplarının Dış Memleketlere satışı ile ilgili vecibeleri üzerine alacak
bir müessesenin kurulmasının her bakımdan faydalı olacağı muhak¬
kaktır.
Bu şarap Ofisinin muhtelif memleketlerde imalâthaneler açarak
standart bir şekilde şaraplarımızı Dünya piyasalarına arzetmesi müm¬
kündür. Buna paralel olarak şaraplarımızın tanıtılması bakımından
Dünya şarap fuarlarına iştirak etmekte şarttır.
263
Bu mütalâalara ilâveten bir zamanlar azası bulunduğumuz ve
merkezi Paris’te bulunan (Milletler arası şarap ofisin’den Türkiye’nin
ayrılmış olmasının pek büyük bir hata olduğunu kaydetmeyi vazife
saymaktayız.
Nitekim o teşekkülün 1947 yılı Ekim ayında İstanbul’da yapılan
bir yıllık Genel Kurul Toplantısı Türk Şaraplarının değerini takdire
fırsat vermiş idi. Bu arada, yine o teşekkül tarafından Türkiye’nin
Elâzığ, Kırklareli, Ankara, Gaziantep, Tokat gibi bazı üstün vasıflı
şaraplık üzüm çeşitlerinden elde edilen şaraplarımız (Milletlerarası
şarap katalogu) na kaydedilmiş bulunmaktadır.
Duyduğumuza göre, tezgâhtarlıkta ileri bir seviyede olan Yunanis¬
tan dışpazarları tetkik, temin ve organize için İsrail’den astronomik
üçretlerle bir satış mütehassısı tutmuş ve mamûllerini dış piyasalarda
bu suretle tutmuştur.
Dış piyasalarda satış yapabilmek için iyi bir satış organizasyonu
ve şaraplarımızı tanıtmak için de yeterli ve bilgili bir propagandaya
ihtiyaç olduğuna şüphe yoktur. Bu yönde alınacak tedbirler ve yapı¬
lacak işler ilgili dairelerce hazırlanmalı ve bu bakımdan gerekli öde¬
nek de gözönünde tutulmalıdır. Şimdiki halde dış piyasalarda olan
satış hemen hemen yalnız Tekel Genel Müdürlüğünce yapıldığından
özel teşebbüsede Devlet Rehber olmalıdır.
Dış piyasalarda satış Şişe Şarabı halinde değil, daha ziyade açık
satış şeklinde olup bu da bizde büyük külfetlere ve güçlüklere sebep
olmaktadır. Şimdiki halde nakil daha ziyade fıçılarla olmaktadır. Oysa
ki fıçı sanayiimiz yetersiz olduğu gibi boş fıçıların tekrar geri gelmesi
de yine çok masraflı ve külfetli olmaktadır. Bu itibarla satışın sarnıçlı
vagonlarla, yada sarnıçlı vapurlarla olması şüphesiz en iyisidir. Bu¬
nun için de şarapların belli bir yerde toplanması ve hele vapurlarla
nakilde limanlarda şarapların depo edilmesi gerekir. Bu bakımdan
bahis konusu olacak limanlar Tekirdağ, Mürefte, Çanakkale, İstanbul,
İzmir, Mersin ve İskenderun limanlarıdır. Satışların seyrine göre bu¬
ralarda gerekli tesislerin vaktinde kurulması gözönünde tutulmalıdır.
Dış Memleketlerde yapılan şarap sevkiyatları ise daha ziyade
İtalya, İspanya, Fransa ve hatta Yunanistan bandıralı sarnıçlı gemi¬
lerle yapılmakta ve işin hem şarap tekniğinin uygunluğu ve hemde
kolay ve ucuzluğu bakımından daha elverişli olacağı görülmektedir.
Bu itibarla yıllardan beri hissedilen 500 tonluk sarnıçlı bir tanker
yaptırılması,
İhraçlık şaraplarımızın kendi vasıtamızla emin bir şekilde ve dolayısıyle
nakliyeden döviz tasarrufu sağlanması, boş zamanlarda da
diğer yabancı memleketlere kiralanması da mümkün görülmektedir.
264
— —
5
— — —
— —
112
14
17
— — —
11
ÇEŞİTLİ ÜLKELERİN ŞARAP İHRACATI
Miktar 100 Hektolitre Kıymet 1000 Dolâr
1959 1960 1961 1962 1963 1959 1960 1961 1962 1963
Genel Toplam :
255 248 285 256 281 659 150 706 165 752 457 702 536 281 533 960 388 670 426 747
Bölgesel Toplamlar :
Batı Avrupa :
76 177 90 572 102 281 103 837 113 942 205 915 245 411 257 299 279 240 312 064
Doğu Avrupa
12 189 16 561 14 697 12 464 13 843 24 3C8 39 044 41 625 65 335 59 568
Kuzey Amerika
100 115 124 90 120 659 732 842 586 684
Latin Amerika 418 235 275 486 55 824 491 703 642 103
Yakın Doğu
1689 1 404 1707 1 657 2 113 2 828 2 364 3 072 2 735 3 790
Uzak Doğu
24 23 30 28 19 295 287 298 348 237
Afrika 163 855 175 552 161 681 31 824 34 924 220 298 245 126 227 203 36 683 47 228
Okyanusya 793 791 861 756 732 2 575 2 826 2 918 3 101 3 075
Avrupa :
88 367 107 134 116 698 116 401 127 785 320 223 284 455 298 924 344 575 371 632
Arnavutluk 44 43 78 77
—
+ 115 + 221 + 219 +
—
Avusturya
378 281 413 78 55 991 807 1 191 396 384
Belçika Lüksemburg 90 317 149 429 592 444 1 227 736 1 958 3 380
Bulgaristan 4 442 7 162 7 354 7011 7 128 7 544 14 758 17 607 43 290 32 163
Çekoslavakya
5 5 1
—
+ 17 + 27-
Danimarka 18 27 22 7 30 274 463 362 123 465
Finlandiya
Fransa 20 838 32 820 41 129 40 108 43 583 92 419 112 284 127 315 137 376 151 666
Federal Almanya 2 007 2 210 2 558 1 462 1 606 9 051 11 504 12 689 11 836 13 015
Yunanistan 1066 1 250 2 191 2 517 3 297 1 652 1 735 2 411 2 878 3 496
Macaristan 5 300 5 093 4 108 3 371 4 029 10 045 11 436 12 595 13 264 15 286
İtalya 17 589 19 359 19 237 21 178 22 829 38 069 53 316 44 039 51 582 58 039
Malta 60 197 301 655 1 057 83 171 192 446 710
265
Hollanda 39 139 163 54 67 217 696 833 307 376
Polonya 2 3 21 29
—
19 108 120 —
—
6
—
7
—
28
— —
—
11
—■
4
—
15
—
60
—
684
— —
9
— — .—
2
28
— — —
6
1
10
— —
6
1
— — —
1
—
—
1
—
3
—
— — —
266
Kıymet 1000 Dolar Miktar 100 Hektolitre
1963 1959 1960 1961 1959 1960 1962 19611963
1962
17 481 Portekiz 25 640 25 143 2615841 816 1627054 466 16 324 29 650 15 017
2 680 Romanya 6 592 + 12 716 + 112077 400 + 4 260 8 425 + 3 130 12 092 2 070
18 250 İspanya 26 835 26 266 29 13252 495 123002 685 15 306 36 503 17 693
İsveç
—
86 İsviçre 264 366 35347 67 398 66 512 71
151 İngiltere 884 988 1 162 122 132 081 1651 028 159
İngiltere (R) 280 271 283 295
4 531 Yugoslavya 5 010 6 209 54389 326 5 459 7 907 3 9707 557 4 017
Kuzey ve Orta
127 707 Amerika 802 : 1088 117 130 616 145 707 99
—
Barbados 20 7 8 5
—
Kanada 7 14 3 1 7 2 1
Salvador
—
Guatemala
—
5 5
—
320 4 076 4 231 4 529 4 790 5 271
2
—
191
—
— —
J arnaika 11 10 9
—
11
—
—
3 Meksika 26 8 3615 1 3 7 14
—
—
Trinidat 3 2 1 1
113 Birleşik 550 Amerika 621 69088 104 534 109 575 86
6 Birleşik 81 Amerika 104 (R) 138 8 1045 12 109 3
48 Güney 776 Amerika: 421 457 400 221 612 254 80 477
29 Arjantin 17 19 16 4 321 3 73 5
Brezilya 8
—
2 2 6 1
1
İngiliz ganesi 57 54
—
29 26 24
—
—
Şili 337 384 358 158 573 225 467
19
— —
Peru 6 1 12 6
4
1938 Asya 3 09!) : 2 622 31314 694 1371 2 943 16533 877 1 508
Aden
—.
3
-—
— — —
— — —
— — —
—
1
—
5
— — — —
— —
—
55
—
1
—
— — —
41
1566 2 264 Kıbrıs 1 789 2 165 ı 4821 837 1 1122 661 1 315 1 142
— 1C5 Malaya 107 1127 1266 — 6 9
10 143 Hong Kong 126 102 144 9176
6 9
—
— 1 Hindistan 2
175 430 İsrail 392 69181 56171822135 117
9 45 Japonya 51 796 73 7 61 17 10
— 10 Lübnan 9 13 212
2 3 3
—
— 1 Kuzey Borneo 1
176 100 Türkiye 145 145103 182162157167 216
35 120 220 332 Afrika 245 155 227 163 25987436 175 823 60747 161 378 766 31462
— 181551 Cezayir 211 064
131 369
—
189 730 145 859 — 131 — 361
—
—
Angola 2
3 — Kameson 1
Kongo 10
Gana
— 7 Kenya 10
14 — Libya
29
—
— 2 15
4
— —
37 17 11 44 22
— 6 Madagaskar 3 112 1 1 5 —
16 477 16 877 Fas 12 407 13 550 17 749 14 347 14 73018 080 15 140 17 255
— 3
—
Mozambik 4
1 755 3 939 Güney 3 Afrika 865 4 837 1 5444 069 14554 7191 821 1 524
16 675 17 911 Tunus 17 755 19 033 13 186 18 240 13 49724 375 13 346 12 499
— 1
—
Uganda 1
3 3
1 1 —
2 — —
5 12 6
— 2 —
14 — —
8 — —
4 7 —
—
181 24 Birleşik Arap C. 19 19123 139
155
732 2 575 Okyanusya 2 826 2 9187933 1017913 073861 756
732 2 572 Avustralya 2 817 2 9107933 1017903 073860 756
—
— 2 Yeni Zelanda 8
7 — —
267
Kaynak : FAO Trade yearbook : 19,1964
(+) - Gayri resmî, (R) - Reexport
—
103
933
—
1
702
2
1
—
5
—
1
—
TÜRKİYE ŞARAP İHRACATI
a) Tekel tarafından ihraç edilen şarapların; Yıllar itibarile memleketlere
göre dağılışııfı gösterir tablo :
Memleketler 1961 1962 1963 1964 1965
İsviçre 600 1470 15 000 30 000 235 430
Kıbrıs 55 92 97
—
Batı Almanya 744 906 904 700 537 255 298 850 3 393 950
İsveç 1 346 498 1 198 555 898 578 1 149 691 950 418
İngiltere 4 373 2 737 9 287 11 644 21267
Norveç 19 920 9 956 9 765 30 000 10 000
İtalya
—
—
349
Danimarka
—
-
Belçika
—
491
—
Muhtelif
—
1048
731
2116 434 2118 210 1 471868 1 621 676 4 618 139
~ «İ>jS *« 5
NOT : 1961 - 1964 seneleri Tekel resmî kayıtlarından alınmıştır.
b) Tekel ve özel teşebbüsün yıllar itibariyle ihracatını gösterir tablo :
Yıllar Tekel Özel Sektör Toplam
1961 2 116 434
—
116 434
1962 2 118 210 104 000 2 222 210
1963 1 471 868 139 500 1 611368
1964 1 621 676
—
621 676
1965 4 618 139 227 000 4 845 139
Yukarıda tabloların tetkikinde Türkiye’nin şarap ihracatının Av¬
rupa devletleri üzerinde toplandığı görülmektedir. Halbuki Dünya şa¬
rapçılığının durumunu gösteren tabloda ise Türkiye şaraplarının henüz
girmediği başta Afrika ve Benelüks devletleri olmak üzere geniş bir
pazarın mevcut olduğu görülmektedir. Bu pazarlara girebilmek için
öncelikle standart tip şarap stoklarının evvelki bahislerde belirtüen
esaslar dahilinde tanzim edilir.
268
—
—
—
—
—
—
— — —
İtalya
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
İspanya
—
Cezayir
— Portekiz
— Kıbrıs
— Yunanistan
—
Yugoslavya
— Fas
— Tunus
Belçika
— Kamerun
—
Madagaskar
Angola
U.
O
arası
.—„ .—.
. ,
„
. -
—
—
—
—
,
—
_
1000 HL İthalât
1961 1962 1963 1964
ATûtyi lûlrûtlûr*
iviciıiicKc ueı
İhracat 1000 HL
1961 1962 1963 1964
14 945 16 818 9 836 11 740 Fransa 3 589 3 519 4 356 3 662
2 113 2 313 2 283 1 920
3 602 4 072 4 473 4 114 Batı Almanya 154 146 161 181
1531 1 769 1 825
—
612
—
13 131
—
1 632 1 502 1 748 2 270
—
132 114 157
—
186 215 282
—
395 513 453
—
— —
1405 1 726 1648
—
1331 1 250
—
— — — — Cenubi Afrika 182 153 176
738 695 780
—
.—
142 147 140 171 Danimarka
.
1109 1039 1200 1356 İngiltere
,—.
—
283 289 311 348 Hollanda
518 400 534 281 Avusturya
.
—
291 311 302 350 İsviçre
1291 1422 1537 1404 İsveç
—
—
—
384 267
265 254
195 186
363 304 — —
123 104
— —
— —
Fildişi Sahili
—
—
—
109 112 113 150 Kanada —
—
—
566 487 610
460 513 521
—
S. A. —
, .
269
23 620 25 962 19 917
—
—
E C D
9 329 9 574 10 778
E W G (Müşterek
19 617 21 931 15 476 Pazar)
5 888 6 027 6 864
E F T A (Avrupa
ile ilgili Milletler
3 399 3 370 3 760
—
Kurum) 1 699 1535 1780 —
NOT ; Bu tablo 1966 Alman Şarap Yıllığından (Wein Fach-Kalender 1966) alınmıştır.
— — —
İtalya
— — —
İspanya
—
—
Cezayir
— —
Portekiz
— •— —
Kıbrıs
— •— —
Yunanistan
— — —
Yugoslavya
—
— —
Fas
Madagaskar
— —
•—
Mozambik
Senegal
Angola
O
pazar)
E
—
— ■—
— —
— —
— —
— —
—
—
—
— —
—
—
— —
—
— •—
— —
—
1961, 1962, 1963 seneleri itibariyle Memleketlerin Şarap İthalât ve ihracatını
gösterir tablo :
1000 HL İthalât İhracat X 1000 HL
1961 1962 1963
Memleketler
1961 1962 1963
14 945 16 818 8 836 Fransa 5 589 3 519 4 157
2 113 2 313 2 283
3 602 4 072 4 473 Batı Almanya 154 146 161
612
—
—
—
•—
—
—
—
—
738 695 780 Belçika
142 147 140 Danimarka
1109 1 039 1 200 İngiltere
283 289 311 Hollanda
518 400 534 Avusturya
291 311 302 İsviçre
1 291 1 422 1 537 İsveç
—
—
265 254
195 188
363
—
123 104
—
1531 1 769
—
13 151
—
1 652 1 502 1 756
132 114
—
186 188 282
—
—
395 513
1405 1 726
—
—
—
109 112 113 Kanada
—
566 424
—
—
23 620 25 962
—
E C D
9 329 9 546
—
E G (Müşterek
19 617 21 931
—
5 888 6 027
—
3 399 3 370
—
F T A 1 699 1 535
—
alınmıştır.
NOT : Bu tablo 1965 Alman Şarap Yıllığından (Wein Fach Kalender 1965)
İthalât :
Alkollü içkilerden viski hariç, diğerlerinin ithâli yasaktır. Buna
rağmen ne şekilde geldiği belli olmayan her çeşit içkinin piyasada bu¬
lunduğu müşahade edilmektedir. Bu durum küçük çapta olmakla be¬
raber gene de şarapçılığımızı menfi yönden etkileyici mahiyettedir.
270
Ham madde olarak vermut otları kompozisyonları ve bunların
ekstraktları ithâl edilmektedir. Bu da lüzumludur.
Şarapçılıkta kullanılmakta olan cihazların bir kısmı yerli, ekseriyesi
ise ithâl malıdır. Yerli sanayiinin basit şarap makineleri yavaş
yavaş gelişme göstermektedir. Komplike hassas makineler ise henüz
yerli yapılamadığından, ithâl edilen bu makineler ve yedek parçalariyle
şarapçılıkta kullanılması zaruri yardımcı malzemenin döviz temininde
karşılaşılan güçlükler, ithâl esnasında ödenen gümrük resimleri, mali¬
yeti yükseltmektedir. Diğer taraftan küçük şarapçılar bu makine ve
malzemeyi temin edecek mali güce, teknik bilgiye ve ticari muhaberata
vakıf olmadığından zaruri olarak çığırtkan komisyoncuların elinde oyun¬
cak olmaktadır.
Halbuki memleketin ziraî gelişmesini ve ziraî mahsullerin değer¬
lendirilmesini ön gören devletin ana politikasına uyularak tatbikata
konulan kanunlar, ziraat alet ve makinelerinin ithâlini vergiden muaf
tuttuğu halde, ziraî bir mahsul olan üzümün en iyi şekilde değerlen¬
dirilmesini sağlayan şarapçılığa ait makina ve malzemenin ithalinde
gümrük resmi alınması gaye ile kabili telif görülmemektedir.
Çünkü şarapçılık ve şarap sanayii bizzat ziraî san’atlarm ta ken¬
disidir. Ana gayeye uygun olarak şarapçılığa ait makine ve malzeme¬
nin vergisiz olarak ithali neticede şarap imalât maliyetinin düşmesine
ve bu suretle dış pazarlarda diğer rakiplerimizin sıra yer almamızı
sağlamış olacaktır.
Meselâ : Bize rakip olan Yunanistan’da şarap imalâtı ve imlâsını
yapacak teşebbüs sahiplerine gerekli malzeme ve makinelerin ithalinde
hem kolaylık gösterilmekte, kredi verilmekte ve hem de gümrük alın¬
mamaktadır.
Türkiye’nin de büyük çapta şarap ihracat eden bir memleket ola¬
rak yabancı pazarlarda tanınması için önce şarap ihraç eden devlet¬
lerden, şarabı ve şarapçılığa uygulanan hukukî, malî ve teknik yar¬
dımlarla, nizamların ve kanunların incelenmesi ve teşvik edici hüküm¬
lerin nasıl tatbik edildiğinin bilinmesi lâzımdır.
3.9 Vergileme :
3.9.1 Ne gibi vergiler mevcuttur :
Şarap imalâtında diğer sanayi mamulâtınm tâbi olduğu normal
vergileme sistemine uygun olarak vergi ödenmekte olup, ayrıca 6802
sayılı Gider Vergileri Kanunu gereğince litre başına :
271
— — —
433
— — —
280
272
ÇEŞİTLİ ÜLKELERİN ŞARAP İTHALÂTI
Miktar Kıymet
1959 1960 1961 1962 1963 1959 1960 1961 1962 1963
Genel Toplam :
265 498 303 178 291 623 304 138 249 325 542 238 624 026 631 561 694 528 621 305
Kıtaların Toplamı:
Batı Avrupa : 223 053 251191 233 837 254 762 194 741 402 297 462 847 459 132 509 449 434 957
Doğu Avrupa 8 320 12 002 13 196 12 410 14 010 22 029 30 662 31 145 41 358 34 560
Sovyetler Birliği 3 940 5 830 5 870 5 720 7 880 12 826 20 813 25 497 27 958 40 887
Kuzey Amerika 4 656 5 030 5 707 6 447 6 424 43 699 47 459 52 877 60 035 58 632
Latin Amerika 2 121 1 182 1 214 1 859 2 367 8 507 5 871 6 363 7 815 7 828
Yakın Doğu 184 89 69 95 48 876 600 735 555 286
Uzak Doğu 344 365 337 289 235 2 859 3 315 2 986 2 809 2 218
Afrika 22 329 26 759 30 663 21 820 22 937 47 378 50401 50 207 42 095 39 539
Okyanusya 547 729 729 733 640 1767 2 058 2 619 2 454 2 398
Avrupa : 231373 263 193 247 034 267 173 208 752 424 326 493 509 490 277 550 807 489 517
Avusturya 1 462 4 358 5 182 3 999 5 340 2 714 6 062 7 119 8 151 8 147
Belçika Lüksenburg 6 126 6 885 7 234 6 945 7 800 17195 19 491 20 516 20 412 23 701
Bulgaristan
—
—
Çekoslavakya 3 669 4 607 4 094 3 895 3 844 9 780 12 114 + 11 449 + 13 280 + 9 983 +
Danimarka 1 127 1 238 1417 1468 1 395 4 237 4 793 5 609 6 168 6124
Faroe Adaları 2 2 3 3 3 22 19 27 31 33
Finlandiya 222 290 385 429 513 919 1 728 1 800 2 285 2 186
Fransa 154 601 167 105 149 832 168 700 99 693 238 432 271 840 247 860 273 716 172 295
Doğu Almanya 3 885 5 311 5 192 6 471 7 059 9 836 + 13 962 + 14 517 + 22 060 + 18 332 +
Federal Almanya 34 125 43 203 36 863 40 631 44 572 46 586 51 682 50 376 70 283 75 065
Yunanistan 6 4 6 4 7 50 40 54 47 74
Macaristan 13 1 203 2 913 804 998 39 1 815 2 503 1 559 1 611
İzlanda 35 39 38 42 49 162 190 168 155 242
İrlanda 269 271 316 326 361 1857 1 924 2 236 2 402 2 650
—
21
—
24
—
223
—
9
—
17
10
— — —
I
2
758 1 998 İtalya 2 652 3 086 439 3 814458 5 676 494 575
21 203 Malta 176
194 33 176 32 175 30 29
3 160 5 538 Hollanda 7 002 9 172 1 840 10 323 2 235 122 318 825 2 934
464 1 965 Norveç 2 309 2 313 424 2 503452 2 265 467 507
1 675 2 374 Polonya 2 771 2 676 753 4 459 880 4 354 997 1 240
8
—■
12 57
273
Portekiz 107
—
İspanya 99
138 3 176 7 2119 11
92 71 89 10 6
2 959 8 121 İsveç 8 651 10 199 2 430 10 918 2 656 102 624 913 3 109
15 617 21 645 İsviçre 23 331 25 76811 835 30 373 12 396 34 13341
045 14 321
11 999 50 566 60
İngiltere 747 71 611 8 057 69 245 9 541 78 11733
090 10 389
1 Yugoslavya 30
4
794 6 200 1 1 6697
327
7 880 12 826 Sovyetler 20 Birliği 813 25 497 3 940 27 958 5 830 405 887 870 5 720
Kuzey ve Orta
8 083 46 836 Amerika 50 328 : 55 560 5 423 64 030 5 555 636 395 190 7 636
Antigua 20
32 2 31 2 4
—
2
10 Barbados 89
104
98 11 107 9 100 12 11
25 170 Bermoda 168
168 19 206 20 186 23 27
—
Honduras (İngiltere) 10
1 1
1 092 6 363 Kanada 6 691 7 373 888 7 667953 71 732 085 1 103
48 146 Kostarika 127
186 37 173 34 192 50 46
Dominik
109 Cumhuriyeti 57
63 18 144 8 15 34
93 Salvador 93
99
71 16 77 17 55813 14
10 Yeşil 90 Ada 78
91 10 95 8 112 10 11
Granada 25
21 8 25 7
—
5 7
723 800 Guade Loupe 350
277 394 1 083 106 1 560
516
—
Guatemala 166
147 23 47 32 12 2
7 Honduras 34
37
52 7 40 6 49 8 7
34 340 Jemaika 240
304 28 360 23 3526 31
551 287 Martini Gııe 259
338 76 766 81 1 105 110 349
75 198 Meksika 383
248 46 349 79 350 56 70
1
—
Montserrat
—•
30 217 Antiller 248
204 25 223 31 224 34 33
—
7
— —
1
6
—
— — —
274
1959
1960
Kıymet
Miktar
1961 1959 1962 1960 1963 1961 1962
Nijerya 33
29
23 3 78 3 1102 6
154 Panama 159
190 19 120 20' 156 24 12
Panama kanalı
—
Senpiyer 72
52
56 30 79 27 31 35
355 T. rinidat 556
429 44 383 59 45 39
37 004 Amerika 40 B. 470 D 45 189 3 707 51 988 4019 504 602 556 5 269
5 370 Güney Amerika: 3 002 3 680 1354 3 820656 3 065 730 671
293 Arjantin 121
254 177 120 9 40 32 13
Bolivya 32
44
73 13 70 12 75 24 30
1 032 Brezilya 1 086
898 165 463 183 443 163 72
—
İngiltere 40 Gınana 70
65 3 4 4
Şili 37
71
62 2 30 4 233 1
149 Kolonbia 350
372 19 344 52 336 57 51
104 Ekvator 120
93 36 119 38 80 30 34
168 Fransa Guiana 174
146 65 248 89 272 88 91
161 Paraguvay 42
46 59 75 24 72 31 38
129 Peru 174
195 11 228 15 189 16 19
—
Surinam 73
93
7 74 9
Uruguvay 33
4 7 3
—
33
42
4
3 119 Venezüella 624 1 434 788 2 049204 1476 274 311
2
55
3 264 Asya : 3 694
3 604 391 3195410 2 327 383 345
Aden 52 Kolonisi 37
62
5 67 4 7 6
—
Borneo 29
22
1
—
Burma 51
48
44 4 36 3 3 2
153 Kambaçya 214
180 22 190 32 245 31 35
Seyland 86
89
69
6 82 6 755 6
Çin
—
Kıbrıs 62
57
55 4 17 3 193 1
6
—
758
—
67
—
2
—
70
—
159
—
60
—
39
—
1
— —
—
— —
3
—
—
—
14
— —
15
—
—
21
—
—
40
—
24
—
— — —
— —
2
—
—
—
—
838 826 Fed. Malaya Sinya. 67 815 68 74 66
59 407 Hongkong 485 481 39 600 44 669 46 55
5 140 Hindistan 106 139 11 70
10
57 11 6
Endonezya 94 114 8 105 8 20 18
— 118 İran 113 56 12 18 13
—
7 1
2 13 İsrail 17 24 2
18
3
24
4 3
59 218 Japonya 416 492 20 231 40 686 51 21
1
—
Ürdün
—
24 Kore Cumhuriyeti 3
—
2 4
—
Laos 82
—
13 16
—
Lübnan 152 418 22 217 20 22 27
23 424 Macau 405 177 93 192 80
57
43 37
70 Kuzey Borneo 61 4 67 4
—
4 4
11 68 Pakistan 106 80 7 74 7 130
6 4
10 105 Filipinler 52 1 16 98 10 68
—
—
Port Limor 24 52 14 10 20
—
4 54 Sara Wak 71 60 4 67 4
64
3 4
8
—
Suriye
—
45
10 157 Taylan 162 185 10 155 10 134
12 10
Türkiye 3 3 9
—
2
—
Vietnam
—
23
23 011 47 849 Afrika : 50 622 50 324 22 466
42 264
26 803
39 716
30 685 21859
—
5 233 7 648
Alcerya
9 340
2 248
—
4 091 6122
6 165 13 425 13 581
Angola
11 519 10 259
6 741 6 768
11 860
6 810 4 873
1767 1505 2 091
Karmeron
3 048 2 888
1008 1492
1 782
2 660 2 528
88 117 150
Cape Verde
156
53
181
153
170
82 89
Orta Afrika
449 257 334
Cumhuriyeti
278
82
336
115
692
109 141
1 252 378 451 368 538 458
Çat 89 119 94 146
15 30 7
Comera Adaları
15
9
27
2
45
4 7
1 154 1 357 1671 2 017 1761 1697
Kongo B. 886 1 332 1669 1370
—
145 1 593 715 295 969
—
Kongo Lepoldvil 424 353 67
275
— —
203
— —
93
—
28
—
103
—
276
Kıymet
Miktar
1959 1960 1961959 19621960 1961 1963 1962
Dahomey
251 363 308 1 "i 0 GO 405191 190 214
Ethi 124 Opia 113 75 11 99 10 12 9
Fransız 139 Somabil 157 174 64 228 78 86 113
Kabon 749 959 1 033 387 1 289624 1281 826 896
Kanbia 51 52 62 18 59 19 26 69
22
Ghana 308 332 335 47 133 47 258 41 22
Guinea 261 287 116 179 88 2C8 93 72
1
İvory
944
Coast 2 263 2 7831 290 3 295 1 991 23 817 492 2 542
Kenya 318 339 319 51 397 60 480 59 73
Liberya 106 120 195 25 3 026 25 44 913
Libya 63 62 47 12 63 11 63 9 15
3 587 2 816 Madagaskar 2 7691 710 3 182 1 822 21 005 648 1 910
Mali
—
54
91
29
Mauritania
—
111
29
Mauritius 223 247 208 41 245 40 260 40 43
Morokko 609 685 619 99 336 92 450 86 35
—
7 Mozambik 271 7 501 7 8393 238 6 967 3 375 37 615 606 3 044
Nijer 146 135 162 61 306 49 259 87 154
Nijerya 535 617 536 46 49054 547 45 43
Portekiz 383 Guinea 414 401 192
—
204 2C-8
Reunion 840 1 055 954 391 1 330537 1575 557 604
Rodezya 586 732 641 92 614104 704 99 93
2 Senegal 402 1 920 1 263 1 347 1 470 1 347 11495
202 1 028
S. 442 Tonne T. 363 324 253 356223 198 204
Seychelles 20 18 17 3 24 3 32 3 4
529 334 285
Sigeraleone 192 152 119 208 86 39
Soma 137 130 111 37 149 31 30 32
Güney 317 Afrika 390 : 304 29 299 40 461 29 29
—
Ekvator 466
—
Cumhur. 538 4 701 815
—
1
—
—
—
1
— —
18
10
170
21
17
202
i
640
41
1
5
385
8
81
110
5
Sudan 327 109
51115 67 31 13
Tanganika 183 181
195 23 170 22 23
Togo 198 270
286 78
286 99 154
Tunus 186 187
129 39 138 34 21
Huganda 106 116
120 10 132 12 13
Üst 57 Volta 97
9
304 264 41 184
Birleşik Arap C. 8
—
81 50
19 39
—
Zanzibar 9 8
13 11
Okyanusya 1 767 2 058
2 619 517 2 454 729 729
—
Avusturalya 262 282
445 22 394 26 42
Jng. 6 Solomon Ad. 5
—
9 9
Kuk 1 Adabir 2
Fiji 28 Ad. 35
35 3
433 3
FR. 178 Polenezya 247
300 61 310 132 149
Yeni 810 Kaledonya 682
788355 851 419 364
Yeni 37 Guined 44
54 4 704 6
Yeni Hebrid
70 + 74
115 35 106 37 56
Yeni 338 Zelelanda 655
828 61
616 100 100
Papua 37 32
44 4 543
5
Batı Samoa
—
13
22
172
26
15
217
10
733
37
3
130
391
7
69
86
6
Kaynak : FAB. Trade Yearbook 1964
277
Şaraptan
Tabiî köpüren şaraptan (Şampanya)
—,20 kuruş
15,00 lira
ve 5823 sayılı Kanun gereğince de litre başına Vermut’tan 60 kuruş
vergi alınmaktadır.
a) Şarap :
Şarap bir Tekel mevzuu olmadığı halde, diğer Tekel maddeleri
gibi böyle bir vergiye tâbi tutulmasındaki garabet ve isabetsizlk izah¬
tan müstağnidir. Alınmakta olan litrede 20 kuruş vergi, maliyeti 80-100
kuruş olan bir şarapta çok büyük bir nispet teşkil etmektedir. Bu mik¬
tarın fazlalığı, kaçakçılığa temayülü arttırmaktadır.
Şarabın ana maddesi olan üzüm, gerek kurutulması ve gerekse
konsantre pekmez veya üzüm balı haline getirilmesi suretile fizikî ve
kimyevî değişiklikler ifade eder mahiyetteki muhtelif kıymetlendirilmelerinde
hiçbir resme tâbi tutulmaz iken şarabın yalnız bir keyif
maddesi olarak düşünüldüğü, dinî inanışlarla imâli de pek terviç edilmiyerek
bugünkü gıdaî ve İktisadî değerinin takdir edilmemiş olduğu,
alkol monopolü devrinde kalma bir anlayışla vergilendirilmesi, bir aile
ziraatı olan ve yukarıda her suretle ehemmiyeti tebarüz ettirilen bağ¬
cılığımızın yanında serbestçe gelişip, endüstrileşmesi arzu edilen şarap¬
çılığın baltalayıcı olmakla beraber, ticari gelirlerin tevhidi ve modern
tahsil usullerini benimsemiş olan Mâliyemizin vergilendirme usullerine
uymuyan bir cibayet tarzile vergi ziyanına sebebiyet verilmekte ve bu
suretle iyi niyetli ciddi müesseseleri karşı koyamıyacağı gayri meşru
bir rekabetin doğmasına ve tağşişe zemin hazırlamaktadır.
b) Vermut :
İçerisine hususi nebatat ilâve edilmiş şaraptır. Buna rağmen, ni¬
çin ? vergisinin şarap dışında mütelâa edilerek, 60 kuruş olduğu izah¬
tan varestedir. Ancak, son zamanlarda senelik satışı 600.000, — 800.000
litreye ulaşmış olan bu tip içkinin vergilemesine sarf edilen emeğin
karşılığını dahî vereceği meçhûldur. Bu şarap çeşidinin geliştirilmesi
gaye iken yanlış vergileme ile imalâtının ilerlemesi önlenmiş olmakta¬
dır. Bu suretle şimdi çok az miktarda ihtiyaç duyulan Vermut otları¬
nın memlekette yetiştirilmesine çalışılacak ve yeni bir ziraî ürün de¬
ğerlendirilme sanayii doğacaktır. Vaktile memleketimizden ihraç edi¬
len bu tıbbî otlarm bu suretle tekrar revaç bulması temin edilecektir.
(Halen Mersinde toplanan bir kısım otun İtalya’ya ihracı yapılmak¬
tadır) .
278
Bir diğer husus da şarap imalâtçıların Vermut yapmasile imalâtçı
olmayıp şarabı piyasadan alan vermut imâlâtcısı arasında 60 kuruşluk
vergilenmenin farklı tahakkuk ettirilmesidir. Şöyleki şarap imalâtçısı
vermut imalâtına tahsis ettiği şarap, 60 kuruşluk vermut vergisi öder¬
ken, şarap imalâtçısı olmayan vermut imalâtçıları 20 kuruşluk şarap
rusumu verilmiş şarabı almakta ve buna ilâveten 60 kuruşluk vermut
vergisi ödemektedir. Bu suretle şarap imalâtçıları diğerlerine nisbetle
vermut imalâtında 20 kuruşluk maliyet düşüklüğü temin etmektedirler.
Vermut imalâtında vergiye esas teşkil eden miktar, alkol talepna¬
mesinde Tekel’e bildiriliş ollandır. Tekel bu miktara göre alkol tahsis
ederken 60 kuruşluk vergiyi de tahakkuk ettirir. Fakat vermut yapma
tekniğine uygun olarak derecesi imâlinde en az 16 ya yükseltilmiş alkolize
şaraplara aromatik ve tonik nebati maddeler ilâve etmek suretile
alkol katımma ihtiyaç göstermeden vermut imâl etmek mümkün
olduğundan, bu cazip yola sanıldığı takdirde Tekel’e bilgi verilmeden
60 kuruşluk vergiyi ödememek mümkündür.
Bu durumda, 60 kuruş gibi maliyete nisbetle çok yüksek bir bedel
olan vergiden kaçınmak isteyenlere manî olmak üzere akolize şarap ve
mistel imâlinde, kullanılacak alkolün şarapçıya satılışında Tekelin tesbit
edeceği fiyatın en az serbest piyasa şarap derece fiyatına eşit olma¬
sı, yani bugün 10-11 kuruş olan şarap derece fiyatına göre alkolün
litresinin en aşağı 10 liradan satılması icap edecektir.
Bu suretle hâlen şarap imalâtında kullanılacak alkolün mer’î fi¬
yatı ile talep ettiğimiz bu prensibe göre tatbik edilecek fiyat arasında¬
ki farkın kaldırılacak olan bu 60 kuruşluk vergiden daha fazla hâzi¬
neye gelir sağlayacağı muhakkaktır.
Bu arada sunuda belirtmek doğru olur ki; bünyesine alkol ilâve
edilmiş içkilerin harice satılışında bu farklı alkol fiatmın kaldırılması
ve alkol litre bedelinin harice satılan saf alkol bedeli üzerinden hesap¬
lanması dış pazarlara rahatça girebilmemiz için çok luzümlu bir mu¬
amele olacaktır. Bu suretle ihraç eden firmaya aradaki alkol litre far¬
kı iade edileceğinden içki nıaliyetide dolayısiyle ucuzlamış olacaktır.
c) Şampanya : Tabiî köpüren şarap :
Fransa’da, bir vilâyetin ismi olan şampanya kendi bölgesinde ya¬
pılan tabiî köpüklü şaraplara; verilen isim olup, bu ismin Fransa’nın
diğer vilâyetlerinde dahi yapılan tabiî köpüklü şaraplarda kullanılması
yasaklanmıştır. Ancak bu tip şarabın imâlini mümkün kılan şampenuaz
isimli methodun ise her yerde ve her memlekette kullanılması
serbesttir.
279
Memleketimizde bu method kullanılmak suretile yapılan içkiye
(Tabiî köpüren) Şarap ismi verilmiştir. Bu methodun haricinde yapı¬
lan ve şarabın içine CO, ilâve etmek suretile imâl edilene ise (Sun’î
köpüren şarap) denir.
Tabiî köpüren şarap (Şampanya) imalâtı memleketimizde Cum¬
huriyet devrinde şarapçılığımızın modern esaslara göre gelişmeye baş¬
ladığı yıllarda ele alınmış fakat vergilerin nispetsizliği dolayısile kali¬
teli imalât yapılmasına rağmen fazlalaştırılıp halka intikali sağlana¬
mamıştır.
Memleketimiz üzümlerinden şampanya yapılıp yapılmıyacağı mev¬
zuu, Ziraat Fakültesi, Tekel, Kavaklıdere Şarapları Ltd. Şti. tarafından
zaman zaman incelenmiştir. Bu incelemeler neticesinde, memleketi¬
miz üzümlerinden Hasandede - beyazı, Ürgüp’ün Emir üzümü, Trak¬
ya’da yetiştirilen Semiyon ve Klaret üzümlerinden iyi evsafta şampan¬
ya imâlinin mümkün olduğu tesbit edilmiştir. Denemeler dışında kal¬
mış diğer cins üzümlerden de uygun evsafta şampanya yapılabilir cins¬
lerin bulunacağı umulmaktadır.
Tabiî köpüren şarabın (Şampanya) seri imalâtı ancak 1960 sene¬
sinde memleketimizde yalnız Kavaklıdere şarapları Ltd. Şti. tarafın¬
dan girişilmiş olduğu görülür. Bugüne kadar da imâline diğer müesseselerce
arzu edilmesine rağmen, bu yüksek vergi sebebile tahakkuk et¬
tirilememiştir.
Seneler itibarile Tabiî köpüren şarap istihlâki tetkik edildiğinde :
1960 Yılında 5000
1961 Yılında 4200
1962 Yılında 5200
1963 Yılında 5100
1964 Yılında 5500
Şişe satılmış olduğu görülür. Halbuki Kavaklıdere Şarap Fabrika¬
sında bu tip için senelik istihsâl kapasitesi 60.000 şişedir. Bu durum lit¬
resine 15 lira hesabile ortalama olarak tahsil edilen vergi 60 000 lirayı
geçmemektedir. Eevvelki bahislerde belirtildiği gibi, her sınıf halkımı¬
zın şarap imalât ve tipleri üzerinde yeteri derecede bilgiye sahip olma¬
ması tabiî köpüren (Şampanya) yerine, kalite (keyfiyet) itibarile mu¬
kayese edilemeyecek şekilde evsaf değişikliği olan (Sun’î köpüren şa¬
rap) istihlâk edildiği, mevcut satış raporlarında görülmektedir.
İstihsâlin ve sarfiyatın bu kadar düşük oluşu aşağıdaki sebepler¬
den ileri gelmektedir :
280
1 — Litre basma alman 15 lira gider vergisi, satış maliyetlerini
yükselmekte ve dolayısiyle müstehlikin alış çerçevesi dışına çıkmak¬
tadır.
Şıra şurubu içkilerde görülebilen böyle yüksek bir vergisi şampan¬
ya tatbiki, evvelce memleket dahilinde şampanya imâlinin mümkün
olamıyacağı inancından ve hariçten ithâl edilecek şampanyaların bir
gelir temin etmek geyesine doğmaktadır.
Bu yüksek vergi dolayısiyle tabiî şampanya fiatlarmm yüksek olu¬
şu ve memleketimizde gelişen sosyal hayatın bu tip içkilere gösterdiği
ihiyaç karşısında, muhtelif firmalar tarafından şampanya yerine kali¬
te itibariyle mukayese edilemiyecek şekilde evsaf değişikliği olan sun’î
köpüren şaraplar yapılmaktadır. Görülüyorki, bu yüksek vergi, kaliteli
bir içkinin imalini önlemekte ve onun yerine değişik evsaflı mamûllerin
yapılmasını teşvik etmektedir.
Tahminlerimize göre memleketimizdeki sun’î köpüklü şarap istih¬
sâli senede 250.000 - 500.000 şişe civarındadır. Tabiî şampanya imali,
ancak bütün imâlatın % 1 civarındadır. Bu nispet medeni memleket¬
lerde aynı tip içkiler için çok değişik olup, tabiî şampanya imalâtı,
.sun’î köpüklü şarabın 10 misli ve daha ziyadesidir.
2 — Şampanya imâline yarıyan makinelerin kontrolü :
Mevcut mevzuata göre şampanya imalâtında kullanılan makine¬
ler, daimi olarak Tekel İdaresinin kontrolü altındadır. Bu makineler
Tekel memurunun nezareti altında mühürler açılarak çalıştırıldıktan
sonra tekrar mühürlenir. Makinelerin daimi olarak mühürlü bulun¬
ması bakım ve tamir işi hususları için de Tekel’den memur celbi ve mü¬
saade alınması bu işleri güçleştirmektedir. Rahat bir çalışma imkânı
vermiyen, bu mevzuatın, bir çok firmaların şampanya imâline gitme¬
sine mani olduğu görülmektedir.
Bu frenleyici tedbirler şampanya sanayiinin doğmasını izlemek¬
tedir. Yakın istikbâlde ortak pazarın bir üyesi olarak gümrük kapılalarınm
açılması halinde, bugün tedbir alınmazsa ileride bir şampanya
sanayiinin kurulmasına imkân kalmayacaktır. Gümrük kapılarının
açılmalarına 14 sene gibi kısa bir zaman kaldığı düşünülürse, bir an
evvel harekete geçmenin zarureti meydana çıkar.
Vergilemede esas prensip, bir malın memleket dahilinde herkes
tarafından aranır hale gelmesi, büyük miktarda istihlâk edilmesi is¬
tikrarlı bir hal aldıktan sonra vergiye tâbi tutulmasıdır. Fakat bizde
böyle bir sanayi kurulmadan litrede 15 lira vergi konularak sanayiinin
doğmadan ölmesine sebep olmaktadır.
281
Devlet gelirlerine kıyasla çok az nispetli kalan 60 bin lira vergi¬
den vazgeçildiği takdirde; kısa bir zamanda memleketimizde de tabiî
şampanya yapabilecek firmaların adedi sür’atle çoğalacaktır.
Bu verginin beyan edilen şartlar muvacehesinde kaldırılacağını
kabul ettiğimizden sür’atle artacak olan istihlâki karşılamak üzere
şimdilik 2.000,000 şişe senelik kapasiteli bir tesisin kurulması luzümlu
görülmektedir.
Meselâ : Almanya’da tabiî köpüren şaraptan (Şampanya) alman
verginin düşürülmesile istihlâkin birden bire 4-5 misli arttığı ve bu
suretle evvelce toplanabiln vergiden çok daha fazla gelir sağlandığı
görülmüştür.
3.9.2 Vergilemede yansımalar :
3.9.2.1 Gider vergisinden kaçırmak (Rusum)
3.9.2.2 Gelir vergisinden kaçırma :
3.9.2.1 Gider vergisinden kaçırmak (Rusum)
a) Yeni şarabın istimare kaçağı : Memleketimizde imalât Ağus¬
tos ayının ortalarında başladığından, istimare devresinin sonu olan
Ocak ayı basma kadar devam eden zamanda imâl olan taze şarap siir’-
atli şekilde içilir, hale getirilerek istimareden önce satışa verilmekte¬
dir. Bu suretle litrede alınacak olan 20 kuruş vergiyi vermemiş olur.
b) Eski ve yeni şarap kupajmm istimare kaçağı : İmalâta giril¬
meden önce imalâthanede mevcut eski şaraplarla yeni yapılanın birbirile
karıştırılması suretile vergisiz olarak satışının yapılması ve ek¬
silen eski şarap yerine yeni yapılan şaraptan konularak zimmetin isti-
maredeki miktara uygun
c) Saklı kap : Mevcudiyeti Tekel’e beyan edilmemiş ve gizli inşa
edilmiş şarap kaplarındaki şaraplar, daima istimare dışı bırakıldığın¬
dan, vergisi ödenmemektedir.
d) Ölçü hataları : Şarap kaplarının muntazam şekilli olmamasın¬
dan tam sıhhatli istimare yapılması imkânsızlaşmaktadır.
e) Su katmak suretile : Alkol derecesi yüksekçe olan şarapların
istimareden sonra satışa tekaddüm eden devrede alkol derecesini su ile
nizamî dereceye indirmek suretile suyu şarap bedeli ile değerlendir¬
mektir.
282
f) Alkolize şarap yapmak üzere Tekel’den litresi 5 liradan yani
derecsi 5 kuruştan alkol almak suretile imâl edilen şaraplara istimareden
sonra satışa verilirken su katılmasile suyun, vergisi verilmiş şarap
fiatı üzerinden değerlendirilmesidir.
3.9.2.2 Gelir vergisinden kaçırma :
a) Rusum vermeden satılan şaraplara fatura kesilmediğinden,
imalâtçı bunun gelirini hesabında göstermemektedir.
b) Bu malı alıp müstehlike intikal ettiren şahıslarda, faturasız
aldıkları malı ayni şekilde hesaba geçirmediklerinden, gelirini de sak¬
lamaktadırlar.
Bu suretle kademeli olarak gelir vergisinden kaçakçılık yapılmış
olmaktadır.
3.9.3 İhracata etkileri :
Şarap imalâtçısı, memleket dahilinde yaptığı şarapların maliyet
unsurları arasında :
1 — Sosyal sigorta primi
2 — Gider vergisi
a) Kendi imâlâtmm (rusum)
b) Kullandığı diğer sanayi mamûlâtmın
3 — Gelir vergisi
4 — Kurumlar vergisi
5 — Makinelerin gümrük vergisi
6 — Malzemelerin gümrük vergisi
ödenmektedir.
Bu şarabı harice satmak istediğinde, bu vergilerden yalnız Gider
vergisi olarak ödenen şarap rusumu (Mukannen 20 Kr/Lt) ile yardım¬
cı maddeler için başkalarınca ödenip maliyetlerine giren Gider vergi¬
leri ile imâlât esnasında şarap bünyesine giren ithâl malı yardımcı
malzemenin gümrük resimleri iade edilir. Fakat bakiyesi maliyet un¬
suru olarak fiat teşekkülünde tesir icar eder.
283
Tablo olarak da durum
Dahile
sat.
Harice
sat.
Sosyal sigorta primi
Gider vergisi
a) İmalâttan (rusum)
b) Diğerlerinden
+ +
+
+
+
+
Kurumlar vergisi
Gelir vergisi
Makineler Gümrük vergisi
Malzeme Gümrük vergisi
+
+
+
+
“T
7 4+3
NOT : + alman vergiler.
— almmıyan vergiler.
İhracatta iade edilecek vergilerin henüz bir esasa göre nispeti ya¬
pılmadığından, yeğân yegân hesabı güç olmakta, bu da imalâtçının
ihracat plânı yapmasını güçleştirmektedir.
Konservecilikte kabul edildiği gibi, iade edilecek vergiler % esası
üzerine muayyen nispetlerde tesbit ve tasnif edilirse bunun ihracatı
teşvikte büyük tesiri olacaktır.
3.9.4 İstihsâle ne gibi etkiler yapmaktadır :
Bu çeşit vergilerin imalâtçıya tahmil ettiği maddî bedele ilâveten,
daha güç ve yıldırıcı cephesi bu vergilemeye esas teşkil eden faktörlerin
tesbitindeki mükellefiyetlerdir. Bu ağır şartlar cari mevzuata hülâseten :
buriyeti,
1 — Yapılacak - şarap miktar ve cinsinin önceden bildirilmesi mec¬
2 — İmâlâtı müteakip yapılan şarabın istimaresinin talep edilmesi
mecburiyeti,
3 — Mamûl şarabın satışına başlayabilmek için, (içilir) raporu¬
nun getirilmesi mecburiyeti,
4 — İmâl edilen veya satın alman şarabın hesabının çeşitlerine göre
dikme ve şişeli olarak tutulması mecburiyeti,
5 — Satılan şarabın çıkış ve nakil müsaadesinin (Rusumu öden¬
diğine dair) alınması ve yanında bulundurulması mecburiyeti,
6 — Sanayi Bakanlığınca tasdik edildiği halde, etiketlerin Tekel’-
den de tasdik edildikten sonra kullanılma mecburiyeti,
7 — İmalâtçının imlâhanesine aldığı şaraba derhal rusum ödeme
mecburiyetinin, şişeli stok yapma imkânını baltalamış olması,
8 — Şarabın fıçılı çıkışında alkol derecesi tesbitinin yapılması mec¬
buriyeti her zaman Tekel’in teknik eleman gönderememesi halinde
sevkiyatı engellemesi,
9 — Bütün vergiler senenin muayyen devrelerinde ödendiği halde,
şarap rusumunun malm henüz paraya tahsil edilmediği anda nakden
ödenmesi mecburiyeti,
10 — Bütün vergilemede genel olarak verginin zamanında öden¬
memesi halinde tahakkuk eden miktara kıyasla nakdî ceza ilâvesi ya¬
pıldığı halde, şarap rusumunun bir gider vergisi olmasına rağmen
ödenmesinde gecikme olması ve bu durum alâkalı Tekel memuru tara¬
fından tesbit edilmesi halinde, 4250 sayılı Kanunun 29. maddesi gere¬
ğince 200 - 1000 lira arasında ağır para cezası veya bazı ahvalde 37.
madde gereğince de kaçakçılık suçundan hapis cezası verilmesi,
11 — Şarap olarak satışı yapılamayacak kadar hatalı şarapların
vergiden muaf tutulması için Tekel’e yapılacak müracaat neticesinde
içine sirke ile birlikte tuz katılması bu şarapların sirkecilikte değerlendirlmesine
mâni teşkil etmektedir. Bu da şaraptan sirke yapma san’atının
gelişmesini önlemekte ve şaraphanelere bol miktarda sirke ma¬
yası yayılmasına âmil olmaktadır.
12 — Miktarı (10-50) litreyi geçmiyen perakende şarap satmak
için kasabalarda 150, vilâyet merkezlerinde 300 lira depozito yatırıl¬
ması ve her an beş günde bir bu satışlara ait faturaların ikinci kopyelerinin
bir beyannameye eklenerek Tekel idaresine verilmesi mecburiyeti,
Normal ve gerekli olan sıhhî ve teknik kontrolün dışında yapılan
bütün bu külfetin ve mükellefiyetin sebebi, Kanun gereğince alınması
lâzım gelen litre başına 20 kuruş gider (Rusum) içindir.
Bu sahanın sermayeye cazip görünmesi için müteşebbisi bu kül¬
fetlerden ve müeyyidesi çok ağır olan mükellefiyetlerden kurtarmak
lâzımdır.
Diğer cihetten ise devletin bizzat bu iş için vazifeli eleman tesbiti
ve teşkilâtlanması da her zaman ve her yerde eşit ve yeterli değildir.
Ayni zamanda malî yönü de bir hayli yüklüdür.
285
3.9.5 Diğer memleketlerde durum
Almanya’da : Normal vergiler dışında şaraptan ilâve bir vergi alınmaz.
İtalya’da : „ „ „ „
İspanya’da : „ „ „ „ „ „ „ „
Yunanistan’da : „ „ „ „ „ ,, „
Fransada : Alkol derecesi esasına göre vergileme uygulanır.
İsviçre’de : „ „ „ „ „ „
Avusturya’da : Satılan şarabın faturadaki litresi esas alınarak vergilenir.
Görüldüğü gibi bizdeki muğlâk ve yıldırıcı vergileme sistemi tat
bik edilmemektedir. Yalnız Almanya’da tabiî köpürür şarap (Şampan
ya) -dan alman lüks vergisi hâlen caridir. Ayrıca Almanya’da kendi
Üzümlerinden yapılmış şarapların satışı % 75 den fazla olduğu takdirde,
fazla olan miktarın vergisinin % 50 si iade olunmaktadır. Bu suretle
bütün şarapçı memleketler kendi şaraplarının istihlâkim arttırmak
için böyle teşvik edici tedbirler almışlardır.
Netice :
Yukarıda beyan edilen şartlar muvacehesinde
1 — Şaraptan alman litrede 20 Kr.
Vermuttan alman litrede 60 Kr.
ve tabiî köpüren Şampanyadan alınan litrede 1500 Kr. vergilerin kal
dırılması.
2 — İçkilere ilâve edilecek alkolün litre fiatımn (vergiler kaldırıl
dıktan sonraki devrede) tespitinde şarap satışlarındadaki derece fiatının
esas alınması ve bunun üzerine tutulması lâzımdır.
Bunlar tamamen ve kısmen yapılmadığı takdirde bu vergilemenin
derecesi yüksek alkollü içki fiatları dikkate alınarak tanzim edilmesi
ve icabı halinde derecesi yüksek alkollü içkilerin fiatımn yükseltilerek
şarapçılığın geliştirilmesini sağlamak lâzımdır.
Hâzineye gelir sağlamak âmacile ihdas edilen bu şarap rusumunun
Gider Vergisi meyanmda çıkarılacak Gelir vergisi esaslarına ve
tatbikatına uygun olarak tahsili bugün karşılaşılan ödeme zorlukları
nı hafifletecektir. Bu suretle tahakkuk edecek vergiyi gelir vergisi gibi
şarap satıldıktan sonra müteakip yılda 3 ve daha yakın taksitlerle öde
mek imkânı olacaktır.
286
3.10 Kredi:
3.10.1 Sanayiin, sâbit ve mütedavil sermaye ihtiyaçları :
nerelerde karşılanmaktadır.
a) Öz sermayeden
b) Bankalardan uzun ve kısa vâdeli
c) Vâdeli mal almak suretile
d) Tefeciden
3.10.2 Kredi kaynakları yeterli midir :
a) Öz sermaye büyük sermaye sahiplerinin vergilemedeki hatalar,
mevzuat yetersizliği ve mamûlâtm istihlâkindeki dinî inançlar sebebile
teveccüh göstermediği bu sanayi kolunda genellikle küçük sermaye
sahipleri bulunmaktadır. Şarapçılıkta, bir taraftan sâbit tesisler, diğer
taraftan işletme sermayesi isteyen bir ziraat san’atıdır. Bu sebepledir
ki, Cumhuriyetin ilânından bu yana şarap âmili adedi zamanla müte¬
nasip bir artış göstermemiştir.
Beşer senelik devreler itibarile tetkik edildiği takdirde âmil adedi¬
nin aşağıda görüldüğü gibi :
1928 — 301
1933 — 314
1938 — 348
1943 — 419
1948 — 233
1953 — 222
1958 — 229
1963 — 252
1966 — 263
artmadığı bil’akis azaldığı bir gerçektir. Âmil adedinin böyle bir seyir
göstermesine mukabil, imalâtın artış göstermesi daha ziyade, bağcılı¬
ğın gelişmesine ve üzümün bu sahaya yönelmesine, dinî inançların de¬
ğişmesine, nüfusun artışına, şarap imlâeılarmm çoğalarak mamûlâtı
nakliye imkânlarının artmasile her yerde bulunur hale getirmesine
bağlı olmuştur.
b) Banka kredisi :
Şarapçılığın ihtiyacı olan krediyi gayesine uygun şekilde sarf edil¬
mek üzere temin eden bir meslekî banka yoktur. Ziraat Bankası yalnız
287
üzüm ziraati yapan bağcıya kredi vermekte, şarapçıya ise vermemek¬
tedir. Resmî ve hususî bütün bankalar şarapçılığa kredi vermek için
mevcut şaraba bir karşılık olarak değer kabul etmeyip, yalnız gayri
menkul gibi teminat aramaktadır. Zaten öz sermayesi zayıf olan şarap¬
çının gayri menkulü de yeterli olmadığından, Banka kredisi temin et¬
mesi maddeten imkânsızdır. Bu durumda ancak kısa vâdeli krediler
(Bonolu) ile iş yapmak mecburiyetinde kalan şarapçılar yüksek faizle¬
rin altında ezilmektedirler. Bankalar kendilerine fazla gelir sağlayan
bu çeşit kısa vâdeli kredileri açmakta, fazla güçlük göstermemekte ve
adeta uzun vâdeli kredi taleplerini bu yola zorlamaktadırlar. Çünkü
bankalar sermayelerini ve mevduatlarını ihtiyaç sahiplerine yardım
edecek tarzda tevzi etmeyip yüksek faiz almak gayesile yıkıcı mahiyet¬
te kullanılmaktadır.
Bütün bu güçlükleri önlemek için şarapçılara, ihtiyaçları olan kre¬
dilerin düşük faizli, formalitesiz, uzun veya kısa vâdeli olarak veren
ve karşılık olarak mevcut şaraplarını ve ticarî itibarını kabul eden bir
yeni kredi müessesesine ihtiyaç vardır.
c) Vâdeli mal almak :
Döner sermayesi kıt şarapçı, bankalardan da kredi alamayınca,
ham madde ihtiyacını peşin para ile karşılayamıyacağmdan bizzarur
malın değerinden daha fazla bedelli vâdeli olarak temin etmektedir.
Bu şekil maliyeti yükseltmekte olup, imalâtçı emsal mamulâtla rekabet
edebilmek için malını vâdeli satmakta ve böylelikle sonu hiçde yararlı
olmayan bir fasit daireye girmektedir.
d) Tefeci’ler : Daha ziyade işletme sermayesi noksanlığını gider¬
mek için diğer kanunî yollardan kredi temin edemiyen imalâtçı mec¬
buriyetler karşısında dönüşü olmayan bu yola sapmaktadır.
3.10.3 Döner sermayenin azlığı ve doğurduğu problemler :
Şarapçılığın gelişmesi ve dolayısiyle imalât kapasitelerinin artma¬
sı daha çok döner sermaye ile piyasada üzüm tüketiminin sağlanması¬
na diğer tâbirile şarap imalâtı için lüzumlu miktar üzümün tamamen
alınması gerekmektedir. Bu suretle bağcılık da pazar bulumanm ra¬
hatlığı içinde büyüme imkânı bulacaktır. Bütün bunlar imalâtçının
gerek halihazır, gerekse ileride sahip olacağı imalât kapasitesini atıl
kalmayacak şekilde karşılamasile mümkündür. Bu şekil çalışmaya ye¬
ter sermayenin mevcut olmaması halinde, yukarıda izahına çalışılan
gelişmenin hızı azalacak veya tamamen kaybolacaktır. Bilindiği gibi,
şarap imalâtında döner sermaye hacmi yılda 2 - 3 ay içine sığan kam¬
panya devresinde değer bulmakta ve fakat en az bir sene mala bağlı
288
kaldıktan sonra devredebilmektedir. Döner sermayenin en çok senede
bir defa dönme imkânı şarapçılığı önleyici en büyük faktördür.
Döner sermayenin noksanlığı, üzüm aliminin peşin para ile yapıl¬
mayıp vâdeli alımlara gidilmesini, dolayısile maliyet yükselmesini in¬
taç ettirmekte ve bu da bir evvelki bahisde belirtildiği gibi imalâtçıyı
sonu hayırlı olmayan yollara yönetmektedir.
3.10.4 Sermayenin teminindeki maliyetler :
Sermaye teminindeki kredi şekillerine göre maliyet aşağıdaki tab¬
loda gösterilen esaslar dahilinde değişiklik gösterir.
i i .
<D > W ^ ^
Ö ‘ö O)
<D T3 S £
a o
c a
m
Kredi nevileri | I S u H & S S *
o fl c ‘3 S 3 M a § “ -a S
^ OO _u >CİD -S <D rC ^ CJ
S -I İ's 3 a| I ££ | g o s
s £ W 5 £ S -â w SS oS 25
a
Açık kredi — x — x — — x x 14.00
Kefalet mukabili kredi — x — x — — x x 14.00
Senedat mukabili kredi 4-9 x x x — — x x 15.50
ay
Mütenevvi teminat mu¬
kabili kredi (akreditif) — x xx x ■— x x 18.00
Emtia mukabili kredi — x — xxxxx 19.00
İskonto mukabili kredi 91 x — x — ■— — x 17.00'
gün
İştira mukabili kredi 91 x x x —. _ x 19.00
gün
NOT : Bankalar Birliğinin bankalara yaptığı Tamime uygun en asgari rak-
kamlar olarak tanzim edilmiştir.
Tabloda gösteridiği gibi, bütün kredi şekillerinde 10,3 faiz bu faiz
nede % 20 nispetinde Gider vergisi denir. Bu miktar 100 lira için
10,50 -(- 2,10 = 12,50 lira olup, bu asgari haddir. Bankalar kredi mu¬
kavelesinde gösterdikleri şartlara uyarak en az senede dört defa (borç¬
lu hesaplara) ekstre çıkartarak mürekkep faize geçmekte ve bu suret¬
le 100 liraya ödenen ücret 14,00 liraya yükselmiş olmaktadır. Bu hesa-
289
ba bazı kredi şekillerinde tatbik edilen diğer unsurlar da ilâve edilince
100 liranın maliyeti kredinin şekline göre 15.00 ilâ 19.00 lira arasında
değişmektedir.
Bu arada memleketimizdeki kredi politikasının de revizyona tâbi
tutulması kanaatimizde belirtmek isteriz. Bankaların verecekleri faiz
nisbetleri dondurulmuş ve kredi faizleri yüksek tutulmuştur. Bu şartlar
altmda gayet rahat çalışabilen bankalar hiç bir hamle yapmak ihtiya¬
cını hissetmeden çalışmaktadır. Esasen çok dar olan para piyasasında
bankalar şartlarını empoze edebümektedir.
Tasarruflara verilen faiz tahditleri kaldırılarak istirarlara, her
türlü masraflara dahil, tahditler konduğu takdirde bankalar daha
rasyonel olarak çalışmaya zorlanmış olacaktır.
3 —ŞARABIN PAZARLANMASI
4.1. Pazarlama Kanalları :
Mamûl Şarap açık (Dökme) ve Kapalı (Şişeli) olmak üzere iki
şekilde pazarlanır.
tedir.
Dökme (açık) şarabı doğrudan doğruya imalcılar piyasaya sürmek¬
Şişeli (Kapalı) şarap ise hem imalâtçıların kendi imalâthanelerin¬
de ve hem de dökme şarap alan diğer imalâthanelerde piyasaya veril¬
mektedir. Bir diğer mamûl şekilde imalâtçıdan alman yarı mamûl veya
mamûl şarabın ana madde olarak vermut ve köpüklü şarap imalâtında
kullanılarak şişelenmesidir, mamulâtın müstehlike intikali ise :
a) İmalâtçı veya imalcı kendi vasıtasıyle mamûlâtını müstehlike
intikal ettirecek son ele (Bayiie) satar.
b) İmalâtçı veya imalci mamûlâtınm tevziini memleket içinde
kurdukları bölge başbayilerine satarlar. Bayiler mamûlâtı bunlardan
alırlar.
c) İmalâtçıda imalciye intikal eden dökme şarabın satışında bu
işi kendine meslek edinmiş ve imalâtçıların numunelerini imalâtçılara
takdim eden aracı (Komisyoncu) 1ar vardır.
d) Mamûlâtın harice satışı imalâtçılar tarafından doğrudan doğ¬
ruya veya aracı kullanarak yapılmaktadır. Bu aracılar memleket da¬
hilinde bulunanlar ve dış memleketlerde olanlar olmak üzere iki grup¬
tur.
Alım satımda Ticarî sahada tatbik edilen carî usuller tatbik edilir.
290
4.2. Pazarlama Tesisleri :
4.2.1 Emtia Borsaları :
Memleketimizde şaraba müteallik böyle bir borsa yoktur. Ancak
şarapçılığımızın durumu ve geleceği bakımından mevsimlik şarap pa¬
zarlarına ihtiyaç vardır. Senenin Şubat ve Ağustos aylarında şimdilik
İstanbul ve İzmir şehirlerinde kısa müddetli şarap borsasımn kurul¬
ması ve buralarda analizi yapılmış şarap numunelerinin alçılara su¬
nulması büyük satış imkânı sağlıyacaktır.
Ayni esasların dış pazarlara satılacak şaraplar için de tatbikinin
sağlanması ne tipte ne miktar şarabın satışa hazır olduğunu bildirmesi
bakımından faydalı neticeler verecektir.
4.2.2 Depolama Tesisleri :
Şarap depolamayı icap ettiren bir maddedir. Bu depolar imâlât-
hanenin bünyesinde veya haricinde olmak üzere iki durumda bulunur.
Hariçte bulunanlar imalâthanelere ait stok depoları ile harice satıla¬
cak şarapların standartlarını temin eden büyük ve küçük hacimli
(Silo gibi) kaplardır. (Henüz büyük silo - kap son tip olarak kurul¬
muş değildir. İhtiyaç vardır)
Bunlar alkole, aside mukavim, sızdırmayan ve bünyelerini teşkil
eden unsurları şaraba vermiyen, koku yapmayan ve yapılışları itiba¬
riyle üst kısımda hava kalmayacak şekilde doluşu sağlanan, alt kısım¬
da ise içinde mal kalmayacak şekilde boşalmayı temin eden meyil
bulunan kaplardır.
Değişik maddelerden yapılan bu kapların kapasite yekünü ve da¬
ğılışı şarap fabrika ve imalâthanelerinde ait cetvellerde gösterilmiştir.
Bazı ahvalde imâl olmuş şarabın muhafazasına yetecek kap bulunma¬
yan fabrikalarda imalâta ait kapların işgal edilmesi şarap imalât dev¬
resinde tam kapasite ile çalışmasına mani teşkil etmektedir.
Malın satışı yapılmadığı müddetçe, kaplar dolu kalacağından, bil¬
in ecbur iye yeni irnâlât yapma imkânı kısılmış olacaktır.
İhraç olunacak yeknesak bünyeli büyük parti şarapların muhafa¬
zasına ait ihraç limanlarında veya müsait bölgelerde büyük hacimli
kaplara ihtiyaç vardır. (Türkiye Şarap ihraç birliği kurulduğunda
tesbit edilecek mahallerde bu kaplar yapılacaktır).
4.3. Şarabın Nakli :
Şarap, Fiziki ve kimyevi evsafı dolayısiyie diğer maiyattan tama¬
men ayrı bir nakil kabına (tank’a) ihtiyaç vardır.
291
Bunlar evvelce belirtilen muhafaza kaplarının hususiyetini haiz
kaplardır. Denizde sarnıçlı kaplar kullanılır.
Karada ise vagon - steanler ve moto - stein kullanıldığı gibi, mo¬
torlu vasıtalara yükletilmiş nakil tankları da kullanılmaktadır.
Bugün için memleketimizde yalnız kamyon üzerine yerleştirilmiş
tank ve fıçı ile şarap nakli yapılmakta, diğer kara ve deniz nakil kap¬
ları bulunmamaktadır. Deniz nakliyatını temin edecek sarnıçlı tankere
ve karada da motorlu vasıtalara yükletilecek hususî imâl edilmiş, darası
az olan şarap kaplarına ziyadesiyle ihtiyaç vardır.
Hali hazırda kullanılmakta olan şarap kaplarının boş olarak dön¬
mesi, nakliye fiyatını normal fiatların üstüne çıkarmaktadır.
4.4. Standardizasyon :
Mamûl şarap piyasaya 35-50-70-100-150-200 Cl. hacminde şişelerle
verilmektedir. Satışın ekserisini 70 Cl. şişeler teşkil etmektedir. Ölçü
ve ayarlar nizamnamesindeki esaslara göre bu şişe hacimleri kabul
edilmiştir. Şişelerin iç temizliğinin kolay yapılması için, iç cidarın
girintili - çıkıntılı olmaması lâzımdır.
Tabiî ve sun’î köpürür sofra şaraplarının hacimleri bakımından
nizamname ile çekişme vardır. Bu şişelerin hacimleri 75-80 Cl. olup
şekil itibariyle de dipleri kubbelidir.
4.5. Pazarlama Payları :
Mamûlun imâlâthaneden veya imâlâthaneden müstehlike intika¬
line kadar Baş Bayii ve perakendeci Bayii olmak üzere, iki el değiştir¬
diği önceki fasıllarda bildirilmiştir.
Bu iki aracının payları birbirinden farklı olarak satış bedeline kı¬
yasla tanzim edilir. Tekel’de bu ücret, satış bedelinden Müdafaa ve is¬
tihsâl vergileri tenzil edildikten sonra bakiye meblâğ üzerinden tahsil
edilir. Şaraplarda bu nisbet perakendeci bayi için % 25 dr. Baş bayi
paylan ise, ihale suretiyle nakliye ve tevzi ücreti olarak ayrı bir nis-
bete bağlıdır.
Özel teşebbüste ise asgari ve azami bir nisbet tesbit edilmiş olma¬
yıp, baş bayi ve bayi payları tarafından pazarlıkla anlaşmasına bağlıdır.
Tatbikatta kalitesi üstün ve piyasada aranan şaraplara genellikle
% 20 civarında perakendeci payı ayrılırken, düşük evsaflı olup, sürü¬
mü olmayan buna mukabil elden çıkarılması arzulanan satışında %
50 civarında aracı payı ödendiği öğrenilmiştir. Bu şekil yani bayiinin
292
yükseltilerek sürümünün temini, bazı imâlâtcı ve imâlâtcıların mamûl-
lerini düzeltmelerini zorlamaktadır.
Perakendeci bayii kendisine en fazla pay bırakan şarabı müsteh¬
like satmaya çalıştığından, icabında kalite şarapları bile kötülemekte,
firmaların ve etiketlerin itibarını sarsmaktadır. Bu da halk inninde
şarabın sevilip tutulmasına mani teşkil etmektedir.
Baş bayilerin payı yukarıda satış bedeline nisbet edilen peraken¬
deci paylarının 1/2-1/3 arasında değişiklik göstermekte ve bazı ahval¬
de Baş bayi kullanılmadan mamûlâtm doğrudan doğruya perakendeci
bayie satılması da mümkün olmaktadır.
Bölgelere göre aracı payı verilmesi ve ayni malın değişik fiatlarla
satılması daha ziyade ucuz fiyatlarla sofra şaraplarında görülmekte
olup, bu şekil Tekel ve bazı Özel âmiller tarafından tatbik edilmektedir.
Müstehlike fiyat bakımından ucuzluk temin etmiyen ve yalnız
aracı paylarının yükselmesine âmil olan bu şekil satış rekabeti şarap¬
çılığın aleyhine gelişmekte ve kaliteye yönelen şarapcılığınistikbâlini
tehlikeli duruma sokmaktadır.
4.6. Pazarlamada verimlilik ve Perakendeciliğin bünyesi :
Mamûlâtm müstehlike intikali, umumiyetle perakendeci bayiler¬
de temin edilmektedir. Bu bayi ismi verilen perakendeci tipleri:
Bakkallar, lokantalar, gece klüpleri, istihlâk kooperatifleri (Gima,
Orka gibi) ve meyhanelerle, Tekel bayiliğini yapan büfelerdir.
Küçük vilâyetlerde, ekseri kazalar da perakende şarap satışları
münhasıran içki satışı yapan bir kaç yerde yapılmaktadır. Bu da dini
inançlardan ileri gelmektedir.
Şarabın müşteriye satılışında, aracılık yapan bayiler kendilerine
fazla kâr veren markaların sürümüne çalıştıklarından imâlâtcı ve
imalcılar kendi kârlarından fedakârlık ederek aracılara büyük bayiler
vermektedir. Şayet bu durum olmasa fiyat alıcının lehine ucuzlama
gösterecektir.
Fiyat tesbitinde perakendeci serbest olmayıp, mamûlâtm üzerin¬
deki etiket fiatma satar. Tekel idaresi ise mamûlâtınm perakende satı¬
şını önceden tesbit ve tayin ettiği esaslar dahilinde hususî müsadeli
bayilerle yapmaktadır.
293
41.276
43.648
46.019
48.390
50.762
983
687
1.581
1.022
5 —GELİŞME HEDEFLERİ
1 — Talep Projeksiyonları
5.1.1 İç Talep :
1953 den 1960 a kadar 7 yıl içinde kaydedilen 2.814,000 litrelik
mukabil 1960 dan 1964 yılma kadar 4 yıl içinde satışların 12 milyon
litre artması, diğer taraftan bir önceki yıl kadar bir artış yapılabilmiş
olması karşısında trend özelliği araştırılmış gerçeğe daha uygun oldu¬
ğu sonucuna varılarak y = 22.306 + 2.371,3 X denklemi gelecek yılla¬
rın tüketim tahminlerine esas alınmıştır. Satışların bu tabi gelişimini
hızlandırmak için öngörülen Basın-Yayın ve Radyo propagandaları
da tatbik edilirse, ayrıca artış nisbetinin senede en az 0,5 - 1 müyon
litre fazlalaşacağı büyük bir ihtimaldir. Votka - Rakı fiyatlarının ayar¬
lanması ile beklenen artış, bu umulanında fevkinde bir gelişme olacak¬
tır. Aşağıdaki tabloda iç istihlâk artış yarında yalnız nüfus artışı ile
propagandalar dikkate alınmış olup, Votka ve rakı fiatlarmm ayarlan¬
ma tesiri hesaba katılmamıştır.
3 — y = 22 306 -(- 2371,3 X denklemine göre trend değerleri :
(1 000 Lt.)
Yıllar Tüketim Trend Değeri İnhisarlar
1959 16.530 15.192 + 1.338
1960 16.581 17.564
—
1961 19.248 19.935
—
1962 20.725 22.306
—
1963 26.121 24.678 + 1.443
1964 28.541 27.049 + 1.492
1965 (28.398) 29.420
—
1970
—
—
1971
—
—
1972
—
—
1973
—
—
1974
—
—
1975 53.133
294
Şarap Üretim Tablosu
(Milyon Litre)
Seneler
İç talep
Dış talep
Yekûn
Üretim
hedefi
Fiilî
Üretim
(A)
(B)
(C)
(X)
1965 28,4 4,8 33,2 49,8 46,2
1966 31,6 6,0 37,6 56,4
1967 33,9 7,0 40,9 61,3
1968 36,1 8,5 44,6 66,9
1969 38,4 10,5 48,9 73,2
1970 41,2 13,0 54,2 81,3
1971 43,6 17,0 60,6 90,9
1972 4,6 22,0 68,0 102,0
1973 48,4 27,0 75,4 113,1
1974 50,7 38,0 88,7 133,1
1975 53,1 50,0 103,1 154,6
(x) Fiili üretim 1965 yılındaki istihsal olup üretim hedefinin altındadır.
5.1.2 Dış Talep :
Şimdiye kadar dış piyasadan yeknesak tipte yüksek miktarlara
inhisar eden fiyatı ucuz şarap talepleri gelmiştir. Çünki Dünyada şa¬
rap ticareti, büyük firmaların satışlarını karşılayacak kapasitede yeknasak
tipte büyük miktarlarda şaraba ihtiyaç göstermektedir. Bunun
içinde bu işe büyük sermayeler yatırılmış olup, talepler de buna mu¬
vazi olarak yüksek miktarlarda olmaktadır. Kendi şaraplarının gerek
maliyetini düşürmek, gerekse bazı evsaf eksikliklerini gidermek gaye¬
siyle aranan bu tip kupajlık şarapların alıcı fiatları memleketimizdeki
en ucuz maliyet fiyatlarından daha da aşağı bulunmaktadır. Bu fiatlar
bize göre düşük olmakla beraber, dünya ihraç fiatları seviyesinde¬
dir. Hatta, bu dünya ihraç Hatlarının âzamisi bizdeki bazı tip alkollü ve
asidi yüksek şaraplara verildiği halde, genede tatminkâr görülmemek¬
tedir. Şaraplarımız evsaf itibariyle dış pazarlarda tercih edilen bün¬
yeye malik olmasına rağmen hiç bir şarap amilinin tek başına bu
talepleri karşılayacak tek tipte büyük miktar şarabı bulunmamakta,
daha ziyade küçük hacimde değişik tipte şarap stokları vardır. Bu
sebeple plânlama hedefi olarak belirtildiği gibi, şarapçılığın büyük
miktarlara yapılması, dış talepleri karşılamak için Türkiye Şarap İhraç
birliğinin kurulması lâzımdır.
295
Büyük miktar şarap imalâtı maliyeti ucuzlatıcı bir faktör olarak
müsbet tesir icra edeceğinden ihraç fiatıda taleplere uygun hale gele¬
cektir. Mali hedefi olarak şimdiye kadar iç istihlâke tevcih edilmiş
gelişmenin dış satışa yöneltilmesi ve yalnız dışardan talep beklenmeyip
yeni dış pazarlar bulunması lâzımdır.
Yukarıdaki tabloda gelecek yıllara ait gösterilen Dış Talep mik¬
tarları bu çalışmalara esas olarak tesbit edilmiştir.
2 — ÜRETİM TAHMİNLERİ
5.2. Üretim Hedefleri :
Yukarıda ki tablo gerek iç gerekse dış taleplerin yıllar itibariyle ne
miktar artış göstereceği belirtilmiş olup, bu miktarın karşılanması için,
Yıllık istihsalin ulaşması lâzım gelen seviyeye C sütununa üretim he¬
defi olarak gösterilmiştir. Mesleğin hususiyeti gereğince mevcut stok¬
lar hali hazır miktarları ile kabul edilmiş ve bu suretle yeni şarabın
sene içinde 6 aylıktan itibaren satışa başlanabileceği dikkate alınarak,
her artan miktarın yarısı bir artışın üzerine ilâve edilerek fazla imalât
tesbit edilmiş ve bu miktar bir evvelki toplum imalâta eklenerek, o
senenin üretim hedefi C sütununda belirtilmiştir. Tabloda x sütünunda
gösterilen 1965 yılma ait üretim miktarı fiilen yapılmış olanıdır.
Üretim hedefinin tesbitinde kullanılan usul, tablodaki harfler ile
beyan edildiğinden A sütunundaki iki sene arasındaki farkı ile B sütu¬
nundaki ayni senelere ait: dış talep yekûnu alınmış ve bunun yarısı bir
sonra ki seneye devredecek stok olarak üzerine ilâve edilmiş bu suretle
yapılacak fazla imalât bulunmuştur. Bu miktar bir evvelki üretim mik¬
tarına veya fiili miktara ilâve edilerek o seneye ait üretim hedefi tesbit
edilmiştir.
Meselâ :
1966 31.6 6.0 37.6
1965 28.4 4.8 33.2
3.2 1.2 4.4 Artan fark
+ 2.2 Stok farkı
6.6 Yapılacak fazla imalât
49.4 1965 imalâtı (C)
56 4 1966 üretim hedefi (C)
Bulunan 4.4 farkı A yarısı stok miktarı olarak buna ilâve edilerek
6.6 bulunmuştur. Bu da 1965 senesinin fiili miktarı 49.8 milyon ilâve
296
edilince 1966 senesinin üretim hedefi 50.4 milyon litre olarak kabul edil¬
miştir.
Üretim hedefinin bölgeler itibariyle yıllık gelişimini gösteren tab¬
lodaki miktarlar, hakiki ihtiyacın % 50 fazlasını göstermektedir. Buna
sebepte yeni yıl imâlatının içilebilmesi için 6 aylık eskime, olgunlaşma
devresinde piyasanın şarap ihiyacını karşılamak için stok bulundurma
mecburiyetindedir.
Meselâ : 1972 senesinde iç ve dış talep tahminleri 68 milyon litre
kabul edilmiş olmasına rağmen üretim hedefi bir miktarın % 50 faz¬
lasıyla 102 milyon litre olarak hesaplanmıştır.
297
ÜRETİM HEDEFİNİN BÖLGELER İTİBARİYLE
YILLIK GELİŞİMİ
(Milyon Litre Olarak) Dağılışın %
(53,1 Milyon dahili ve 50' milyon harici talep karşılığı) Üretim Nisbeti
Plân Plân
BÖLGELER 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 Ba§! Sonu
1965 1975
(X)
I Trakya ve Marmara 20,7 23,4 25 27 29 32 35 38 41 43,5 46,4 44,48 30
II Ege ve Güney Batı (x)
Anadolu 7,8 10 12 14 16 18,5 22 26 30 35,5 41,7 16,9 26,9
(x)
III Orta Anadolu 13,6 15 15,5 16 17 17 19 20 21 24 27 29,4 17,5
IV Güney ve Güney (x)
Doğu 4,1 8 8,7 9,6 10,8 12,3 14,1 17,1 20,1 28,9 38 8,8 24,6
V Doğu ve Kuzey (x)
Doğu 0,003 00,1 0,1 0,3 0,4 0,5 0,8 0,9 1 1,2 1,5 0,1 1
(x)
YEKÛN 46,2 56,4 61,3 66,9 73,2 81,3 90,9 102,0 113,1 133,1 154,6 100,0 100,9
(XX)
49,8
(x) 1965 yılı istihsaline ait rakkamlar fiili miktarları gösterir.
(xx) 1965 yılı istihsal yekûnu olarak gösterilen 49.8 rakkamı trende göredir.
1—İhracat geliştirilmesi hedef tutulduğundan ihraç limanlarına yakın bölgelerde (Mevcut bağların müsaadesi
nisbetinde) üretimin çoğaltılması esas kabul edilmiştir.
2 — Üretimi çoğaltacak bölgelerde ilk yıllarda bağ dikimine gidileceğinden istihsalin 1971 yılından itibaren mun¬
tazaman artacağı kabul edilmiştir. 298
LİRETİM HEDEFİNİN TESBÎTİNDE KABUL EDİLEN
BÖLGELERE AİT HUSUSAT
1 — Trakya ve Marmara bölgesi
1965 yılındaki 20,7 milyon litrelik imalât esas tutularak 1975 yılın¬
da yapılması hedef tutulan 46,4 milyon litre imalâta erişilmesi için
mevcut bağların kafi gelmiyeceği bu sebeple şaraplık üzüm yetiştirecek
bağların çoğaltılması ve bu işe 1966 yılından itibaren başlanması kabul
edildi. Bu bölgede üretimin artmasına bütün bunlar yapıldıktan sonra
1970-1971 yıllarından itibaren başlanılacağı hesaplandı.
2 — Ege ve Güneybatı Anadolu bölgesi
Bu bölgede yaygın ve bol olan çekirdeksiz Sultaniye üzümünden
şarap yapılması öngörülmüş olmakla beraber kırmızı şarap verecek
üzüm bağlarının yeniden kurulmasına da öncelik verilmesi uygun
görüldü.
3 — Orta Anadolu Bölgesi
Flokseranın yayılması önlenecek, şaraplık ve şampanyalık üzüm
çeşitlerinin yetiştirilmesine imkân verilecektir.
İhraç merkezlerine uzak olan bu bölgede kupajlık ve sofralık şa¬
raptan ziyade kalite şarap imalâtına önem verilmesi uygun görüldü,
Kalite şarapçılığına önem verilmesi bölgedeki istihsal artış hızını ya¬
vaşlatacaktır.
4 — Güney ve Güneydoğu Bölgesi
Bu bölgede şaraplık beyaz üzüm mebzul olduğundan plânın ilk
yıllarında ön görülen istihsal miktarları derhal karşılanacaktır. Yalnız
imalât teknolojisinde değişiklik yapılması lüzumludur. Bölgede yeni¬
den kurulacak bağlarda kırmızı şarap veren üzüm çeşitlerinin yetişti¬
rilmesi ve üretimin bu yönden hedefe ulaştırılması bilhassa ihraçtık
kupaj şarabı için lüzumlu görülmüştür. Bu bölgedeki istihsal artışın¬
daki hız üzümün bol fiatınm ucuz olmasından ve ihraçata hedef tutul-
masındandır.
5 — Doğu ve Kuzey Doğu
Bu bölgenin bağcılık merkezi olan Artvin Vilâyetinde bağlar floksereden
tahrip olduğundan şarapçılık gelişememiştir. Buralarda flokseraya
mukavim şaraplık üzüm bağları kurulması ve bu bölgede şarap¬
çılığın geliştirilmesi lâzımdır. Bu suretle hem bölgenin şaraplık üzüm
çeşitleri tanınmış ve hemde şarap ihtiyacı karşılanmış olacaktır.
299
Şaraplık Bölgelerine Dahil Vilâyetler :
1 — Trakya - Marmara
Edirne (Uzunköprü) Kırklareli, Tekirdağ (Mürefte, Şarköy) İstan¬
bul, Kocaeli, Sakarya, Bilecik, Bursa, Kütahya, Balıkesir, (Erdek, Avşa)
Çanakkale (Bozcaada) (Lapseki)
2 — Ege ve Güneybatı Anadolu
İzmir, Manisa, Akhisar, Aydın, Muğla, Denizli, Burdur, İsparta,
(Senirkemt) Antalya, Uşak,
3 — Orta Anadolu
Ankara, (Kalecik, Kırıkkale) Çankırı, Çorum, Yozgat, Seras, To¬
kat, Amasya, Samsun, Ordu, Sinop, Kastomonu, Zonguldak, Bolu, Es¬
kişehir, Afyon, Konya, Kırşehir, Nevşehir, (Ürgüp) Kayseri, Niğde,
4 — Güney ve Güneydoğu Anadolu
İçel, Adana, Hatay, Gaziantep, (Kilis) Maraş ve Adıyaman, Ma¬
latya, Elâzığ, Urfa, Diyarbakır, Mardin, Siirt, Hakkari
5 — Doğu ve Kuzey Doğu Anadolu
Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Kars, Erzincan, Tunceli, Bingöl,
Bitlis, Van, Ağri, Gümüşhane
3 — Kap İhtiyacı :
Eğer imal edilen şaraplar bir sonraki imalât dönemine kadar ta¬
mamen elden çıkarılıyorsa, mevcut net imalât hacmi (Fireden sonra)
tamamen kapasite olarak kabul edilebilir.
Optimum olarak şarap imâlâtını takip eden 6 ay içinde genç şa¬
raplar satışa hazırlanmak üzere tretman görmekte ve satışlar en er¬
ken, imâlâttan sonraki mart ayında başlamaktadır. Şayet Mart ayın¬
dan itibaren bir yıl içinde imalâtın tamamen satılması prensibi kabul
ediliyorsa, bu takdirde imâlât kapasitesinin % 50 si kadar fazla stokaj
kabına ihtiyaç vardır.
Genel olarak Tekel İdaresince, fabrikalara ve yıllara göre değiş¬
mekte beraber net imâlât hacminin % 90 oranında bir stokaj ve eskit¬
me kapları muhafaza edilmektedir.
Eğer daha uzun süre dinlendirilmiş şarap imâl ediliyorsa, dinlen¬
dirme süresi uzadıkça stokaj kabının da artması gerekecektir.
İkinci 5 yıllık plân dönemi 1972 yılında sona ereceğine göre kapa¬
siteye esas olmak üzere 1975 yılının satış tahmini ve buna özel ihtisas
komisyonunca ön görülen 50 000 000 litrelik ihracat tahmini eklenerek
2. beş yıllık plân dönemi için gerekli kap hesaplanmıştır.
300
İkinci Beş Yıllık Plân için gerekli Kapasite
Net
Bürüt
% 5 firesiyle
% 10 İmalât
boşluğu ile
Stokaj
kabı
a — Mevcut Kapasite
Tekel :
Şarap
Kanyak
9 763 000
1 951 000
10 277 000
2 054 000
11 419 000
2 282 000
Özel
11 714 000
33 260 000
12 331 000
35 010 000
13 701 000
38 900 000
8 115 000
10 000 000
44 914 000 47 341 000 52 601 000 18 115 000
Hedefe göre
İlâvesi gereken kapasite
Şarap için
108 417 000
113 835 000
125 204 000
Kanyak için
1 269 000
1 336 000
1 484 000
109 686 000 115 171 000 126 688 000
İlâveden sonraki
Kapasite
Şarap
151 440 000
159 122 000
175 523 000
Kanyak
3 220 000
3 390 000
3 766 000
b — Kapasite dışı stokaj
Kabı mevcudu 18115 000
161 174 000
c — Hedefe göre yapıl¬
ması gereken kap
hacmi (Lt.)
Görüldüğü üzere 1975 yılında yurt içinde 53 000 000 litre şarap sa¬
tılacağı ve 805 000 litrelik kanyak talebini de karşılamak için 3 220 000
litrelik şaraba ihtiyaç olacağı tahmin edilmekte ve bu miktarlara ihraç
hedefi olarak kabul edilen 50 000 000 litre şarapta ilâve edilince yekûn
imâlât 106 220 000 litreye baliğ olacaktır. Gerek iç ve gerekse dış talep
karşılığı gösterilen cem’an 103. - bin litrelik şarap % 50 fazlasıyla
imâl edileceğinden yekûn 151 440 000 litreye yükselecektir. Bu miktara
% 5 imalât firesi ve % 10 imâlât boşluğu da ilâve edilince gerekli boş
kap hacmi 1975 yılında 175 523 000 milyon litreye baliğ olacaktır.
Halen mevcut kapasite 52 601 000 litre olup ayrıca 18 115 000 lit¬
relik stokaj kabı vardır. Bu miktarlar tenzil edilince hedefe varmak
için kanyak dahil 161 174 000 milyon litrelik şarap imâlât ve stokaj
kabı yapılması lâzımdır.
301
4 — Muntazam kapasite ihtiyacının Sektörler tarafından karşılanması :
A — Tekel İdaresi:
a — 1975 yılında 805 000 litreye çıkacağı tahmin edilen kanyak
talebini karşılamak üzere halen kanyaklık şaraba tahsis edilmiş bulu¬
nan 1 950 924 litrelik net imalât kapasitesine 1 269 076 litrelik bir net,
kapasite eklenecektir.
b — Tekel İdaresinin halen mevcut ve kanyaklık şarap dışındaki
9 763 431 litrelik şarap imâlat kapasitesine;
Bağ ürünlerinin hayatiyetinin devamı,
Bağcılığın modern esaslara göre gelişmesinin sağlanması,
Üzüm bölgelerinde şarap fabrikasyonu ihdası,
Şarap ihracına etki yapacak kalitenin inkişafına yardım,
gibi sosyal - Ekonomik gayelere Orta Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’¬
da 2 992,500 litrelik net imâlât kapasitesi ihdas edilecek ve ayrıca
İzmir Fabrikasında işletmecilik yönünden gerekli 119 700 litrelik net
imâlât kapasitesi ilâve yapılacaktır.
c — Bazı Tekel Fabrikalarına şarabın kalitesini yükseltmek ve
standardizasyonu geliştirmek gayesiyle stokaj ve kupaj küvleri ile ge¬
rekli diğer araçlar ilâve edilecektir.
B — Özel Sektör
a —Özel Sektörün net imalât kapasitesine iç talebi karşılamak
üzere 6 864 869 litrelik bir kapasite ilâvesi gereklidir.
b — Özel Sektörün halen yetersiz olan dinlendirme (eskitme) ka¬
pasitesine asgarî 5 000 000 litrelik bir ilâve yapılmalıdır.
C — İhracat hedefi muvacehesinde Tekel İdaresi ile Özel Sektörün
İşbirliği
1. Beşyıllık Kalkınma plânı 1966 yılı proğrammın 204. Sahifesinde
"“Kamu ve Özel sektörün katılması ilâ şarap ihracatının arttırılması için
bir (şarap ihracatları birliği) kurulacaktır. Bu birliğin dış pazarlarda
gerekirse şişeleme tesisleri kurma imkânları araştırılacaktır. „ denil¬
mektedir.
İçki Özel İhtisas Komisyonu tarafından 1975 yılı için 50 000 000
litre olarak tesbit edilen ihracat hedefine, 1966 yılı programında yer
almış bulunan yukarıdaki tedbir muvacehesinde, Tekel İdaresinin ve
Özel Sektörün gayretleriyle ulaşılmaya çalışılacaktır.
302
İhracaat hedefi 50 000 000 litre olduğuna göre kurulacak (Birlik) in
emrine 50 000 000 litrelik bir kapasitenin İHDASI gerekecektir. Eğer
Tekel İdaresinin ve Özel sektörün mevcut kapasitesinden bir kısmı
ihracata tahsis olunursa, bu takdirde ihracata tahsis olunan miktar kadar
bir kapasitenin iç talep için yaratılması zarureti ortaya çıkacaktır.
Tekel İdaresi Teklif eylediği yatırımların dışında 50 000 000 litrelik
ihracat hedefi için Devlet Plânlama teşkilâtı tarafından öngörülecek
diğer yatırımlara girişmeğe ve kurulacak ihracat birliğini olumlu şe¬
kilde desteklemeye hazırdır.
5.3. Üretim ve Pazarlamanın Re-organizasyonu :
5.3.1 Üretim :
Evvelki bahislerde belirtildiği üzere,
a — Küçük imalâthanelerin iyi evsaflı şarap yapımına teşvik ve bu
iş için gerekli makina malzeme ile teçhiz edilmesi
b — Büyük kapasiteli Resmî ve Özel fabrikaların şarap vasfını
yükseltmeye matûl çalişma yapmaları, mevcut tesislerini tevsi ederek
plân hedefine uygun rasyonel hale getirmeleri,
c — Dış satış merkezleri kurularak büyük ve küçük şarapçıya iyi
evsaflı şarap yapmak imkânının sağlanması, muhafaza kaplarının te¬
mini,
d — Her bölgede daimi ve gezici teknik yardım servisleri kurularak
imalâta, muhafazaya ve bakıma müteallik teknik hataların asgari
hadde indirilmesi.
e — Bağcıların mahsullerini en emin ve uygun şartlarla değerlen¬
dirmek için kendi azalarında birleşecek şarap imalâthaneleri kurma¬
ları,
f — Şarap imalâthanelerinin ihtiyaçlarını olan kalite şaraplık
üzüm çeşitlerini fabrika civarında kuracakları kendi bağlarında yetiş¬
tirmeleri imkânın sağlanması.
Üretimi teşvik edici ve fazlalaştırıcı organizasyon yenilikleridir.
5.3.2 Pazarlama :
İmâlâtm artması iç ve dış talebin devamlı yükselişini yanı sıra bu
taleplerin zamanında ve yeteri miktarda karşılanmasına bağlı olup, iç
ve dış pazarları bu sebeple çoğaltılması ve mevcutların genişletilmesi
303
lâzımdır. Burada dikkat edilecek bir hususda alıcı memlektlerin şarap¬
larını götürecek şarap tankerlerinin istenildiği zamanda bulunmadığı
ve bu tankerlere şarapçı memleketlerin önce kendi mallarını satmak
gayesiyle bize tanker kiralamak istemedikleridir. Bu sebeple ihracatı¬
mızı talepleri zamanında karşılayacak hale getirirken, deniz ve karada
şarap nakline mahsus sarnıçlı vasıtaların tedariki şarttır.
İç pazarlamada mamulâtm daha ucuza ve sağlık kurallarına uygun
satılabilmesi ve müşterilerinin mütenevvi etiketten kurtulması için,
küçük imalâthanelerin birleştirilmesi ve bu suretle işletme ve tevzi
masraflarının mümkün mertebe azaltılması luzumludur. Bu şekil
imâlciler birliği kurulduğu takdirde haksız rekabete vesile olan aracı
paylarının makul seviyede tutulması ve payın aracıların takdirinden
kurtarılması da mümkün olacaktır.
Bu şeklin yatırım yönünden faydası da küçük kapasiteli bir çok
makine yerine adedi daha az ve fakat kapasitesi büyük ve daha ekono¬
mik makinelerin kullanılmasıdır.
Tekelin bugünkü bünyesiyle kurulacak teşkilâtları iştiraki çok zor
olduğundan öncelikle Tekelin Devlet İkdisadi Teşekkül halinde getiril¬
mesi lâzımdır.
Bu suretle Türkiye Şarap ihracatçıları birliğinin kurulmasında ve
faaliyete geçmesinde Tekelin çalışmaları daha olumlu olacak ve şara¬
bın dış pazarlanmasmda büyük fayda sağlıyacaktır.
Kurulacak olan Türkiye Şarap ihracatçıları birliği ihracata mü¬
sait bölgelerde tesis edeceği toplama kaplarında iştirakçi firmaların
şaraplarını satışa hazır hale getirecek ve şevkini temin edecektir. De¬
ğişik bölgelerden bu ihraç limanlarındaki şarap silolarına gelen şarap¬
lar burada kupaja veya engalizasyona tabi tutularak alıcının istediği
tip şarap hazırlanacaktır.
Dış memleketlerde pazar kurma ve imalâthaneler tesis etmek im¬
kânını araştırmak ve gerçekleştirmek de Türkiye Şarap İhracatçılar
Birliğinin vazifesi olacaktır.
Tekelin İktisadi Devlet Teşekkülü haline gelmesi halinde, bu faa¬
liyetlere iştiraki daha kolay ve olumlu olacaktır.
4 — YATIRIMLAR
A) Yatırımların nedenleri:
1 — Bağ mahsûllerinin şarapçılık yolu ile değerlendirilmesi ancak;
iç ve dış tüketimin artması ve mamû'lâtın müstehlike en emin ve sür¬
atli şekilde intikal ettirilmesine bağlıdır.
304
Nüfus artışına parelel, trend hesaplarile bulunan iç tüketimin za¬
manında ve tam olarak karşılanması, bundan ayrı olarak memleket ha ¬
ricinde yeni alıcılar ve Pazarlar bulmak plânda ön görülen ana ilkeler
olduğundan üretimin bu seviyeye erişebilmesi ancak yeni yatırımlarla
mümkün olacaktır.
Bu suretle bir aile ziraati olan bağcılık da inkişaf edeceğinden köy¬
lerdeki muattal iş gücü değerlenecektir.
2 — Bol miktarda kalite şarap yapılabilecek bağ bölgelerde, mamûl
şarabın ihracatını kolaylaştıracak bölgelerde yatırıma ihtiyaç vardır.
Bu yatırımların genellikle özel sektör tarafından yapılması ön gö¬
rülmüş ise de, Özel sektörün plân dönemi içinde teveccüh göstermediği
bölgelerdeki yatırımların gerçekleşmesi için Tekel’e vazife verilebilecek¬
tir. Tekel ayrıca Türkiye şarap ihraç birliğinde Özel Sektörüle beraber
çalışacaktır.
3 — Tekel genellikle kapasitesini arttırmıyacaktır. Ancak kanyak
üretimini karşılamak üzere zarurî bir kapasite artışı yapacaktır.
Ayrıca, bazı bölgelerdeki bağların hayatiyetini sağlamak, geri kal¬
mış bölgelerde deneme evleri kurmak ve mevcut fabrikaları modern
esaslara göre geliştirmek ihracata matûf şarap kalitesini yükseltmek
gayesile şarap ihtisas Komisyonunda alman karar gereğince mahdut
hudutlar içinde kapasite artışı yapacaktır.
Plân gereğince tekelin faaliyetleri bu esaslara göre tanzim edilmiştir.
Tekel bünyesindeki kanyak imâlâtınm serbest bırakılması hususu
Özel ihtisas komisyonunda görüşülmüş ve bu hususta tanzim edilmiş
raporların tetkiki neticesinde kanyak imâlâtına şimdilik tekel tarafın¬
dan devam edilmesi ekseriyetle uygun görülmüştür.
B) Yatırımların yıllar itibariyle miktarı:
Üretim hedefine göre mevcut kap dikkate alınarak sektörler ve se¬
neler itibarile yapılması gereken şarap kap hacminin toplam litresini
gösterir tablodur, (milyon litre)
305
2.000.000
70.7
—
70.7
—
70.7
12.9
12.7
24.8
23.2
Yıllar
Üretim
hedefi
% 5 fire
payı ile
% 10 imalât
boşluğu ile
Devir
mevcut
İlâvesi
Tekel
Gereken
özel
Yekûn
—
—
—
.1965 49.8 52.3 57.5 70.7
1966 56.4 59.2 65.1 70.7
1967 61.3 64.3 70.7 70.7
1968 66.9 70.2 77.2 70.7 0.2 6.3 77.2
1969 73.2 76.9 84.6 77.2 0.6 6.8 84.6
1970 81.3 85.3 93.8 84.6 2.0 7.2 93.8
1971 90.9 95.4 104.9 93.8 3.3 7.8 104.9
—
—
—
—
1972 102.0 107.1 117.8 104.9
1973 113.1 118.7 130.5 117.8
1974 133.1 139.7 153.7 130.5
1975 154.6 162.3 178.5 153.7
117.8
130.5
153.7
178.5
6.1 101.7
107.7
Üretim hedefi 154.6 milyon litre şaraba ulaşmak için gerekli kap
hacmi % 5 imalât fire payı ve % 10 imâlât boşluğu hesaba katılarak
178.5 milyon litre olarak hesaplanmıştır.
Bu miktarın hangi yıllarda ve ne miktar yapılması lâzım geldiği
mevcut 70.7 milyon litrelik kap dikkate alınarak Tekel ve Özel Sektör
olarak tabloda gösterilmiştir.
Plân devresince 6.1 milyon litre kap Tekel tarafından 101.7 milyon
litre kapta Özel Sektör tarafından yapılacaktır. Türkiye şarap ihraç
birliği tarafından yapılması gereken stokaj kaplar da bu yekûne da
hildir.
C) Yatırımların tutan :
İç Dış Toplam
Yatırım toplamı:
Tekel : (x) 10.580.000 1.885.000 12.465.000
Özel Sektör : (xx) 110.000.000 10.000.000 120.000.000
Tabii köpüren şarap tesisi (Komple)
—
120.580.000 11.885.000 132.465.000
2.000.000
10 adet imlâhane tesisi (Komple) 1.000.000 4.000.000 5.000.000
121.580.000 17.885.000 139.465.000
(x) Tekele ait yatırım miktarının beyanı teklifleri beş yıllık plân
dönemi yatırım teklifleri icmali (şarap tablosunda görülmektedir)
(xx) Özel sektör tarafından yapılması gereken 101.7 milyon litrelik
şarap kaplarının rasyonel en küçük üniteye ayrıldığı zaman
5 000 000 litre kapasiteli 20 fabrikaya tekabül edeceği kabul edildiğin
den aşağıda bu tip bir fabrikanın bina ve teçhizat yatırımı Tekel’in
son yaptırdığı fabrika maliyetleri esas alınarak hesaplanmıştır.
306
Kapasite
Lt.
Bina ve
kanlar
Makine ve
teçhizat
Yekûn
Adedi
Tutarı
İç Dış
5 000 000
4 500 000
1 000 000/500 000
6 000 000
20
120 000 000
Not : Şarap kaplarının ve imalâta açılacak yeni tesislerin tablolarda gös¬
terilen senelerde hizmete girebilmesi için bunlara ait tahsisatın daha evvelki
.yıllarda (en az bir sene önce) ayrılması ve işe başlanılması lâzımdır.
D) İkinci beş yıllık plân döneminde Tekel yatırımlarının beyanı
İZMİR ŞARAP FABRİKASI :
A) Kapasite (Litre) :
1 — 1964 yılma kadar (Litre)
İmalât kab hacmi
Dinlendirme kab hacmi
3 200 000 —
300 000
320 000 = 2 880 000
300 000
3 500 000 320 000 3 180 000
2 — 1964 yılındaki eksilmeden
sonra :
İmalât kab hacmi
Dinlendirme kab hacmi
3 200 000 —
250 000
320 000 2 880 000
250 000
3 450 000 320 000 3 130 000
B) İmalât :
1962 1963 1964 1965
Şarap 1 303 200
517 600
1 922 700
844 400
Likör şarabı 47 300
Mistel 181200
5 400
66 700
Taktirlik 288 000
316 000
Pres şarabı 130 000
20 000
180 000
44 100
Toplam 1 949 700 543 000 2 485 400 8S3 500
C) Yatırım ihtiyacı :
1 — Şarap kupaj küvü inşası :
Karakteristik ve gerekçe : Kontinü pres ikamesi dolayısiyle tuzu¬
mu kalmıyan cibre biriktirme kabları tadil edilerek, imâl edilen şarap¬
ların yeknesaklığını sağlıyacak 800.000 litrelik kupaj küvü elde edile¬
cektir.
Proje toplamı : 150 000 TL. (iç)
Başlama - Bitiş : 1969 - 1970
307
2 — 7 adet saç tank yaptırılması
Karakteristik ve gerekçe : Hâlen fabrikanın fermantasyon daire¬
sinde 7 adet tank konulacak yer mevcuttur. Bunlar yapıldığı takdirde
119.700 litrelik net kapasite kazanılacak ve fabrikanın kapasitesi aşa¬
ğıdaki duruma gelecektir.
İmalât kab hacmi : 3 200 000 + 140 000 = 3 340 000 Litre
İmalât boşluğu : 320 000 + 14 000 = 334 000
İmalât hacmi : 2 880 000 + 126 000 = 3 006 000
Fire : 144 000 + 6 300 = 150 300
Net imalât kapasitesi : 2 736 000 + 119 700 = 2 855 700
Fabrikanın diğer bölümleri de esasen bu kapasite artışına elverişli
olduğundan 200 000 lira sarfı ile sadece 7 adet tank alındığı takdirde
başkaca bir masraf yapılmadan kapasite artışı sağlanmış bulunacaktır.
Proje toplamı : 200 000 TL. (İç)
Başlama - Bitiş : 1968 - 1968
TEKİRDAĞ ŞARAP FABRİKASI :
A) Kapasite (Litre) :
1 — 1963 yılına kadar (litre) : İmalât % 10 boşluğu
İmalât kab hacmi 2 250 000 — 225 000 = 2 025 000
Dinlendirme kab hacmi 2 595 000 — — 2 595 000
4 845 000 — 225 00O = 3 620 000
2 — 1963 yılında ilâveden sonra
İmâlât kab hacmi 2 350 000 — 235 000 = 2 115 000
Dinlendirme kab hacmi 2 890 000 — — = 2 890 000
Kupaj küv kab hacmi 150 000 — — = 150 000
Umumi kab hacmi 5 390 000 — 235 000 = 5 155 000
3 — 1966 yılında ilâveden sonra :
İmâlât kab hacmi 4 650 000 — 465 000 = 4 185 000
Dinlendirme hacmi 2,890 000 — — = 2 890 000
Kupaj küvü 150 000 — — = 150 000
Umumi kab hacmi 7 690 000 — 465 000 = 7 225 000
308
B) imalât :
1962 1963 1964 1965
Şarap 2 736 400 3 230 600 . 2 686 000 3 368 000
Mistel 309 200 196 000 295 000 105 000
Taktirlik 1 800 000 1 200 000 2 550 000 2 750 000
4 845 600 4 626 600 5 531 000 6 223 000
C) Yatırım teklifleri :
1 — Gelcekte 1 000 000 litreye kabili tevsi 600 000 litrelik ihraçlık
şarap stokaj küvleri inşası (beheri 200 000 litrelik)
Karakteristik ve gerekçe : İhraçlık şarapların kalite ve standardi¬
zasyonunu sağlamak.
Proje toplamı 800 000 TL. (İç)
Başlamak - Bitiş : 1968 - 1969
2 — Frigorofik tesisat ve izole edilmiş küv inşaatı :
Karakteristik ve gerekçe : Şıra ihzarını müteakip elde edilen üzüm
.şırasının soğutulması, fermantasyon safhasındaki sühunetin tanzimi,
genç şarapların soğutulması için saatte 150 000 frigoluk tesisata ve
soğuk tredmana tabi tutulan şarapların dinlendirilmesi için beheri 40
tonluk 4 adet izole edilmiş küve ihtiyaç vardır. Bunların olmaması ka¬
liteye olumsuz etki yapmaktadır.
Proje toplamı :
İnşaat
F. O. B. tesis
Sair gider
120 000 TL. (Iç)
450 000 „ (Dış)
250 000 „ (İç)
Toplam 820 000 „ (İç)
Başlama - Bitiş : 1968 - 1969
3 — İmalât cihazları :
Karakteristik ve gerekçe :
Fabrikada mevcut imalât cihazlarının hem yenilenmesi ve hemde
artan kapasite ile orantılı olarak takviyesi gerekmektedir. Ayrıca, şarap
kalitesini yükseltmek için hâlen mevcudu bulunmayan 1 adet separatörün
sağlanmasına zaruret vardır.
Alınacak cihazlar :
Fulvarlar, eğutvar, eğutfor, presler, speratör
309
Proje toplamı :
Dış para
İç para
Toplam
Başlama - Bitiş
600 000
400 000
1 000 000
1970 - 1971
ÇANAKKALE ŞARAP FABRİKASI :
A) Kapasite (Litre) :
1966 yılma kadar
İmâlat kab hacmi : 1 650 000 — 165 000 = 1 485 000
1966 yılındaki ilâveden sonra :
İmâlât kab hacmi: 1 718 000 — 171 800 = 1 546 200
B) İmalât :
1962 1963 1964 1965
Şarap
Kanyaklık
Şarap
TOPLAM
— 754 044 1 338 270 1 322 504
594 000 486 256 53 200 281 580
594 000 1 240 300 1 391 270 1 604 084
C) Yatırım teklifleri :
1 — 1 485 000 litrelik kanyaklık şarap imâlât küvü inşaatı :
Karakteristik ve Gerekçe : 1975 yılında kanyak satışının 805 000
litreye çıkacağı tahmin edilmektedir. Bunu karşılamak üzere halen
kanyaklık şaraba ayrılmış bulunan 1 950 924 litrelik kapasiteye
1 269 076 litrelik kapasitenin ilâvesi için 1 485 000 litrelik imâlât küvü
inşaası gereklidir.
Proje toplamı : 1 300 000 TL. (İç)
Başlama tarihi : 1970 - 1971
2 — Kanyaklık üzümden şıra istihsal cihazları :
Karakteristik ve gerekçe :
Kanyaklığa ayrılan üzümlerin bir hafta içinde işlenmesi gerekir.
Mevcut cihazlar haftada ancak 500 000 kilo üzüm işliyebildiği cihetle
310
tesislerin takviyesi gerekmektedir. 1975 yılında kanyak imalâtının
3/4 ı bu fabrikada yapıldığı bir hafta içinde takriben 3 500 000 kilo
üzümü işleyecek komple istihsal cihazına ihtiyaç olacaktır.
Proje toplamı : Dış 450 000
: İç 250 000
700 000 TL.
Başlama - Bitiş : 1970 - 1971
ELÂZIĞ ŞARAP FABRİKASI :
A) Kapasite (Litre) :
1 — 1964 yılına kadar
% 10 imalât boşluğu
İmalât kab hacmi 550 000 — 55 000 = 495 000
Dinlendirme hacmi 310 000 — — = 310 000
Umumi kab hacmi 860 000 — 50 000 = 805 000
2 — 1964 yılındaki ilâveden sonra :
İmalât kab hacmi 550 000 — 55 000 = 495 000
Dinlendirme hacmi 610 000 — — = 610 000
1 160 000 — 55 000 = 1 105 000
B) imalât :
1962 1963 1964 1965
Şarap 354 410 810 080 210 900 1 079 070
C) Yatırım teklifleri :
1 — 300 000 litrelik dinlendirme (eskitme) küv inşaatı :
Karakteristik ve gerekçe : Bu fabrika % 90 kalite şarap imalâtına
tahsis edilmiştir. İmâl edilen şarapları 1-1,5 yıl bekletme ve kaliteyi
yükseltmek için 300 000 litrelik küv inşaası zaruridir.
Proje toplamı 150 000 TL. (İç)
Başlama - Bitiş : 1971
311
PAŞABAHÇE İÇKİ FABRİKASI :
A) Kapasite (Litre) :
İmalât kab hacmi
Dinlendirme hacmi
Kupaj küvü
2 000 000
325 000
Umumi kab hacmi : 2 325 000
B) İmalât :
Pasabahçe fabrikasında imalât yapılmamakta olup, diğer fabrika¬
larda imâl edilen şarapların bir kısmı Pasabahçe Fabrikasında tretmana
tâbi tutularak standart hale getirilmekte ve imlâ edilerek tüke¬
tim mahallerine sevk edilmektedir.
C) Yatınm teklifleri :
1 — 500 000 litrelik şarap tankeri :
Karakteristik ve gerekçe : Denizden yapılan şarap nakliyatımız
hâlen yük motörlerine tahta fıçı veya saç tanklar vasıtasiyle yürütül¬
mektedir. Boş kapların yer işgal etmesi sebebiyle 250 tonluk bir mo¬
tordan ancak kısmen istifade edilmekte, idarenin diğer yük nakliyatı
zaman zaman sıkışmakta, fırtınalı havalarda sevkiyat yapılamamak¬
tadır.
Bu bakımdan 500 tonluk bir sarnıçlı tanker yapılarak dahili şarap
sevkiyatmm bununla yürütülmesi, ayrıca harici sevkiyatta da mezkûr
tankerden faydalanılması uygun görülmektedir.
Proje toplamı 1 500 000 TL. (İç)
Başlama - Bitiş 1968 - 1969
ANKARA BİRA FABRİKASI :
A) Kapasite :
İmâlât kab hacmi 1 071 000 — 107 000 = 963 900
Dinlendirme kab hacmi 1 390 000 — — = 1 390 000
2 461 000 107 000 2 353 900
B) İmalât :
1962 1963 1964 1965
Şarap 1 381 500 1 601 655 814 950 1 775 885
312
C) Yatırımlar :
1 — Bir adet geniş satıhlı az tazyikli pres :
Karakteristik ve gerekçe : Tamamlama
Proje toplamı
Dış : 85 000
İç : 40 000
125 000
Başlama - Bitiş : 1968 - 1969
GAZİANTEP ŞARAP FABRİKASI
A) Kapasite :
İmalât kab hacmi
Dinlendirme kab hacmi
Umumi kab hacmi
432 000 — 43 200 = 388 800
500 000 — — = 500 000
932 000 — 43 200 = 888 800
B) İmalât :
1962
1963 1964 1965
Şarap 611 635
545 810 289 662 260 230
Likör şarabı 76 234
687 869
545 810 289 662 260 230
C) Yatırımlar :
1 — 1 000 000 litrelik dinlendirme kavı inşaatı :
Karakteristik ve gerekçe : Bölgedeki gerek Kilis fabrikası ve ge¬
rekse yeni yapılacak imalâthanelerin şaraplarını bölgenin merkez fab¬
rikası olan ve ihraç noktasında bulunan Gaziantep şarap fabrikasına
nakletmek suretiyle; hem diğer fabrikaların şaraplarını imalâtın he¬
men akabinde boşaltmak ve böylece o fabrikaları yeni imalâta hazır
duruma getirmek ve hem de Gaziantep fabrikasında gerekli tretmanları
yaparak dinlendirmek üzere 1 000 000 litrelik bir dinlendirme kavı
inşaatı uygun görülmektedir.
Proje toplamı :
İnşaat : 1 000 000
Başlama - Bitiş : 1968 - 1970
313
URGUP ŞARAP FABRİKASI :
A) Kapasite (Litre) :
a) 1963 yılına kadar :
İmalât kab hacmi 500 000 — 50 000
Dinlendirme kab hacmi 475 000 — —
Umumi kab hacmi 975 000 — 50 000 =
450 000
475 000
925 000
b) 1963 yılındaki ilâveden sonra :
İmalât kab hacmi 650 000 — 65 000 =
Dinlendirme kab hacmi 475 000 — — =
1 125 000 — 65 000 =
585 000
475 000
1 060 000
B) İmalât :
1962 1963 1964
Şarap 25 701 369 095 384 149
1965
661 719
KİLİS ŞARAP FABRİKASI :
A) Kapasite (Litre) :
İmalât kab hacmi 1 000 000 — 100 000
900 000
Dinlendirme kab hacmi — —
TJmumi kab hacmi 1 000 000 — 100 000
900 000
B) İmalât (Litre) :
1962 1963 1964
1965
Şarap — 384 415 608 486
TOKAT İMALATHANESİ :
A) Kapasite (Litre) :
İmalât kab hacmi 250 000 — 25 000
= 225 000
B) İmalât (Litre) :
1962 1963 1964
Şarap 105 089 190 224 170 062
1965
208 02?
314
KIRIKKALE - KIRŞEHİR - KALECİK İMALÂTHANELERİ :
A) Kapasite (Litre) :
İmalât kab hacmi 180 000 — 18 000 = 162 000
B) İmalât (Litre) :
1962 1963 1964 1965
Kırıkkale
60 300
107 314
46 750
59 132
Kalecik
80 515
60 466
104 650
81 142
Kırşehir
88 748
80 892
27 701
75 100
229 563 248 672 179 672 215 374
Güneydoğu Bölgesine 1 000 000 litrelik imalât hacmi ilâvesi ve
500 000 litrelik imalât hacmi olan bir örnek şarap evi kurulması
Karakteristik ve gerekçe :
a) Güneydoğu bölgesinde Türkiye’de yetişen üzümün 1/3 yakm
kısmı elde edilmektedir. Bilhassa beyaz üzümler normâl vasıfta ihraçlık
kütle şarabına elverişlidir. Halen bölgede mevcut Tekel ve Özel
şaraphaneleri bölgenin şaraplık bölgesinin “kalkınması ilkesine de uyu¬
larak bölgede 1 500 000 litrelik bir imalât hacmi ihdası uygun görül¬
mektedir.
b) Bölgedeki üzüm fiatlarmm diğer bölgelere nazaran daha ucuz
olması ve üzümlerinin ihraçlık kütle şarabına elverişli bulunması dolayısiyle
Tekirdağ ve İzmir Bölgelerine ilâveten bu bölgede de bir ihra¬
cat noktasının tesisi ve bunun için ihraçlık şarap kapasitesinin takvi¬
yesi gerekli görülmektedir.
c) Bölgenin bazı kısımlarına; bilhassa Kilis havalisine filoksera
girmiştir. Tarımsal mücadele ile birlikte, bağcılığın sönmemesini sağ¬
lamak üzere mahalli işleme potansiyelinin geliştirilmesi faydalı ola¬
caktır.
Projenin vüsati :
İmalât kab hacmi
İmalât boşluğu
İmalât hacmi
Fire
Net imalât kapasitesi
1 500 000 Litre
150 000 Litre
1 350 000 Litre
67 500 Litre
1 282 500 Litre
315
Proje toplamı :
Etüd - Proje
İnşaat
Tesisat
Diğer inşaat giderleri
İnşaat toplamı
Makine - Cihaz
Genel toplam
25 000
1 300 000
20 000
25 000
1 370 000
150 000 (İç)
1 520 000 Arsa hariç
Başlama - Bitiş :
1969 - 1971
Kırıkkale bölgesinde 2 000 000 litrelik imalât kab hacmi olan şa¬
raphane kurulması :
Karakteristik ve gerekçe :
a) Kırıkkale Bölgesinde kalite üzüm veren bağlar süratle yayıl¬
makta olan filoksera yüzünden gittikçe azalmaktadır. Esaslı bir şarap¬
hane bulunmayan bu bölgede bir imalâthane kurulduğu takdirde, bağ¬
cılığın yok olmamasını sağlamak için alınacak diğer tarımsal tedbir¬
lerin yanında, istihsal edilecek üzüm mahallinde değerleneceği için
bağcılık teşvik edilmiş olacaktır.
b) Halen bu bölgede üzümler civar illere dağılmakta ve bu yüzden
bir hayli fire verilmektedir. Bir imalâthane kurulduğu takdirde milli
servetin bu yüzden ziyanı önlenecektir.
c) Bölgedeki bağlar çoğunluk küçük işletmeler halindedir. Bun¬
ları işletenler ürünlerini uzak mesafelere götürememekte ve elde ettik¬
leri üzümler aracılar tarafından kapatılmaktadır. İmalâthane kurul¬
duğu taktirde üreticinin ürünü mahallinde değerlenecek ve aracılar
ortadan kaldırılacaktır.
Projenin vüs’atı :
İmâlât kab hacmi
İmalât boşluğu
İmalât hacmi
Fire
2 000 000 Litre
200 000 Litre
1 800 000 Litre
90 000 Litre
Net imâlât kapasitesi
1 710 000 Litre
316
Proje Toplamı
TL.
Etüd - Proje 50 000
İnşaat 1 500 000
Tesisat 60 000
Diğer inşaat giderleri 50 000
İnşaat toplamı 1 660 000
Makine - Cihaz 300 000 (Dış)
Makine - Cihaz 200 000 (İç)
Sigorta - Navlun 40 000 (İç)
Gümrük 180 000 (İç)
Diğer giderler 20 000 (İç)
740 000
Genel toplam 2 400 000 TL. (Arsa hariç)
Başlama - Bitiş : 1968 - 1970
317
150
800
1
150
1
1
500
300
200
1
İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ
— ŞARAP— CJ
Yatırımın adı Karakteristik Başlama Bitiş İç Dış Toplam
İZMİR ŞARAP FABRİKASI :
—
—
1) 800 000 Lt. lik küv inşaası Kupaj 1969 1970 150 000
2) 7 adet saç tank ilâvesi 119 700 Lt. Kap. artışı 1968 1968 200 000
TEKİRDAĞ ŞARAP FABRİKASI :
3) 600 000 Lt. Küv inşası İhraçlık şarap stokaji 1968 1969 800 000
—
4) Frigorifik tesisat ve izole Kalitenin muhafazası 1968 1969 370 000 450 000 820 000
5) İmalât cihazları Yenileme ve takviye 1970 1971 400 000 600 000 1 000 000
ÇANAKKALE ŞARAP FAB. :
6) 1 485 000 Lt. Küv inşası Kanyak imal kap. artır. 1970 1971 1 300 000
—
000
000
000
300 000
7) Şıra istihsal cihazları Kanyak imal kap. artır. 1970 1971 250 000 450 000 700 000
ELÂZIĞ ŞARAP FABRİKASI :
8) 300 000 Lt. lik küv inşası Dinlendirme 1971 1971 150 000
—
—
PAŞABAHÇE İÇKİ FABRİKASI :
9) 500 000 Lt. Şarap tankeri Taşıma 1968 1969 1 500 000
ANKARA BİRA FABRİKASI :
000
500 000
10) Pres Tamamlama 1968 1969 50 000 85 000 125 000
GAZİANTEP FABRİKASI :
11) 1 000 000 Lt. Dinlendirme K. Kalite gelişmesi 1968 1970 1 000 000
—
GÜNEYDOĞU BÖLGESİ :
12) 1 500 000 Lt. Şaraphane 1 282 500 Lt. Kap. artışı 1969 1971 1 520 000
—
KIRIKKALE BÖLGESİ :
000 000
520 000
13) 2 000 000 Lt. Şaraphane 1 710 000 Lt. Kap. artışı 1968 1970 2 100 000 300 000 2 400 000
MUHTELİF :
14) İnşaat tamamlama 1968 1972 500 000
—
15) Küçük cihazlar 1968 1972 300 000
—
000
000
TOPLAM 10 580 000 1 885 000 12 465 000
YATIRIMLARIN YILLARA BÖLÜMÜ
1968 - 1972
1968
1969
1970
1971
1972
YATIRIMLAR
Dış Toplam
Dış Toplam
Dış Toplam
Dış
Toplam Dış
Toplam
İZMİR ŞARAP FABRİKASI :
1) 800 000 Lt. Kupaj küvü inş.
2) 119 700 Lt. imâlat tankı
TEKİRDAĞ ŞARAP FABRİKASI :
3) 600 000 Lt. Stokaj küvü
4) Soğutma tesisi ve izole küv
5) İmâlat cihazları
ÇANAKKALE ŞARAP FAB. :
6) 1 485 000 Lt. Kanyaklık küv
7) Kanyaklık şıra istihsâl cih.
ELÂZIĞ ŞARAP FABRİKASI :
8) 300 000 Lt. dinlendirme küvü
PAŞABAHÇE İÇKİ FABRİKASI :
9) 500 000 litrelik tanker
ANKARA BİRA FABRİKASI :
10) Pres
GAZİANTEP FABRİKASI :
11) 1 000 000 Lt. Dinlendirme kavı
GÜNEYDOĞU BÖLGESİ :
12) 1 282 500 Lt. şaraphane
KIRIKKALE BÖLGESİ :
13) 1 710 000 Lt. Şaraphane
MUHTELİF :
14) İnşaat tamamlama
15) Küçük cihazlar
50 000
100 000 —
— 200 000 —
200 000
600 000
450 000 470 000
— 500 000 —
85 000 85 000
— 200 000 —
— 450 000
1 000 000
40 000
400 000
330 000
— 360 000 300 000 940 000 —
100 000
100 000
60 000
60 000
350 000
600 000 600 000 — 400 000 —
500 000
800 000
450 000
250 000 —
150 000 —
400 000
525 000 — 665 000 —
1 100 000 —
100 000 — 100 000
60 000 —
60 000
100 000
60 000
TOPLAM 535 000 2 175 000 300 000 3 870 000 1 050 000 3 835 000 — 2 425 000 —
160 000
GENEL TOPLAM İç : 10 580 000 Dış : 1 885 000 Toplam : 12 465 000
- BİRA VE MALT RAPORU
IV - ALKOLSÜZ İÇKİLER
KISIM I
GÎRÎŞ VE TARİHÇE
1 — Sektörün tarif ve tahdidi:
Bu sektörde yan mamûl bir madde olan Malt ve bundan da bira
elde edilmektedir. Bira, Malt dolayısiyle arpadan su ve hublun vasıtasiyle
hazırlanan ve Bira mayası vasıtasiyle alkolik fermantasyonla elde
edilen hafif alkollü ve besleyici bir içkidir.
Alkol ve karbondioksitle birlikte muayyen mikdarda tahammür
etmiyen ve bir mikdar da tahammür edebilen maddeleri ihtiva eder.
Yan ürün olarak başlıca, yemlik arpa, küspe, maya küçük ve kar¬
bondioksit elde edilir.
Bu yan ürünler, tamamen değerlendirilmektedir.
2 — Ana ilkeler :
Bira, serinletici ve takriben % 4 alkol, % 5 ekstrakt ile B vitamini ne¬
vilerini ihtiva etmesi münasebetiyle ayni zamanda besleyici hafif alkollü
bir içkidir. Bu bakımdan bira tüketimi bütün dünyada olduğu gibi
memleketimizde de devamlı artış kaydetmektedir. Bu artışın 1957 sene¬
sindeki seviyesine nazaran 1964 yılı tüketiminin 35.742.513 litre olması
lâzım gelirken bu yıl da mevcut iki fabrikanın piyasaya verebildiği
miktara göre 27.178.000 litre bira satılmıştır. Bu duruma göre tüketimin
% 24.10 nunun karşılanamamış olduğu görülmektedir.
Ana ilkemiz; kurulmakta olan Yozgat bira fabrikası ve mevcut
fabrikaların dar boğazlarının giderilmesi suretiyle tevsi ve takviyeleri
sonucunda memleket bira tüketiminin normal ve standart kalitede bir
bira ile karşılanmasıdır.
3 — Tarihçe :
a) Dünyada :
Biranın tarihi çok eski yıllara ulaşmakta olup mevcut literatüre
göre, Milâttan önce Orta Asyada Türklerin darıdan hazırladıkları boza
321
adlı içki ham maddesi ve yapılışı bakımından biranın anası sayılmakta
ve sonradan bunun İran ve Mezopotamya yolu ile Mısıra geçtiği bilin¬
mektedir.
Elimizde Türkiye’de biracılığın milâttan önceki tarihi hakkında
esaslı bir bilgi yoksada aşağıda verilen bilgiye nazaran memleketimizde
de bu içki tarihinin epey eski olduğuna hükmedebiliriz :
Anadolumuzun pek yakınında bulunan Mezopotamyada biracılık
tarihinin pek eski olduğu bilinmektedir. Bu memlekette biracılık bun¬
dan 6-7000 yıl önce fevkalâde gelişmiş bir durumda idi. Babillilerin
ozaman 20 çeşit bira imâl ettikleri ve hatta Mısıra ihraç ettikleri eli¬
mizdeki literatürden anlaşılmaktadır. (Hachn 1952)
Hamorabinin ünlü yasalarında (M. Ö. 2500), biraya ait çok çeşitli
hükümler vardır. Mısırlılar da biracılık san’atını sümerlerden öğren¬
mişlerdir.
Buna nazaran Anadolumuzun pek yakınlarında bu derece gelişmiş
olan biracılığın, o zamanlar ve Hititliler zamanında Anadoluya intikal
etmemiş olması beklenemezdi.
Durum anadolumuzun eski sakinleri olan Hititliler zamanında da
Mezopotamyanın aynı idi. Hititliler zamanında da bira, ekmekle bera¬
ber halkm en önemli besini idi. Bira ayrıca dinsel törenlerde de rol
oynıyor ve ilâhlara sunuluyordu.
Anadolunun çeşitli yerlerinde meselâ, Kültepe ve Boğazköy’de ya¬
pılan kazılarda elde ediln belgelere dayanan yeni literatürde Hititliler
zamanında Malt ve Bira yapıldığına ve yukarıda belirtilen maksatlar
için kullanıldığına dair kayıt ve resimlere rastlanmaktadır. (Götze 1957)
Bu tarihlerde Bira imalinde, darı, pirinç, yulaf ve Mısır kullanıl¬
makta ise de en çok darı ve gernikten çimlendirilerek veya doneleri
kavrularak, onları bazlama, yufka haline getirerek yapılmakta olan
bira, bu günkü şekli ile de biradan farklı değildi. Mayalandırmayı (Fermantation)
kolaylaştırmak üzere içerisine bal, ağaç kabukleri, mantar¬
larla zencefil, tarçın gibi baharat konmakta idi. Finlilerin millî destanı
elan Kalevela da biraya şerbetçi otu katılmasının gene asyada başla¬
dığını gösteren etraflı bilgiler vardır. Avrupada ise şerbetçi otu çok
sonraki tarihlerde evvelâ. Goll ve Romalılar tarafından kullanılmağa
başlanmış ve 8 nci yüzyılda Almanya’da ziraat yapılmıştır.
Yukarıda belirtildiği şekilde Mısır’a geçen ve burada tekniği çok
gelişmiş olan Bira, buradan Yunanistan ve Roma’ya geçmiş ve sonra
Avrupaya yayılmıştır. Bu gün bütün dünyaya yayılmış ve çok gelişmiş
bir sanayi koludur.
322
b) Türkiye’de:
Düyunu umumiye kayıtlarında 1868 tarihinde arpadan imâl edilen
ve bira şeklinde tarif olunan içkiden vergi alındığı kaydedildiği gibi
Bomonti civarında Cosmo isminde bir rumun yüksek fermantasyonlu
bira imâl eden küçük bir bira imalâthanesi kurduğu bilinmektedir.
1885 yılında İsviçreli Bomonti kardeşler Feriköy civarında ve Vasil
namında bir Yunanlı da Şişli civarında tesis ettikleri iki küçük bira
imalâthanesinde üst fermantasyonlu bira imaline başlamışlardır. 1890
yılında da Bomonti kardeşler bu günkü bira fabrikasının bulunduğu
araziye naklederek kapasitelerini arttırmışlardır. 1908 yılında bu teşek¬
kül bir anonim şirket haline ifrağ edilerek işletmelerine soğutma tesis¬
leri de ilâve etmesiyle alt fermantasyon birası imaline başlanmıştır.
1909 yılında Belediye hudutları haricinde Büyükdere’de “şimdiki
Tekel Kibrit Fabrikasının bulunduğu mahalde,, Nektar ismiyle bir bira
fabrikası daha açılmıştır. Her iki fabrika arasında husule gelen aman¬
sız rekabet sonunda zararlı rekabetten kaçınmak amacıyla anlaşmaya
varılarak 1912 yılında her iki fabrika birleşerek Bomonti Mektar şirke¬
tini kurmuşlar ve 1914 yılında da Büyükdere’deki tesisleri Bomontiye
nakletmişlerdir.
Biranın imâl mahallinden istihlâk pazarlarına naklindeki külfet
karşsmda Bomonti - Nektar şirketi İzmir’de Halkapınarda Aydın bira
fabrikası ismi altında 1912 - 1913 yıllarında yeni bir tesis kurarak Ege
bölgesinin ihtiyacını mahallen karşılamışlardır.
1926 yılında Türkiye Müskirat İnhisarını üzerine alan lehli şirket
Bomonti - Nektar fabrikasını bir sene işlettikten sonra dağılmasile işlet¬
meleri devralan “içki tekeli idaresi,, tarafından 1/1/1928 tarihinden
itibaren bir Türk anonim şirketine 10 yıl için imtiyaz verilmiştr. 1938
yılında imtiyazın sona ermesiyle iki sene imalât yapılmamış nihayet
27/2/1940 tarihinde fabrika Tekel idaresi tarafından satın alınmış ve
işletmeye açılmıştır.
Bundan sonra devamlı tevsi ve takviyeler yapılarak fabrikanın
kapasitesi bu günkü seviyesine çıkarılmıştır.
Ankara’da Orman Çiftliğinde 1933 - 1934 yıllarında Atatürk tara¬
fından yılda 1.500.000 litre kapasiteli bir bira fabrikası kurdurulmuş¬
tur. Bu işletme sonradan, 1937 yılında ilâve edilen tesislerle kapasitesi
yılda 5.000.000 litreye çıkarılmıştır.
Atatürk 11/6/1937 yılında bütün çiftlikleriyle beraber bu fabrikayı’da
hâzineye bağışlamış ve 7/1/1938 de yayınlanan 3308 sayılı kanunla
bu fabrikada “Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu,, na verilmiştir. Bu
kurum arafmdan işletilen fabrika nihayet 6/7/1939 tarih ve 3697 sayılı
kanunla Tekel İdaresine devredilmiştir.
323
KISIM II
NÜTRÎSYÖNEL FAKTÖRLER
1 — Sektör yönünden beslenme durumunun incelenmesi:
a) Biranın kesin değeri:
Bira pek eski zamanlardanberi bir besin maddesi olarak telâkki
edilmiştir. Bazı memleketlerde haklı olarak biraya “sıvı ekmek,, de
denildiğini biliyoruz.
Biralarımız umumiyetle °/c 12 ilk ekstraktla imâl edilmekte olduk
larından ortalama olarak % 4 alkol ve % 5 ekstrakt ve % 3 C02 ihtiva
ederler.
% 12 lik sıradan elde edilen bir bira kuru maddesinin ortalama
birleşimine ait ihtiva ettiği % mikdarlar aşağıda gösterilmiştir. Kuru
madde olduğuna göre, buna tabiatiyle alkol ve karbondioksit mikdarlan
dahil değildir.
Dekstrinler % 70
İndirgen şeker (maltoz olarak) % 12
Pentozan
Protein
Kül
% 7
% 7,5
% 3,5
Yukarıda belirtildiği gibi biranm ekstrakt mikdarını % 5 olarak
kabul edersek, bir litre bira içildiği zaman alınacak kuru maddenin cins
ve mikdarları şöyledir :
Şeker
Protein
Dekstrinler
Protein
Kül
Yukarıki listelerde görüldüğü gibi bira ekstraktından çok değerli
besin maddeleri vardır ve bu ekstraktın % 95 i de hazmonulabilir du-
324
ramdadır. Bundan başka bira ekstraktı, diğer besin maddelerinin haz¬
mını da kolaylaştırmaktadır.
Alkole gelince : Birada bulunduğu oranda, yani % 4 lük, alkol
mide ve bağırsaklarda gayet kolay, yani hiç sulandırılmağa lüzum ol¬
madan hazmedilir. Alkol vücutta yeni dokular meydana getirmezse de,
kolayca yanarak oldukça büyük bir enerji meydana getirir ve bu suretle
vücuda alman diğer besin maddelerinin daha idareli sarfolunmasını
sağlar.
Alkol yağdan sonra en yüksek kalorisi olan maddedir ve bir gramı¬
nın yanmasiyle 7.11 kalori meydana gelir.
Şimdi meselâ % 12 ilkek ekstraktlı bir litre bira içildiği zaman
ne kadar kalori alınmış olacağını hesaplıyalım. Bir kilo birada 50 gr.
ekstrakt 38 gr. alkol olduğu kabul edilmiştir.
50 gr. ekstrakt X 3.80 kalori =190 kalori
38 gr. alkol X 7-H kalori = 270 „
Toplam 460 ,,
Buna göre bir litre bira içildiği zaman alınan kalori mikdan yak¬
laşık 460 dır ki bu, ayni mikdar sütten alman kalorinin 2/3 ü kadardır.
Diğer taraftan bu kalori, 220 gr. ekmeğin veya 5-6 yumurtanın
vereceği kalori mikdarma muadildir.
Bira vitamin bakımından da oldukça zengindir. Aşağıda 15 Alman
alt fermantasyon birası üzerinde yapılan araştırmalardan elde edilen
sonuçlar verilmiştir. (Just 1955):
Bir litre biranın
Cinsi Ortalama En çok En az günlük ihtiyacı
karşılama oranı
Bi 40 60 25 az (maya alıyor)
b2 280 420 118 1/4-1/5
Bg 470 750 300 1/6-1/10
Nikatinik asit 8800 10500 6500 3/5
(vitamin PP)
Panto teknik asit 790 1100 470 11/2-1/4
Biyotin 5.3 8.0 2.6
—
Şu halde bira yukarıda görüldüğü gibi, ayni zamanda oldukça
önemli bir “B,, vitamini kaynağıdır.
325
b) Bira ve sağlık :
Biranın kesin değeri yanında sağlık üzerine etkisinin kaydı da
faydalı görülmüştür.
Çok eski kitaplarda biranm “ilâç,, diye bahsedilmesini, son yapılan
araştırmalar tamamen doğrulamış bulunmaktadır.
Bu günkü hekimlik birayı, sadece diyetetik bir içki olarak değil
aynı zamanda tedavi edici (terapötik) bir içki olarak kabul etmektedir.
Biraya bu özelliği veren yalnız alkol ve ekstrakt değildir. Aşağıda
sayılan unsurların mikdarları nisbeten az olmakla braber, önemleri pek
büyüktür : Karbondioksit, acı maddeler, organik asitler, esterler, alde¬
hitler, eteri yağlar, tanenler, vitaminler, hormonlar, anormonik madde¬
lerden fosfatlar. Birada ayni zamanda flüorür ve molibden gibi değerli
iz elementler de, en uygun oranda ve tam vucüda elverişli şekilde erimiş
durumda bulunmaktadır.
Biranın terapötik faydalarını şöylece sıralıyabiliriz :
1 — Hastaların içecekleri içkilerin mikropsuz olması lâzımdır. Pas¬
törize edilmemiş bira bile, bu bakımdan iyi durumdadır. Potajen mikroorganizmin
birada gelişmesi, hatta yaşaması kabil değildir. Biranm
santimetre kübüne aşılanan 100 - 20.000.000 “Escheria Coli,, ve hastalık
yapan bakterilerin hiç biri birada yaşama imkânını bulamamıştır.
2 — Bira içindeki karbondioksit, alkol ve acı maddeler mide usare¬
sinin akışını arttırır. İştehayı açar ve hazmı kolaylaştırır. Biranın yal¬
nız mide usaresi ifrazını arttırması bile, bir çok hastalıkların tedavisinde
büyük rol oynar. Meselâ kanserlilerin midesinde asit azdır. Bundan bira
içince midelerindeki asit ifrazı artıyor, yani mide bakterisit bir hale
geliyor. Buna göre aynı zamanda ameliyatlarda da enfeksiyon tehlikesi
azalıyor.
Mide ameliyatından bir gün sonra hastaya verilen bira, hastayı
besledikten başka sütün aksine, iştihayı da arttırıyor.
3 — Böbrekler ve bira : Bira böbreklerin çalışmasını ve suyun böb¬
reklerden atılmasını kolaylaştırır. Bira aynı zamanda fazla sodyumun
atılmasını ve tersine potasın tutulmasını da sağladığından, tuzsuz ye¬
mek mecburiyetinde olan hastalar için çok faydalıdır. Diyeti dayanıla¬
bilir bir hale getirir.
4 — Karaciğer ve bira : Son yapılan araştırmadan, rasiyona ilâve
edilen elverişli mikdardaki biranın karaciğer ve safra kesesinin fonk¬
siyonu üzerine çok elverişli etkiler yaptığını göstermiştir (Fınk, Just,.
Herrmann). Biranın elverişli etki yaptığı karaciğerle ilgili hastalıklar
şöyle sıralanabilir :
326
a) Hasta karaciğerlerin safra yolları hastalıkları, karaciğer hücre¬
leri hastalıkları veya safra yolu tıkanmasından ileri gelen sarılıklarda,
çok fazla kan kaybetmiş hastalarda,
b) Ameliyat olacak hastalar (ameliyattan önce ve sonra), mide,
safra yolları hastalan, fazla kan kaybı vak’aları,
c) Genel metobolizması kötü hastalarla, gerektiği şekilde beslenememişler,
5 — Bira ve teberküloz : Bira fabrikalarında çalışan kimselerde,
benzeri fabrikalarda çalışanlara nazaran yarı yarıya az tüberküloz vak’-
asma rastlanmaktadır. Diğer endüstri kollarında inaktif tüberkülozun
aktif tüberküloza oranı 1-1 olduğu halde, bira fabrikalarındaki inaktif
tüberküloz oranı 6 defa daha fazla, yani hastalık tedavi edilmiş durum¬
dadır. Biraya şerbetçi otundan geçen lupulon ve isohumulonun, kuvvetli
bir “tuberkülostatik,, etkisi vardır.
6 — Bira ve hormon tedavisi : Koch ve Heim ismindeki bilginler
birada östrogen hormonu bulunduğunu keşfetmişlerdir. Bu kadın cin¬
siyet hormonu biraya, şerbetçi otundan geliyor.
Biranın 100 gramında 10 - 360 Üİ (yani 10 gramda 0.001 - 0,036
gram) üstrogen hormon vardır. Bu hormon ayni zamanda metabilizmada
da büyük rol oynar. Meselâ karbondioksit rezorpsiyonunu arttırır.
Bu münasebetle biracılık tortusundan da bahsetmek yerinde olu;-.
Ortaçağdanberi biracılık tortusu banyolarının bir çok kadın hastalık¬
larına iyi geldiği ve bilhassa kadınları gençleştirdiği büiniyordu.
Son yapılan araştırmalar, biracılık tortusunda da fazla mikdarda
Östrogen hormonlarının bulunduğunu göstermiştir. Bu tortularla ban¬
yo yapma esnasında, tortudaki hormonların deri tarafından massedildiği,
bu suretle bir çok kadın hastalıklarının kolaylıkla tedavi edilebile¬
ceği ve tortu banyosunun kadınları hakikaten “gençleştirdiği,, tespit
edilmiştir.
Aynı banyonun yaşlı erkeklerdeki prostat hastalığı tedavisinde de
çok iyi sonuçlar verdiği tesbit edilmiş bulunmaktadır.
Buna göre bir çok ilâçların yanında, bira gibi aynı zamanda değerli
bir besin maddesi olan, içimi kolay, ferahlatıcı ve neş’e verici bir ilâca
malik olduğumuz için sevinmeliyiz. Bira ihtiva ettiği % 3-4 alkolle ve
ölçülü kullanıldığı takdirde (en fazla 1 litre) tamamen zararsızdır da.
327
KISIM in
BİRA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI
1 — Tağşiş meselesi:
Halen bira Tekel İdaresi tarafından imal edilmekte olduğundan
her hangi bir tağşiş bahis konusu değildir.
Hususi sektör tarafından bira imalâtı başladığı takdirde, 4250 ve
6552 sayılı kanunlara bağlı kararname ile tesbit edilen tağşişi önliyece'k
müeyyideler mer’iyettedir. İcabı halinde bu müeyyideler husule
gelecek duruma göre daha da kuvvetlendirilebilir.
2 — Etiketleme :
Türkiye’de halen yalnız Tekel tarafından bü’a imal edilmekte oldu¬
ğundan kapsül ve şişe monoğramil iktifa edilmekte ve 50 cl. lik şişe¬
lerde etiketlenmeğe ihtiyaç görülmemektedir. Yalnız 30 cl. lik şişelerle
Malt hülâsası etiketlenmektedir.
Hususi sektör tarafından bira imal edilmeğe başlandığı ve muhte¬
lif tipte biralar imal edildiği takdirde etiketlenmesi icap edecektir.
3 — Katgı maddeleri :
Biranın içinde bulunabilecek maddeler nizamname ile tesbit edil¬
miştir. Bu bakımdan herhangi bir katgı maddesi kullanılamaz. Fabri¬
kalarımızda bira imalâtında kaynatma esnasında maltla birlikte, malt
tasarrufunu sağlamak ve kullandığımız arpaların evsafına tabi olarak
maltlarımızda mevcut olan yüksek protein mikdarmı ayarlamak amaciyle
pirinç de kullanılmaktadır.
İmalâtta bu şekilde kullanılan pirinç, hiçbir şekilde tağşiş konusu
olabilecek bir katgı maddesi olmayıp, bilakis kullanılmasına nizamna¬
me ile de müsaade edilen kalitenin ıslahına matuf bir ilâve dolayısiyle
bir ham maddedir.
4 — Kontrol teşkil'âtı :
Tekel altında bulunan veya bulunmayan ispirtolu içki mamullerin
kontrolü, bu maddeleri Devlet Tekeli altına alan Kanunu tatbik et-
328
mekte görevli Tekel İdaresi tarafından ve aynı zamanda 4/8/1952 ta¬
rihli 3/15481 sayılı Bakanlar Kurulu kararına bağlı “Gıda maddelerinin
ve umumi sağlığı ilgilendiren eşya ve levazımın hususi vasıflarını gös¬
terir tüzük,, hükümlerini tatbike yetkili mercilerce yapılmaktadır.
Şimdiye kadarki tatbikatla, yalnız Tekel tarafından imal edilmesi
sebebiyle bira yönünden bir aksaklık müşahade edilmemişsede, diğer
gıda maddeleri bakımından halkın sağlığını ve mamûllerin daha iyiye
yönelmesini gerektirir nitelikte olmadığı sonucunu vermektedir.
Bu bakımdan bilhassa hususi sektör tarafından da bira imaline
başlanmasiyle söz konusu mevzuatın ilk imkânda realiteye uygun şe¬
kilde ele alınması uygun görülmektedir.
5 — Kontrol mekanizması :
Tekel mamûllerine ait kontrol mekanizması, kalite ve işletme kontrollarmı
sağlıyan Fabrika laboratuvarları ve umumi kontrollarda bi¬
limsel araştırmaları yapan Genel Müdürlüğe bağlı Enstitüler Müdür¬
lüğündeki Bira - Takdir kısmı laboratuarı olmak üzere iki grupta top¬
lanmaktadır.
a) Fabrika laboratuarları:
Bira Fabrikaları laboratuarlarında; bu sahada yetişmiş Kimya Y.
Mühendisleri nezaretinde ve bunlara bağlı elemanlar vasıtasiyle ham
maddeler ve yardımcı malzeme analizleri, işletmenin bütün safhala¬
rındaki yarı mamûllerin kontrol ve analizleri, yan ürünlerin analizleri
ve netice olarak mamûlâtı tam bir kalite kontrol ve analizi yapılmak¬
tadır.
b) Enstitüler Müdürlüğü :
Bu Müdürlüğün, Müskirat kısmına dahil Bira ve Taktir Kısmı
laboratuarında 4250 sayılı kanun hükümleri ve Gıda maddeleri yönet¬
meliği he 4/845 sayılı kararname ve 8629 sayılı Hükümet tebliği muva¬
cehesinde, bütün Tekel mamûl, yarı mamûl ve ilk maddelerinin analiz
ve kontrolları ve organoleptik muayeneleri yapılmaktadır.
c) Bu iki mekanizmadan başka Tekel Genel Müdürlüğü Satış
Grubu Müdürlüğüne bağlı Kaçak Takibat Şubesi tarafından, bütün
Başmüdürlükler ve mülhakatına kadar yayılan fonksiyonu ile izinsiz
olarak yapılan veya yurda sokulan Tekel maddeleri takip edilerek buna
ai't işlemler sonuçlandırılmaktadır.
Halen yalnız Tekel tarafından imâl edilmekte olan Bira bakımın¬
dan bu mekanizma yeterli bulunmakta ise de hususi sektör tarafından
da bira imâl edildiği takdirde şartlara uygun bir reorganizasyon lüzum¬
lu görülmektedir.
329
KISIM IV
SANAYİİN BÜNYESİ
1 — Sanayiin organizasyonu :
Bira imali serbest olmakla beraber, henüz hususi sektör tarafından
bira fabrikası kurulmadığından memleket bira ihtiyacı Tekel’e ait İstan¬
bul ve Ankara Bira fabrikalarının imalâtı ile karşılanmaktadır.
Sanayi ile ilgili Tekel teşkilâtı ve fonksiyonları aşağıda kaydedil¬
diği şekildedir.
Bira Fabrikaları, Genel Müdürlüğün muhtelif görevlere göre ayrıl¬
mış guruplarından biri olan İşletme Grubu Müdürlüğüne bağlı bulun¬
makta olun, Fabrikaların bilcümle işleri ve kontrolları gurup adına,
mezkûr grubun içki dalma bakan bir şubesi olan Müskirat Fabrikalar
Şubesi Müdürlüğünce yürütülmekte ve diğer grup ve şubelerle ilgili
olan işleri de bu şubece intikal ve takip edilmek suretiyle sonuçlandırıl¬
maktadır.
2 — Kuruluş yerleri :
a) Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler :
İş gücü :
Bira Fabrikasyonu bilhassa kalifiye teknik personel ve işçiye ihti¬
yacı olan bir sanayi koludur.
Henüz memleketimizde bira teknik personeli yetiştirecek bir kurum
bulunmadığından, bira fabrikalarının, kısa zamanda bira sanayiine
intibak edebilecek teknik personelin bulunacağı ve tedarik edilebileceği
bir mahalde kurulması bu yönden çok avantajlıdır.
Tekel’e ait bira fabrikaları senelerdenberi bu yönden bir okul görevi
yapmış ve memleketimizde bu sanayi adı için lüzumlu bir çok teknis¬
yen, usta ve işçinin yetişmesini sağlamıştır.
Nakliye:
Malt dolayısiyle biranın esas ham maddesi arpa olup, memleket
arpalarımız umumiyetle ortalama olarak % 12 civarında su ve % 80
330
liralık arpa ihtiva etmektedirler. Arpadan imâl edilen ve biranın yarı
mamûl ham maddesi olan malt ise % 2-3 su ihtiva eder.
Yukarıda kaydedilen rakamlara nazaran arpanın istihsal edildiği
bölgeden bira fabrikalarının bulunduğu mahalle kadar arpa naklinde
ortalama % 10 su ve % 20 yemlik arpa için bir nakliye ücreti ödendiği
görüldüğünden bu duruma göre yalnız arpanın nakli bakımından, bira
fabrikalarının arpa bölgelerine yakın mahallerde kurulmasının avan¬
tajlı olacağı ilk plânda düşünül'ebilinse de, ancak bu durumun tam
olarak değerlendirilebilmesi için arpa ve maltlarımız için yukarıda ve¬
rilen bilgilerle birlikte bira fabrikalarının arpa bölgelerinde veya bu
faslın diğer maddelerinde tetkik edilen faktörlerin daha avantajlı ve
zorunlu kıldığı bölgelerde kurulmaları avantaj ve dezavantajlara ait
faktörlerin tüm olarak tetkik edilmesi lâzım gelmektedir.
1 — Yukarıda işaret edildiği gibi bira fabrikaları arpa bölgelerinde
kurulmadığı takdirde bira sanayiinin en mühim yan ürünlerinden biri
olan % 20 nisbetindeki yemlik arpa için bir nakliye masrafı ödenmiş
olmaktadır.
Buna mukabil senelerdenberi Tekel Fabrikalarında elde edilen tec¬
rübe sonuçlarına göre bira fabrikalarının kurulduğu mahallerde yemlik
arpanın arpa bölgelerine nazaran daha yüksek bir fiatla değerlendiril¬
mesinin mümkün olduğu görüldüğünden bu bakımdan yemlik arpa için
ödenen nakliye ücreti esaslı bir dezavantaj teşkil etmemektedir.
2 — Arpa ve malt arasındaki su farkı dolayısiyle ödenen nakliye
ücreti ise, bira fabrikalarının kurulma yerlerine etki yapan esas fak¬
törler ve bilhassa mamûl naklindeki külfetler muvacehesinde çok cüz’i
kalmaktadır.
3 — Nakli icap ettiren biranın ikinci ham maddesi hublon olup,
halen dış memleketlerden temin edilmekle beraber memleketimizde
yetiştirilmesi de plânlanmış durumdadır.
Ham madde:
Arpa mahiyeti icabı hemen işlemeyi gerektirmediği gibi, naklinde
ve gerekli tedbirler almmasiyle beklemesinde de bir mahzur yoktur.
mektedir.
Hublon ise Fabrikalarda mevcut soğuk depolarda muhafaza edil¬
Pazar :
Bira fabrikalarının kurulmalarına etki yapan ve ilk plânda düşü¬
nülecek olan esas faktör aşağıdaki maddelerde de izah edüdiği gibi
pazardır.
331
Bira bilindiği gibi bizatihi ortalama olarak % 88 civarında su
ihtiva ettiği gibi, bundan başka bir litre biranın nakli için şişe ve anbalâjdan
mütevellit takriben munzam iki kilo da hamule nakledilmek
mecburiyetinde kalınmaktadır.
Diğer faktörler yanında yalnız bu faktör bira fabrikalarının kuru¬
luş yeri üzerine en mühim etkiyi yapmakta ve bu bakımdan bira fab¬
rikalarının esaslı tüketim merkezlerinde kurulması ve bunun yanında
fabrikanın kurulduğu mahalde ulaştırma şebekesinin de gelişmiş ol¬
ması çok büyük avantaj sağlamaktadır.
2 — Biranın istihsâl merkezinden uzak tüketim bölgelerine gön¬
derilmesinde aşağıdaki dezavantajlar da bulunmaktadır.
a) Şişeli biralar her nekadar pastörize edilmekte ise de; uzun nakliyeler
ve yollarda beklemeler esnasındaki fazla sıcak ve soğuk gibi hava
şartlarına maruz kalması ve sarsılması biranın kalitesi üzerine menfi
olarak etki yapmaktadır.
b) Fıçılı biralar ise pastörize edilmediğinden dayanma müddetleri
kısa olmakta ve bunun neticesi uzun mesafelere nakledilememektedir-
ler.
c) Bira uzun mesafelere nakledildiği ve bilhassa aktarmalara ma¬
ruz kaldığı takdirde gerek mamulün gidiş gerekse boşların dönüşünde
fazla zayiat verilmekte ve uzak mesafede devir daha uzun bir zamanı
icap ettirdiğinden şişe ve anbalâj malzemesine de daha büyük bir ya¬
tırım yapılması icap etmektedir.
3 — Bira fabrikasyonunun en mühim yan ürünleri olan yemlik
arpa, mayşe küspesi, maya ve karbondioksidin büyük merkezlerde ve
bu maddelerin tüketim pazarlarına yakın olan mahallerde değerlen¬
dirilmeleri daha kolay olduğu gibi, en mühim bir hayvan yemi olan bu
yan ürünleri de bu merkezlerde hayvancılığın gelişmesine vesile olmak¬
tadır.
Yukarıda kaydedilen hususlardan da açık olarak anlaşıldığı gibi,
bira fabrikalarının kurulma yerlerine etki yapan en mühim faktör
pazar, dolayısiyle tüketim mahallidir.
İstanbul ve Ankara Bira Fabrikalarının 33 milyon litrelik imalâclarmın
% 70 şi fabrikaların kurulduğu mahallerde tüketilmektedir.
Bu bakımdan her iki fabrikanın kuruluş yerleri çok uygun olarak
seçilmiş bulunmaktadır.
332
Yakıt, Enerji, Su :
Bu üç maddenin en önemlisini bira fabrikasyonunda su teşkil et¬
mektedir. Su, takriben % 88 oranında biranın içine girdiği için, bir ham
madde ve diğer işlerde de kullanıldığından aynı zamanda bir yardımcı
malzemedir.
Bira fabrikasyonu imâl edilen biranın 25-35 misli kadar su sarfını
icap ettiren bir sanayi kolu olması münasebetiyle kuruluş yeri seçimin¬
de önemle bu noktanın da göz önünde bulundurulması lâzımdır.
Bundan başka bira ham maddeleri bölümünün su kısmında kayde¬
dildiği gibi bira fabrikasyonunda su içerisinde erimiş halde bulunan
kimyasal bileşiklerin imalâtın muhtelif safhalarındaki etkileri yanında
bira içersinde önemli mikdarda bulunması münasebetiyle bira kalitesi
ve tipi bakımından da mühim bir etkisi vardır. Genel olarak iyi bira
suyunun iyi bir içme suyu özelliğinde olması gerekmektedir.
Mevcut bira fabrikalarında yakıt olarak linyit kömürü kullanıl¬
makta ve muharrik kuvvet olarak da şehir elektrik enerjisinden istifade
edildiği gibi yedek olarak da diesel elektrojen gurupları bulunmaktadır.
b) Sektörün bu günkü durumu :
Bira imalâtının serbest olmasına rağmen halen hususi sektör tara¬
fından bir bira fabrikası kurulmamış olmakla beraber, İstanbul’da
Çekoslavak hükümetinin yatırımiyle senede 15 milyon litreye kabili
tevsi olmak üzere 10 milyon litrelik bir bira fabrikası kurulmakta ol¬
duğu öğrenilmiştir.
Halen memleket bira ihtiyacı Tekel’e ait İstanbul ve Ankara bira
fabrikaları ile karşılanmakta ve Tekel tarafından Yozgat’ta senede 10
milyon litre bira kapasiteli bir bira fabrikası kurulmaktadır. İzmir
şarap fabrikasında da Ankara’dan dökme olarak tanklarla gönderilen
biraları şişeliyen bir imlâhane mevcuttur.
c) Diğer uygun kuruluş yerleri:
Bu kısmın (a) bölümünde etraflıca belirtilen faktörler göz önünde
tutularak, Türkiye’de mevcut bira fabrikalarına göre, rantabl bir dağı¬
tım ve tüketimin sağlanması ve ölü kapasite kalmaması bakımlarından,
yeni kurulacak bira fabrikaları için en uygun kuruluş yerleri sırasiyle,
İzmir, Adana ve Diyarbakırdır.
3 — Kapasite :
a) Kapasite esasları:
Bira fabrikasyonunda; malt imali için kampanya şeklinde çalışılır.
Normal malt kampanyası kış aylarına tesadüf eden 200 gündür. Forse
333
malt imalâtından kasdedilen ise malt ihtiyacma göre bu müddetin 290
güne kadar çıkarılmasıdır. Bu çalışma şekli fazla frigo sarfım icap
ettirdiğinden maliyet üzerine menfi etkileri vardır. Günlük çalışma
vardiya şeklinde 24 saattir.
Malt kapasitesi olarak bir kampanya müddetinde elde edilen mal¬
tın ton olarak mikdarı ifade edilir.
Bira imalâtında ise kapasite olarak bir sene zarfında elde edilen
biranın litre olarak mikdarı ifade edilir.
Memleketimizde bira istihsalinin % 70 şi yaz aylarında tüketildi¬
ğinden bira imalât kısımlarının teker teker kapasitesi yıllık mikdârın
12 aya bölümünden yüksektir.
Bir bira fabrikasının yıllık kapasitesi tesbit edilirken de bu nokta
göz önünde tutularak hareket edilir.
Çalışma tarzı kaynatma kısmında vardiya şeklinde 24 saattir.
Diğer kısımlarda normal ve icabı halinde fazla mesai yapılarak çalışılır.
b) Kapasiteyi arttırma imkânları:
Bira fabrikasyonunda normal bir kampanyada elde edilen malt
mikdarma göre, bira imalâtına ait bütün kısımların kapasiteleri para¬
lel olarak ayarlanmıştır.
Bu suretle elde edilen senelik bira mikdarı da fabrikanın normal
imalât kapasitesi olarak gösterilir.
Bu şekilde bütün kısımları normal olarak ayarlanmış ve kurulmuş
bir bira fabrikasında normal anlamda forse kapasitenin bahis konusu
olmaması lâzım gelir.
Ancak mevcut bira fabrikalarımız memleket tüketimini karşılıya-
madıkları için aşağıda kısım kısım icab edileceği şekilde bira kalitesi
aleyhine forse imalât yapılarak bir forse kapasite yaratılmaktadır.
1 — Malt imalâtı :
Yukarıda belirtildiği gibi kampanya müddeti uzatılarak sıcak ay¬
larda da malt imâl etmek mecburiyetinde kalınmaktadır. Bunun neti¬
cesi fazla frigo sarfı sebebiyle maliyet yükselmekte, istenen frigo temin
edilemediği takdirde de kalite üzerine menfi olarak etki yapmaktadır.
Bundan başka yaz aylarında şıranın % ekstralı mikdarı düşürülerek
muayyen mikdardaki malttan daha fazla bira elde edilmektedir.
2 — Kaynatma kısmı :
Günlük kaynatma adedini arttırmak amacı ile normalin üstünde
iç içe ve çok sıkışık çalışılmakta, bakım ve temizliğe ayrılması icap
eden, günlerde de imalât yapılmaktadır.
334
3 — Fermantasyon ve dinlendirme kısmı :
Bira tipine göre muayyen olan ve bira kalitesi üzerine büyük ölçü¬
de etki yapan fermantasyon ve dinlendirme müddetleri azaltılarak da¬
ha fazla imalât yapılmakta buda bira kalitesi üzerine menfi olarak etki
yapmaktadır.
4 — İmlâ kısmı :
Vardiya şeklinde çalışmak suretiyle makinaların çalışma müddeti
uzatılmakta olduğundan, gerek bakım için lüzumlu zamanın çok azalmüası
gerekse devamlı çalışma mecburiyeti makinaların ömrü üzerine
müessir olmaktadır.
c) Mevcut kapasite :
Halen memleketimizde Tekel’e ait İstanbul ve Ankara bira fabrika¬
ları faaliyet halindedir.
Her iki fabrikanın normal ve yukarıda (a) ve (b) bölümlerinde
izah edildiği şekildeki imalâta göre forse malt ve bira kapasiteleri aşa¬
ğıda gösterilmiştir.
Normal kapasite 200 günlük Forse kapasite 290 günlük
malt imalâtına göre malt imalâtına göre
Malt Bira Malt Bira
ton litre ton litre
İstanbul 1.600 14.000.000 2.700 23.000.000
Ankara 1.380 6.900.000 1.740 10.005.000
Ayrıca İstanbul bira fabrikasmda yılda normal 150.000 forse 250.000
litre malt hülâsası imâl edilmektedir.
Yukarıda her iki fabrika için gösterilen bira imalâtı, kaynatmada
maltla birlikte % 15-20 arasında kırık pirinç kullanmak ve normal
hudutların dışındaki şartlarla malt imâl etmek suretiyle elde edilen
mikdarlardır.
Bu durum göz önünde tutularak tesisleri getirilmiş olup yeni saha¬
ya montesi için cüz’i bir ilâveye ihtiyacı olan ve binası hali inşada bu¬
lunan 4000 tonluk İstanbul Malt fabrikası ile her iki fabrikanın mevcut
dar boğazlarının giderilmesi amacı ile ikinci beş yıllık dönem için tesbit
edilen yatırımların yapılmasını müteakip tesisleri ihale edilmiş olup
binasının inşasına tevessül edilmiş olan Yozgat bira fabrikasının da
işletmeğe açılmasiyle normal evsafta ve standart tipte bir bira imâl
etmek suretiyle toplam ve normal kapasite aşağıda gösterilen mikdar-
lara ulaşmış olacaktır.
335
5
— —
— —
Malt
ton
Bira
litre
İstanbul Bira Fabrikası
5.600
32.200.000
Ankara
1.740
6.900.000
Yozgat
2 000
10.000.000
Toplam
9.340
49.100.000
Gerektiği takdirde tesis durumu müsait olan yalnız Yozgat
fabrikasını forse çalıştırmak ve Ankara bira fabrikasının malt imalât
müddetini arttırmak suretiyle toplam bira imalât kapasitesi 57.205.000
litreye ulaşmış olacaktır.
4 — Iş gücü :
IV üncü kısmın 2- a) bölümünde izah edildiği gibi bira sanayiinde
vasıflı iş gücüne ihtiyaç vardır. Fabrikaların imalât kısımlarında kadın
işçi kullanılmamaktadır.
İstanbul Ankara bira fabrikaları ile İzmir bira imlâhanesinde muh¬
telif kısımlarda çalışan işçilerin nitelik ve adetleri aşağıda gösterilmiş¬
tir.
İdare ve Genel
hizmetler
Erkek Kadın
imalât
Erkek Kadın
Makine
Atölye ye co Kazan
Erkek Erkek Erkek
Yüksek tahsilli 8
—
2
—
Orta tahsilli 38 11 16 14
—
Kalifiye işçi 7 — 146 28 9 10
Yarı ” 6 245 46 9 5
İşçi 97 14 681 .— 133 8 10
Bira imal ve imlâsının yapıldığı İstanbul, Ankara bira fabrikaları
ile İzmir imlâhanesinin 1963 ve 1964 yıllarının her ayma ait toplam iş
saatleri aşağıda gösterilmiştir.
336
Aylar 1963 1964
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim.
Kasım
Aralık
328 834
262 451
323 033
318 220
300 399
313 381
333 311
297 886
302 826
323 106
314 732
328 491
334 128
298 151
335 062
321 778
326 859
336 723
332 251
289 672
296 578
307 025
312 056
335 721
3 746 570
3 826 004
337
KISIM V
ARZ, TALEP
1. Sınaî istihsal
1.1. İstihsal tekniği :
Bira fabrikasyonu, Malt imalâtı ve Bira imalâtı olmak üzere iki
bölümden müteşekkildir.
I — MALT İMALİ
Malt imali için arpa aşağıdaki muamelelere tabi tutulur.
A) Arpanın depolanması, temizlenmesi ve sınıflandırılması.
B) Arpaların ıslatılması
C) Arpaların çimlendirilmesi
D) Yeşil maltın fırınlanması
A) Arpanın depolanması, temizlenmesi ve sınıflandırılması
Fabrikaya gelen arpalar alış kuyusuna döküldükten snra buradan
bir elavatör vasıtasiyle binanın en üst kısmına çıkarılır. Burada bir
otomatik kantarla tartılarak, toz filtreleri ile teçhiz edilmiş kaba te¬
mizleme cihazına dökülür. Burada taş, toprak, saman, madeni aksam,
yuvarlak done ve sair yabancı maddelerden ayrılıp, temizlenir. Bura¬
dan şayet depolanması arzu ediliyorsa pnöymatik olarak silolara gön¬
derilir ve orada muhafaza edilir. Eğer işlenmesi isteniyorsa doğrudan
doğruya blansichter sisteminde çalışan ve 2,2 mm. 2,5 mm. 2,8 mm.
genişliğindeki delikleri ihtiva eder tasnif cihazlarına gönderilir. Bu
cihazda 2,5 mm. ile 2,8 mm. arası ve bunun üstünde kalan I. nci bira¬
lık arpa, 2,2 mm. ile 2,5 mm. arası II. biralık arpa ve 2,2 mm. altı yem¬
lik arpa ayrılır. Ve her biri ayrı ayrı otomatik kantarlarla tartılır. Yem¬
lik arpalar ya siloya veya çuvallama istasyonuna sevkedilir. Biralık I
ve II arpalarda istek ve ihtiyaca göre silolara veya ıslatma kaplarına
sevkedilir.
338
B) Arpanın ıslatılması:
Arpa içerisine su emdirmeğe ıslatma ameliyesi denir. Depolanmış
arpa en az % 10 su ihtiva eder. Donenin hayat kabiliyetini kaybetme¬
mesi için bu suyun kalması elzemdir.
Donenin ihtiva ettiği bu lüzumlu suya “organisation,, ve konstitution,,
suyu denir. Fakat bu mikdar su doneyi tahavvüi ettirmeğe
kâfi gelmez. Bu bakımdan hayatiyetini meydana çıkarmak için doneye
su emdirmek lâzımdır ki bu lüzumlu suyu da “vegetation,, suyu denir.
Silodan veya tasnif cihazından gelen biralık arpalar evvelâ ıslak
bir taş ayrıcı cihazdan geçtikten sonra üstü üstüvani altı konik şek¬
linde ve saçtan mamûl olan ıslatma kaplarına alınır, ve hava sevkedilir.
Bu esnada su üstüne çıkan hafif ve çürük arpalarla yabancı maddeler
toplanarak atılır, su boşaltılıp tekrar temiz su doldurulur. 8 saat sonra
evvela kazan su ile dolu iken hava verilir sonra su boşaltılıp tekrar
hava verilir.
Bu ameliye 8 saatte bir tekrarlanmak suretiyle arpa bu kaplar¬
da 4 gün bırakılır. Bu suretle arpa % 30-35 su alarak ıslatmadan son¬
raki toplam suyu % 44-48 e kadar yükselmiş olur. Arpa almış olduğu
bu vegetation suyunu çimlenmek esnasında 8 gün muhafaza eder.
Dane içerisinde çok su nüfuz edince inhilâliyet ve diflizyonla bera¬
ber donenin hayat faaliyeti başlar. Haricen yaprak ve KSK gibi organ¬
ların teşekkülü görülmez. Fakat nişasta, done içerisinde seyrederek yer
değiştirmeğe başlar, haricen CO. neşri ve ısınma ile teneffüs ettiği görü¬
lür. Bu bakımdan hava şevki lâzımdır.
Arpa danesinin su alımı şu şekilde olur. Su, başlıca arpanın altın¬
da nihayetlenen hücre ve kanallardan nüfuz ederek bu kanalların için¬
deki havanın yerini doldurur. Hava da kılçıklardaki kabarcıklar tara¬
fından tutulur. Şu halde su başlıca nüşeymin bulunduğu dane dibinde
bulunurki donenin muhtelif kısımlarındaki ortalama su mikdarlan
aşağıda gösterilmiştir.
Dane dibi
Dane ortası
Dane ucu
47.1 % su
38.2 % su
39,1 % su
Aşağıda görüldüğü gibi doneye su evvelâ sür’atle nüfuz edersede
sonra yavaşlar.
Arpada
13 saat sonra
36 saat sonra
61 saat sonra
16,5 % su
30,1 % su olması (-)- 13,6 %)
35.5 % su olması (+ 5,6 %)
39.5 % su olması (+3,8 %)
339
Bundan başka donenin su alma sür’ati dane kalınlığıyla ters su
sühunetiyle doğru orantılıdır. Fakat su sühunetinin 20° C ın üstünde
olması mahzurludur.
Dane kalınlığı 2,3 - 2,5 mm. 2,5 - 2,8 mm
2,8 pm den
büyük
Islatmanın başındaki su
mikdarı 13,3 % 13,3 % 13,3 %
16 saat sonra 30,9 % 29,9 % 29,3 %
39 saat sonra 33,1 % 35,8 % 35,2 %
62 saat sonra 40,8 % 39,6 % 38,9 %
87 saat sonra 43,1 % 41,7 % 41,0 %
Suyun suhuneti 10° C 15,5C ’ C 21,3C ’ C
Islatmanın başındaki su
mikdarı 13,1 % 13,1 % 13,1 %
16 saat sonra 29,5 % 32,8 % 34,2 %
40 saat sonra 36,4 % 39,3 % 42,1 %
63 saat sonra 39,2 % 42,5 % 44,9 %
87 saat sonra 41,4 % 44,0 % 46,7 %
112 saat sonra 43,3 % 46,2 % 48,2 %
C) Arpanın çimlendinlmesi:
Bira fabrikasyonunda çimlendirmenin amacı, arpa danesi içeri¬
sinde a'tıl bir vaziyette bulunan Enzyun ve Diyastasları aktiv hale ge¬
tirerek ayni zamanda mikdarlarmı çoğaltmak ve bunların etkisiyle
arpa nişasta ve albümini suda çözülebilen birleşikler haline getirmektir.
Çimlenme fizyolojik bir hadisedir. Bu ameliye ile Rüşeymde bulu¬
nan unsurlardan yaprak ve kâr rüseymleri inkişaf eder. Çoğalan ve
yeniden teşekkül eden hücrelerle yeni bir nebat vücuda gelir. Sun’i
olarak yapılan çimlendirme ile tarlada olan esasta ayni isede burada
duruma hakim olunduğundan istenen bazı maddelerin teşekkülü kantitativ
olarak vuku bulur.
Çimlenmenin fizyolojik derecesi muayyen şartlar altında olurki
bunlara çimlenme şartları denir.
Bunlar rutubet, hararet ve oksijen dir.
a) Çimlenme için muayyen bir rutubet lâzımdır. Çünkü ekseri
kimyevi değişmeler su mikdarma bağlıdır. Aynı zamanda su yeni teşek-
340
kül eden hücrelerin gıdaları için lüzumlu maddeleri münhal hale geti¬
rir ve hücreden hücreye nakleder.
b) Hayvan ve nebatların hayatı muayyen bir hararete bağlıdır.
Arpa için en uygun neşvünema suhuneti 17° dir.
c) Dane inkişafının enerji menbaı teneffüstür. İntaşm başlaması
için oksijen ceryanı lâzımdır. Havanın oksijeninin nakli muayyen
enzymlerle oksidasyon vasıtasiyle olur.
Danenin yanan kısımları başlıca karbonhydratlardır. Yanma sonu¬
cunda CO, su ve hararet husule gelir.
Husule gelen CO,, teneffüsü durdurur. Bundan dolayı çimlenmenin
başlangıcında CO;: yi uzaklaştırmak için hava sevketmek lâzımdır. Aksi
halde şekilsiz müşahadeler ve donenin parsalanması husule gelir.
Çimlenme üç kısım harici müşahade ile karakterize edilir. Danenin
su alması, rüseymin inkişafı ve done bünyesinde bulunan rezerve mad¬
delerin tahavvülü.
Rüseym inkişafı başlayınca yeni hücreler teşekkül eder. Bunun için
inşa ve gıda maddelerine ihtiyaç vardır. Bunlarda Karbonhydratlar
albüminli maddeler, yağ ve muayyen tuzlardır. Bunların hücrelere vasıl
olabilmeleri ve orada gıda ve yeni hücrelerin inşasına hizmet etmeleri
için assimile edilecek şekilde yani münhal olamaları lâzımdır. Çimlen¬
menin başında rüseymin pek yakınında bulunan bir kısımdaki gıda
maddeleri gıda maddesi olarak kullanılır. Bundan sonra rüseym, inki¬
şafı için lüzumlu olan gıda maddelerini bizzat kendi teşkil etmeğe
mecburdur.
Rüseym enzym ifraz etmeğe başlar. Buda rüseymin hayatı için
lüzumlu gıda maddelerinin inhilâliyetini, hücreden hücreye naklini ve
assimile edilebilecek hale gelmelerini sağlar.
Enzymin teşekkülü ile birlikte rüseymin şekil değiştirmesi de baş¬
lar. Evvelâ kök rüseymi sonra yaprak türeymi inkişaf eder.
Evvelâ kökün başı uzar. Meyve tohum kabuğu (Testa) ve orada
bulunan başak kılçıkları bu mevkide çatlarlar ve kökün kılıfı iki başak
kılçığı arasından dışarı çıkar.
Ekin sivrilmiştir. Sonra kök kılıfının hücreleri parçalanır. Bir kaç
kökçük dışan çıkar. Arpa çatallaşmıştır.
Yaprak nüseyminin büyümesi evvelâ külâh şeklinde üst üste top¬
lanmış yapraklar halinde olur ve donenin üst tepesinden çıkar. Maltçılıkta
bunun uzaması çok mühimdir. Büyümesi muayyen bir uzun¬
lukta ve done boyunun 2/3, 3/4 ü kadar olmalıdır.
Çimlenme esnasındaki bu madde tahavvülleri ve yeniden teşekkül
etmeleri malt meydana getirmenin esasıdır.
341
Enzymlerin teşekkülünün sebebi.
Rüseymin inkişafı için lüzumlu olan gıda maddelerinin münhal
ve assimile edilebilecek hale gelmelerinin teminidir.
Enzymlerin teşekkül mevkii, sütun şeklinde olan “Epithel,, hücre¬
leri olup teşekkül maddeleri, umumiyetle endosperm de bulunan azot
birleşikleridir.
Muhtelif enzymlerin tesiri muayyen bir sıra takip eder.
Asilt teşekkülünün çimlenmede birinci derecede gelen bir ehemmi¬
yeti vardır. Ancak muayyen asit derecesinde enzymler faaliyete geçer¬
ler.
Asıiditenin artması şu şekildedir.
Muhtelif phosphatase’ler fosfat asidinin asit tuzlarını organik
maddelerle birleşikler teşkil ettirirler ve fosfat asidi serbest hale geçer.
Evvelâ kılçıklarda bulunan “Xhytin„ , phytase nin etkisiyle parça¬
lanarak fosfat asidi teşekkül eder.
Glyserophosphatase nin faaliyetiyle glyeerin phasphat asidi Lipoid,
yani Lethin’e parçalanır.
Muhtelif Hexophosphatase 1er vasitasiyle phosphat asidi yanında
tekabül eden Monozlar serbest hale geçerler.
ayırır.
Saccharophosphatase, phosphot asidi ve sakkaruzu birbirinden
Asit teşekkülü esnasında ara mahsulü olarak da karbonhydratlarm
COo ve HO, ya oksidasyonu vukubulur.
Asitlerin teşekkülü nişasta teneffüsü ve karbonhydratlarm azalmasiyle
elele gider.
Albüminii maddeleri teşkil eden amino asitler alkali amino grop-
1 arım terkederek oksi asitleri teşkil ederler ki bu teamül de kuvvetli
teneffüse bağlıdır.
En nihayet danede bulunan kükürtde az mikdarda sülfat asidi
teşkil eder.
Karbonhidratlardaki değişiklikler :
Arpada hazır bulunan yeni ilk teşekkül eden şeker; ham şeker,
malt şekeri, invert şekeri, rafinoz gibi hepsi suda erir. Toplam mikdarlan
% 7,5 - 14 dür.
Sakkaroz yumuşatmada görülür, teneffüsle başlar ve ilk çimlenme
gününde çabuk daha sonra yavaş artar. Mikdarı % 7 dir. Çimlenme
periyodunun sonunda tekrar azalır ve muayyen bir mikdarda durur.
342
Sakkarozun bir kısmı molekül tahavvülü ile maltozdan teşekkül
eder, hydrojenin etkisiyle inverte olur. Danedeki mevkii muhtelif olup
en fazla rüşeymde bulunur.
Maltoz; arpada hiç bulunmadığı halde çimlenme esnasında % 3 e
kadar yükselir. Fırınlamada rekrar kuvvetle azalır. Kısmen sakkaroz
veya glikoz teşekkül eder.
Invert şekeri, danenin ıslatılmasında pek az olup çimlenmede artar.
Çimlenme periyodunun sonunda en çok % 6 olur. Maltın depolanması
esnasında da tedricen kaybolur.
Diyastasların teşekkülünün maltın yapılmasında mühim rolü var¬
dır. Çünkü arpa dahilindeki nişastanın nakledilmesini ve şekerleşme¬
sini temin ederler.
Diyastasların mühim kısmı rüseymin yakınlarında bulunup şu
şekilde taksim edilmiştir.
Üst Endosperm 25,0 %
Alt ,, 70,0 % Endosperm : 95 %
Tabakalarda 4,0 %
Yaprak rüseymi 0,4 %
Kökçükte 0,5 %
Endosperm içerisinde dahi diyastaslar muhtelif şekilde taksim
edilmişlerdir. En büyük kısmı harici cidar kısmında bilhassa “Aleuron,,
tabakasında bulunur ki oradan amylase ayrılır. Sonra Endospermin
hücre cidarları “Zytase,, vasıtasiyle hallolur veya yarı geçirici bir hale
getirilir. Amylese ve diğer fermentler endosperme gider, aradaki nişasta
kısmını halleder. Bu hal evvelâ rüseyme yakın kısımlarda başlayıp
sonra yukarı doğru gider. İlk husule gelen suda eriyebilen nişasta
rüseyme giderek yeni hücreler inşası ve solunum için sarfedilir.
Çimlenmenin ilerlemesiyle paralel olarak diyastaz mikdarı da artar.
Tahavvül esnasında nüseymde olan kısmi hadiseler şunlardır.
1 — Endospermin hücre dıvarlan inhilâl eder veya daha doğrusu
gıda maddelerinin molekülleri için yarı geçirici bir hal alır.
2 — Donenin mestaneti kaybolur yumuşak ve ezilebilir bir hal alır.
Albuminli maddelerin tahavvülüne albümin parçalanması denir.
Dane içindeki albüminli maddeler üç şekildedir.
1 —Yapıştırıcı albumin, Aleuron tabakasında,
343
2 — Reserve albümini, yapıştırıcı tabakanın altında un kısmının
harici kısmında,
3 — Histolojk albümin, un kısmında,
Yapıştırıcı albümin kılçıklarda ve tohumun başında bulunur. Çim
lenme esnasmda pek az tahavvül eder. Histolojik albümini tahavvül
etmeyen kısmıyla birlikte küsbede bulunur.
Fizyolojik reser ve albümini çimlenmede “preteolyytik,, enzym
vasıtasiyle bağlanır ve suda münhal albüminli maddelerin ve inşa mah
sullerinin esaslı mikdarmı teşkil eder. Rüseymin çimlenmesinde gıda
olarak da hizmet eder.
Histolojik veya nesiç albümini, protoplazmaya müşabih olan endospermin
moııbranlarmda toplanmıştır.
İstirahatte bulunan arpa donesinde aktif şekilde albümin parça
layan enzym yoktur. Yalnız pek az şekilde “protease,, ye tesadüf edil
miştir.
Çimlenme başlangıcında asiditenin çoğalmasiyle enzym faaliyeti de
başlar.
Ensymatik parçalanma başlıca iki nevi protease vasıtasiyle olur. Bu
parçalanmanın ruhu, gayri münhal reserve albüminli maddelerin daha
küçük moleküllü birleşikler halinde şevkidir.
Bu tahavvülât şematik olarak aşağıda gösterilmiştir.
Madde : Protein Albumosen
albümin ve pepton Peptide Aminoasitler Amonyak
Enzym : Pepsinose Tryptase peptidasen Amidasen
Albümin parçalanmasının manası :
Malt ve biranın iyiliği, şeffaflığa, dayanıklığı, köpük durumu, organoleptik
özellikleri bakımlarından malt ve bira hazırlanmasındaki bü
tün onerasyonlarda bu albümin parçalanması nisbetini bilhassa nazarı
itibara almak azımdır.
Arpada takriben % 2 kadar bulunan yağ, çimlenme esnasında kıs
men aksi de olur kısmen de glyceriıı ve yağ asitlerine sabunlaşır. Choleştrin
ve lezithin çoğalması olmaz. Arpanın yağı tabakacıklara taksim
edilir. Büyük mikdarda Aleuron tabakasına gider ve tamamen tahavvül
etmemiş bir halde küsbeye geçer.
Yağ biranın köpüğünü tahrip ettiğinden şıra içerisine geçmemesine
imkân dahilinde dikkat etmelidir.
Reçine ve pektin maddeleri, Histolojik albümin yanında Endospermde
bulunur. Enzym vasıtasiyle şekerimsi maddelere tahavvül ederler ve
344
inhilâl edip hücre duvarlarından geçmek suretiyle nüseymin gıdasını
temin ederler.
Malt nevileri :
İmâl edilen biraların tipine göre açık ve koyu malt olmak üzere iki
nevi malt imâl edilmektedir. Tekel Fabrikalarında ise yalnız pilsen tipi
açık malt imâl edilmektedir.
Çimlendirme usulleri :
Esas olarak iki çimlendirme usulü vardır.
1 — Çerme usulü ile çimlendirme,
2 — Pnömatik çimlendirme,
Pnömatik çimlendirme de iki şekilde yapılmaktadır.
a) Golland trommel
b) Saladin kasaları
Ankara ve İstanbul Bira Fabrikalarında halen golland sistemi
trommeller kullanılmaktadır. Tesis edilmekte olan İstanbul Malt fab¬
rikası ile Yozgat bira fabrikasında Case saladin ile çalışılacaktır.
Çimlendirme ameliyesi :
Islatılması biten arpalar altlarında bulunan trommellere almır.
Burada muayyen suhunet ve rutubette tutmak ve muayyen suhunet
ve rutubette hava sevketmek suretiyle sekiz günde istenilen nisbette
sun’i olarak çimlendirilirler. Bu suretle yukarıda kaydedildiği gibi şıra¬
nın hazırlanmasında ve nişastanın münhal hale geçirilmesinde ve şeker¬
leşmesinde mühim rol oynıyan enzym ve diastaslarm teşekkülü ile
arpada bulunan gayri münhal albüminli maddelerin münhal albüminli
maddeler haline getirilmesi sağlanmış olur.
Bu şekilde elde edilen malt’a yeşil malt denir.
d) Yeşil malt’m fırınlanması,
Yeşil malt’ın fırınlanmasında derin bir şekilde fiziki ve kimyevi
yeni hizyolojik tahavvüller vukubulur.
Yeşil malt’ın fırınlanmasındaki fiziki tahavvülât ile donenin de¬
ğişen hassaları şunlardır :
Su mikdan, hacmi, ağırlığı, rengi, kokusu, tadı,
Yeşil malt % 45 civarında su ihtiva eder. Yumuşak elâstiki, tazyike
mukavemetsiz ve kolay tahrip edilebilir bir vaziyettedir. Fırınlanmada
suyunu % 1,5 - 3,5 e kadar kaybeder. Sert kolay kırılabilir ve mukavim
bir hal alır.
345
Su kaybetme iki kademede olur.
1 — Sehwelken
2 — Esaslı kurutma
Yeşil malt suyunu % 8 e kadar gayet kolay verir. Bu su done içinde
hygroskopik bir şekilde bağlanmıştır. Bu mikdar suyu vermesine Seh-
welken denir.
Su mikdarım % 8 - 10 dan beyan maltta % 3,5 - 35 ve koyu maltta
% 1,5 - 2 ye kadar düşürmeğe esaslı kurutma denir. Bu suyun uzaklaş¬
tırılması çok güçtür. Çünkü bu su donenin kimevi struktur’unda sıkı
sıkı tutulmuştur.
Yeşil malt bu suyunu bırakınca hayat faaliyeti kaybolur.
Yeşil malt suyunu kaybedince hacmi ve ağırlığı da değişir. Renk
koku ve lezzet tahavvülâtı bilhassa koyu maltta görülür. Un kısmının
rengi sarıdır. Kahve rengiye doğru gider karateristik bir arama teşek¬
kül eder.
Kimyevi değişmeler şu şekilde olurlar :
1 — Dane yaşadığı müddetçe mütemadi bir şekilde tabii büyüme
olur.
2 — Hararet ve suyun müşterek etkisi ile maltın madde grupları
kimyevi bir değişmeye tahi olurlar.
Suhunet alçak kaldığı müddetçe ve lüzumlu rutubet bulunduğu
takdirde enzym ve diastoslann faaliyeti ile çimleme devam eder, Nişasta
şekerleşir inverte olur.
Selliloz hallolur ve albumin parçalanması devam eder.
Suyun sür’atle azalması ve sühunetin yükselmesiyle donenin
hayatiyeti hitama ermeğe başlar. Husule gelen kimyevi değişikliklerle
artık harici biri hayat faaliyeti görülmez.
îşte yeşil maltın fırınlanmasının esas gayesi de budur. Çünkü eğer
yeşil malt fırınlanmıyacak olursa daimi bir hayat faaliyeti gösterecek
bunun neticesi larak da daimi bir madde tahavvülâtı olacağından çim¬
lenme esnasında istediğimiz kantitede arpa dahilinde hazırlanan cisim¬
lerin mikdarları değişecek ve arpa boşalacaktır. Hem buna mani olmak
hemde malıt’a istenen ve yukarıda kaydedilmiş olan fiziki özellikleri
vermek ve muhafazasını sağlamak amaciyle fırınlama ameliyesi yapıl¬
maktadır.
346
d) Fırınlama ameliyesi :
Çimlenmiş olan arpalar fırınlanmak için malt fırınlarına sevkedilir.
Bu fırınlar, modem, tek katlı yüksek verimli pnömatik ve iki katlı
olmak üzere iki tiptir.
Yeni kurulmakta olan İstanbul malt ve Yozgat Bira fabrikaların
malt fırınları tek katlıdır.
İstanbul ve Ankara bira fabrikalarında mevcut malt fırınları ise
iki katlı olup çalışma şu şekildedir :
Yeşil malt fırının üst katma alınır. Bu katta suhunet 40°C den
başlıyarak 12 saatte 70° C ta çıkarılır. Ve yeşil malt ihtiva ettiği suyun
esas mikdarını burada verir. 12 saat sonra alt kata indirilir. Bu katın
da sühuneti 12 saatte 60° C den 90“ C a yükseltilir.
Suhunet alttan sıcak hava sevketmek suretiyle temin edilir ve rutu¬
betli hava aspiratörler vasıtasiyle emilerek malt kurutulur.
Fırınlardan çıkan malt soğutulduktan snra kökçük karma ve par¬
latma cihazlarından geçirilerek tartılır ve silolara sevkedilir.
Bu suretle malt hazırlanmış olur.
Ankara ve İstanbul bira fabrikalarında elde edilen maltların analiz
sonuçları ortalaması :
Ankara maltı :
Fiziki analiz :
2,8 m/m 59,9 %
2,5 „ 29,4 ,,
1 nci 89,2
>>
2,2 m/m 8,6
2,2 „ küçük 2,8 >>
Hl. vezni 58,1 kgr.
1000 done ağırhğı 43,2 gr.
Yabancı madde 0,8 %
Cam 10
yy
Yarı cam 12
y y
Filiz boyu 1/4 5
yy
„ 1/2 33
yy
„ 3/4 46
yy
„ „ 4/4
6
yy
Boyu aşan
347
Kimyevi analiz :
Rutubet 6 %
Kül 2,04 >>
Protein 11,34
Extrakt 76,05
>>
Havuz 7,60 yy
Renk n/10 iyot 1,71 cm.
Şekerleşme müd. 16,1
Filtrasyon müd.
28,—
İstanbul maltı :
Fiziki analiz :
Hl. ağırlığı 56,8 kg-
1000 dane ağırlığı 39,27
yy
2,8 m/m 69,7 %
2,5 „ 21,07 yy
2,2 „ 7,24 yy
Dip 1,26 yy
Yabancı madde 0,37 yy
Kimyevi analiz
Su 3,2 yy
Renk 0,17
Göıün üş
Opal
Akış
Normal
Şekerlenme süresi 20,25
Extrakt (kuru madde) 73,85 %
Mecmu protein 12,60 yy
Münhal „ 3,38 yy
Kolbach sayısı 27,00 yy
Büyüklük derecesi 35,25 yy
Batan kısım 45,00 yy
n —BİRANIN İMALİ
Bira imali üç safhada mütalâa edilebilir.
A — Şıranın hazırlanması
B — Fermantasyon ve dinlendirme
C — Filtrasyon imlâ ve pastörizasyon
348
A — Şıranın hazırlanması:
Şıranın hazırlanabilmesi için evvelâ maltın öğütülmesi lâzımdır.
Öğütme ameliyesi maltta bulunan maddelerin su ile temasını arttırmak
ve daha kolay suya geçmelerini sağlamak amacı ile yapılmaktadır.
Öğütmenin muayyen bir derecede olması, bunun kaynatmada filtre
presle veya arpa kabuk ve havuzlarının süzme materiyali olarak kulladıldığı
lönterboltichle çalışacağı göz önünde tutularak yapılması lâzım¬
dır.
Öğütmenin yapılışı:
Silodan alınarak pnömatik olarak kırma kısmına sevkedilen malt
evvelâ bir malt temizleme ve parlatma cihazından geçer sonra manyet
cihazından geçerek içinde her hangi bir sebeple bulunması muhtelif
madeni akşamdan ayrılır. Sonra otomatik olarak tartılarak değirmene
gelir. Çifter çifter çalışan altı valfi ihtiva eden bu değirmenlerde isteni¬
len derecede öğütülerek bir depoda toplanır ve buradan kaynatma
dairesindeki mayşe kazanma verilir.
Kaynatma ameliyesi :
Bu ameliye ile suda münhal cisimlerin inhilâliyetinden başka diğer
cisimlerde suda münhal hale sevkedilirler. Çalışmanın şekline mayşe
yapmak, elde edilen mahsule şıra, ve suda münhal cisimlerin toplamına
da ekstrakt denir.
Arpada bulunan ve mikdarları çimlenme esnasında arttırılmış olan
suda münhal cisimler suyun yardımı ile münhalleşirler. Organik mad¬
delerden şeker nev’inden (ham şeker, leviloz) albüminli maddelerin
tahavvül eden kısımları (albumosen, pepton, aminoasitler ve mecmu
enzymler). Bunlardan başka pentozlar ve pektin asitleri suda münhaldir.
Anorganik maddelerin büyük kısmı da bakiyesiz olarak inhilâl
ederler. Fakat henüz malt danesinin mühim kısmı hakiki ekstrakt
maddeleri yani malt nişastası gayri münhal haldedir.
Albüminli maddelerin mühim bir kısmının da inhilâl edebilmesi
için şekil değiştirmesi lâzımdır.
Bu maddeleri münhal yapmak ve uygun şekillere çevirmek için
çimlenmede olduğu gibi ona müşabih şekilde enzym ve diyastasların
tesiri lâzımdır.
1 — Nişasta :
Kaynatma esnasındaki nişasta parçalanması şematik olarak şöyle
gösterilebiir.
Nişasta Dekstrin Maltoz
34ü
Arpa nişastasının % 20-40 ını suda eriyen, kolaylıkla şekerlenen
iyotla mavi renk veren amitoz % 60 -80 ini suda erimiyen, güç şeker¬
lenen ve iyotla mavi renk vermiyen amilopektin teşkil eder. Amilopek-
tin, nişasta karbonhidratının fosfat asidi ile olan esteridir.
Nişastanın parçalanması üç safhada olur.
Çirişlenme : Amilepektinin sıcak suda fazla mikdarda su alarak
şişmesi ve patlamasiyle meydana gelir. Çeşitli nişastaların çirişlenme
ısıları değişik ise de, bu ısı genel olarak 55 - 85 dereceler arasındadır.
Sulanma : Amilolosfotoz fermentinin etkisiyle nişastanın fosfat¬
lardan ayrılmasiyle olur. Çirişlenmiş nişastanın sulanması birkaç da¬
kikada olursa da, çirişlenmemişlerde bu olay saatlerce sürer. Nişastayı
sulandıran fermentlerin optimum PH lan 4-6, optimum ısısıda 65-70
derecedir. Bu ferment 80 derecede kısa zamanda yok olur.
Şekerlenme : sulanmış olan nişastanın, alfa amiloz fermenti (dekstrinogen
ferment) ile dekstrinlere, beta amiloz fermenti (sakkarogen
fermenit) maltoza parçalanmasmıdır.
Nişasta parçalanması aşağıdaki kademelerden geçer.
a) Amilodekstrin gurubu :
Esas kısmı henüz münhal nişastadır. İot reaksiyonu ile tanınır.
Nişastanın aynıdır. Sıcak suda kolay soğuk suda güç erir.
b) Eritrodekstrin gurubu :
Üç muhtelif nevi dekstrin ihtiva eder. İsmide bundan ileri gelir.
İotla kırmızı renk verir.
c) Achreo dekstrin gurubu :
Bunlarında ismi iot reaksiyonuna göre verilmiştir ki reaksiyon
renksizdir. Üç muhtelif cisimden ibarettirler.
d) Malta dekstrin gurubu :
İsmi maltoza müşabih olmasından ileri gelir.
Nişastanın sonunun parçalanması mahsulü maltoz olup bir biozdur.
Mayşedeki maltoz ve dekstrinin mikdarları suhunete ve vasatın PH
ma tabidir.
Ham şeker
maltoz
1 62,5° C de 78,64
2 65,0
70,28
3 70,0
69,72
4 75,0
59,93
Şekerleşmiyen
21,35
29,72
31,28
40,07
Şekerin şeker
olmıyana nrans
1 : 0,27
1 : 0,42
1 : 0,45
1 : 0,67
350
Fazla meltoz meydana getirilmesiyle alkolde zengin, fazla dekstrin
meydana getirilmesi suretiyle işe ekstrakça zengin biralar elde olunur.
2 — Albumin :
Maltaj esnasında parçalanmağa ve tahavvül etmeğe başlayıp esas
kısımları tahavvül eden albuminli maddeler mayşe esnasında da par¬
çalanmağa devam ederler.
Enzmotik hadiselerle münhal hale getirilen albuminin bir kısmı
tekrar bazı enzmatik hadiseler vasıtasiyle gayri münhal hale geçer ve
çöker. Bu hadisenin biranın hazırlanmasındaki ehemmiyeti büyüktür.
Şıranın kaynatılması esnasında husule gelen bu hadiseye “Bruch,,
denir. Bu zararlı olmayıp bilâkis faydalıdır. Fermantasyon ve dinlen¬
dirme esnasındaki albumin ayrılması, daima sıcakta eriyen albuminlerin
soğukta ayrılmasından ileri gelir.
İstenmiyen ve tehlikeli olan hadise ise bitmiş biradaki albumin
ayrılmasıdır.
Bira endüstrisinin en mühim meselesi bitmiş biradaki albuminin
stabilizasyonudur. Bunun için albümin tahavvülâtı tam bir şekilde
olmalıdır ki müteakip albumin bulanıklığı olmasın. Buda esas olarak
maltoz esnasında sağlanır.
Şu halde iyi bir bira yapabilmek için muhakkak olarak iyi bir
malt imal etmek lâzımdır.
Pepton ve Albumosen biranın köpüğünün sabit durmasında mü¬
him rol oynarlar. Bundan başka aminoasitler maya tarafından çabuk
ve kolay assimile edilir. Maya semirir ve dejenere olur.
Albuminli ve nişastalı maddelerin parçalanmasından başka malt
içerisinde bulunan diğer maddelerin de tahavvülâtı mühim rol oynar.
En mühimi fosfat asidi birleşiklerinin tahavvülâtıdır. Fosfatlar
kâfi mikdarda bulundukları takdirde mayanın gıdalanmasına hizmet
ederler ve amino asitlerle birlikte vasata asidite verirler.
Kaynatma dairesinde şıranın hazırlanması üç safha arzeder.
1) Mayşenin elde edilmesi :
Mayşeleme usulleri elde edilecek bira tipine ve fabrikada mevcut
cihazlara göre muhtelif olmakla beraber başlıca aşağıdaki guruplarda
toplanabilir.
a — Dekoksiyon usulü :
Bu usulde esas, fermentlerin ısı optimumlarını dikkate alarak
mayşe ısısını ona göre kademe kademe yükseltmek ve böylece her fer¬
mente optimal çalışma şartları sağlamakadır.
351
Bu usul, üstü kaynatma, ikili kaynatma ve tekli kaynatma olmak
üzere üç şekilde tatbik edilir.
b — Enfizyon usulü,
Bu usulde mayşenin bir kısmının kaynatılması bahis konusu de¬
ğildir.
c — Çifte mayşe usulü :
Bu usul malta maltlanmamış çiğ hububat kullanılacağı hallerde
uygulanır.
Ankara ve İsanbul Bira fabrikalarında esas oarak dekoksiyon usulü
uygulanmakla beraber, gerek maltlarımızdaki yüksek protein mikdarının
düşürülmesi gerekse bira imalâtına kâfi gelmiyen malt mikdarının
arttırılması bakımlarından kırık pirinç ilâve edildiğinden bu da
özel ayrı bir kazanda mayşelenip malt mayşesine ilâve ediıir.
2 — Mayşenin süzülmesi:
Mayşeleme sonunda, maltta esasen suda erir durumda olan mad¬
delerle, mayşeleme esnasında fermentlerin etkisi ile parçalanıp suda
eriyebilir duruma gelmiş olan maddeler, malttan mayşeye geçmiş du¬
rumdadır. Maltın arta kalan erimemiş kısmına bir “posa,, gözü ile bak¬
mak kabildir. İşte mayşeleme sona erince bu posa kısmını, mayşenin
sıvı kısmından ayırmak gerekir bu işleme “mayşenin süzülmesi,, diyo¬
ruz. Bu süzme sonunda “şıra,, ve “küspe,, elde olunur.
Mayşenin süzülmesi fabrikada mevcut cihaz tiplerine göre iki şe¬
kilde yapılır.
a) Kazanlarda süzme :
Mayşenin süzülmesinde kullanılan en eski usul olmakla beraber,
bu gün yine en modem fabrikalarda bile bu usul süzme kullanılmak¬
tadır.
Bu kazanlar hem şekerlendirme hemde filtre kazanı olarak kulla¬
nılır. Ve küspe de filtre maddesi rolü oynar.
b) Mayşe filtresiyle süzme :
Bu tarzda hususi dokunmuş pamuklu süzme bezleri filtre maddesi
olarak kullanılır ve süzme ameliyesi daha kısa zamanda yapılmış olur.
Halen Fabrikalarımızda bu şekilde uygulanmaktadır.
3 — Şıranm kaynatılması :
Şıra aşağıda kaydedilen amaçlara ulaşmak için kaynatılır.
a) Fazla suyun buharlaştırılmasiyle şırayı istenilen ölçüde koyu-
laştmnak,
352
b) Şırada mevcut fermentleri tahrip ederek yok etmek,
c) Şırayı mükemmel bir şekilde sterilize etmek,
d) Hublondaki değerli unsurların sıraya geçmesini sağlamak,
e) Şırada mevcut proteinleri pıhtılaştırmak,
Kaynatma randımanı aşağıdaki frmülle tesbit edilir.
Şıranın ballingi X yorgunluğu X litresi X
Çk96
% ekstrakt randımanı Malt gr.
4 — Şıranın soğutulması :
Bu şekilde elde edilen şıranın mayalanma sühunetine kadar soğu¬
tulması lâzımdır.
Şıra evvelâ kaynatma dairesinden santrifüj tulumbalar vasıtasiyle
bir durultma kabına sevkedilir.
Soğutma genel olarak iki şekilde yapılır.
a) Açık soğutma
Bu şekilde şıra evvelâ ya açık soğutma teknelerinde (Ankara Bira
Fabrikasında olduğu gibi) veya (Bericselung kühler) denilen serpantinli
soğutucularda (yeni tesislerin kurulmasından evvel İstanboıllda
olduğu gibi) 50 - 60° C ta kadar ilk soğutulması yapıldıktan sonra
Kontrkran sisteminde çalışan salamuralı kapalı tip kapalı soğutucular¬
la 5 - 6° C ye kadar soğutulur ve bu esnada havalandırılmış olur.
b — Kapalı soğutucular.
Bu halde şıra evvelâ separatörlerden geçirilerek muallak madde¬
leri ayrılır sonra evvelâ tatlı su sonra salamura ile çalışan plâkalı so¬
ğutuculardan geçirilerek ayni suhunete kadar ildirilir ve fermantasyon
dairesine sevkedilir.
b — Fermantasyon ve dinlendirme :
Bu bölümde mutalaâ edilen olaylar biracılık tekniğine göre
1 — Esas fermantasyon :
2 — Tali fermantasyon veya dinlendirme olmak üzere iki safhada
mutalaâ edilir.
1) Esas fermantasyon :
Esas fermantasyon alt ve üst fermantasyon olarak iki şekilde yü¬
rütülür. Bütün dünyada çoğunlukla olduğu gibi memleketimizde de
alt fermantasyon uygulanmaktadır.
353
Bunun için fermantasyon tanklarına alınmış olan soğutulmuş
olan şıraya bira mayası ilâvesinden sonra fermantasyona terkedilir.
eder.
Fermantasyon ameliyesi 6 -10° C sühunette 8 - 10 gün devam
Bu ameliye ile kaynatmada elde edilen maltozun bira mayasının
etkisiyle alkolik fermantasyonu husule gelir ve alkol yanında bir yan
ürün olarak karbon di oksit husule gelir.
Fermantasyon kapalı kaplarda yapılıyorsa yan ürün olarak elde
edilen CO, toplanarak yan ürünler kısmında belirtileceği şekilde tasfiye
ve teksif edilerek değerlendirilir.
Fermantasyonun gidişi suhunet değişikliği ve bunun soğuk tatlı
su ile ayarlanması, tanklarda teşekkül eden köpük şekli ve şıradaki
ekstre mikdarınm azalması takip ve kontrol edilir.
Bu suretle genç bira olarak adlandırılan bira elde edilmiş olur.
Bu safhanın bitişinde elde edilen genç bira dinlendirme tanklarına
sevkedildikten sonra, fermantasyon safhasında üremek suretiyle ço¬
ğalmış ve fermantasyonun sonunda tank dibinde çökerek birikmiş olan
maya toplanıp yıkanarak ve temizlendikten sonra ya birdahaki fer¬
mantasyon ameliyesinde kullanılmak üzere maya muhafaza kaplarına
konur, veya fermantasyon enerjisini tüketmiş veya kısmen dejenere
olmuşsa satış mayası olarak ayrılırki buda bira sanayiinin bir yan
ürünüdür.
2 — Tali fermantasyon veya dinlendirme bu suretle elde edilen
genç biranın nihai olgunluğunu alması ve bilhassa alçak suhunet ve
basınç altında husule gelen fermantasyonda karbondioksit satürasyo-
nunun olması için dinlendirilmesi lâzımdırki fabrikalarımızda imâl et¬
mekte olduğumuz Pilsen tipi biralar için bu müddet ortalama iki ay¬
dır. Bu dinlendirme müddeti bira kalitesi ve dayanma kabiliyeti çok
yakından ilgi pek mühim bir faktör olmasına rağmen maalesef fabri¬
kalarımızdaki bu kısımlara ait dar boğazlar sebebiyle bilhassa yaz ay¬
larında dinlendirme müddeti 20 güne kadar düşmektedir.
C — Filltrasyon imlâ ve pastörizasyon dinlendirme ameliyesi ne
kadar iyi şartlarla yapılırsa yapılsın biranın özelliği ve kalitesi bakı¬
mından çok mühim olan yukarıda kaydedilen hususlarla birlikte bira
içerisinde bulunan muallak maddelerin ve mayanın çökmek suretiyle
ayrılmasını da sağlamasına rağmen bu ameliye sonunda elde edilen
bira tamamen berrak olamaz. Bu bakımdan filtre edilerek tamamen
berrak bir hale getirilmesi lâzımdır.
Bunu temin amaciyle fabrikalarda mevcut tesislere göre pamuklu
mass filtresi klarifikatörler ve icabına göre K ve sterilizan EK plâkalı
354
filtreleri ile filtre edilerek basınç altında imlâ tanklarına doldurulur¬
lar.
Bunu müteakip ihtiyaca göre ya fıçı imlâ kısmına sevkedilip fıçı¬
lara doldurulur veya imlâ dairesine sevkedilerek tamamen otomatik
yıkama, doldurma ve kapsülleme makinelerinde doldurularak bu ma¬
kineleri bir kısmı olan pastörizasyon cihazlarında muayyen sühunet¬
lerde tutmak suretiyle pastörize edilirler.
1.2. İstihsalin seyri ve seviyesi :
Başlıca memleketler itibariyle dünya istihsali ile bu memleketlerde
nufus başına düşen mikdarlar müteakip cetvelde gösterilmiştir.
Bu cetvelin tetkikinden de görüldüğü gibi memleketimizde nufus
başına isabet eden mikdar en düşük seviyededir. Buda mevcut fabrika¬
larımızın memleket tüketimini hiç bir zaman yeteri kadar karşılayamamalarmdan
üeri gelmektedir.
Her iki fabrikanın 1950 - 1965 yıllarındaki istihsali ile toplamı
aşağıda gösterilmiştir.
Yılı İstanbul Bira Fab. Ankara Bira Fab. Toplam istihsal
1950 12 701 200 Litre 6 844 800 Litre 19 546 000 Litr
1951 12 820 400 8 270 800 21 091 200
1952 14 867 100 ” 7 875 300 ” 22 742 400
1953 13 652 200 8 177 900 ” 21 830 100
1954 20 974 700 10 213 800 31 188 500
1955 19 731 800 10 156 100 29 887 900
1956 19 098 400 9 018 900 ” 28 117 300
1957 22 174 500 9 250 100 31 424 600
1958 23 796 900 10 005 900 33 802 800
1959 22 104 600 8 485 600 ” 30 590 200
1960 21 030 300 9 422 800 30 453 500
1961 22 484 500 9 567 800 32 052 300
1962 23 094 600 10 645 000 33 739 600
1963 16 433 400 8 343 400 24 736 800
1964 19 966 200 ” 8 675 100 ” 28 641 300
1965 24 361 000 9 991 800 ” 34 352 800
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
355
— — — —
—
—
162.3
—
1
— —
—
485.0
—
45.0
—
—
130.0
—
250.6
—
1
—
950.0
—
—
1962 1963 1958 . 1964
1960
Litre
Litre
Memleketler
+ Üretİm ♦ Üretim Üretİm Üretim
N. B. Üret.
+ Üretİm
N. B. Üret.
litre
litre
N. B. Üret;. mn N.B.Uret. ntre N.B.Uret. ntre
1961
Üretim
litre
60.1 A. 11 B. 313.2 D. 60.9 10 444.111 496.3 59.4 11 60.4 093.8 12 026.3 61.9 10 970.4
91.7 Almanya 5 521.5 Batı 97.14 224.4 5 915.6 77.8 102.7 4 732.6 7 231.3 85.2 5 149.2
79.4 Almanya 1 304.8 Doğu 76.01 288.5 1 318.0 74.2 76.8 1 342.4 1 330.2 77.7 1 368.S
—
12.1 Arjantin 902.9 9.6 387.5 19.3 246.8 18.9 248.7
104.6 Avustralya 1 098.5 108.0 1 029.4 1 166.0 104.6 106.6 1 053.2 1 226.6 102.0 1 074.7
80.6 Avusturya 588.5 82.6 512.0 639.7 72.9 89.8 526.3 672.0 76.7 570.2
114.1 Belçika 1 030.8 111.6
—
1 014.8 112.1 1 011.0 450.0 110.0 1 051.4
Brezilya 750.2 11.6
—
15.4 Bulgaristan 132.2 16.5 75.0 146.09.7 18.1107.5 115.0 13.7 122.0
—
11.4 Cezalr 81.8 7.8 121.4 11.7 121.2 11.8 126.3
108.5 1 570.5 113.4 Çekoslovakya 1 257.7 1 651.0 93.3 118.8 1 409.3 1 782.7 103.8 1 491.1
87.9 Danimarka 443.2 95.3
—
318.5 70.5 381.6 83.8 406.0
—
15.2 Ekvator 66.4 14.5 66.4 16.1 67.7 15.7 67.7
32.4 Felemenk 396.5 33.6 294.1 440.8 26.3 36.8355.2 496.3 31.0 380.2
2.6 Fas 29.0 2.4 48.5 27.44.5 2.2 31.5 30.0 2.7 31.0
21.6 93.4
Finlandiya
20.7 86.0 88.5 19.7 21.7 91.7 111.9 20.6 96.6
3.6
—
Filipinler 70.0 2.7 90.8 3.4 100.1
39.4 Fransa 1 820.5 39.11 757.3 1 785.0 39.2 37.3 1 726.1 1 954.2 37.6 1 815.4
5.2 97.4 5.8
Güney Afrika 79.6 113.0 6.6
5.3 80.0 135.0 4.9 85.3
86.0 4 566.0 85.7 4 631.5 86.1 4 690.0
İngiltere 3 937.6 76.0 4 336.9 82.7 4 533.3
128.5 İrlanda 346.2 122.4 325.3 356.3 114.0 125.4339.1 346 119.9 5
362.2
13.4 Ispanya 466.2 15.1 289.7 568.89.7 18.3343.3 674.5 11.3 410.0
9.4 İsrail 22.8 10.0 16.9 25.38.5 10.6 20.8 20.0 9.8 20.6
—
37.2 İsveç 272.4 36.0 277.7 37.5 279.5 37.3 279.8
67.6 400.4 İsviçre 70.8 315.0 413.6 60.6 71.7312.7 453.0 57.6 374.8
5.2 İtalya
324.5 6.5 165.8 402.43.4 7.3239.0 418.8 4.8 259.5
13.0 1 503.7 15.8 1 703.6 17.8 2 009.5
İspanya 622.1 6.8 826.7 9.9 1 229.5
—
64.2 TTanctria 1 177.4 63.41 064 8 62 2 1 148.8 780.8 64.4 1 168.8
4.7 Kenya 39.6 4.6 39.1 44.05.1 4.938.8 33.2 4.8 99.0
40
—
— —
165.0
40
42
— — —
103.6
41
43
— —
89.0
39
44
—
40.5
51
Kolombia 599.0 44.3 613.9 43.4 626.7 43.3 619.3 41.9 750.0
—
—
Kongo 119.6 8.9
Küba 123.2 18.7
11.5 212.8 14.5 210.8 14.0 200.0
Lüksenburg 43.0 138.7 42.7 135.6 44.5 140.3 44.8 139.1 47.1 144.5 51.9
Macaristan 306.5 31.0 355.5 35.7 378.1 37.8 382.6 38.1 408.2 40.5 429 2
Meksika 730.1 22.2 852.1 24.4 854.1 23.7 850.0 22.8 855.5 22.3 930.0
Norveç 83.6 23.7 90.3 25.1 96.7 26.7 93.7 25.7 103.6 28.3 924
Peru 117.1 11.5 146.1 14.6 142.9 14.4 159.7 15.3 163.7 14.8 156.4
Portekiz 29.7 3.4 37.9 4.3 41.5 4.7 38.2 4.3 37.3 4.1 47.0
Portorika 58.1 25.3 68.8 29.3 73.2 30.4
—
Polonya 610.6 21.4 673.2 22.6 705.5 23.5 656.3 21.6 725.4 23.6 758.1
Romanya 151.2 8.4 163.3 8.9 192.7 10.4 212.8 11.4 225.0 12.0 195.0
S. Rusya 1 991.0 9.6 2 497.9 11.7 2 666.7 12.3 2 818.4 12.7 2 807.0 12.5 3 820.9
Şili 119.9 16.4 130.7 17.7 119.9 15.7 130.9 16.5 123.0 14.9 107.2
Türkiye 30.0 1.1 28.1 1.0 29 3 1.0 31.8 1.1 24.3 0.8 27.1
Venezuela 188.1 27.5 241.1 33.0 240.7 32.0 247.4 31.7 248.8 30.5 240.0
G. Vietnam 53.3 4.1 51.4 3.7 52.0 3.6 59.8 4.0 73.6 4.8 95.0
Yeni Zelanda 226.9 99.4 245.0 103.4 250.0 103.5 263.2 106 3 263.8 103.9 270.9
Yugoslavya 123.0 6.3 163.0 8.9 186.0 10.0 178.8 9.5 224.1 11.7 266 9
Yunanistan 35.7 4.4 43.5 5.2 44.4 5.3 41.1 4.9
—
Toplam 36 622.8 — 38 801.7
—
742.8
—
955.8
—
487.7 — 50 062.7
Dünya Top. 36 980.0
—
350.0
—
080.0
—
500.0
—
850.0
—
018.0
a — Bira üretim rakamları statisticol yearbook 1964 den alınmıştır. (1964 hariç)
b—Bazı yılların nüfusları statisticol yearbook 1964 den alınmış, aradaki yıllar mürekkep faiz usulü ile enterprete
edilmiştir.
c — 1964 üretimi rakamları Joh. Barth U. Sohn firmasının 15. Temmuz 1965 tarihli broşürü Sh. 2 den alınmıştır.
d—Türkiye nüfusunun 1964 den sonraki rakamları 1960 sayımı kesin ve 1965 sayımı muvakkat sonuçlarının
entezoretasyonu ile bulunmuştur.
Yukarıda görüldüğü gibi 1954 yılından itibaren bilhassa İstanbul
Bira Fabrikasının, kaynatma, fermantasyon, dinlendirme ve imlâ tesis¬
lerinin yenilenerek tevsi edilmeleri sonucunda istihsal devamlı bir artış
kaydetmişse de nüfus artışı muvacehesinde yeterli olamamış ve nüfus
başına isabet eden mikdar hemen hemen sabit kalmıştır.
Toplam istihsalin ortalama olarak % 70 i İstanbul ve % 30 u An¬
kara bira fabrikası tarafından yapılmaktadır.
Tüketim mikdarları da en fazla zamanında ve nisbeten talebe
yakın olarak sağlanması sonucunda bu iki bölgede olmaktadır.
Netekim 1962 - 1964 yılları ortalamasına göre nüfus başına isabet
eden tüketim mikdarı, İstanbul bölgesinde 2,73, Ankara bölgesinde 0,89
litre olmasına rağmen yurdun diğer bölgelerinde bu mikdar çok azal¬
makta ve Doğu bölgesinde ise 0,12 litreye kadar düşmektedir.
Bira ham maddesi olan arpa, memleketimizde normal tüketimi sağlıyacak
istihsalin çok üstündedir.
İkinci beş yıllık plân döneminde yapılacak yatırımlar sonucunda
da toplam istihsalin 57.205.000 litreye ulaşması ön görülmüştür.
1.3. İstihsalin girdi ve çıktıları :
Bira imalâtının ham maddeleri : Arpa, su, hublon ve mayadır.
a — Arpa :
Her nevi arpa biracılık için elverişli değidir. İyi biralık arpaların,
ince kabuklu beyaz küf ve hertürlü haşereden âri olması yüksek ekstre
vermesi, çok nişasta ve az albümin ihtiva etmesi, çimlenme kabiliyeti¬
nin de yüksek olması lâzımdır. Yaz ve kış arpalarından yaz arpası /e
iki şıralı arpa dört ve altı sıraya nazaran bira fabrikasyonunda tercih
edilir.
Biralık arpalardan hektolitre ağırlığı 61-65 kg. olanı hafif, 65-68
kg. olanı orta, 68-75 kg. olanı ise ağır ve en iyi biralık arpadır. 1000
donenin ağırlığı 35-47 kg. arasındadır. Çimlen kabiliyetleri asgarî %
97 dir.
Kimyevî terkibi bakımından arpa, % 80-88 kuru madde ve % 12-20
su ihtiva eder.
İstanbul ve Ankara bira fabrikaları tarafından son 10 yılda alman
arpaların ortalama analiz sonuçları aşağıda gösterilmiştir.
358
—
481192
— —
— —
— —
İstanbul Ankara Ortalama
1000 dane ağırlığı
44.5
44.7
44,6
2,5 -f 2.8 m/m
67.3
70,4
69.0
2,2 m/m üstü
Yemlik arpa 2,2 m/m artı
Yabancı madde
Çimlenme kabiliyeti
Protein
21.5
6,1
4.8
99
13.3
17,9
7.1
3.2
98
11.7
1.9,7
6,6
9,9
99
12.0
Su
10,0
10,0
10,0
Kül
2.9
2,5
2,7
Bira imalâtı için Tekel tarafmdan senede 7 - 8000 ton arpa alın¬
maktadır. Yıllık ortalama arpa üretim mikdarımız 2.800.000 ton oldu¬
ğuna göre Tekel mubayaası bunun ancak % 0,3 ünü teşkil etmektedir.
Tekel İdaresi tarafmdan 1960 - 1964 yıllarında satın alman arpa¬
ların mahal, mikdar ve ortalama fiatları ile aşağıda gösterilmiştir.
1960 1961
Alım bölgesi
Mıkdar
Kilo
O. Fiatı
kuruş
Bedel
Lira
Mikdar
Kilo
O. Fiatı
kuruş
Bedel
Lira
Ankara 4 193 257 44 35 1 859 904 4 969 424 48 15 2 392 592
” ofisi 1 212 000 88 94 593110
—
Eskişehir 1 822 305 39 98 728 474 2 437 261 49 54 1 207 373
Kars ofis 1 500 000 49 00 335 000
—
Toplam 8 727 562 44 87
3 916 448 7 406 685 48 61
3 599 965
1962
1963
Ankara 1 170 633 51 31 600 658 2 641 600 49 00 1 294 384
Polatlıd.ü.c. 2 000 000 51 97 1 039 4B0
—
Eskişehir 2 881 148 49 86 1 436 517 3 289 952 53 17 1 746 028
Orman çift.
' —
—
51 99 250 219
Toplam 3 P51 781 50 84
3 076 725 6 406 744 51 36
3 290 631
1964
Mubayaalar :
Ankara 2 503 358 57 02 1 427 395 Ankara bira fabrikasmca ve Çu¬
Eskişehir 2410218 51 72 1 246 668 bukta, Eskişehir’de Altıntaş, Bal-
Samsun 499 791 50 79 253 839 mahmut, Sandıklıda Samsunda.
Çorumda yapılmaktadır.
Toplam 5 413 367 54 09 2 927 902
Tekel idaresince alman arpaların, 1964 yılma ait nakliye ücretleri
de aşağıda gösterilmiştir. Bu bedeller, navlun, hammaliye, yükleme,
359
21,1
12
boşaltma, sigarta ve diğer müteferrik masrafların toplamı olarak ton
başına tahakkuk eden mikdarlardır.
Ankara Fb. İstanbul Fb.
Ankara Orman çiftliği
Çorum
Altıntaş
Balmahmut
72 20
80 —
66 50
Fabrika teslimidir.
Kamyonla nakledilmiştir.
Kamyonla nakledilmiştir.
Trenle Haydarpaşa silolarına
oradan motorla Ortaköye ve
kamyonla fabrikaya nakle¬
dilmiştir.
Su :
Bira, malt içerisinde bulunan maddelerin münhal hale sevkedilmesiyle
elde edilir. İyi bir bira suyu umumiyetle iyi bir içme suyu evsafmdadır.
Şeffaf, renksiz ve iyi lezzette olmalıdır. Çimlenme ve fer¬
mantasyon üzerinde arzu edilmiyen ekiler yapacak maddeleri ihtiva
etmemelidir. Suların hepsi tuz mahlülleridir. Bu tuzların cinsi ve mikdarları
suyun ceryan ettiği arazinin jeolojik yani kimyevi bünyesine
tabidir. Bu tuzlar maltın inhilâliyet derecsi üzerine, şıranın hazırlan¬
masına etki ederler. Maltın ve şıranın ihtiva ettiği cisimlerle yer de¬
ğiştirirler ve enzimatik hadiselere etki ederler.
Bira fabrikasının bulunduğu mahalde istenen özellikte su olmadığı
takdirde bazı fiziki ve kimyevi müdahalelerle suyun özelliği istenen
şekle getirilir.
Ankara Bira Fabrikası, Fabrikaya 18 km. uzaklıkta olan Kırkgöz
kaynağından alınıp borularla fabrikaya sevkedilen, su ile, İstanbul
Bira ise şehir suyu (Terks gölü suyu) ile su ihtiyacını karşılamaktadır.
Ankara ve İstanbul Bira Fabrikaları ile, dünyaca meşhur dört bi¬
ranın yapılmasında kullanılan suların bileşimleri aşağıda gösterilmiştir.
Ankara İstanbul Gilsen Münih Dort
Burton
Buharlaştırma artığı
Mg./L. 246 163 185,5 284 1 110 1 890
Kierç (CAO) 118 48 41,5 106 367 520
Magnezi (MgO) 7,3 12,1 23,3 30 38 145
Sülfat (SOJ 3,3
—
Nitral (N,ÖS) 12,2
—
7,5 240 756
12 12 22
Klorür (Cl2) 5,0 32,8 7,5 2,0 107 34
Sentlik 1 Alman 10 mg.
CaO litre 1
—
—
—
Toplam 12,3 7,2 7,40 14,8 41,3
Geçici 10,3 6,6 6,43 14,2 16,8
Kalıcı 2 0,6 0,97 0,6 24,5
360
c — Hublon :
Memleketimizde şerbetçi otu namiyle tanılan nebatın hususi bir
şekilde yetiştirilmiş ve kurutulmuş şekli olan hublon malttan elde edi¬
len fermonte etmemiş şekerli mahlülün en lüzumlu bir ilâve maddesi¬
dir. Bu mahlülün lezzetini arttırır. İyi bir tad ve muayyen bir arama
verir. Bundan başka şıradaki albüminli maddeleri çöktürmek suretiyle
şırayı berraklaştırır. Biranın tabii bir muhafaza maddesi olduğundan
dayanıklığını arttırır.
Halen bira imalâtında senede 60 - 70 ton hublon kullanılmakta
olup dış memleketlerden temin edimektedir. İkinci beş yıllık dönem
sonunda bira istihsali 57 - 60 milyon litreye ulaştığı takdirde hublon
ihtiyacı 120 tona çıkacaktır.
Memleketimizde hublon yetiştirilmesi için ciddi çalışmalar yapıl¬
makta lup ileriki senelerde kullanılan hublonun mühim bir kısmı yerli
olarak temin edilecekse de kalite mülâhazası ile yine bir mikdar yük¬
sek vasıflı hublon ithal edilmesi icap edecektir.
d — Bira mayası:
Biraya içki vasfım veren ve alkolik fermantasyonunu yapan, ma¬
yadır. Bira fabrikasyonunda kullanılan maya, Askomyzeten familya¬
sından Saccharomyzer nev’ine ait bir mantardır. Tek hücreli bir uzvi¬
yet olup hücre şdkilleri müsavi şekilde daireler veya katı nakıstır. İyi
bir bira mayasının fermantasyon kabiliyeti yüksek, canlı ve taze olması
lâzımdır.
e — Kırık pirinç :
Yukarıda kaydedilen ham maddelerden başka, Fabrikalarımızda
bira imalâtında, gerek kaliteyi ıslah gerekse noksan olan malt mikdarını
tamamlamak amaçlarıyla malt mikdarm % 15 - 20 si oranında
kırık pirinç kullanılmaktadır.
Kullanılan kırık pirinçlerin ortalama kimyevi bileşimi aşağıda
gösterilmiştir.
Ekstre % 86 Kuru madde
Nişasta % 70
ıı
Yağlar % 0,4 „ ıı
Azotlu maddeler % 7,7 „ 11
Selüloz % 2,— „ 11
Kül % 0,3 „
11
\
361
İşletme malzemesi :
Fabrikalarda kullanılan esaslı işletme malzemeleri; pamuk ve
plâkalı filitreler, amonyak, tuz, kalsyum klorur, sodyum hidroksit ve
makine yağlarıdır.
Anbalâj malzemesi :
Kullanılan anbalâj malzemeleri, şişe, kapsül, kasa, sandık, keres¬
te, çivi, çelik çenber ve etikettir.
Enerji :
Her iki fabrikada da enerji şehir ceryanı ile temin edilmekte olup
Ankara Bira Fabrikasında ortalama olarak yılda, 1 550 000 Kw,/saat
elektrik enerjisi kullanılmaktadır.
İstanbul Bira Fabrikasında 1960 - 1965 yıllarında kullanılan elek¬
trik enerjisi mikdarı ile bunun bedeli aşağıda gösterilmiştir.
Yılı Mikdar Kw/saat Bedeli T. L.
1960 3 295 500 637 679 25
1961 3 126 770 605 029 00
1962 3 108 130 601 423 16
1963 3 583 729 693 451 56
1964 3 668 030 709 763 30
1965 3 172 742 613 925 58
Su :
Yukarıki bölümlerde de kaydedildiği gibi bira fabrikasyonunda su,
en mühim maddelerden biridir.
Biranın içerisine çök mühim oranda girmesi dolayısiyle bir ham
madde olduğu gibi diğer işlerde de kullanılması dolayısiyle bir işletme
malzemesidir.
Bira Fabrikasyonunda istihsal edilen biranın 25 - 35 misli suya
ihtiyaç vardır.
Yakıt :
Yakıt olarak her iki fabrikada da buhar kazanlarında Linyit kö¬
mürü kullanılmaktadır.
Ankara bira fabrikasında ortalama olarak yıllık kömür sarfiyatı
4500 tondur.
İstanbul Bira Fabrikasında ise 1960 - 1965 yıllarında sarfedilen
kömür mikdarı ile bedeli aşağıya çıkarılmıştır.
362
Yılı Mikdar Kg. Bedeli T. L.
1960 12 128 320 1 419 013 44
1961 11 912 570 1 277 192 89
1962 8 701 200 1 021 981 73
1963 8 695 280 1 183 756 74
1964 8 451 550 1 166 313 90
1965 8 442 220 1 181910 80
2. İstihlâk :
2.1. İstihlâke etki yapan faktörler :
Fiat :
Mamûl fiatları üzerinde husule gelen ayarlamalarda ilk anlar istih¬
lâke etki yapmakta fakat zamanla istihlâk eski seviyesine ulaşmaktan
ancak bu ayarlamalar büyük mikdarda olduğu zaman istihlâk üzerine
etki yapmaktadır. Netekim 1963 yılında bira fiatma % 50 oranmda
yapılan zammın aşağıda görüldüğü gibi satışlar üzerinde büyük etkisi
olmuştur.
Yılı 50 cl. lik fiatı Tüketim mikdarı
1960 100 28.179.000
1961 100 29.316.000
1982 100 31.829.000
1963 150 24.307.000
1964 125 27.138.000
1965 125 30.472.000
Bira satışları ile bira fiatı arasında Korelasyon emsali (l)e yak¬
laşık olup fiat yükseltildiği devrelerde satışlarda bariz bir azalma mü¬
şahede edilmiştir.
Şehirleşme :
Yapılan etüdler sonucunda şehirleşmenin bira tüketiminin artma¬
sına sebep olduğu sonucuna varılmıştır.
Büyük merkezlere bira nakli daha az külfetli olduğundan, daha
kolay sevkedilmekte ve dolayısiyle büyük şehirlerdeki nüfus artışı bira
tüketimini arttırdığı gibi maliyeti de daha az olmaktadır.
363
Müstehlik ihtiyatları :
Müstehlik ihtiyatının tüketim üzerinde büyük etkisi bulunmakta
dır. Netekim başta Lüksemburg, İrlanda, Belçika, Almanya olmak üzere
dünya memleketlerinde halkın bu içkiye itiyatı sonucunda nüfus basma
düşen tüketim mikdarları çok yüksek rakamlara ulaşmaktadır.
Memleketimizde henüz, muhtelif tesirlerin etkisi bilhassa yeten
kadar ve zamanında talebin karşılanamaması sonucu muayyen merkez
lerdeki bir kışımın dışında bir itiyat husule gelememiştir. Fakat tüke
tim isteğine paralel olarak istihsal yapıldığı takdirde itiyatm da orta
çağı en tabii bir keyfiyet olarak görülmektedir.
Bugün için istediği anda birayı bulamaması sonucu müstehlik,
şaraba, diğer alkolsüz gazifiye içkilere veya bunlarla damıtık alkollü
içkilerin karışımına kaymaktadır.
İkinci beş yıllık dönemdeki yatırımlar sonucu meydana gelecek
istihsal artışı ve iyi bir satış organizasyonu ile bu şekildeki değişmeler
önlenebileceği gibi müstehlikin istediği anda birayı bulması suretiyle
bir itiyatta sağlanacaktır.
İklim :
Bilhassa memleketimizde iklimin bira tüketimi üzerinde büyük
etkisi bulunmaktadır. Senelik istihsalin % 70 şi yaz aylarında tüketil
diğinden fabrikalarımızda bu nokta göz önünde tutularak kurulmak
ve çalışmakta dolayısiyle kış aylarında bir atıl kapasite kalmaktadır.
Dini inanışlar :
Dini inanışlar genel olarak bira tüketimi üzerine etki yapmamakla
beraber, yalnız ramazan aylarında tüketim bir düşüklük göstermekte
dir.
Kalite :
Kalitenin de tüketim üzerinde esaslı bir etkisi olup kalite üzerinde
husule gelecek değişiklerin tüketime de etki edeceği tabiidir.
Anbalâj ve piyasaya sürülüş şekli :
Her mamulün anbalâj ve piyasaya sürülüş şeklinin tüketim üzerine
yapacağı etki tabii olmakla beraber bu gün için biranın yalnız Tekel
tarafından imâl edilmesi ve istihsal seviyesinin tüketim ihtiyacının al
tında olması sebebiyle bunun etkisi bulunmamaktadır.
İleride hususi sektör tarafmdan da bira imâl edildiği takdirde bu
konu üzerinde durulması icap edecektir.
364
Arzda devamlılık :
Arzda devamlılık önemli bir faktör olup, müstehlikin her içkide
olduğu gibi bira içmeği arzu ettiği anda bulabilmesi lâzımdır. Bu gün
gerek tevzi sistemindeki aksaklıklar gerekse istihsalin tüketime yetiş¬
memesi neticesi tüketim üzerine büyük çapta etki yapmakta TC yuka¬
rıda belirtildiği gibi talebi başka sahalara kaydırmaktadır.
2.2. İstihlâkin seyri ve seviyesi :
Toplam istihlâkin yıllık itibariyle seyri, son beş senedeki nüfus
başına isabet eden mikdarları ve bölgeler itibariyle seyri ile bu bölge¬
lerdeki nüfus başına düşen mikdarları aşağıda gösterilmiştir.
Yılı
Satılan bira mikdarı
litre
1949 18.257.945
1950 17.559.787
1951 19.107.827
1952 18.597.558
1953 21.031.638
1954 27.498.553
1955 27.154.541
1956 26.295.400
1957 29.724.988
1958 30.092.711
1959 27.607.125
1960 28.179.066
1961 29.316.000
1962 31.829.000
1963 24.307.000
1964 27.128.000
1965 30.472.000
1954 yılından itibaren istihsalde husule gelen artışlar İstanbul Bira
Fabrikasının, kaynatma, fermantasyon, dinlendirme ve imlâ gibi muh¬
telif kısımlarında yapılan yenileme ve kapasiteyi arttırma sonucu elde
edilmiştir.
365
Son beş yıldaki nüfus başına isabet eden mikdarlar :
Yıllar Tüketim (Bin Lt.) Nüfus (Bin) Ferd basma
1961 29.316 28.447 1.03
1962 31.829 29.156 1.09
1963 24.307 29.883 0.81
1964 27.178 30.628 0.89
1965 30.472 31.391 0.97
Tablodaki tüketim rakamları üretim darlığından ötürü gerçek
talebi aksettirmemektedir. Örneğin 1957 yılında nüfus basma tüketim
1.167 litredir. Şayet yurdumuzda bira tüketimi nüfus artışına uygun
bir artış kaydetseydi 1964 yılı satışımızdan 35.742.513 litre olması
gerekirdi.
Diğer taraftan 1960 yılında başbayiler ve mülhakat idarelerimiz
35.000.000 litre bira talep etmişlerdir ki bu mikdar, nüfus başına 1.26
litrelik bir tüketimi ifade eylemekte olup, 1964 yılı satışımızın buna
göre 38.591.000 litre olması gerekirdi.
Talebin tüketiminden fazla olduğunun diğer bir delili de bazı böl¬
gelerin satışlarıdır. Faraza Bursa bölgesinde 1962 yılında ferd basma
0.66 litre bira içildiği halde 1963 yılının ilk beş ayında daha fazla bira
gönderildiğinden ötürü ferdi tüketim 0.86 litreye çıkmıştır.
Bu bölüm sonuç olarak, bira satışlarımızın, tüketim imkânlarının
sınırlılığından dolayı gerçek talebi aksettirmediğini zikredebiliriz.
Tüketimin bölgeler itibariyle dağılışı :
Yurdumuzu bira satışı itibariyle 8 bölgeye ayırmak kabildir.
a) İstanbul bölgesi : İstanbul, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Balı¬
kesir, Çanakkale, Bursa, Bilecik, Kocaeli, Bolu, Sakarya, Zon¬
guldak illeri.
b) İzmir bölgesi : İzmir, Aydın, Denizli, İsparta, Manisa, Muş,
Uşak, Muğla illeri.
c) Antalya bölgesi : Antalya, Burdur illeri.
d) Ankara bölgesi : Ankara, Çankırı, Kastamonu, Eskişehir, Af¬
yon, Kütahya, Konya illeri.
366
e) Yozgat bölgesi : Yozgat, Kayseri, Niğde, Nevşehir, Kırşehir,
Tokat, Samsun, Sinop, Ordu, Amasya, Çorum, Sivas illeri.
f) Adana bölgesi : Adana, İçel, Hatay, Gaziantep, Maraş, Urfa
illeri.
g) Doğu karadeniz bölgesi : Trabzon, Rize, Gümüşhane, Giresun,
Artvin illeri.
h) Doğu bölgesi : Bütün doğu illeri.
367
BÖLGELERDEKİ BİRA SATIŞLARI
(Bin litre) ve nüfus başına isabet eden mikdarlar
1962 % 1963 % 1964 °/c
Yüzde
Ortalaması
Nüfus başına tüketim Lt.
1962 1963 1964 Orta.
a) İstanbul bölgesi 20.936 65.78 15.438 63.51 17.597 64.75 % 64.78 3.25 2.34 2.60 2.73
b) İzmir 3.112 9.78 2.496 10.27 2.300 8.46 % 9.49 0.91 0.71 0.64 0.75
c) Antalya 232 0.73 182 0.75 238 0.88 % 0.78 0.37 0.28 0.36 0.34
d) Ankara 4.981 15.65 3.796 15.62 4.043 14.88 % 15.39 1.06 0.79 0.82 0.89
e) Yozgat 916 2.88 848 3.49 1.181 4.34 % 3.54 0.19 0.17 0.24 0.20
f) Adana 804 2.52 732 3.01 2.889 3.27 % 2.91 0.28 0.25 0.29 0.27
g) D. Karadeniz bölgesi 286 0.90 281 1.15 351 1.29 % 1.10 0.17 0.17 0.21 0.18
h) Doğu bölgesi 562 1.76 534 2.20 579 2.13 % 2.01 0.12 0.11 0.12 0.12
Toplam 31.829 % 100 24.307 % 100 27.178 % 100 % 100 1.09 0.81 0.89 0.97
—
—
Ancak tüketimin bölgeler itibariyle dağılışı iki faktörün etkisi al¬
tında bulunmaktadır.
a) Üretim imkânlarının sınırlı oluşu,
b) Dağıtımın, üretim imkânlarına bağlı olarak, her bölgedeki ger¬
çek talebe cevap verebilecek bir nitelikte bulunmaması.
Bu bakımdan gelecek için yapılacak tahminlerde, halen tüketim
seviyeleri düşük olan bölgelerde nüfus başına talebin artması ihtimal¬
lerini göz önünde tutmak lâzımdır. Bilhassa sıcak bölgeler için talebi
karşılıyacak bir üretim ve dağıtım imkânı bulunduğu takdirde, tüketi¬
min bu günkü seviyenin bir hayli üstüne çıkacağı kabul edilebilir.
Bundan başka, istihlâkin şehirler itibariyle seyri hakkında bir fikir
vermek amacı ile Ankara ve İstanbul bira fabrikalarının muhtelif yıl¬
lardaki Başmüdürlükler itibariyle satışı ile istihlâkin aylar itibariyle
dağılımını göstermek üzere her iki fabrikanın muhtelif yıllara ait aylık
itibariyle satışları aşağıya çıkarılmıştır.
ANKARA BİRA FABRİKASININ BAŞMÜDÜRLÜKLER
İTİBARİYLE BİRA SATIŞI
(Litre)
Başmüdürlüğün Adı 1960 1961 1962 1963 1964
Ankara (Merkez) 3.662.449 3.577,488 4.024.218 2.751.936 3.001.364
Ankara (Mülhakat) 212.580 183.388 245.304 221.993 235.414
Adana 335.580 452.220 509.592 442.832 572.624
Antalya 86.580 141.612 227.735 190.320 229.200
Aydın 429.000 352.212 531.348 379.920 412.368
Balıkesir 197.760 126.420 114.900 37.800 . 67.440
Bursa 57.275 1.800
—
Bitlis 5.196 11.460 26.040 20.640 16.860
Diyarbakır 116.040 105.960 97.200 124.200 121.872
Erzincan 68.640 54.984 62.400 51.720 72.024
Erzurum 80.180 109.908 108.120 80.448 105.480
Eskişehir 293.188 238.620 240.384 184.836 171.648
Gaziantep 97.428 148.932 149.220 135.7S0 156.984
Hatay 128.060 132.000 165.384 151.680 196.800
İzmir 1.550.635 1.894.200 2.111.403 1.623.390 1.429.136
Kars 37.920 35.080 79.110 56.040 45.120
369
171.060
2.400
—
17.100
— — —
124.440
—
—
Başmüdürlüğün Adı 1960 1961 1962 1963 1964
Kastamonu 24.960 70.608 63.516 37.620 38.640
Kayseri 193.554 193.644 198.972 205.008 275.496
Kocaeli 46.500
—
—
Konya 187.260 174.820 180.404 171.576 217.980
Malatya 82.360 121.920 165.660 137.880 129.096
Manisa 308.915 328.740 359.700 304.512 289.920
Muğla 49.260 113.100 126.360 123.900 148.84S
Samsun 15.960 9.984 6.000 10.080
—
Sivas 62.880 97.500 75.972 81.024 79.020
Siirt 43.800 40.740 45.000 40.140 31.812
Tokat 24.000 65.640 79.920 84.600 80.268
Trabzon
—
—
Van 8.520 15.960 13.440 İS.360 18.480
Zonguldak 154.140 174.000 165.240 118.500 138.154
Genel Müdürlük 2.068
İSTANBUL BİRA FABRİKASÎNIN MUHTELİF YILLARDAKİ
BAŞMÜDÜRLÜK İTİBARİYLE BİRA SATIŞI
(Litre)
Başmüdürlüğün
1960
Litre
1961
Litre
1962
Litre
1963
Litre
1964
Litre
1965
Litre
İst. Başmd. Şehir içi 16.469.261 16.437.178 17.288.878 11.929.636 13.713.531 16.052.835
„ Mülhakat 917.880 968.100 916.200 780.640 944.160 1.286.922
Balıkesir Müdürüğii 535.160 723.960 682.320 572.120 681.340 833.220
Bursa ,, 517.500 651.660 680.040 620.680 929.560 996.000
Kocaeli 654.900 722.880 724.140 597.300 845.510 987.550
Samsun „ 441.300 516.480 503.520 491.520 760.880 673.380
Trabzon „ 218.160 259.380 257.220 279.060 356.760 315.100
Zonguldak 111.240 153.660 239.700 199.440 254.340 255.930
Kastamonu 29.860 44.220 112.320 91.580 96.690 96.180
Eskişehir „
—
İzmir —
178.140 208.860 230.520 206.528
87.920
19.895.261 20.648.578 21.582.478 15.770.836 18.937.731 21.791.565
370
ELDE EDİLEN BİRANIN SATIŞ SEYRİ
— İstanbul bira fabrikası imalâtımızın kesif olduğu devrede günde kaç vardiya ve kaç saat çalışırsınız ?
adedi 2 günde saat 8 saat 3 saat fazla mesai
Vardiya
— Aşağıdaki yıllarda Türkiye dahilinde sattığınız bira mikdarmı aylar itibariyle bildiriniz.
Yıl Satış şekli Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım
Aralık
1962 Kasalı 813.196 331.340 872.536 1.174.290 1.921.009 2.130.876 2.170.359 2.322.593 1.563.973 1.157.784 1.055.152
(Litre) Sandıklı 348.000 228.000 252.600 330.000 300.000 522.000 462.000 456.000 435.000 402.000 381.000
Fıçill 65.852 32.643 80.992 87.343 116.892 143.716 141.601 149.724 136.768 116.517 82.828
730.902
342.000
69.410
1963 Kasalı 567.744 438.892 494.034 878.010 997.063 1.356.746 1.798.050 1.719.158 1.156.896 805.931 572.223
(Litre) Sandıklı 240.000 171.000 288.000 264.000 348.126 396.000 576.000 477.000 408.000 383.000 279.000
Fıçılı 47.206 45.101 62.342 71.709 86.538 95.184 102.494 111.354 93.012 86 420 66.683
599.404
234.600
60.166
1964 Kasalı 279.200 376.224 607.256 1.165.187 1.173.772 1.847.064 1.968.638 1.741.016 1.008.488 1.010.353 744.298
(Litre) Sandıklı 95.400 91.200 246.000 480.000 498.000 516.000 610.200 874.500 636.000 375.000 240.000
Fıçılı 34.984 50.430 64.974 84.750 62.000 81.918 85.534 96.398 84.194 96.178 67.677
747.984
274.800
76.285
1965 Kasalı 343.228 484.556 930.322 1.090.302 1.380.926 2.071.336 2.176.550 1.849.987 1.405.544 1.006.132
371
(Litre) Sandıklı 172.200 324.000 322.200 597.000 543.000 646.530 878.610 694.800 406.800 427.425
Fıçılı 29.144 59.283 78.737 91.302 97.018 113.346 107.893 107.511 100.369 87.093
ELDE EDİLEN BİRANIN YERİ
• Ankara Bira Fabrikası)
Yılı Satış şekli Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem. Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık
Kasalı 119 548
57 698
167 655
256 158
392 395
499 528
559 919
585 463
375 743
235 157
222 668
181 492
1962 Sandıklı 220 S00
239 964
291 912
522 732
449 304
446 640
462 696
457 130
471 924
467 172
510 396
322 716
Fıçılı ve tank. 69 452
83 831
107 079
135 237
159 604
151 617
172 587
200 464
159 698
103 661
124 508
105 579
Yekûn litre 409 800 381 493 566 646 914 127 1001 303 1097 785 1195 202 1243 057 1007 365 805 990 857 572 609 787
Kasalı
131 198
70 022
127 864
218 809
223 186
309 561
429 682
388 000
241 195
168 452
117 750
128 450
1963 Sandıklı
289 068
304 560
229 596
332 436
544 920
484 752
430 260
483 960
525 840
332 076
314 340
182 868
Fıçılı ve tank.
86 478
11 888
20 727
86 104
109 209
138 840
196 054
126 503
110 463
127 356
102 737
53 980
Yekûn litre 506 744 386 470 378 187 637 349 877 315 933 153 1055 996 998 463 877 498 627 884 534 827 370 298
Kasalı
61 690
73 125
128 425
262 325
302 825
398 800
463 700
375 875
226 200
178 275
115 565
141 875
1964 Sandıklı
98 952
140 688
234 000
445 894
546 743
558 772
463 998
495 072
570 098
424 104
250 620
189 170
Tanklı
11 434
109 876
51 424
29 349
117 215
177 661
169 624
177 106
66 880
80 770
102 875
57 227
Yekun litre 172 076 323 689 413 849 737 568 966 788 1135 233 1097 322 1048 053 863 176 683 149 469 060 333 272
372.
2.3. İstihlâk üniteleri :
Bira hafif alkollü aynı zamanda serinletici bir içki olması dolayısiyle,
istihlâk üniteleri, Gazinolar, lokantalar, bilhassa yaz aylarında
bahçeli gazinolar ve evlerdir.
2.4. İstihlâkin karşılanması :
Halen İstanbul ve Ankara Bira Fabrikalarının senede toplam ima¬
lât kapasitesi normal 20.900.000 forse 33.005.000 litredir. Her iki fabri¬
kanın ikinci 5 yıllık devrede yapılan tevsi ve takviyeleri ile Yozgat Bira
fabrikasının kurulmasından sonra toplam imalât kapasitesi normal
49.000.000, forsa 57.205.000 litreye ulaşmış olacaktır.
3. İhracat :
Halen fabrikalarımızın imalât kapasiteleri tüketimi karşılayama¬
dığı gibi ileriki senelerde de tüketim mikdarları, kuvvetle muhtemel
olarak tahmin edilen noktalara ulaştığı takdirde Tekel Fabrikalarının
forse kapasiteleri dahi memleket tüketimini ancak karşılayabilecek
durumda olacağından bu durumda büyük mikdarda bir ihracat bahis
konusu olamaz.
Ancak bu devre içerisinde hususi sektöre ait bira fabrikaları ku¬
rulduğu takdirde, memleket tüketimine nazaran Tekel veya hususi
sektör yönünde bir atıl kapasite kalması halinde ihracat imkânlarının
araştırılması luzumlu olacaktır.
Bu durumda ilk plânda yakın komşularımıza ve bilhassa arap
memleketlerine ihracat imkânlarının bulunabileceği düşünülmektedir.
373
KISIM VI
FÎYAT VE MALİYET
1. Fiyat :
2.1. Fiyat teşekkülü :
Biranın yurd içinde imal ve satışı serbest olmasına rağmen halen
yegâne imalâtçı ve satıcısı Tekel idaresidir.
Diğer mamullerde olduğu gibi birada da fiyat teşekkülünde fabri¬
kasyon ve satış maliyetlerinde husule gelen tahavvüller, ekonomik du¬
rum, halkın iştirak gücü ve bütçe varidatı dikkat nazarına alınmak¬
tadır.
1.2. Bira fiatlanndaki tahavvül :
50 Cl. lik bir şişe biranın muhtelif senelerde satış fiatmda husule
gelen değişiklikler aşağıda gösterilmiştir.
1950 - 2/3/1963 arası 100 kr.
2.3. 1963 - 27/3/1964 arası 150 kr.
27/3/1964 den bu güne kadar 125 kr.
2. Maliyet:
2.1. Maliyet bünyesi :
İstanbul ve Ankara Bira Fabrikalarının 1963 yılı Malt, dökme ve
şişeli bira ve malt hülâsası maliyetleri aşağıda gösterilmiştir.
MALT MALİYETİ
İstanbul Ankara
2 516 610 Kg.
2 344 000
Bedel Kilo
Bedel
Lira Kr. S. % Lira
Kg.
Kilo
Kr. S. %
Asli madde 2 465 285 97.97 66.76 1 792 805 76.48 65.11
Malzeme 33 308 1.32 0.87 75 051 3.20 2.72
işçilik 185 672 7.38 4.87 141 364 6.04 5.14
Su, istim, elektrik 149 534 5.94 3.92 49 839 2.13 1.81
U. Masraf 973 283 38.67 25.58 694 205 29.61 25.22
Toplam 3 807 083 151.28 100.00 2 753 263 117.46 100.00
374
DÖKME BİRA MALİYETİ
İstanbul Ankara
16 402 100 Litre 8 404 370 Litre
Bedel Litre Bedel Litre
Lira Kr. S. % Lira Kr. S.
%
Asli madde 2 918 739 17.79 34.29 1 520 112 18.09
Malzeme 1 250 474 7.62 14.68 37 168 4.49
İşçilik 510 922 3.11 6.00 310 673 3.69
Su, istim, elektrik 1 267 715 7.73 14.90 393 033 4.67
U. Masraf 2 561 022 15.62 30.13 1 507 936 17.95
37.00
9.20
7.54
9.55
36.71
Toplam 8 508 871 51.87 100.00 4 108 921 48.89
100.00
ŞİŞELİ BİRA MALİYETLERİ 50’
İstanbul Ankara
14 993 952 Litre 6 548 451 Litre
Bedel Litre Bedel Litre
Lira Kr. S. °/c Lira Kr. S.
%
Asli madde 6 854 913 45.70 52.55 3 271 357 49.96
Malzeme 1 403 357 9.36 10.76 666 470 10.18
İşçilik 745 112 4.96 5.70 264 019 4.03
Su, istim, elektrik 547 114 3.65 4.19 138 914 2.12
U. Masraf 3 492 074 23.28 26.80 1 257 319 19.20
58.43
11.90
4.72
2.50
22.45
Toplam 10 042 570 86.95 100.00 5 598 079 85.49
100.00
MALT HÜLÂSASI MALİYETİ
İstanbul (Dökme) İstanbul (Şişeli)
31 300 Litre 36 665 Litre
Bedel Litre Bedel Litre
Lira Kr. S. % Lira Kr. S.
%
Asli madde 12 912 41.25 26.92 75 532 206.00
Malzeme 3 922 12.53 8.17 15 396 41.99
İşçilik 3 588 11.46 7.48 2 174 5.93
Su, istim, elektrik 3 542 11.31 7.38 2 049 5.59
U. Masraf 23 989 86.65 50.05 8 325 22.70
73.00
14.87
2.10
1.98
8.05
Toplam 47 953 253.20 100.00 103.476 282.21
100.00
375
2.2. Birim maliyetin tahlili :
Yukarıda detaylariyle gösterilen maliyet unsurlarının tahlilinde :
Asli maddeden sonra en yüksek mikdarın umumi masraflar ve iş¬
çilik olduğu görülmektedir.
a) İşçilik : Fabrikalarımızda işçilik ücretleri gerek her sene veri¬
len hizmet zamları gerekse toplu sözleşmelerle yapılan ayarlamalarla
devamlı olarak artış kaydetmektedir.
Ancak imal edilen mamûl mikdarmın fazlalığı dolayısiyle bu artı¬
şın litre üzerine aksi az olmakta ve ikinci beş yıllık dönem içinde ta¬
hakkuk edecek kapasite artışı ilâvede işçilik ücretinin litreye in’ikâsının
bu günkü seviyesinin altma inmesi muhtemel bulunmaktadır.
b) Umumi masraflar : Bu masraflar fabrikalarda bilfiil imalâtta
çalışan işçilerin dışında kalan işçilikle sosyal, idari ve mütedavil ser¬
mayeden yapılan her türlü masrafları içine almaktadır. Bu bakımdan
imalât mikdarma parelel olarak tam bir yükselme ,kaydetmemekte
imalâtın artışiyle az mikdarda ters orantılı olmaktadır.
3. Sınai verimlilik :
3.1. Randımanlar :
Bira fabrikasyonunda randıman :
a) Malt randımanı
b) Bira randımanı
olarak iki bölümde mütalâa edilmektedir :
a) Malt randımanı :
Malt randımanı olarak muayyen mikdar biralık arpadan elde edi¬
len % malt mikdarı gösterilmekte ise de esas olan ve bu malttan elde
edilebilecek bira mikdarma müessir olan çimlendirme esnasında arpa
danesi içerisinde husule getirilen değişiklikler sonucu maltın verebile¬
ceği ekstrakt mikdarıdır.
Extrakt mikdarıda, ilk plânda işlenen arpanın kalitesine, normal
çalışma şekline, bilgiye ve cihazların iyiliğine tabidir.
Aşağıda kaydedilen listelerde görüleceği gibi mikdar bakımmdan
100 Kg. biralık arpadan elde edilen ortalama 80 kg. malt literatürün
kabul ettiği normal hudutlar içinde olmasına rağmen, maltlarımızın
özelliğinde kaydedilen ortalama % 75 ekstrakt mikdarı düşüktür.
Bu düşüklüğe de yukarıda kaydedildiği gibi arpalarımızın özelliği
ile bu gün için malt imalâtındaki forse çalışmak mecburiyeti müessir
olmaktadır.
376
b) Bira randımanı :
Bira randımanından, bir kilogram malttan elde edilen biranın
litresi anlaşılırsada biracılıkta esas olarak randımana etki eden faktör
kaynatma ameliyesinde muayyen mikdar malttan elde edilen şıranın
litresine nazaran bu şıra içerisine geçirilebilen ekstrakt mikdarıdır. Ve
laboratuarda tesbit edilen mikdarla kaynatmada elde edilen karşılaş¬
tırılmak suretiyle kontrol edilir.
Fabrikalarımızın kaynatma randımanı umumiyetle normal hudut¬
lar dahilindedir. Ancak yukarıda belirtildiği gibi maltlarımızdaki exstrakt
mikdarmm yükseltilmesi sağlandığı takdirde muayyen bir mikdar
malttan bugünkünden fazla bira elde edilebileceği de tabii bir keyfi¬
yettir.
Fabrikalarımızın randımanları hakkında bir fikir edinilmesini te-
minen her iki fabrikanın muhtelif senelere ait malt ve bira randıman¬
ları aşağıya çıkarılmıştır.
İstanbul Bira Fabrikasının Malt randımanı
işlenen
Yılı
naturel
arpa Kgr.
Elde edilen
Biralık arpa
Elde edilen
Malt Kg.
Malt
randımanı
1960
3 792 4.00
3 399 440
2 740 970
80.63
1961
3 775 200
3 335 112
2 703 620
81.06
1962
3 865 200
3 253 411
2 602 370
79.98
1963
4 155 630
3 140 000
2 516 610
80.14
1964
3 595 460
2 884 000
2 314 800
80.26
İstanbul Bira Fabrikasının bira randımanı
1 Kg. malttan
Yılı
İşlenen malt
kg.
İşlenen kırık
pirinç Kg.
Elde edilen
Bira litre
elde edilen
Bira Litre
1960
3 674155
20 685 500
5.6
1961
3 883 460
9 100
22 389 100
5.6
1962
3 443 028
472 611
23 020 500
5.8
1963
2 236 880
499 655
16 402 100
5.9
1964
3 035 225
377 300
19 945 100
5.8
377
Ankara Bira Fabrikasının malt randımanı
işlenen
Elde edilen
Yılı
naturel
biralık
Elde edilen
Malt
arpa Kg.
arpa Kg.
malt Kg.
randımanı
1960 3 126 960 2 776 050 2 274 000 81.91
1961 3 114 045 2 786 450 2 272 100 81.54
1962 3 170 000 2 776 750 2 300 000 82.83
1963 3 229 492 2 858 700 2 344 000 81.99
1964 3 015 393 2 704 300 2 186 440 80.85
Ankara Bira Fabrikasının bira randımanı
Yılı
İşlenen mail
İşlenen kırık
Elde edilen
1 Kg. malttan
elde edilen
Kg.
pirinç Kg.
bira litre
bira litre
1960 1 529 235 150 000 9 443 300 5.60
1961 1 530 593 132 425 9 557 800 5.75
1962 1 657 659 196 450 10 064 500 5.75
1963 1 345 737 140 900 8 383 400 5.64
1964 1 399 482 128 700 8 675 100 5.68
3.2. Teknoloji seviyesi :
Bira fabrikasyonu büyük sanayi olup, bu güne kadar fabrikaları¬
mızda gerek kapasite arttırılmasına gerek kalite ıslahına matuf yapılan
tevsi ve takviyeler en son biracılık teknoloji seviyesine uygun olarak
yapılmıştır. Buna rağmen halen normal ve rantabl kapasiteleriyle bira
imal edebümeleri için, İstanbul birada, Malt, dinlendirme, imlâ, Ankarada
Birada, fermantasyon, dinlendirme kısımlarında mevcut olan
dar boğazların giderilmesi icap etmektedir. Bu gün mevcut dar boğaz¬
lara rağmen piyasaya imkân nisbetinde fazla bira verebilmek için ka¬
pasite bölümünde etraflıca belirtildiği şekilde forse imalât yapmakta¬
dırlar. Bu da kalite üzerine müessir olmaktadır.
İkinci beş yıllık dönem için yatırımlar bölümünde belirtilen gerek
dar boğazların giderilmesi gerekse yenileme, takviye ve modernizasyon
bakımından lüzumlu olan makine ve cihazların alınmasiyle fabrikamız
tüm olarak teknoloji seviyesi bakımından muadil fabrikalar seviyesine
çıkarılmış olacaiktır.
378
ludur.
3.3. Yan ürünleri değerlendirme :
Bira fabrikasyonu yan ürün bakımından çok zengin bir sanayi ko¬
Ziraatçi olarak bira sanayiine, aynı zamanda bir yem sanayii gözü
ile de bakmak kabildir. Çünkü bu sanayi, ham maddesi olan arpa veya
diğer hububattan, hemen hemen yalnız nişastayı ve pek az proteini
alarak hububat danesinin ihtiva ettiği protein ve diğer önemli kesin
maddelerini, tekrar ziraate geri verirken bunlar, ihtiva ettikleri yüksek
protein mikdarları dolayısiyle, üstün değerde hayvan yemidir.
Meselâ aşağıdaki cetvelde moltajda natürel arpadan elde edilen
ortalama % 20 oranındaki yemlik arpanın dışında 100 kg. arpadan
bira fabrikasyonunda arta kalan maddelerle tali ürünlerin mikdarları,
kuru madde üzerinden gösterilmiştir. (Lüers 1949)
Hazmoluna-
Mikdar
Protein
bilir protein :
nişasta
Besin
oranı
Hazmoluna¬
bilir madde
değeri
kalorisi
Arpa 100 9.3 6.0 : 71.4 1 11.9 362
Yüzen arpalar 0.4 9.3 6.0 : 71.4 1 11.9 362
Kökçükler 4.0 12.9 11.4 : 38.7 1 3.4 284
Küspe 20.0 18.8 14.1 : 50.3 1 3.6 320
Maya 1.0 46.1 42.4 : 68.2 1 1.6 430
Tortu 0.3 35.7 35.7 : 71.6 1 2.0
—
Cetvelden görüldüğü gibi, arpanın işlenmesinden arta kalan mad¬
delerin hepsinin protein mikdarları, arpanmkinden yüksektir. Yem
maddelerinin değeri, özellikle protein mikdarma göre takdir edildiğin¬
den ve yemin ihtiva ettiği hazmolunabilir proteinlerle nişasta değeri
arasındaki oranın büyük önemi olduğu göz önünde bulundurulacak
olursa, biracılık artıklarının özellikleri kendiliğinden meydana çıkar.
1000 ton arpadan elde olunan bira ile yan ürünlerin mikdarları
(Bira hariç diğerleri kuru madde üzerinden) aşağıda gösterilmiştir.
(Hennies 1953)
Bira (% 12)
42.000 Hl.
Küspe
226 Ton
Kökçükler 45 „
Maya 12 „
Yüzen arpalar 5 „
Tortular 3,3 ,,
37£
Bu cetvelden görüldüğüne göre, içinde yaklaşık olarak 100 ton
protein bulunan 1000 ton arpadan, kalori mikdarı ve fizyolojik değeri
bakımından değerli olan 42.000 Hl. (% 12 lik şıradan elde olunan)
başka, içinde ya.klaşık 80 ton protein bulunan 300 ton kadar kuru mad-
deli artık ve tali ürünler elde edilmektedir.
Biracılık küspeleri :
Biracılık yan ürünlerinden en mühimlerinden biri mayşe küspesi¬
dir. 100 kg. malttan, içinde 75 - 80 su bulunan 110 - 140 kg. yaş küspe
elde olunur.
Biracılık küspelerinin ortalama bileşimleri aşağıda gösterilmiştir.
(Leberle - Schuster 1956)
Yaş küspede
Küspe kur
maddesinde
Su % 75-80 —
Ham protein % 5 28
Protein, hazmolunabilir % 3,5 20
Yağ % 2,0 8
Azotsuz % 10 41
Ham sellüloz 5 17,5
Maden tuzları 1 5,2
Toplam kalori — 483,2
Biracılıkta kullanılan suda ne kadar çok kalsyum ve magnezyum
bulunursa, küspede bulunacak P O., ve maden tuzlanda, o kadar fazla
olur.
Beş kilo yaş küspenin besin değeri, bir kilo arpanmkine muadil ol¬
makla beraber, yukarıda belirtildiği gibi küspe kuru maddesinin prote¬
in mikdarı, arpanmkine nazaran çok daha yüksektir. Küspede, nisbeten
fazla sellüloz bulunduğu için, özellikle geviş getiren hayvanlann ras-
yonunda yalnız başına kullanılmaz, umumiyetle rasyonun ancak 1/3
oranında küspe kullanılır.
Süt verimini arttırdığı için küspe bilhassa sütlü inekler için çok
elverişli bir yemdir. Ancak yukarıda belirtildiği gibi çok fazla küspe
verilirse süt, besin maddeleri ve vitamin bakımından fakirleşebilir.
Biracılık küspeleri koyunlar içinde elverişli bir yem ise de, atlar
için yeteri konsantre değildir.
Küspe batı memleketlerinde balık yetiştirilmesinde de kullanılır.
380
Malt kökçükleri (çim, filiz)
Bira fabrikasyonun önemli artıklarındandır. Çimlenme işinin ileri
götürülüp götürülmediğine, çimlenme esnasındaki solunum durumuna
göre, kökçüklerin boylarıda farkedebileceğinden, 100 kg. kavrulmuş
malttan ayrılan küçük mikdarıda 3-5 kg. arasında değişir.
Kökçükler fazla mikdarda ferment, kolay assimile edilebilen azot
ve “bios,, adı verilen maya gelişim faktörleri (vitamin) ihtiva ettiğin¬
den, özellikle maya fabrikasyonunda kullanılmakla beraber, yüksek
vitamin mikdarları dolayısiyle hayvan yemlerine de elverişli oranlarda
karıştırılır.
Fazla mikdarda K2 O ve P2 O-, ihtiva ettiğinden, pahalı çiçeklerin
gübrelenmesinde kullanılır.
Kökçüklerin ortalama bileşimi aşağıda gösterilmiştir.
Su % 10
Ham protein % 25
Eriyebilir protein % 15-20
Formol azot % 1
Azotsuz ekstrakt % 40
Ham sellüloz % 15
Kül % 7
Kökçüklerde aynı zamanda % 3 kadar, arpada hiç bulunmayan
“Hordenin” adı verilen bir alkoloit de vardır. Bu alkoloid ilâç sanayiin¬
de kullanılır.
Malt kökçüklerinden aynı zamanda, şeker hastaları için şifalı
çayda yapılır.
Ankara ve İstanbul Fabrikalarında elde edilen yaklaşık 250 ton
kadar malt kökçülüğünün tamamını, Tarım Bakanlığının “Yem sanayii
A. Ş. satın almakta ve kilosu başına 8-10 kuruş ödemektedir.
Maya :
Yukarıda verilen bilgiye göre göre, bira fabrikasında işlenen her
1000 ton arpaya karşılık 12 ton maya, tali ürün olarak elde olunmakta¬
dır. (Kuru maya üzerinden)
Memleketimiz bira fabrikalarında yılda 7 000 ton kadar arpa işlen¬
diğine göre, tali ürün olarak elde olunan maya mikdarı kuru madde
üzerinden hesaplanmış olarak, yılda 84 ton kadardır. Yaş olarak he¬
saplamak için bu rakamı 6-7 ile, çarpmak gerekirki bu suretle yılda
500 - 580 ton yaş maya elde ediyoruz. Demektir.
381
Prese edilmiş mayada % 75 su, % 25 kuru madde vardır. Maya
kuru maddesinin bileşimi şöyledir.
Azotlu maddeler c/c 40-75
Karbon hidratlar % 15-70
Yağ % 5 - 6 -
Maden tuzları c/c 5-10
Vitaminler (özellikle) c/c B.-B,
Mayanın bileşiminde bunlardan başka, fizyolojik bakımdan fazla
önemi olan şu maddelerde bulunur. “Cytochrom,, adı verilen bir ok¬
side - redüksiyon pigmenti (ferment) vardırki bu, oksitleme ve indir¬
geme olaylarını katalitik olarak etkiler. Ayrıca mayada, B2 vitamini¬
nin bir unsuru olan sarı pigment vardır ki bu dehidrogenasyon
olaylarını katalitik olarak etkiler.
B gurubu vitaminleri bakımından maya, en zengin bir kaynaktır.
Mayada özellikle Bt ve B2 vitaminleri vardır, ki bunlar, ısıdan da
mütessir olmazlar. Mayada az mikdarda vitamin C ve aynı zamanda
“Ergosterol,, de bulunurki bu sonucuda, ultraride ışınları etkisiyle
vücutta D vitamini haline geçer.
Mayada ayrıca fizyolojik bakımından önemi olan “glutathion,, ve
“Cystein,, de vardır.
Bunlardan başka İstanbul Bira B'abrikasmda fermantasyondan
elde edilen C02 tasfiye ve teksif edilerek sıvı halinde tüplere doldurul¬
makta ve fıçılı açık bira satan gazinolarla diğer ihtiyaç sahiplerine
satılmaktadır.
İstanbul ve Ankara bira fabrikalarında muhtelif senelerde elde
edilen yan ürün ve artıklar mikdarlariyle bunların satışlarından elde
edilen bedeller aşağıda gösterilmiştir.
İSTANBUL BİRA FABRİKASI
1960 1961 1962
Artık cinsi
Mikdar
Bedel
Mikdar
Bedel
Mikdar
Bedel
Kg.
Lira
Kr.
Lira
Kg.
Lira
Kömür curufu 553 820 2 215,28 7 880 31,52 1 038 428 4 153,71
Yemlik arpa 42 4S5 11 699,40 449 516 11 350,28 41 003 12 300,90
Çürük arpa 59 376 1 781,28 60 000 2 400,00 57 769 2 455,18
Maya 8 118 2 029,50 7 821 1 955,25 4 498 1 124,50
Malt küspesi 5 112 750 285 712,50 1 585 750 273 202,80 4 194 750 204 081,99
Şişe kırığı 206 508 23 748,42 293 070 32 237,70 415 690 47 804,35
382
—
17
1960 1961 1962
Artık cinsi Mikdar Bedel Mikdar Bedel Mikdar Bedel
Kg. Lira Kr. Lira Kg. Lira
Kum yaş 22 556 563,90 11 110 277,75
Malt filizi 128 637 9 004,59 179 264 12 548,48 150 052 10 503,64
Asit karbonik 156 854 105 217,66 287 712 192 997,21 277 547 186 178,5
Kırık arpa
—
106 3 934,38 46 812 7 815,20
1963
822 140 2 466,42
29 514 8 854,20
42 514 1 806,84
2 415 603,75
3 072 750 163 759,50
220 340 51 339,22
25 078 629,95
160 035 28 006,13
243 428 209 348,08
2 810 646,30
2 460 270,60
1964
478 320 2 391,66
64 575 19 553,94
42 391 1 801,62
1330 332,50
4 003 500 106 444,00
279 870 55 834,07
20 731 518,28
111012 19 649,12
188 454 231 79S,42
990 228,69
7 334 806,74
1965
1 580 670 4 742,01
33 527 10 393,37
40 539 1 722,91
490 122,50
4 972 500 331 074,90
304 400 73 056,00
19 110 477,75
117 044 37 454,08
57 469 57 469,00
6 220 684,20
ANKARA BİRA FABRİKASI
1960 1961 1962
Artık cinsi Mikdar Bedel Mikdar Bedel Mikdar Bedel
Kilo Lira Kilo Lira Kilo Lira
Yemlik arpa 224 545 48 277,17 226 000 45 426,00 209 000 96 140,00
Kavuz 15 385 384,62 20 875 521,87 24 000 1 200,00
Karamuk 30 800 616,00 32 850 1 657,CO 44 800 1 120,00
Kırık arpa 1 900 266,00 3 500 525,00 21 200 4 664,00
Çürük arpa 40 310 2 015,50 43 830 2 191,50 29 800 1 490,00
Filiz 87 950 7 036,00 87 940 7 035,20 99 200 7 936,00
Küspe 2 385 000 16 695,00 2 406 000 16 842,00 2 676 000 18 732,00
Bira mayası 8 490 2 122,50 2 288 572,00 2 580 645,00
1963
225 500 98 092,50
22 580 1 580,60
23 300 640,75
19 220 6 352,60
27 520 1 651,20
97 000 14 550,00
2 103 000 21 030,00
2 583 645,75
1984
225 512 97 308,42
21 582 1 510,74
34 300 1 029.00
11 270 3 843,07
23 580 1414,80
93 662 14 985,92
178 000 21 780,00
1 655 413,75
1965
177 394 129 231,52
17 916 1254,12
11 400 228,00
20 072 13 899,86
12 443 746,58
82 960 13 937,25
502 000 25 020,00
1 541 385,25
383
KISIM VII
VERGİLEME VE MEVZUAT
1 — Vergileme :
6802 — Sayılı kanun gereğince bir litre biradan kırk kuruş istih
sal vergisi alınmakta ve bu vergiler satış karlariyle birlikte hâzineye
intikal ettirilmektedir.
2 — Mevzuat:
Bu husustaki mevzuat 4250 ve 6552 sayılı kanunlarla tesbit edilmiş
bulunmaktadır.
Fakat, hafif alkollü aynı zamanda serinletici bir içki olan biranın
serinleticilik bakımından benzeri diğer gazifiye içkiler (furuco, cococola,
vs.) gibi küçük şişeler içinde dahi küfeciler tarafından açılmak
suretiyle içilmesine müsaade edilmemektedir.
Bundan başka halen 4250 sayılı kanun gereğince Tekel mamûllerinin
yurd içinde satışı takyide tabi değildir. Ancak ağır alkollü
içkileri, idari mahzur göz önünde bulundurularak köylerden uzak
tutmak için bu maddelerin satıcılığı bazı kayıtlara tabi tutulmuştur.
Halen şehir ve kasabalara, nüfusu 2000 den yukarı olan köylere,
turizm bakımından önemi haiz yerlere, tren istasyonlarına, panayır,
sayfiye mahallerine kapalı şişe ile içki satış ruhsat teskeresi veril
mekte, bunun dışındaki köylere ise satıcılık hakkı tanınmamaktadır.
Tabiatiyle bu hal içki mamûllerinin % 90 nınm şehirlerde satış
ve istihlâkine müncer olmaktadır.
Bahis konusu idari mahzurlar ağır alkollü içkiler bakımından dü
şünülmekte ise de tatbikatta bira içinde ruhsat teskeresi verilmemek
tedir.
Bu suretle yukarıda belirtilen her iki konuda bira tüketimi üzerin
de büyük ölçüde etki yapmaktadır.
384
KISIM VIII
BİRANIN PAZARLAMASI
1 — Pazarlama kanal'iarı:
Bira smayi tesisten müstehlike kadar satıcılar veya Tekel idaresi
depolarından müstehlike kadar satıcılar elinden geçmektedir. Satıcılar
toptancı (Baş satıcı) ve “Münferit satıcı” olmak üzere iki grupta top¬
lanmaktadır.
Baş satıcılar İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyük merkezlerde mamûlleri,
muayyen bir depozito ödiyerek işletmelerden alıp bir nakliye
ücreti karşılığından münferit satıcılara barem fiatı (satış kân çıktık¬
tan sonraki bedel) üzerinden dağıtmakta ve bira şişelerin iadesi mutat
olduğundan verdikleri şişe ve kasa kadar depozito almaktadırlar.
Münferit satıcılar ise, ya yukarıdaki şekilde baş bayilerin dükkân¬
larına kadar getirdiği veya başbayilik teşkilâtı olmıyan mahallerde
idaremiz depolarından ayni şartarla aldıkları biraları parekende satış
fiatı ile halka satmaktadırlar.
Başbayiler muayyen ve sabit bir ücret karşılığında birayı dağıt¬
makta olduklarından, bazı ahvalde nakliyesi külfetli tüketimi az ma¬
hallere birayı götürmekten kaçınmakta bu halde biranın mevcut oldu¬
ğu zamanda dahi sun’i bir bira yokluğu yaratmaktadır.
Tekel İdaresince teşkilatınca yapılan gerekli takip ve kontrollerle
bu halin önlenmesine çalışılmaktadır.
2 — Depolama tesisleri:
Tekel İdaresi mamulâtm yokluğuna mahal bırakmamak ve satış
aksaklığına sebebiyet vermemek amacıyla yurdun her yerinde saitış
depoları, başka bir deyimle stok anbarları tesis etmiştir.
Mamûller yol durumu ve mahallin satış mikdarları gözönünde
tutularak bu anbarlara sevkedilmekte ve parekende dağıtım bu mer¬
kezlerden yapılmaktadır.
Bu anbarlara ait masraflar Fabrikalara ait maliyet dışında bilânço
maliyetine bütün fabrikalar için intikal ettirilmektedir.
385
3 — Münakale :
Şişeli biralar özel bir nakliye aracını gerektirmemektedir. Tekel
İdaresi mamûllerini yurdun her yerinde devamlı olarak bulundurduk¬
larından, mamûller smayi tesislerden bu mahallerdeki depolarımıza
Devlet sektörüne ait kara ve deniz vasıtalariyle veya hususi sektöre
ait anlaşmalı müteahhitler vasıtasiyle nakledilmektedirler.
Yalnız Başatıcılar bulunan illerde mamûller sanayi tesisten para-
kende satıcılara kadar bunlara ait vasıtalarla nakledilmektedirler.
Ancak bira sevriyatı pastörize edilmeden yapıldığı takdirde hususi
araçlara ihtiyaç bulunmaktadır.
Netekim İzmir Bira imlâhanesi bira, Ankara bira, fabrikasından
dökme olarak pastörize edilmeden tanklarla sevkedilmektedir.
Biranın bozulmamasını teminen bu sevkiyatın frigorifik tanklı va¬
gonlarla yapılması lâzımdır. Halen bu sevkiyat buzla soğutulan tanklı
vagonlarla yapılmakta olup, bu hal zamanın uzamasiyle soğutmanın
kâfi gelmemesi veya vagonların yolda bekletilmeleri mecburiyetiyle bazı
ahvalde biraların kısmen veya tamamen bozulmasını intaç etmektedir.
Bu durum gözönünde bulundurularak ikinci beş yıllık dönemde
bira sevkiyatında kullanılmak üzere dört adet soğutma tertibatlı nak¬
liye vagonunun temini öngörülmüştür.
Bundan başka ileride bira tüketim ve imalâtı inkişaf ettiği tak¬
dirde muhtelif yerlerden fıçılı bira talebi gelmesi halinde, bunlarda
pastörize edilmedikleri için friyorifik vagonlar veya kamyonlarla sevkedilmeleri
icap edecektir.
4 — Pazarlama payları :
Biralarımız yurdun her yerinde aynı fiatla satılmaktadır. Pera¬
kendecilere biralar muayyen bir barem fiatı üzerinden verilmekte bu
bedelle satış fiatı arasındaki fark perakendecinin kârı olmaktadır.
50 cl. lik bir şişe biranın muhtelif senelere ait barem ve satış
fiatları aşağıda gösterilmiştir.
Yılı Barem fiatı Satış fiatı
1950 2/3/1963 arası 92 Kr. 100 Kr.
2/3/1963 - 27/3/1964 arası 137 „ 150 „
27/3/1964 den bu güne kadar 115 „ 125 „
Yukarıda belirtildiği gibi biralarımız, İstanbul, Ankara ve İzmir
gibi büyük şehirlerde Başbayiler tarafından işletmelerden alınarak
386
nakliye ücreti idaremizce verilmek suretiyle perakendecilerin yerine
kadar götürülüp barem fiatı ile verildiği halde diğer şehirlerde pera¬
kendeciler depolarımızdan, biraları gene aynı barem fiatıyla kendileri
almaktadır. Yukarıki. listenin tetkikinden de anlaşılacağı gibi satıcılara
tanınan kâr nisbeti % 8 dir.
Bu gün için bira yalnız Tekel mamûlü olduğundan bu kâr nisbeti
ile satılmakta ise de, ilerde hususi sektör tarafından bira fabrikaları
kurulduğu takdirde hem bayinin (satıcı kârı) tekrar gözden geçirile¬
rek ayarlanması, hem de İstanbul, Ankara ve İzmir’de olduğu gibi bi¬
ranın satıcılara kadar götürülmesinin düşünülmesi ve hususi sektör
tarafından uygulanacak satış şartlarının idaremizce de tatbik edilmesi
lazım gelecektir.
5 — Pazarlamada verimlilik :
5.1. Toptancı dağıtım :
Bira işletmelerde Başmüdürlük depolarına deniz ve kara nakliye
vasıtalariyle sevkedilmekte kara nakliyatının büyük kısmı da trenle
yapılmaktadır.
Trenle yapılan nakliyelerde mamûller muhtelif nakil safhaların¬
dan geçmekte, fabrikadan tren rampasına, rampadan vagona, vagon¬
dan vardığı yerdeki rampaya, buradan Başmüdürlük deposuna olmak
üzere muhtelif indirme ve bindirme ameliyeleri yapılmaktadır. Bunun
neticesi olarak da gerek mamûlün gönderilmesi gerekse bu zurufuıı
iadesinde zayiat nisbeti yükslerek gidiş geliş olmak üzere % 4 e kadar
çıkmaktadır.
Bundan başka bazı Başmüdürlüklere gönderilen biralar, buralar¬
dan geri istikametinde bulunan Müdürlük veya Memurluklara gönde¬
rildiğinden mükerrer nakliyat husule gelmektedir.
Bu mahzurlar göz önünde tutularak tam bir hamuleyi karşılaya¬
cak mikdarda tüketim veya mürettebi olan mahallere işletmelerden
doğrudan dğruya kamyonla sevkiyat yapma yollarının ön plânda tu¬
tulmasının daha uygun olacağı mütalâa edilmektedir.
5.2. Perakendecilik :
Türkiye’de bira, Gazinolarda, lokantalarda, bahçelerde ve ruhsat
almış Tekel bayilerinde satılmaktadır.
İdaremiz mamûllerini satanlara “Bayi” muayyen bir bölgenin sa¬
tışını taahhüt edenlere de “Başbayi” denir. Satıcılar bu iş için idare¬
mizden ruhsat tezkeresi almağa mecburdurlar.
387
Ruhsatı olan bayiler münhasıran bu işi yaptıkları gibi diğer emtia
satışları ile de uğraşırlar,
1984 yılında yapılan etüdlere göre genel bayi adedi 78908 olup
bunlardan 3028 zi açık içki satıcılığı ve 19133 ü kapalı şişe içki satıcı¬
lığı ile uğraşmaktadır.
Diğer gıda maddelerinde olduğu gibi bira da canlı bir içki olması
münasebetiyle, perakendecilerin sıcakta, güneşte bırakmamak, kapsü¬
lü zedelememek, muayyen bir müddetten fazla bekletmemek gibi bazı
hususlara riayet etmeleri icap etmektedir.
Bunlara riayet etmemeleri sonucu, normal vasıfta imal edilmiş bir
birada dahi husule gelen herhangi bir değişiklik, müstehlik üzerinde
menfi etkiler husule getirdiği gibi işletmeleri de müşkül durumda
bırakmaktadır.
38-8
KISIM IX
İKİNCİ 5 YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ
1 — Talep tahminleri :
1.1. Dış talep :
Bu gün için bira bakımından bir dış talep olmadığı gibi, üretim,
ıç tüketimi karşılayamaz durumda olduğundan bu yönde bir çalışma
da yapılamamaktadır.
Ancak ileride Tekel fabrikalarının tevsi ve takviyelerini ve Yozgat
bira fabrikasının işletmeye açılmasını müteakip bu müddet zarfında
hususi sektör tarafından da bira fabrikaları kurulduğu takdirde üre¬
tim hacminin iç tüketimin üstünde bir seviyeye ulaşması halinde bu
konu üzerindede önemle durulması icap edecektir.
Yukarıda da bahsedildiği gibi bilhassa yakın komşularımıza bira
ihracının mümkün olabileceği düşünülmektedir.
1.2. İç talep :
İkinci beş yıllık plân döneminde bira tüketiminin hangi seviyeye
ulaşabileceğini tesbit amacıyla bugün elimizde mevcut donnelere isti¬
naden aşağıdaki hususlar tetkik edilerek bir tüketim tahmini tesbit
edilmiştir.
Toplam tüketim :
Gelecekteki bira talebini tahmin etmek için son yılları da ihtiva
edecek şekilde geçmiş yılların bira satışlarına istinad etmek, satışların
gerçek talebi temsil etmesinden ötürü, doğru sonuç vermiyecektir. Bu
durumda, bira üretiminin bira talebine nisbeten cevap verebildiği
1946 - 1958 yıllarının satışları alınmış ve başlangıç yılı 1952 olmak
üzere nüfus başına tüketim denklemi y—-0,97 993+0,02 731X bulun¬
muştur. Buna göre gelecek yılların bira talebi aşağıdaki seyri göster¬
mektedir.
389
Yıllar Nüfus (000)
Nüfus başına talep
tahmini (Lt.)
Toplam talep
(000 litre)
1965 31.391 1,33496 41.906
1966 32.174 1,36227 43.830
1967 32.976 1,38958 45.823
1968 33.798 1.41689 47.688
1969 34.640 1.44420 50.027
1970 35.504 1.47151 52.244
1971 36.389 1.49882 54.541
1972 37.296 1.52613 56.919
1973 38.226 1.55344 59.382
1974 39.176 1.58075 61.927
1975 40.156 1.60806 64.573
Ancak fiat, kalite, dağıtım ve reklam faktörleri üzerinde dikkatle
dur ulduğu takdirde yukarıdaki tüketim rakkamlarının dahi büyük bir
ihtimalle asgarinin ifadesi olduğu kabul edilebilir. Nitekim 1962 yılında
başbayilikler ve mülhakat idarelerimiz tarafından istenilmiş olan
35 000 000 litrelik bira nüfus başına 1,26 litreye tekabül etmektedir.
Şayet 1962 yılının 1,26 litrelik nüfus basma talebini esas alır ve yılda
nüfus başına 0,02731 litrelik inkişaf emsalini ilâve ederek 1975 yılma
kadar gelirsek 1975 yılı bira talebinin nüfus başına 1,66965 litre ve
toplam olarak da 166 965 X 40 156 = 67 046 litre olacağı görülür.
Bölgeler itibariyle bira tüketim tahminleri :
1962 - 1964 yıllarında muhtelif bölgelere düşen bira satış oranla¬
rının gelecekte de aynı kalacağı farz edilerek, bölgeler itibariyle satış
durumu aşağıda gösterilmiştir.
Bölgeler 1964 1975
I — İstanbul bölgesi 17 597 43 432
II — İzmir bölgesi
a) İzmir
b) Aydın, Denizli, 1 734 4 298
İsparta, Manisa, Uşak, Muğla 566 2 054
III — Antalya bölgesi 238 520
IV — Ankara bölgesi 4 043 10 319
V — Yozgat, Adana, D. Karadeniz
Doğu bölgesi 3 000 6 423
23 614
Toplam tüketim : 27178 67 046
390
a) Yukarıdaki satış tahmin miktarları gerçekçi bir görüşle ve as¬
gari hudutlar dahilinde tesbit edilmiştir. Daha öncede belirtiğimiz
veçhile kalite, fiat ve dağıtım yönünden tatminkâr bir politika izlendi¬
ği takdirde toplam tüketim mikdarı artabilir.
b) Bazı bölgelerin bira tüketiminde çok düşük bir seviyede kal¬
ması dikkati çekmektedir. Özellikle Adana Bölgesinin yılda ferd başına
0.27 litre, Doğu Karadeniz Bölgesinin 0.18 litre bira istihlâki anormâl
görülmekte olup gelecekte bu bölgelerin bira satışlarının yukarıdaki
oranların üstüne çıkması kuvvetle muhtemeldir.
2 — Bira imalât kapasitesi :
Halen yurdumuzda İstanbul ve Ankarada birer bira Fabrikası ile
İzmir’de bir imlâhane mevcuttur. Ayrıca İstanbul’da bir malt fabrikası
ile Yozgat’ta bir bira fabrikası kurulması ele alınmıştır. Diğer taraftan,
1. Beş yıllık kalkınma plânı 1965 yılı programının 101. sahifesinde (Özel
Sektör 40.000.000 litre kapasiteli iki bira fabrikası kurulmaktadır) de¬
nilmektedir. Ancak bu konudaki teşebbüsler olumlu bir snuca erişe¬
memiş olup halen sadece İstanbul’da Özel Sektör tarafından 10 000 000
litrelik bir bira fabrikasının kurulması için faaliyete geçilmiş bulunul¬
maktadır.
Tekel Fabrikalarının kapasiteleri : (İstanbul Malt Fabrikası tamamlandık¬
tan sonra)
200 günlük malt imali 290 günlük malt imali
ile bira imal kapasitesi ile bira imal kapasitesi
İstanbul 32 200 000 Litre 32 200 000 Litre
Ankara 6 900 000 ” 10 005 000
Yozgat 10 000 000 ” 15 000 000
Toplam 49 100 000 ” 57 205 000 ”
Not : İstanbul ve Ankara fabrikalarının kapasiteleri Malt kapasitesine
bağlı olarak gösterilmiş olup bu miktarların dengeli bir imalât
sirkülasyonu ile verilebilmesi için bazı imalât bölümlerindeki
dar boğazların giderilmesi gerekmektedir.
3 — Tüketim - Kapasite mukayesesi :
a) 1975 yılında 67 046 000 litrelik bir talebin tahakkuku halinde
32 200 000 litre kapasiteli İstanbul Bira Fabrikası ile Özel Sektör tara-
391
fından kurulacak 10 000 000 litre yıl kapasiteli fabrika, İstanbul Böl¬
gesinin 43 432 000 litrelik talebini karşılayacak, ancak talep bu mikdarın
üstüne çıktığı takdirde kapasite kâfi gelmeyecektir.
b) Ankara ve Yozgat fabrikalarının toplam 16 900 000 litrelik nor¬
mal, 25 005 000 litrelik (290 günlük malt imaliyle kabil olacak) kapa¬
siteleri diğer bölgelerin 23 614 000 litrelik talebine kâfi gelecektir.
4 — İstihsal tahminleri :
a) Tekel bira fabrikaları :
1 — Yozgat bira fabrikası :
Bu fabrika tesisleri verecek olan firma ile vaki anlaşmağa ve yapı¬
lan inşaat programına göre herhangi bir mücbir sebeple gecikme
olmadığı takdirde 1969 yılında işletmeye açılacaktır.
Bu suretle bira imâl hacmi 10 000 000 litre normal ve 15 000 000 litre
forse olarak artmış olacaktır.
2 — İstanbul bira fabrikası :
Bu fabrikanın, malt, dinlendirme ve imlâ kısımlarının dışındaki
bölümleri normal bir imalâtla yılda 32 20 000 litre bira imal edecek
şeküde ayarlanmış bulunmaktadır.
Malt kısmının tesislerinin büyük kısmı yurdumuza getirilmiş olup
silo kısmıda hali inşadadır. İnşaat programına göre esas fabrika bina¬
sının da 1969 da bitirilerek malt fabrikasının işletmeye açılması icap
etmektedir.
Bu müddet sonuna kadarda imlâ ve dinlendirme tesisleri alınarak
dinlendirme binası inşa edilecektir.
Bu duruma göre 1969 yılı sonunda İstanbul Bira Fabrikası 9 200 000
litrelik artışla normal olarak 32 200 000 litre bira imâl edebilecektir.
3 — Ankara bira fabrikası :
Bu fabrikanın 10 005 000 litrelik kapasiteye çıkarılması için fer¬
mantasyon ve dinlendirme kısımlarının tevsii gerekmektedir. Bu tevsi
işide 1970 yılında tahakkuk ettirilmiş olacaktır.
Bu duruma göre Tekel fabrikalarındaki kapasite artışları aşağıda
gösterilmiştir.
392
Yılı Normal kapasite Forse kapasite
Bugünkü 20 900 000 Litre 23 005 000 Litre
1969 - 1970 49 100 000 „ 54 000 000 „
1970 - 1971 52 205 000 57 205 000
b) Hususi sektör fabrikaları :
Halen İstanbulda hususi sektör tarafından 15 000 000 litre kabili
tevsi 10 000 000 litrelik bir bira fabrikası kurulmasına başlandığı öğre¬
nilmiştir.
Bu fabrikanın da takriben 3 sene sonra işletmeye açılabileceği
düşünülürse 1970 - 1971 yıllarında toplam imalât hacmi 67 205 000 lit¬
reye ulaşmış olacaktır.
393
KISIM X
YATIRIM
1 — Yatırımların maliyeti :
Tekel bira fabrikaları için ikinci beş yıllık plân döneminde yapıl¬
ması zaruri görülen yatırımlar gerekçeleri ile birlikte aşağıda gösteril¬
miştir.
2 — ikinci 5 yıllık plân döneminde yatırım tekçilerimiz :
1) Yozgat bira fabrikası:
A — Makinalar :
Yozgat bira fabrikası makinaları 4/10/1965 tarihinde yapılan bir
mukavele ile Williams Fairelough and CO. Ltd. firmasına 23 600 000
lira bedelle (montaj dahil) ihale edilmiş olup firma resmî tatil ve bay¬
ram günleri hariç 900 işgüniinde makinaları montaj ve tamamlanmış
halde teslim edecektir.
Ödeme programı (TL.) Dış İç Toplam
Proje ve plânlar 870 227 — 870 227
Mal bedeli 13 482 818 4 629 059 18 111 877
Navlun 709 622 — 769 622
montaj, expertiz 1 548 185 2 360 089 3 908 274
Toplanı 16 610 852 6 989 148 23 600 000
Gümrük masrafları 6 5 500 000 5 500 000
Iç nakliye — 1 000 000 1 000 000
16 610 852 13 489 148 30 100 000
1965 Dış İç Toplam
Proje ve plânlar 870 227 — 870 227
Mal bedeli 7191108 — 7191 108
Navlun 37S 480 _ 378 480
Montaj, expertiz 1 548 185 — 1 548 185
Toplam 9 988 000 — 9 988 000
394
1966 Dış İç Toplam
Mal bedeli 6 291 710 4 629 059 10 920 769
Navlun 331 142 — 331 142
Montaj — 278 089 278 089
Toplam 6 622 852 4 907 148 11 530 000
1967 Dış Ic Toplam
Montaj
1 041 000
1 041 000
Gümrük masrafları
5 500 000
5 500 000
İc nakliye
1 000 000
1 000 000_
Toplam
7 541 000
7 541 000
1969
Dış
İç
Toplam
Montaj
1 041 000
1 041 000
Makine icmali :
Yıllar
Dış
Iç
Toplam
1965
9 988 000
9 988 000
1966
6 622 852
4 907 148
11 530 000
1967
7 541 000
7 541 000
1969
1 041 000
1 041 000
Toplam
16 610 852
13 489 148
30 100 000
Not : Yukarıdaki ödemelere Banka giderleri, idari teknik personel üc¬
reti v.s. gibi cüz’i ödemeler dahil değildir.
B — İNŞAAT :
Makinalarm imalini taahhüt etmiş olan firma bina inşaatına ait
avan projeleri 4/2/1966 da idareye teslim edecek, idare, plânlar üze¬
rinde inceleme yaptıktan ve keşif ve ihale evrakını hazırladıktan sonra
ihaleye çıkacaktır. İnşaat muhtemelen 1/6/1966 tarihinde başlıyacak
ve 1968 yılının sonunda sona erecektir. Muhammen bedel 16 000 000
liradır.
Ödeme programı:
1966 - 517 000 (programdaki meblağ)
1967 - 9 500 000
1968 - 8 000 000
18 017 000 TL.
395
Not : Yukardaki ödemelere daha önce yapılmış olan inşaat harcamala¬
rı ile gelecek yıllarda yapılacak olan teknik personel, ilân v.s.
giderleri dahil değildir.
2) Görüldüğü gibi yapılacak inşaat bedeli büyük bir meblâğ tut¬
maktadır. Bu bakımdan 1966 yılında ek ödeneğe ihtiyaç olabileceği
gibi uzatımına üzerine alacak müteahhitlerin tutumu veya inşaatın
süre uzatımına uğraması gibi ihtimallerle 2. beş yıllık plân dönemine
10 000 000 lira ödenek konması yerinde olacaktır.
2 — İstanbul Malt Fabrikası:
A — Makinalar : İstanbul malt, fabrikası makinaları için 1965 yılı
sonuna kadar sarfedilen 8 869 136 lira karşılığında tesislerin büyük bir
kısmı yurdumuza gelmiştir. Bunların dışında kalan tesisler 1. beş yıl¬
lık dönemde tamamlanmakla beraber ikinci 5 yıllık plân döneminin
başmda 1 500 000 liralık bir gümrük ve 500 000 liralık mntaj giderinin
sarfı gerekecektir.
B — İnşaat : Fabrikanın silo kısmı 1 298 755 liraya ihale edilmiş
ve 8/12/1966 da sona erecektir.
Esas fabrika binasının ise 9 500 000 liraya çıkacağı tahmin edil¬
mektedir. İnşaat, 1966 yılı inşaat mevsiminde başlayacak ve ikinci 5
yıllık plân dönemi için 5 000 000 liralık ödeneğe ihtiyaç olacaktır.
3 — Tevsi’e ve Dar boğazları gidermeğe müteveccih yatırım teklifleri :
A — İSTANBUL BİRA FABRİKASI :
a) Dinlendirme dairesinin tevsii:
Gerekçe :
Bira talebinin karekteristik bir özelliği yıllık talebin % 70 nin ö
yaz ayına dağılması olup İstanbul Bira Fabrikasının bu aylarda piya-
22 540 000
saya 32 200 000 X % 70 = 3 750 000 litre bira vermesi
6
gerekecektir.
Diğer taraftan kaliteli bir bira imalâtı için biranın asgari 45 gün
dinlendirilmesi zorumludur.
Halen İstanbul Bira Fabrikasında 3 496 000 litre dinlendirme hac¬
minde 137 adet tank mevcuttur. % 5 zayiat emsali (% 3 dinlendirme %
2 imlâ) kabul edildiği takdirde fiili istihsal kapasitesi 3 321 000 litredir.
Fabrikanın yaz aylarında her ay piyasaya 3 750 000 litre bira vermesi
396
— —
12
—
1
41200
13
50
166
61
30
ve biranın yeter süre dinlendirilmiş olması gerektiğine göre mevcut
dinlendirme tesisleri 3 950 000 litrelik ihtiyacı karşılayamayacaktır. Zira
fabrikanın dinlendirme tesislerinde Mart’dan Nisana devreden satış
birası 3 321 000 litredir. 6 kış ayında biranın % 30 u satıldığı takdirde
32 200 000 X % 30 = = 1 610 000 litre bira Nisan aynıda
6
satılacak ve Mayıs’a 3 391 000 — 1 610 000 = 1 781 000 litrelik 2 ay
dinlenmiş bira devredecek, Dinlendirme tanklarında boşalacak 1 610 000
litrelik kısım Nisan ayındaki imalât ile doldurulacaktır ve bu bira Nisan
ayında 1-30 gün dinlenmiş bulunacaktır.
Bu durumda Mayıs başındaki 3 321 000 litrelik stokun ancak
1 781 000 litresi 2 ay dinlenmiş, kalan 1 540 000 litrelik kısmı ise 1-30
gün dinlenmiş olacaktır.
2 ay dinlenmiş 1 781 000 liltre bira Mayıs ayında 14 günde satıla¬
cak, boşalan yere Mayıs imalâtı girecektir. Böylece 14 Mayıs dan sonra
piyasaya verilmesi gereken 2 000 000 litrelik bira 43 gün dinlenmiş ola¬
caktır.
Haziran başında elimizde mevcut 3 321 000 litrelik stokun 2 000 000
litresi 1-12 gün dinlenmiş, kalanı ise 19 - 29 gün dinlenmiş biradır.
Böylece Haziran ayından itibaren bu günkü dinlendirme kapasi¬
tesi aynı kaldığı takdirde piyasaya 'verilecek biranın kaliteli bir bira
imalâtı için gerekli dinlendirme süresine tabi tutulamayacağı anlaşıl¬
maktadır.
PROJENİN HEDEFİ :
Teklif edilen proje İstanbul Bira Fabrikasına toplam 2 000 000 lit¬
relik 80 adet tank ilâvesini ön görmektedir. Bu suretle dinlendirme
kapasitesi artacak ve piyasaya yaz aylarında asgari 45 gün dinlenmiş
bira arzedilebilecektir.
Projenin yatırım maliyeti îç Dış Toplam
Etüt proje (malzeme dahil) 12 500
—
Arsa değeri (idare arsası)
Binalar 1 250 000
—
500
250 000
Makine teçhizat 3 797 410 135 550 3 932 960
—
—
—
—
—
—
Dış navlun - sigorta 41 200
İç nakliye 13 750
Diğer inş. işleri (denetleme) 50 000
Diğer makine giderleri 30 000
Montaj (malzeme dahil) 166 980
Gümrük giderleri 61 200
750
000
000
980
200
5 423 040 135 550 5 558 590
397
1967 1968 1969 Toplam
Dış Toplam Dış Toplam Dış Toplam Dış Toplam
İnşaat — 12 500 — 600 000 — 700 000 — 1 312 500
Makine — — 135 550 3 131 090 —_ 1 165 000 135 550 4 296 090
— 12 500 135 550 3 731 090 — 1 865 000 135 550 5 608 590
b) İmlâ tesislerinin tevsi ve takviyesi:
GEREKÇE:
İstanbul Bira Fabrikasının normal kapasitesi (malt fabrikasmın
bitişinden sonra) 32 200 000 litreye çıkacak ve bunun % 70 i yaz ay¬
larında piyasaya verilecektir. Bu durumda yazın aylık olarak;
22 740 000
32 200 000 X % 70 — = 3 750 000 litre bira imali gereke-
6
çektir.
İmlâ imkânları muvacehesinde tevsi ve takviye ihtiyacı :
A) İmlâ tankları :
Halen fabrikada beheri 5 000 litrelik toplam 100 000 litre hacmin¬
de 20 adet imlâ tankı mevcuttur. Bu tanklara yaz aylarında ayda
2 450 000 litre şişeli ve fıçılı bira imlâsı yapılabilmektedir. (Zayiat da¬
hil) İmlâ kısmının ayda 3 750 000 litre bira doldurabilmesi için ;
3 750 000 — 2 450 000 = 1 300 000 litrelik artışı karşılayacak 10
adet beheri 5 000 litrelik imlâ tankına ihtiyaç bulunmaktadır.
B) İmlâ gurupları:
Halen fabrikada mevcut imlâ guruplarının kapasiteleri aşağıda
gösterilmiştir.
8 saatlik kapasite 22 günlü kapasite
Saatte 10 000 şişelik gurup 80 000 şişe 1 760 000 şişe
6 000 „ „ 48 000 „ 1 056 000 „
6 000 „ „ 48 000 „ 1 056 000 „
Satış durumuna göre imlâ ihtiyacı :
Hesaplarımızda yaz aylarında piyasaya verilmesi gereken aylık
3 750 000 litre bira 3 kısımda mütalâ edilmiştir.
398
Fıçılı % 10 — 375 000 Litre
30 cl. lik şişeli % 13,5 506 200 „
50 cl. lik şişeli % 76,5 2 868 800 „
3 750 000 „
İmlâ zayiatı da gözönüne alındığı takdirde şişeli imlâ gurupları¬
nın şöyle olması gerekecektir.
İmlâ gurubu ihtiyacı
30 cl. lik şişeli % 13,5 — 506 200 — 516 750 Litre
50 cl. lik şişeli % 76,5 — 2 868 800 — 2 928 250 „
3 375 000 Litre 3 445 000 ”
Bu durumda fabrikada mevcut 10 000 lik grup küçük şişeli imlâya
ayrıldığı takdirde saatta 3500 litre, günde 26 400 litre ve ayda 581 000
litre bira imlâ edilebilecek ve ihtiyaç karşılanacaktır.
Diğer taraftan 50 cl. lik şişeli imlâ ihtiyacı ise 2 928 250 litre olup
buna mukabil fabrikada mevcut iki adet (bir adedi eskimiş) 6000 lik
grubun aylık (22 günlük) kapasitesi 1 056 000 litre olduğuna göre
2 928 250 — 1 056 000 = 1 872 250 litrelik munzam imlâ guruplarına
ihtiyaç bulunmaktadır. Alınacak saatte 24 000 şişe yani 12 000 litrelik,
günde 96 000 litrelik ve ayda (22gün) 2 112 000 litrelik bir imlâ grubu
mezkûr ihtiyacı karşılıyabilecektir.
Projenin yatırım maliyeti İç Dış Toplam
Makine ve teçhizat 120 000 — 120 000
a) İmlâ tankları — 3 815 000 3 815 000
b) İmlâ gurubu — 30 000 30 000
c) Degülitinör 250 000 — 250 000
Dış navlun - sigorta 15 000 — 15 000
İç nakliye 170 000 — 170 000
İç montaj 1 2,50 000 — 1 250 000
Gümrük giderleri ' 70 000 — 70 000
Genel giderler 1875 000 3 845 000 5 720 000
Yatırımın yıllara bölümü :
1967 1968 Toplam
İç Dış Toplam İç Dış Toplam İç Dış Toplam
— 3 845 000 3 845 000 1 875 000 — 1 875 000 1 875 000 3 845 000 5 720 000
399
a) Tahammür dairesinin tevsii:
Gerekçe :
Halen fabrikada mevcut 14 adet 13 200 litrelik
2 adet 26 400 litrelik olmak üzere
237 600 litrelik tahammür tankının nafi hacmi 200 000 litredir. Ayda
3,5 devir üzerinden aylık kapasite 700 000 litredir. Gerekli aylık kapa¬
site 1 167 250 litre olduğuna göre ayda 3,5 devir üzerinden bunun teka¬
bül ettiği nafi tahammür hacmi 333 486 litre bunun da gerektirdiği
tank hacmi 396 181 litredir ki, fabrikada 237 600 litrelik tank olduğuna
nazaran 396 181 — 237 600 = 158 581 litre munzam tanka ihtiyaç gö¬
rülmektedir.
Projenin yatırım maliyeti
Dıs
Ic
Toplam
Etüd proje (malzeme dahil)
5 000
5 000
Arsa değeri
Binalar (tecrit dahil)
250 000
250 000
Makine teçhizat
a) Tanklar
350 000
350 000
b) Soğutma
İç nakliye
100 000
5 000
100 000
5 000
Diğer inşaat işleri
8 000
8 000
Montaj (malzeme dahil)
50 000
50 000
Diğer makine giderleri ve gayri melhuz
10 000
10 000
Toplam
778 000
778 000
Yatırımın yıllara bölümü (iç) :
1968 1969
1970
Toplam
inşaat
160 000
103 000
263 000
Makine
155 000
360 000
515 000
160 000
258 000
360 000
778 000
b) Dinlendirme tesislerinin takviyesi:
Aşağıda hesaplar ve ihtiyaçlarının tesbiti Çay Paketleme Atölyesi
Rize’ye nakledileceğine göre yapılmış, gerekli dinlendirme hacmi için
de tahammürde olduğu gibi 6 yaz ayında her ay piyasaya 1 167 250
litre normal dinlenmiş bira verileceği kabul edilmiştir.
Gerekçe : Halen Ankara Bira Fabrikasında 1 150 000 litre dinlen¬
dirme hacminde 74 adet tank mevcuttur. % 5 zayiat emsali kabul edil¬
diği takdirde fiili istimal kapasitesi 1 092 500 litredir. Fabrikanın yaz
400
aylarında her ay piyasaya 1 167 250 litre bira vermesi ve biranın nor¬
mal süre dinlenmiş olduğu gerektiğinden mevcut dinlendirme kapasi¬
tesi ihtiyacı karşılıyamıyacaktır. Yaz aylarında asgari 45 gün dinlen¬
miş aylık 1 167 250 litre bira vermek için 1 962 970 litre nafi dinlendir¬
me hacmine ve % 5 zayiat da ilâve edildiği takdirde 2 066 284 litre
dinlendirme hacmi gereklidir. Bu durumda 2 066 284 — 1 092 500 —
973 784 litrelik dinlendirme hacminin ilâvesi zaruri bulunmaktadır.
Bunu sağlamak üzere 30 adet beheri 12 000 litrelik, 25 adet de 24 000
litrelik dinlendirme tankı alınacaktır.
Projenin yatırım maliyeti
Etüd proje (malzeme dahil)
Arsa değeri (Bina mevcut)
Tecrit işi ve tadilât
Makine teçhizat
a) Tanklar
b) Soğutma
Dış navlun sigorta
İç nakliye
Diğer inşaat işleri
Diğer makine giderleri
Montaj (malzeme dahil)
Iç Dış Toplam
5 000 — 5 000
280 000 — 280 000
1 900 000 — 1 900 000
— 70 000 70 000
22 000 — 22 000
7 500 — 7 500
8 000 — 8 000
10 000 — 10 000
50 000 — 50 000
Toplam
2 282 500 70 009 2 352 000
Yatırımın yıllara bölümü :
1968 1969 Toplam
İç Dış Toplam İç Dış Toplam İç Dış Toplam
inşaat 293 000 — 293 000 — — — 293 000 — 293 000
Makine 575 000 70 000 645 000 1414 500 — 1 414 500 1 989 500 70 C00 2 C59 500
Toplam 868 000 70 000 938 000 1414 500 — 1 414 500 2 282 500 70 000 2 352 500
C) İZMİR İMLÂHANESİ :
Halen İzmirde satılan Bira Ankara Bira Fabrikasından buzla so¬
ğutulan tanklı vagonlarla İzmir imlâhanesine gönderilmekte ve orada
şişelnerek piyasaya arzedilmektedir ?
Tahminlere göre İzmir bölgesinde İzmir Başmüdürlüğünün 1975
yılı satış tahmini 3 843 000 litredir. Biranın % 70 i 6 yaz ayında satıl¬
dığına göre yaz aylarında her ay piyasaya 478 380 litre bira vermek
gerekecektir.
Aşağıda teklif edilen yatırımlar bu gayeye müteveccih bulunmak¬
tadır.
401
a — İmlâ gurubu :
Gerekçe : Halen İzmir’de saatte 2 000 şişelik bir imlâ gurubu mev¬
cuttur. Gurubun aylık kapasitesi 176 000 yıllık kapasitesi ise 2 112 000
litre olmakla beraber 1936 da servise girmiş olan bu gurubun yenilen¬
mesi ve yerine daha yüksek kapasiteli bir gurubun ikamesi gerekmek¬
tedir. 1975 yılında yaz aylarında aylık ihtiyaç 444 380 litre olacağına
göre saatte 5 000 şişelik bir gurubun alınması gerekmektedir. Ancak
küçük şişe imlâsıda gözönünde tutulduğu takdirde alınacak saatte
6 000 şişelik bir gurup ihtiyacı karşılayacaktır.
Projenin yatırım maliyeti
İç Dış Toplam
Makine teçhizat
Dış navlun - sigorta
İç nakliye
Montaj (malzeme dahil)
Gümrük giderleri
Diğer giderler ve gayri melhuz
Toplam
— 1 500 000 1 500 000
150 000 — 150 000
5 000 — 5 000
80 000 — 80 000
500 000 — 500 000
50 000 — 50 000
785 000 1 500 000 2 285 000
Yatırımuı yıllara bölümü :
1970 1971 Proje topiamı
İç Dış Toplanı İç Dış Toplam İç Dış Toplam
25 000 1 500 000 1 525 000 760 000 — 760 000 785 000 1 500 000 2 285 000
b) İmlâ tankları :
Gerekçe : Halen Ankara’dan İzmir’e, bira buzla soğutulmuş tec-
ıitli vagonlarla sevk edilmektedir. Bira, vagonların içinde beheri 3,5
tonluk alimünyum tanklara doldurulmuş olup bu tanklardan imlâ
makinasma verilmektedir. Bu durumda imlâ bitene kadar vagonlar
orada bekletilmekte ve bunlardan ayrıca faydalanılmaktadır. Diğer
taraftan, ayrıca bir depo bulunmadığı için vagonlar gelene kadar bira
imlâsı yapılıp piyasaya bira verilememektedir.
Hem bu mahzuru önlemek, hemde artan kapasiteyi karşılıyacak
normal bir imlâyı sağlamak için iki adet beheri 10 000 litrelik üç adet
sabit imlâ tankının alınması zorumludur.
402
Projenin yatırım maliyeti
İç Dış Toplam
Tank bedeli 150 000 — 150 000
Montaj (malzeme dahil) 15 000 — 15 000
Diğer giderler ve gayri melhuz 10 000 — 10 000
Toplam 175 000 — 175 000
Yatırımın yıllara bölümü :
1970
İç Dış Toplam
175 000 — 175 000
C — 4 adet soğutma tertibatlı nakliye vagonu :
Gerekçe : Halen herbirinin içinde 3,5 tonluk 4 adet alüminyum
tank bulunan 4 adet vagon vasıtasile dökme bira İzmir İmlâhanesine
sevkediimektedir. Beher vagon 14 000 litre bira almakta ve ayda 4 devir
üzerinden 56 000 litre bira sevkedilebilmektedir. 4 Vagonun aylık sevkiyat
kapasitesi 224 000 litredir. 1975 yılında İzmir’de yaz aylarında
her ay 448 000 litre bira piyasaya verildiği takdirde mevcut 4 vagona
ilâveten 4 vagonun daha temini gerekli bulunmaktadır.
Projenin yatırım maliyeti :
Toplam (İç)
Frigorifik vagon
Diğer giderler
400 000
10 000
410 000
Yatırımın yıllara bölümü : (İç)
1970 1971 Toplam
137 000 273 000 410 000
4 — Diğer inşaat yatırımları :
A — İSTANBUL BİRA FABRİKASI :
a) Atölyeler ve işçi sosyal tesisler binası :
Gerekçe : İstanbul Bira Fabrikası kapasitesi yeni malt fabrikası¬
nın yapılmasından sonra 32 200 000 litreye çıkmakta olup fabrikanın
muhtelif bölümleri bu kapasiteye uygun bir duruma getirilecektir.
403
20
30
— —
25
50
15
50
Bu cümleden olarak mevcut atölye binaları mamûl bira anbarlarına
tahvil edileceğinden yeni bir atölye binasına ihtiyaç olacaktır.
Diğer taraftan halen fabrikanın muhtelif yerlerinde tefrik edil
miş soyunma yerlerini bir araya toplamak ve yeni malt fabrikasında
çalışacak işçilerin sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere bir sosyal te
sisler binası gereklidir.
Teklifimizde atölye ve sosyal tesisler binası olarak kullanılacak
iki katlı bir bina inşası ön görülmektedir.
Projenin yatırım maliyeti
Toplam (İç)
Etiid proje (malzeme dahil)
15 000
Arsa (Mevcut)
2 katlı bina (2700 m2)
Diğer inşaat işleri
1 688 000
65 000
1 768 000
Yatırımın yıllara dağılışı :
1968 1969
15 000 1 753 000
Toplam
1 768 000
b — Fabrika elektrik ana tevzi tesisatı :
Yeni malt fabrikasının inşası ve kapasitenin 32 200 000 litreye çı
karılması halinde mevcut kablolar makta itibarile yetersiz kalacaktır.
Ayrıca kablolardan bir kısmı eskimiş durumdadır. Diğer taraftan malt
.fabrikasının elektrik cihazları 220 - 380 volt ile çalışan cihazlardır.
Bomonti ve havalisindeki şebeke ise 110- 190 voltluk olduğundan fab
rikada bir trafo binası inşa ve tesisine ihtiyaç vardır.
Projenin yatırım maliyeti iç Dış Toplam
Etüd proje (malzeme dahil) 20 000
—
Trafo binası 30 000
—•
000
000
Tesisler 800 000 700 000 1 500 000
İç nakliye (fabrika teslimi)
•—
—
—
—
—
Diğer inşaat işleri (denetleme) 25 000
Kablo döşenmesi 50 000
Trafo montajı 15 000
Genel giderler ve gayri melhuz 50 000
000
000
000
000
Toplam 990 000 700 000 1 690 000
404
Yatırımın yıllara dağılışı
1967 1968 Toplam
İç Dış Toplam İç Dış Toplam İç Dış
Toplam
95 000 700 000 975 000 895 000 — 895 C'OO 990 000 700 000
1 690 000
c — Bakım onarım işleri :
Karekteristiği
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Onarım
450 000 TL.
1668
1972
d — Avlunun asfalta tahvili :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Onarım
60 000 TL.
1971
1971
e — Eski imlâ dairesi zemin kısmının asfalta tahvili
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Onarım
50 000 TL.
1971
1971
f — Yeni malt fırını binası inşaası :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Kalite ıslahı
200 000 TL.
1968
1968
g — İmlâ grubu çatılarının aynı seviyeye çıkanlmastı :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Yenileme ve onarım
200 000 TL.
1968
1969
h — Sevkiyat anbarı tevsii :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Depolama
100 000 TL.
1968
1969
405
i — Eski arpa temizleme ve malt dairelerinin ahşap katlarının betona tahvili:
Karekterıstik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Yangın tehlikesine karşı
500 000 TL.
1970
1971
j — İdare binasının tevsii :
Karekterıstik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
işletme idaresi
500 000 TL.
1968
1969
B) ANKARA BİRA FABRİKASI :
a) Bakım onarım işleri :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Onarım
200 000 TL.
1968
1972
b) Su kulesi :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Su depolama ve tevziatı
150 000 TL.
1969
1969
c) Parke yolların tamiri :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Onarım
50 000 TL.
1968
1968
d) Demir konstrüksyon malzeme sundurması :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Depolama
250 000 TL.
1969
1970
- Sosyal tesisler :
Karekteristik
Proje toplamı
Başlama
Bitiş
Tevsi
900 000 TL.
1968
1970
406
5 — Diğer makine teçhizat yatırımları :
A — İSTANBUL BİRA FABRİKASI :
a) Fıçı tazyik muayene aleti :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Tamamlama
80 000 TL.
45 000 ..
1968
1969
b) Sandık anbarları arasında transport tesisatı :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
işletme irtibatı
120 000 TL.
1971
1972
c) Degülitinör satiratör :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Filitrasyon tamamlama
50 000 TL.
30 000 „
1967
1968
d) Pirinç değirmeni :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Yenileme
110 000 TL.
60 000 .
1969
1969
c) Berraklık ölçme âleti :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Filitrasyon tamamlama
50 000 TL.
30 000 ..
1970
1971
f — Malt kırma değirmeni
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Lâboratuvar malzemesi
20 000 TL.
10 000
1968
1968
407
g — 2 adet hava kompresörü :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Yenileme
250 000 TL.
150 000 „
1967
1968
h — Maya kurutma tesisatı :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Yan ürünü değerlendirme
450 000 TL.
300 CiOO TL.
1968
1969
B) ANKARA BİRA FABRİKASI :
a) Şira kaynatma kazanı :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Yenileme
170 000 TL.
100 000 ..
1968
1969
b) Elektrik tesisatı :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Yenileme ve takviye
280 000 TL.
160 000
1969
1970
c) 4 adet malt kantarı :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Tamamlama
85 000 TL.
50 000
1970
1971
d) Telefon santralı :
Karekteristik
Proje toplamı
Yenileme tevsi
75 000 TL.
Dış
Başlama
Bitiş
1968
1968
408
e) Muhtelif taşıt :
Karekteristik
Proje toplamı
(1 Adet benzinli kamyon ile 1 adet
piosup)
Taşıt
105 000 TL.
Dış
Başlama
Bitiş
1968
1968
f — Degülitinör :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Filitrasyoıı tamamlama
50 000 TL.
30 000 „
1968
1969
g— Vagon tranportörü :
Karekteristik
Proje toplamı
Yenileme
150 000 TL.
Dış
Başlama
Bitiş
1968
1969
h — Fıçı doldurma cihazı :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Yenileme
110 000 TL
75 000 „
1967
1968
i — Malt kırma değirmeni :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Yenileme
130 000 TL
85 000 „
1967
1968
j — Buz imâl tesisi :
Karekteristik
Proje toplamı
Dış
Başlama
Bitiş
Kapasiteyi 7 tondan 15 tona çıkarma
370 000 TL.
260 000 „
1969
1970
409
YATIRIM TEKLİFLERİ
İ C M Â L İ
V E
YILLARA BÖLÜMÜ
1 — İkinci beş yıllık plân dönemi yatırım teklifleri icmali:
BİRA
Yatırımın Adı
Karekteristik Başlama Bitiş
İÇ
Proje Toplamı
Dış
Toplam
1968 -1972 Harcaması
İÇ
Dış
1 — Yozgat Bira Fab.
2 000 Ton Malt
1959
1968 21 263 000 17 579 000
38 842 000
10 000 Lt.
Bira/Yıl
İnşaat
10 000 000
Makine - teçhizat
1 041000
I. Gurup Toplamı
11 041 000
2 — İstanbul Malt Fab.
4 000 Ton malt
1959
1968 11 128 000 8 040 000 19 168 000
6 500 000
500 000
3 — Tevsie ve dar boğazlara gider¬
meği müteveccih yatırım tek¬
lifleri :
A) İstanbul Bira Fabrikası :
a — Dinlendirme dairesi :
Tevsi
İnşaat
1967
1969
1 312 500
1 312 500
1 300 000
Makina
1968
1969
4 160 540
135 550
4 296 090
4 160' 540
135 550
Toplam
5 473 040
135 550
5 608 590 5 460 540
135 550
b — İmlâ tesisleri : Tevsi
ve takviye 1967 1968 1 875 000 3 845 COO 5 720 000 1 875 000
778
175
410
_ _
11
B) Ankara Bira Fabrikası :
a — Tahammiir dairesi :
Tevsi
263 OOO
İnşaat
263 000
263 OOO
1968
1969
515 000
Makina 515 000
515 000
—
1969
1970
778 000
—
OOO 778 000
—
Toplam
b — Dinlendirme dairesi
Tevsi
293 000 inşaat 293 000 293 000
1968
1 989 500 70 000 Makina 2 059 500 1 989 500 70 0001968
1968
1969
2 282 500 70 000 2 352 500 2 282 500 Toplam 70 000
C) İzmir imlâhanesi :
a — İmlâ gurubu Tevsi
785 000 1 500 000 2 285 000 785 000 1 500 0001970
1971
175 000
—
—
b — İmlâ 000 tankları 175 OCO Tevsi
1970
1970
410000
—
—
c — 4 Adet 000 frigorifik 410 vagon 000 tak.
1970
1971
1 370 000 1 500 000 2 870 000 1 370 000 Toplam 1 500 000
766 Genel 040 toplamı 1 705 550
413
450
50
200
200
100
500
İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ
BİRA
Proje Toplamı 1968 - 1972 Harcaması
Yatırımın adı Karekteristik Başlama Bitiş iç Dış Toplam iç Dış Toplam
jer inşaat yatırımları :
İstanbul Bira Fabrikası :
a — Atölyeler ve sos¬
yal tesisler binası
b — Elektrik ana tev¬
zi tesisatı
c — Bakım ve ona¬
rım işleri
d — Avlunun asfalta
tahvili
e — İmlâ dairesi ze¬
mini asfaltlan¬
ması
f — Yeni malt fırını
binası
g —İmlâ gurubu çatı
onarımı
h — Sevkiyat anbarı
tevsii
i — Ahşap katların
betona tahvili
j — İdare binasının
tevsii
Tamamlama
1968 1969 1 768 000 1 768 000 1 768 000 1 768 000
Yenileme ve
tamamlama 1967 1968 990 000 700 000 1 690 000 895 0C0 895 000
Onarım 1968 1972 450 000
—
000 450 000 450 000
Onarım 1971 1971 60 000 60 000 60 000 60 000
—
—
—
—
—
Onarım 1969 1969 50:000
Kalite İslahı 1968 1968 200 000
Yenileme Onar. 1968 1969 200 000
Depolama 1968 1969 100 000
Koruma 1970 1971 500 000
işletme Idar. 1968 1969 500 000
000 50 000 50 000
000 200 000 200 000
000 200 000 200 000
000 100 000 100 000
000 500 000 500 000
500 000 500 000
500 000
Toplam
4 818 000 700 000
5 518 000
4 723 000
4 723 000
B) Ankara Bira Fabrikası
1972 200 000 — a—Bakım 200 000 onarım 200 000 Onarım — 200 1968 000
b — Su kulesi
Su depolama
—
1969 150 000 — 150 000 150 000 ve tevsii 150000 1969
c — Parke yolların
—
1968 50 000 — tamiri 50 000 50 000 Onarım 1968
50 000
d — Malzeme sundur¬
—
1970 250 OCO — ması 250 000 250 COO
Depolama 250 1969 000
—
1970 900 000 — e — Sosyal 900 000 tesisler 900 OCO Tevsi 1968
900 000
1 550 000 — 1 550 000 Toplam 1 550 000
1 550 000
6 368 000 — 4. Gurup 7 068 Toplamı 000 6 273 000 — 6 273 000
İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ
BİRA
Proje Toplamı
1968 - 1972 Harcaması
Yatırımın adı
Karekteristik Başlama Bitiş
İç Dış Toplam
İç Dış Toplam
5 — Diğer makine - teçhizat ve yatırımları :
A) İstanbul Bira Fabrikası :
a — Fıçı tazyik mua¬
yene aleti
Tamamlama
1968
1969
35 000 45 000 80 000 35 000 45 000 80 000
b — Sandık anbarları
transport tesisatı İşlet, irtib.
1971
1971
120 000 120 000 12OC00 —
120 000
c — Degilitinör sattü-
ratör Tamamlama
1968
1969
20 000 30 000 50 000
20' 000 30 000 50 000
d — Pirinç değirmeni Yenileme
1967
1968
50 000 60 000 110 000
50 COO — 50 000
e — Berraklık ölçme
aleti
Tamamlama
1970
1971
20 000 30 OCO 50 000 2C 000 30 000 50 000
f — Malt kırma değir¬
meni
Lâboratuvar
1971
1972
10 000 10 OCO 20 000 10000 10 000 20 000
g — 2 Adet hava
kompresörü
Yenileme
1967
196S
100 000 150' OCO 250 000 100 000
100 000
h — Maya kurutma
tesisatı
Yan ürün dağ. 1968
1969
150 000 300 000 450 000 150 000 300 000 450 000
Toplam
505 000 625 000 1 130 000 505 000 415 000 920 000
150ı
500
35
B) Ankara Bira Fabrikası :
1969
a —Şıra kaynatma
70 000 100 COO kazanı 170 000 Yenileme
70 000 100 COO
170 000 1968
1970
120 000 160 b 000 — Elektrik 280 000 tesisatı 120 000 Yenileme 160 000 takviye
280 000 1969
1971
c — 4 Adet malt kan¬
35 000 50 000 tarı 85 000 Tamamlama
35 000 50 000
85 OCO 1970
1968
75 000 — d — 75 Telefon 000 santralı 75 000 Yenileme tevsi 75 0001968
1968
1969
1969
1968
1968
105 000 — e 1C5C00 — Taşıt 105 Taşıt 000
20 COO 30 f 000 — Degülitinör 50 COO 20 Tamamlama
COO 30 000
g — Vagon transpor-
150 000 — 150 törü OCO Yenileme —
150 000
h — Fıçı doldurma ci¬
—
35 000 75 000 hazı 110 000 Yenileme
35 COO
i — Malt kırma değir¬
45 COO 85 000 meni 130 000 Yenileme
45 000
1C5 COO 1968
50 OCO 1968
0001968
0001967
45 000 1967
1970
110 000 260 j 000 — Buz 370000 imal tesisi 110 000 Buz kap. 260 CCO arttır. 370 000 1969
765 000 760 000 525 000
765 000 600 000 1 365 000
1020 000 935 000 15. 955 Gurup 000 toplamı 1 270 000 1015 000 2 285 000
1972
Genel toplam 36 850 040 3 220 550 40 070 590
Küçük cihaz ve
500 000 — 500 tesisler 000 Yenileme
—
500 000
CCO 196S
37 350 040 3 220 550 40 570 590
418
İKİNCİ BEŞ YILLIK PLAN DONEMİ
1968 - 1972
Yatırım Teklifleri İcmali
İÇ
Dış
Toplam
İnşaat
1) Yozgat Bira Fabrikası
11.041.000
11.041.000
10X00.000
2) İstanbul Malt Fabrikası
6.500.000
500.000
7.000.000
5X00.000
3) İstanbul Bira Fabrikası
a — Dinlendirme dairesi tevsii
5.460.540
135.550
5.596.090
1.3C0.000
b — İmlâ tesisleri tevsi ve takviyesi
1.875.000
1.875.000
e — Diğer yatırımlar (x)
5i.228.C00
415.000
5.643.000
4.723.000
4) Ankara Bira Fabrikası
a — Tahammür dairesi tevsii
778.000
778.000
263.000
b — Dinlendirme dairesi tevsii
2.282.500
70.000
2.352.500
293X00
r—Diğer yatırımlar (xl
2.315.000
600.000
2.915.000
1.450.000
5) İzmir imlâhanesi
a — İmlâ grupları
785X00
1.500.000
2.285.000
b — İmlâ tankları
175.000
175.CC0
c — Soğutmalı vagon
410.000
410.000
6) Küçük tesis ve cihazlar
50C.COO
500.000
Toplam 37.350.040 3.220.550 40.570.590
23.029.000
(x) Yenileme, tamamlama, onarım.
1.848.CC0
5.750.000
1.875.COO
—
—
—
YATIRIMLARIN YILLARA BÖLÜMÜ
1968 - 1972
YATIRIMLAR
Dış
1968
Toplam
1969
Dış Toplam
1970
Dış Toplam
1971
Dış Toplam Dış
1972
Toplam
Yozgat Bira Fab. 250.000 8.O0C.C00
İstanbul Malt Fab. —
250.000
3.C41.000
1.250.000
İstanbul Bira Fab.
Dinlendirme daire, tevs. 135.550 3.731.090
İmlâ dairesi tevs. tak.
—
1.865.000
Diğer yatırımlar 385.000 2.045.000
2.548.000
30.000
320.000
640.000 —
90.000
Ankara Bira Fab.
Tahammür dairesi tevs. 160.000
— 258.000
360.C00
Dinlendirme dairesi tevs. 70.0C0 938.000
— 1.414.5G0
Diğer yatırımlar 130.000 7CO.OOO 420.000 1.280.0C0
50.000
820X00
75.000 —
40.000
İzmir imlâhanesi
—
İmlâ grupları
—
İmlâ tankları
—
Soğutmalı vagon
Küçük tesis ve cihazlar
— 100.000
— 1.500.000
100.000 —
1.E25.0C0
175.0C0
137.000
100.000
760.000 —
273.000 —
100.000 —
10C.00Û
Toplam 970.550 23.299.090
1.848.000 —
230.000
Genel toplam Dış Toplam
1968 970.550 23.299.090
1969 670.CC0 11.756.500
419
1970 1.58C.000 3.437.000
1971
—
1972 230X00
Genel toplam 3.220.550 40.570.590
2 — Yahnin politikası :
2.1 Teşvik politikası :
Türkiye’de bira imâl ve satışının serbest olmasına rağmen büyük
yatırımı icap ettiren bir işletme olan bu sahaya hususi sektör tarafından
bugüne kadar yatırım yapılmamıştır. Ancak son zamanda Çekler tara¬
fından İstanbul’da bir bira fabrikası kurulmasına tevessül edilmiştir.
Tüketim bölümünde kaydedilen ve bu gün elde mevcut imkânlara
göre yapılmış olan tüketim tahminlerimiz tahakkuk ettiği takdirde ya¬
tırımlar sonucu husule gelecek üretim hacmi, tüketimi ancak karşı¬
layacaktır.
Bundan başka iyi bir satış organizasyonu ve reklâmla yalnız iç
tüketim olarak da bu mikdarın üzerine çıkarılmasının kuvvetle muhte¬
mel olduğu düşünülmektedir.
Dış piyasada da satış imkânları sağlanabildiği takdirde bu mikdar
daha da yükselecektir.
Bu duruma göre hususi sektörün de bu sahada yatırım yapması
için teşvik edilmesi gerekmektedir.
Ancak bu yatırımın yapılması halinde aşağıda “dağıtma politikası,,
bölümünde kaydedilen hususların ilk plânda ve önemle gözönünde tu¬
tulması elzemdir.
2.2 Kapasiteyi arttırma politikası :
Tekel tarafından yapılan yatırımlar, mevcut dar boğazların gideril¬
mesiyle normal ve standart kalitede bira imalini hedef tutan kapasiteyi
arttırma politikasıdır.
2.3 Dağıtma politikası :
Bira fabrikaları kurulmalarında büyük yatırımı ve mamullerinin
nakli büyük külfeti icap ettiren bir sanayi kolu olması münasebetiyle,
kurulma yerlerinin tesbitinde KISIM IV ün “Kuruluş yerlerine tesir
eden faktörler,, bölümünde etraflıca belirtilen hususların gözönünde
tutulması lâzımdır.
Bundan başka yeni kurulacak olan fabrikalar için yer tesbitinde
mevcut fabrikaların durumunda memleket ekonomisi bakımından esaslı
olarak tetkik edilmesi icap etmektedir.
Şöyleki: Bu devrede hususi sektör tarafından Bira Fabrikaları ku¬
rulmağa teşebbüs edildiği takdirde bu günkü imkânlar nisbetinde haki¬
kate yaklaşık olarak yapılmış olan bölgelere ait tüketim tahminleri ilk
plânda göz önünde tutularak millî sermayenin korunması amaciyle
420
Tekel veya kurulacak özel sektör’ fabrikalarına ait âtıl bir kapasitenin
kalmamasını teminen mevcut fabrika kapasiteleri ile bunların rantabl
bir nakliye ile yapılan tüketim hinterlandları nazarı itibare alınarak
yeni kurulacak fabrikaların yer ve kapasiteleri hakkında bir karar veril¬
mesinin memleket ekonomisi bakımından ön plânda göz önüne alın¬
ması ve bu durumda istihsal ve pazarlamanın esaslı bir reorganizasyona
tabi tutulması icap edeceği kanaatmdayız.
2.4 Yabancı sermaye politikası :
Memleketimizde kurulacak olan bira fabrikalarının işletilmesini
sağlıyacak lüzumlu teknik elemanlar mevcuttur.
Lüzumlu sermayenin de temin edilebileceği kuvvetle muhtemldir.
Bu duruma göre bu sahaya yabancı sermayenin girmesi lüzumsuz
görülmektedir.
421
KISIM XI
FAYDALAR
1 — Mi.tî gelire ilâve :
Sanayiin millî gelire sağladığı fayda bakımından halen imâl edilen
biranın katma değeri ile 1963 yılı maliyet esaslarına ve satış kârı ile
nakliye şartlarına göre hesap edilen gelecek yıllardaki katma değer
aşağıda gösterilmiştir.
1963 yılı imalâtı 23.648.403
Toplam girdi 12.882.125
Nakliye masrafı satıcı kârı 15.752.292
Satış bedeli 59.121.011
Nakliye, satıcı v 15.752.292
litre
TL.
Fabrika kapısında satış fiatı 43.368.719
Yan ürünler değeri 599.658
Sektörün üretim değeri 43.968.377
43.968.377
v 12.882.125
1963 katma değeri 31.086.252
Gelecek yıllar katma değeri :
Yılı İmalât litre
Katma değer TL.
1966 43.830.000 57.415.411
1967 45.823.000 60.236.249
1968 47.688.000 62.686.817
1969 50.027.000 65.751.492
1970 52.244.000 68.675.782
1971 54.541.000 71.695.235
1972 56.919.000 74.821.163
1973 59.382.000 78.058.748
1974 61.927.000 81.403.669
1975 64.575.000 84.884.528
422
2 — Endirekt faydalar :
Yatırımların tamamlanması ve istihsalin artmasiyle husule gelecek
endirenkt faydalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
a — Fabrikalara bugüne kadar yapılmış olan yatırımların tam kar¬
şılığı alınacaktır.
b — Maliyet ünitelerinden litre başına isabet eden işçilik ile umumi
masraflar yüzdesi azalacaktır.
cektir.
c — Memleket ürünü olan arpanın daha bir kısmı değerlendirile¬
d — Başlamış olan Hublon ziraatı inkişaf ederek hem bir kısım
vatandaşın menfaati hem döviz tasarrufu sağlanacaktır.
e — Gerek ham madde gerek mamûl naklini sağlıyaıı Devlet ve
hususi sektörün iş ve kazanç hacmi artacaktır.
f — Mamûllerin satışı ile uğraşan perakendecilerin satış artışiyle
paralel olarak kazançları artacaktır.
g — Bira yan ürünlerinin etkisi ile bu bölgelerdeki hayvancılık bil¬
hassa bol süt veren inekçilik inkişaf edecektir.
423
KISIM XII
TEDBİRLER
1 — Hafif alkollü, serinletici, aynı zamanda besleyici bir içki olan
biranın, diğer gazifiye içkiler gibi, bayi ve büfelerde serbest olarak satı
lıp içilebilmesinin sağlanması.
2 — Hususi sektör tarafından bira fabrikaları kurulmasına paralel
olarak, pazarlamanın hususi sektör şartlarına uygun olarak reorganizasyonu,
3 — Canlı, nazik ve hususi muhafaza şartları istiyen bira için,
satıclarrm satış ve muhafaza tekniği bakımlarından aydınlatılması ve
bu hususta mümkün olan yardımların yapılma çarelerinin aranması,
4 — Gerek biranın kalitesi gerek işleme tekniği gerekse milli gelir
bakımından biracılıkta büyük önem taşıyan arpa kalitesinin ıslahı ile
biralık yüksek vasıflı arpa yetiştirilmesi için gerekli tedbirlerin alınma
sının,
uygun ve lüzumlu olacağı mütalâa edilmektedir.
424
ALKOLSÜZ İÇKİLER
Halkın susuzluğunu ve serinleme ihtiyacını karşılamak üzere son
senelerde imali büyük endüstri haline gelmiş ve içimini daha cazip hale
getirmek için bilhassa gazlı olanları gelişmiş ve büyük inkişaflar kay¬
detmiş ve etmektedir.
Bu gazlı meşrubat evvelâ sade gazoz sanayi’i olarak başlamış isede
bilâhare bazı vitamin ve hazım kolaylığını temin eden Meyva ve Nebat
hülâsaları katılmak suretiyle imalât çeşitleri zenginleştirilmiştir.
Meyva Konsantreleri ile imâl edilenlerin başında bilhassa naren¬
ciye gelmektedir. Nebati Konsantreler ile imâl edilenler, Kola namı
adında hemen hemen bütün dünyada revaç bulmuş bir meşrubat ol¬
muştur. Bu meşrubat Konsantresinin büyük Zencefil, Karanfil, Hin¬
distan cevizi Kola nebatı gibi umumiyetle tropikal iklim nebatları teş¬
kil etmektedir.
Kolalı içkiler Sanayiinin ileri bir gelişmeye ermesinde gerek bu
mevzuda ve gerekse Reklâm sahasında dünyanın en büyük yatırım¬
larını yapan Koka Kola ve Pepsi Kola firmalarının hisseleri çok
büyüktür.
Tarihçe :
Alkolsüz meşrubatın bütün dünyada gelişmesi I nci Dünya Har¬
binden sonra olmuştur. Bu meşrubat evvelâ meyva suları ve şerbetler
halinde başlamış bilâhare (Limonad de Gazoz) olarak (CO,) Karbon di
oksit gazının kullanılması ile içimi cazip hale getirilmiş olup esas inki¬
şafını gazlı imalâttan sonra kayd etmiştir.
Memleketimizde bu nevi imalât evvelâ İstanbulda birkaç mües¬
sese tarafından 1900 senelerinde başlanılmış ve ilk seneler C02 gazı
Sülfirik asitten imâl edilerek kullanılmıştır. Şeker yerinede umumi¬
yetle sakarin kullanılmıştır. Bu hal 1930 senesine kadar devam etmiştir.
1930 senesinden sonra bu meşrubatların halk sağlığındaki önemi
kurallarınca incelenmiş ve kömürden temin edilen C02 gazı ile Sakarin
yerine kullanma mecburiyetleri kanun ve nizamlarda yer almıştır.
425
Büyük bir müstehlik kitlesine hitab eden bu alkolsüz meşrubatta
yukarda zikrettiğim Meyveli ve Kolalı imalât safhaları 1935 senesin¬
den sonra revaç bulmağa başlamış ve birdenbire memleketlerin sosyal
şartları ile paralel olarak büyük gelişmeler kayd etmiştir.
Bu sanayi kollarında zaman zaman sentetik yollarla imâl edilen
(Boyalı ve esanslı) meşrubatta imâl edilmiş isede bir çok memleket¬
ler gıda nizamları ile bu imalâtları önlemek yoluna gitmişerdir.
Sektörün bu günkü durumu ve gelişmeye etki yayan faktörler:
Bu gün memleketimizde iptidai şartlarla imalât yapan geniş ve
yaygın imalât potansiyeli vardır.
Son iki senedir modern ve otomatik tesisler kurulmuş ve bu saha¬
da çok büyük gelişmeler kayd edilmiştir.
Her ne kadar yabancı patentle çalışan firmalar ikramiye sistemi
ile müstehliki tahrik ederek ilk hamlede anormâl satışlar yapmışlar
isede alkolsüz içkiye karşı daha fazla temayül bulunan memleketimiz¬
de bunun normâl istihlâk ilede büyük sür’atle gelişeceği muhakkaktır.
Gelişmeye etki yapan faktörler :
a — Alkolsüz içkiye karşı olan alâka
b — İçme sularının umumiyetle tasfiye edilmemiş ve kireçli ol¬
ması
c — Zirai faktörler :
Bu konuyu da üç kısımda mütalâa etmek mümkündür.
1 — Mamulün bünyesine giren şeker
2 — Mamulün bünyesine giren Meyve konsantresi
3 — Kolalı içkilrede ya doğrudan doğruya ithal edilen kola
konsantresi veya bu konsantreyi burada imali yapacak
olan yabancı sermaye ile kurulmuş Koka Kola ve Pepsi
gibi firmaların ithal edecekleri konsantre ham maddeleri.
Bu konuları sıra ile ele almakta faide vardır.
1 — Şeker
Meşrubat Sanayiinin başlıca ham maddelerinden olup bu
zirai istihsalde meşrubatın rolü büyüktür.
Şişe kapsülü satışlarını esas olarak ve bir şişeye asgari ortalama
15 Gram Şeker hesabı ile senelik Şeker sarfiyatı
426
Senesi Şişe adedi Kilo fiatı Tutarı
1963
400 Milyon 6 000 Ton
270
16 200 000 TL.
1964
450 „ 6 750 „
270
18 225 000 „
1965
500 „ 6 000 „
270
20 250 000 „
2 — Meyve konsantresi
Memleketimizde meyve sularının meşrubat sanayiinde kullanıl¬
masına 3 sene evvel kurulan Fruko Fabrikası ile başlanılmıştır.
1965 sonunda montajı ikmâl edilen Kulüp Meyve suyu konsantre
tesıisleride hizmette girmiş olup ayrıca bazı müteşebbislerin İstanbul ve
Adana’da yeni tesislerin kurulması için faaliyete geçtikleri öğrenilmiş¬
tir.
Sür’atle gelişmekte olan bu sanayi kolunda bu günkü hali ile se¬
nede takriben 7 000 ton meyve işlenmiş olup müstahsilin eline asgari
5 milyon liraya yakın T.L. geçmiştir.
Kurulmuş olan bu iki tesis tam kapasite ile çalıştığı takdirde ihraç
imkânı olmayan 10 000 ton narenciyeyi işleyecek ve müstahsile 7 000 000
liraya yakın TL. bir ödeme yapacaktır.
Elma, Vişne ve diğer meyve müstahsiline ödenecek meblâğ bu rak-
kamdan ayrıdır.
Müstahsilin eline geçecek para dışında beher ton narenciyeden
vasati olarak 2 ton esans istihsal edileceğine göre Mandalin, Limon ve
Portakal almak üzere senede 20 ton meyve esansı imâl edilecektir ki
takriben 100 000 liralık bir döviz tasarrufuda temin edilmiş olacaktır.
Kolalı Meşrubat :
Kolalı meşrubatm ham maddesinin % 95 i Türkiyede yerli olarak
yapılacak iddiası ile iki Amerikan firması (Koka Kola ve Pepsi Kola)
yabancı sermaye kanunu ile yatırım yapmış bulunmakta ve bu firma¬
lar Türkiyedeki kârlarını Kola konsantresi ihracı yolu ile çıkaracak¬
larını taahhüt etmiş bulunmaktadırlar.
1965 senesinde yalnız İstanbulda Faaliyete geçen bu iki firmanın
gerek kotalardan ve gerekse anlaşmalı memleketlerden ithal ettikleri
Kola konsantresi 300 000 in üstünde bulunmaktadır.
Bu iki firmadan Koka Kola firması lüzumlu konsantre tesislerini
halen faaliyete geçirmediği için konsantreleri ithal etmekte olup Pepsi
Kola firması yerli olarak konsantre imâl ettiğini iddia etmektedir.
İstihbaratımıza göre Pepsi Kola firması yabancı sermaye komite¬
sine yapmış olduğu taahhütlere riayet etmemekte ve buradaki tesisleri
427
Konsantre imaline elverişli bulunmamaktadır. Bu firma Kola Knsantresinin
ihtiva ettiği Nebat Konsantrlerini hariçten yapılmış olarak it¬
hal etmekte veya bazı ecza fabrikalarına (Faizer, Hoccht, Sğuip, Sheringe)
ithal ettirmekte ve bu konsantrelerin burada sadece karıştırıl¬
masını yapmaktadırki konsantre tesisi bu demek değildir.
Ayrıca bu firma Konsantre ham maddelerini yukarda adını zik¬
rettiğim firmalar vasıtası ile temin ederek tamamen ithal malı Ham
maddeleri yerli Ham madde kullanmış gibi gösterip ayrıca bir kon¬
santre ihracı külfetinden kurtulmak yolunu bulmuş olmaktadır.
Netice olarak bir Meyve memleketi olan Türkiyemizde aslında
tropikal iklim nebatı olan Kola Konsantresi yapma gayreti tamamen
bir ticaret ve ithalât oyunundan ibarettir. Pepsi Kola firması için
yerli olarak sadece glikozdan Karomal imâl edilmekte olup diğer ham
maddelere yine endirek döviz ödemektedir. Bu hususta Maliye Bakan¬
lığınım nazarı dikkatini çekmeyi olumlu bir vazife telâkki etmekteyiz.
Bütün girdikleri memleketlerde muazzam satış organizasyonları
ve hudutsuz reklâm imkânları ile Milli Sanayii tahrib eden bu firma¬
lardan Milli Sanayiimizi ve meyveciliğimizi koruyup yabancı sermaye
ile giren bu gibi firmalara iç pyasalarda kendi liderliklerini muhafaza
için kurmak istedikleri kolalı imalât dışında yapmak istedikleri imalât¬
lara (Fanta Mirinda gibi sentetik meyveli meşrubat imaline) sureti
kat’iyede müsade edilmemelidir.
Bu firmaların yabancı sermaye ile yurda soktukları makinalar as¬
lında ham maddeden konsantre yapan makinalar olmayıp çeşitli kon¬
santreleri karıştırma tesisinden başka bir şey değildir.
Bu hususun tetkiki ile bu gibi firmaların yabancı sermaye komi¬
tesine yaptıkları taahhütleri yerine getirecek hakiki Konsantre tesis¬
lerini kurmağa mecbur tutulmalarının teminini memleket yararma
görmekteyiz.
İstihsal metodları :
Bilhassa meyveli meşrubat imalinde kullanılan Meyve Konsantre¬
leri halen faaliyette olan Fruko ve Kulüp firmalarının ithal ettikleri
mütekâmil tesislerle yapılmakta olup yeni kuruluşlarda müşahade
edilmektedir.
Bu Konsantre tesisleri çoğaldığı takdirde memleketimiz meyveci¬
liğinde büyük inkişaflar olacak ve imâl edilen Konsantreler dış pazar-
lardada tutulacaktır.
Bu Sanayi kolundaki gelişme pek yakında memleketimizi Narenciye
esansı ihracatı yapan ve döviz getiren ülkeler arasına sokacaktır.
428
Bu gün imâl edilen Konsantrelerden yapılan meyveli meşrubat
müstehlikin rağbetini kazanmıştır. Dış piyasalardada beğenilmemesi
için bir sebep görmemekteyiz.
İstihsalin kullanılışı.
Memleketimizde gelişmekte olan Meşrubat sanayii meyveciliğimiz
için büyük gelişme imkânları sağlayacaktır. Halen yalnız İstanbul’da
olan meyve konsantresi ve şişeleme hatlarının benzerleri için İzmir,
Adana, ve Ankara’da da yenilerinin kurulmalarına şimdiden teşebbüs¬
ler vardır.
Dört büyük şehirde kurulacak bu tesisler imalâtlarını bütün yurt
sathına tevzi edeceklerdir. Bu gelişmenin en geç iki sene içerisinde
gerçekleşeceğini dikkate alırsak bilhassa Cenup vilâyetlerimizin naren¬
ciye ürünleri bu günkine nazaran 4-5 misli bir istihlâk sahası bulmuş
olacaktır.
Bölgeler itibari ile istihsal narenciye : Cenup vilâyetlerimizde An¬
talya, Mersin, Adana.
Vişne : Kütahya, Afyon, Tokat.
Elma : Kastamonu (yemeklik dışında elma istihsal eden başlıca
bölgedir).
tedir.
İstihsal Potansiyeli.
Narenciye ihracatımız günden güne Avrupa pazarlarına yerleşmek¬
Meyve Konsantre tesisleri geliştikçe ve yenileri kuruldukça dış
pazarlara meyve konsantreleri sevk etmek pek alâ mümkün olacaktır.
İstihsalde fiat dalgalanmaları.
Bu gün için istikrarlı bir fiat yoktur. Fiat dalgalanmaları şimdilik
mahsulün bolluğuna ve iç pazardaki istihlâk ile dış memleketlere ihraç
imkânlarının tesirlerinde bulunmaktadır.
1964-1965 senesi narenciye fiatları bu tesirler altında kilosu 40 ilâ
80 Krş. arasında müstahsil tarafından satılmıştır.
Zirai verimlilik.
Zirai verimlilik prodüktivite, işletme teknolojisi ve maliyetleri
azaltma imkânları, daha ziyade bu ziraatı istihsal eden kimselerin vere¬
bilecekleri bilgilerle aydınlanabilir. Biz sadece meşrubat sanayiinde
meyve konsantrelerinin geniş mikyasta yer tutacağına değinerek bu
zhap-te önümüzdeki yıllarda büyük pazarlar açılacağına işaret etmek
isteriz.
429
Zirai Eğitim ve araştırma.
Ziraatte araştırma ve eğitim sadece Tarım Bakanlığı Enstitüleri
tarafından yapılmaktadır.
Yapılacak araştırmalardan alınacak üstün neticeler ve randıman
artmaları sanayie de müsbet olarak tesir edecektir.
Zirai pazarlama:
Zirai pazarlama umumiyetle aracı komisyoncular tarafından ya¬
pılmaktadır. Biz imalâtçılar olarak müstahsilden sonra bir komisyoncu
ile mübayaalarımızı yapmaktayız. Meyvelerin uzun müddet dayanma¬
maları ve depolarda aktarmaya elverişli olmaması sebebi ile müstah¬
silin tarlasından doğruca fabrikalarımıza nakli en uygun pazarlama
şeklidir.
Nakliye hareketleri:
Usare konsantreye elverişli meyveler kamyonlarla ve dökme olarak
sevk edilmektedir.
İstihsal bölgesinden Fabrikamıza Nakil Kilo basma 14 - 18 Krş.
arasında olmaktadır.
Pazarlama payları:
Müstahsilden imalâtçıya intikalde % 3-5 bir komisyon ile ayrıca
nakliyeciye ödenen meblâğ vardır.
Ziraî politika ve etkileri:
Tarım Bakanlığının memleketimiz narenciye ve meyve ürünlerini
İslah ve eğitim politikası bu müstahsil üzerinde ne derece faydalı ol¬
muştur bilemiyoruz. Ancak son senelerde meyvelerimizin Frigofirik
vagonlarla Avrupa pazarlarına ihracı ve bu ihracatı hükümetçe göste¬
rilen kolaylıklar müsbet sonuçlar vermiş bulunmaktadır.
Beslenme durumu :
Bu gün içinde memleketimizde meyveler umumiyetle doğrudan
doğruya istihlâk edilmektedir.
Modern konsantre tesislerinin kurulması, meyve sularını her mev¬
simde kullanma imkânı bu sahada geniş bir istihlâk olacağının temi¬
natıdır.
430
Konsantre tesisleri ile elde edilen meyve suları, meyvenin bütün
tazeliğini muhafaza etmekte ve aynı zamanda taze meyve muhafazası
bir problem olmaktan çıkmaktadır.
Konsantre tesislerinden elde edilen neticeye göre vasati olarak bir
ton meyve 75-85 Kg. bir öz hale getirilmektedir.
Meyve suyu Konsantre sanayii yurt çapında geliştiği takdirde müs¬
tehlike her mevsimde sıhhi şartlarla meyve suları ve meyveli meşrubat
arz etmek mümkün olacaktır.
Yunanistamn ve İsrailin yaptığı gibi konsantre sanayii kurulma¬
sını geniş mikyasta teşvik memleket ziraati için çok faydalı olacaktır.
Beslenme hedefleri:
Yeni kurulan ve kurulacak olan tesislerle bilhassa meyveli meşru¬
batta meyvenin bütün özellikleri ve beslenme hassaları muhafaza edil¬
mektedir.
Maliyette meyvesiz meşrubatla meyveli arasında 20 Cl. lik bir şi¬
şede 10 Krş. fiat farkı olmaktadır.
Maliyet sade meşrubatta 18-20 Krş. Meyveli meşrubatta 28-30 Krş.
arasındadır.
Beslenme ile ilgili kuruluşlar :
Serinletici bir meşrubat olan mamuller : Gazoz, meyveli ve kola
olarak 3 grupda mütalâa edilmektedir. Gazoz imalâtı bütün yurt sat¬
hında en küçük kazalara kadar çok iptidai makinalarla ve gayri sıhhi
şartlarla yapılmaktadır. Kola ve meyveli tesisleri son 3 senenin modern
kuruluşlarıdır. Bu kuruluşlar halen yalnız İstanbul şehrinde temerküz
etmiş bulunmakta olup, Ankara, İzmir, Adana kuruluşları içinde teşeb¬
büsler mevcuttur.
Gıda Kontrolleri ve Müstehlikin korunması:
Gıda kontrolü maalesef çok kifayetsiz olup kontrol mekanizma¬
sında çalışan elemanlarda umumiyetle bilgisiz personeldir.
Gıda kontrolünün sıhhatli olarak yapılması için ayrı bir gıda
kontrol organizasyonu kurmak ve bu kontrollara kifayet edecek bölge
tahlil lâboratuvarlarmı tesis etmek zaruridir.
Gıda kontrolünde ve tağşişi önlemede her şeyden evvel gıda imalât¬
hanelerini bir nizama bağlamak şarttır.
431
Gayri sıhhi yerlerde ve iptidaî makinalarla hiç bir zaman kaliteli
bir meşrubat imali mümkün değildir. Bu hususta Yunanistan’ın aldığı
karar suretini tetkik etmek faydalı olacaktır.
Tağşişi bir kaç yönden incelemekte faide vardır.
1 — Ucuza mal etme ve gayri meşru rekabet hevesi ile bir imalâtın
ham maddesinden çalmak veya gayri sıhhi malzeme kullanmak.
2 — Gelişmemiş ülkelerde olduğu gibi imalâthanelerin gerek yeri
ve gerekse doldurma makinelerinin kifayetsiz olması sebebi ile kaliteli
bir imalâtın yapılamaması.
3 — İmâl edilen meşrubatta iyi bir anbalâj kullanılmaması ve bu
anbalâjın temin edilememesi, kaüteli malı bozabilir.
Etiketleme :
Meşrubat sanayiinde etiketlemeyi anbalâj malzemesi ile müşterek
mütalâa etmek icabeder.
Memleketimizde anbalâj sanayii de gıda sanayiine paralel olarak
gelişmektedir.
Gerekse şişeli gerekse madeni ve plâstik anbalâjlar üzerine sabit
etik yapmak bu gün için bir problem olmaktan çıkmıştır. Bu hale gere
gıda kontrol nizamnamesi tanzim edilirken bu hususların nazarı dik¬
kate alınması zaruridir. Zira hem kontrolü kolaylaştırmış ve hemde
büyük mikyasta kalite tağşişini önlemiş olacaktır.
Katgı maddeler:
Meşrubat sanayiinde kullanılan katgı maddeleri, bütün sanayi kol¬
larında olduğu gibi ayni tağşiş ve kontrol hükümlerine bağlandığı takdüde
bu katgı maddelerin gireceği imalâtlarında tağşiş edilmemesi
teminat altma alınmış olur. Meşrubat sanayiinde kullanılan başlıca
ham maddeler: Şeker, meyve konsantreleri, COL, (Carbon di oksit),
limon tozu, tabii esanslar ve kola konsantreleridir.
Kontrol mevzuatı:
Halen mevcut olan gıda maddeleri nizamnamesinin bazı maddele¬
rinde yapılacak revizyondan sonra tatbikatın daha kifayetli olacağı
kanaatindeyiz.
Bugün cari nizamnamedeki cari hükümler ağır olmakla beraber
tatbikatı dağınık mercilerde bulunması sebebi ile tesirli bir netice alın¬
maktadır.
432
Gerek kontrol teşkilâtının kifayetsizliği ve gerekse eleman azlığı
tesirli bir kontrolü yoksun bulunmaktadır.
İstikrarlı ve tek merkezden idare edilen bir gıda kontrol düzeninin
kurulmasını zaruri görmekteyiz.
Sıhhatli bir kontrol düzeninin kurulmamış olması sanayide gayri
meşru rekabetin teessüsüne sebep olmakta ve kötü imâlat yapan bazen
iyi imâlat yapan müessestleri piyasadan uzaklaştırmaktadır.
Kontrol Teşkilâtı :
Gıda kontrolü sağlık bakanlığına bağlı merkezi bir teşkilât tara¬
fından idare edilmeli ve bu teşkilâtın vilâyet ve kazaarda kolları bu¬
lunmalıdır.
Özel Sektöre bölge laboratuarlarının tesisi ile kalite kontrolunda
kanuni bir yetki verildiği takdirde bu vazifeyi en iyi şekilde başaracağı
kanısındayız.
Özel Sektörün gelişmiş kuruluşları olan Ticaret ve Sanayi odaları
bu kontrollarda en müessir birer teşkilât olarak vazife alırlar ve özel
teşebbüsü kontrol ederek tesirli ve müsbet neticeler verebilir.
Kalite Kontrolları:
Kalite kontrolü için her şeyden evvel kontrolü yapılacak madde¬
lerin açık ve sarih tarifleri ile standartlarının yapılması zaruridir. Aksı
halde işler kontrol elemanlarının keyfi karar almalarına ve mevzuatı
kendi çıkarlarına tefsir etmelerine yol açabilir ki, en tehlikeli ve çık¬
maz yol budur.
Müstehlik Teşkilâtları:
Halen böyle bir teşkilât yoktur.
Yukarda arz ettiğim gibi yarı resmi olan Ticaret ve Sanayi Oda¬
larının bu yönde vazife almalarıyla hem müstehliki ve hemde müstah¬
sili temsil edeceğine kani bulunmaktayım.
Sinai Bünye :
1 — Sanayiin Organizasyonu
Alkolsüz Meşrubat Sanayii tamamen Özel Sektör kuruluşlarıdır.
2 — Kuruluş Yerleri
Bütün il ve ilçelerde bu kuruluşlar mevcuttur. Ancak bunların
gelişmesi ve sıhhi kuruluşlar olması için hükümetin Yunanistan ve
433
İsrail’de olduğu gibi bazı kanuni tedbirleri almasını zaruri görmekte¬
yiz.
Yunanistan bu konuda makinalaşma ile aynı zamanda gazlı meş¬
rubatta da meyveli imalât mecburiyetini koymuştur.
Meyveli imalât mecburiyetine paralel olarak meyve suyu Konsant¬
re Sanayiini kuracak müteşebbislere de uzun vadeli ucuz faizli kredi
sağlamıştır.
Bu sayede Yunanistan’da bilhassa narenciye sahasında muazzam
gelişmeler ve istihsâl artışları müşahade edilmiştir. Ayrıca bu millî
sanayilerini korumak için gerek Yunanistan ve gerekse İsrail yabancı
sermaye ile yurdumuza giren kolalı içki sanayiinede memleketlerinde
imalât müsaadesi vermemiştir.
İsrail daha ileri giderek meşrubat sanayiindeki kuruluşlarıda sı¬
nırlamış iktisadi gelişmeye ve nüfus artışlarına göre imalâthane açma
müsaadeleri vermiştir.
Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler.
Bölgenin iktisadi seviyesi ve nüfus kesafetleri nazara alınarak ku¬
ruluşları sıralamak mümkündür.
İş Gücü :
Son zamanda gelişen meyve konsantre tesisleri gibi modem makinalarla
olan kuruluşlarda teknik elemana ve kalifiye işçilere ihtiyaç
hasıl olmuştur.
Nakliye :
Meyve konsantre tesislerinin İstanbul’da olması ham madde nak¬
linin önemini arttırmaktadır.
Narenciye bölgesinden nakliye kilo basma 14 - 18 kş. arasında bu¬
lunmaktadır.
Nakliyede en elverişli vasıta kamyondur.
Kamyonla dökme olarak sevkiyat ekonomik olmaktadır.
Maliyeti icabı hemen işlenmesi icab ettiğinden kamyon servisle¬
rini iyi tanzim etmek zarureti vardır.
Konsantre tesislerinin istihsâl bölgelerinde olması nakliyede bir
avantaj sağlar isede, kurulacak tesislerin mevsimlik çalışması, bakımı
ve personelin devamlı bağlılığı gibi hususlar nazarı dikkate alınırsa
bu hususun büyük bir önem kapsamadığı görülür.
Ancak büyük kapasitede yurt içi ve yurt dışı ihtiyacına cevap ve¬
recek bir tesisin istihsâl bölgesinde kurulması zaruri olacaktır.
434
Yakıt, Enerji, Su
Yakıt olarak 5-6 No Fül Oil Enerji olarak elektrik, artezyen ve
şehir suları tasfiye edilerek kullanılır.
Bu da maliyet unsurları arasında % 5 civarında bir tesir icra eder.
lidir.
İklim ve Toprak :
Antalya, Bodrum ve Kozan portakalları konsantreye daha elveriş¬
Bu bölgelerin portakalları ihracata elverişli olmayıp daha ziyade
bol sulu ve suyu renk taşıyan partiküllerden yüksek, randmanlı cins¬
tendirler.
Sektörün bu günkü durumu :
Meyve suyu konsantre tesisleri memleketimizde ilk defa İstanbul'¬
da kurulmuştur.
ler.
Bu tesisler bugün için gazlı meşrubat yapmayı tercih etmektedir¬
Yapılan imalâtın yurt sathında % 70 ine yayıldığı görülmektedir.
435
KOMİSYON RAPORLARINA ÇEŞİTLİ KURULUŞLARDAN
GELEN MÜTALÂALAR
T. C.
MALİYE BAKANLIĞI
Hazine Genel Müdürlüğü ve
Milletlerarası İktisadî İşbirliği Teşkilâtı
Kalkınma Plânı Şb. Ankara
Sayı: 57123 - 1 19/10/1966
Devlet Plânlama Teşkilâtı Müsteşarlığına
İlgi : MGG: 6060.03-1-66-1305 sayılı ve 25/4/1966 tarihli yazınız
İlgideki yazınıza ek olarak gönderilen “Şarap sanayii,, Özel İhtisas
Komisyonu raporu incelenmiştir.
Mezkûr raporun Bakanlığımızı ilgilendiren kısmında, şarapçılıkta
kullanılmakta olan cihazların bir kısmının yerli, ekserinin ise ithal malı
olduğu, komplike hassa makinalarm henüz yerlisi yapılamadığından
ithal edildiği, ithal edilen makina ve yedek parçalarına ithal sırasında
ödenen gümrük resimlerinin maliyeti yükseltildiğinden bahisle, mem¬
leketin zirai gelişmesini ve zirai mahsullerin değerlendirilmesini sağlıyan
şarapçılığa ait makina ve malzemenin ithalinde gümrük resmi
alınmasının gaye ile kabili telif görülmediği ifade olunarak, bahis
konusu makina ve malzemelerin vergisiz olarak ithali neticesinde, şarap
imalât maliyetinin düşmesinin ve bu suretle dış pazarlardan diğer rakip¬
lerimizin yanı sıra yer almamızın sağlanmış olacağı zikredilerek, bize
rakip olan Yunanistan’da şarap imalâtı ve imlâsını yapacak teşebbüs
sahiplerine gerekli malzeme ve makinalarm ithalinde kolaylık gösteril¬
diği, kredi verildiği ve hem de gümrük alınmadığı bildirilmekte ve şarap
ihraç eden Devletlerde, şaraba ve şarapçılığa uygulanan hukukî, malî
ve teknik yardımlarla, nizamların ve kanunların incelenmesi ve teşvik
edici hükümlerin nasıl tatbik edidiğinin bilinmesinin lâzım geldiği,
ayrıca mezkûr raporun 78 nci sahifesinde, şaraptan alman istihsâl ver¬
gisi ile 5823 sayılı kanun gereğince alman savunma vergisi hakkında da
bazı teklif ve temenniler ileri sürülmektedir.
Söz konusu raporda şarap sanayiinde kullanılan makina ve mal¬
zemelerin gümrük vergisinden, şarap ve benzeri içkilerden alman Sa¬
vunma Vergisinden muafiyet talebi açıkça ifade edilmemekle beraber,
şayet rapordaki maksat bu ise, bu yolda yapılacak talebe karşı düşünce¬
lerimiz aşağıda açıklanmıştır.
438
1 — Şarap sanayiinde kullanılacak makina ve malzemelerin güm ¬
rük vergi ve resimlerinden muaf tutulması, benzeri sanayii kollarının
mümasil taleulerine ve haklı şikâyetlerine yol açacaktır.
2 — Bu şekilde alman sun’i tedbirlerin, memleket ekonomisi için
faydadan ziyade zararlı neticeler verdiği anlaşımıştır.
3 — Gümrük vergi ve resimerinden muaf olarak ithal edilen eşya
ile kurulan ve böylece sun’i olarak maliyetti düşürülen tesislerin, dış
ekonomisi ve müşterek pazar içindeki durumu gerçek hesaplara değil
sun’i hesaplara dayanacaktır.
4 — Bu şekilde tanınan muafiyetlerin tatbikatta iyi netice verme¬
diği anlaşılmıştır. Ekonomik kaideler muvaffak olmamış bir tecrübenin
tekrarına cevaz vermediği gibi bilhassa aksini emretmektedir.
Bu sebeple Bakanlığımız, muafiyet taleplerini uygun mütalâa et¬
memek suretiyle bu sakıncalı yolun kapanması için gayret sarfetmek-
tedir.
5 — Hususi Kanunlarla muafiyet ve istisna hükümleri getirilmesi
vergideki umumiyet ve adalet kaidelerine aykırı olduğu gibi, bütçe
tahminlerini de olumsuz yönden etkilemektedir.
6 — Esasen 474 sayılı kanunla yürürlüğe konulmuş bulunan Güm¬
rük Giriş Tarife Cetvelimiz ve 6/3582 sayılı kararname ile yürürlüğe
konulan “XXXVII sayılı Türkiye Cumhuriyeti Listesi” (En Ziyade
Müsaadeye Mazhar Millet Tarifesi) ilgili Bakanlık ve teşekküllerin
temsilcilerinden müteşekkil bir komisyon tarafından, memleketimizin
ekonomik, sınai, sosyal ve kültürel gerçekleri gözönünde tutulmak su¬
retiyle hazırlanmış ve yatırım eşyasının vergi nisbetleri asgari hadde
tutulmuştur.
7 — Diğer taraftan, 474 sayılı kanunun 2 ve 3 ncü maddeleri ile
gerek vergi nisbet ve hadlerinde ve tarifedeki notlarda değişiklikler
yapılması ve gerekse gümrük vergi ve resimlerinin yıllık eşit taksitlerle
alınması hususunda Bakanlar Kuruluna yetki verilmiştir.
8 — Esasen, mezkûr raporda da ifade edildiği üzere, bu sanayi ko¬
lunda kullanılan makinalarm bir kısmı memleketimizde imal edilmekte
olup muafiyetin sağlanması halinde, gelişmekte olan bu sanayiin bal¬
talanacağı da tabiidir.
İstihsal Vergisi ile ilgili hususlara gelince;
Şarap sanayiinde kullanılan makina ve aletlerin ithali sırasında
alınan istihsal vergisinin, şarap sanayiine menfi bir tesir icra edeceği
mütalâasına iştirak edilmemektedir.
439
Diğer taraftan, 6802 sayılı Gider vergileri Kanununa bağlı III nu¬
maralı tablonun 3 üncü pozisyonunda kayıtlı bulunan inhisar dışındaki
içkilerden alınmakta olan istihsal vergilerinin kaldırılması düşünül¬
memektedir.
Bu itibarla, mezkûr sanayi kolunda maliyet unsurlarının düşü¬
nülmesinin vergi muafiyeti yoluyla değil İktisadî tedbirlerle sağlanma¬
sının uygun olacağı mütalâa edilmektedir.
Bilgileri rica olunur.
MALİYE BAKANI Y.
Muhsin Özbay
Bakanlık Müşaviri
440
T. C.
TARIM BAKANLIĞI
Plânlama ve Ekonomik Araştırmalar Dairesi
Başkanlığı
D. No. : 01/008/655 Ankara
17/5/1966
Konu : îçki Sanayii Özel İhtisas
Komisyonu Şarap ve Bira
Sanayii Komitesi Rapor¬
ları Hk.
39581
Başbakanlık
Devlet Plânlama Teşkilâtı
Müsteşarlığına,
İLGİ: 25 Nisan 1966 tarih, MGS 6060. 03-1-66-1305 sayılı ve 25
Nisan 1966 tarih, MGS 6060-03-1-66-1307 sayüı yazılarınız.
İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı hazırlık çalışmalarıyle ilgili İçki
Sanayii İhtisas Komisyonu Şarap ve Bira Sanayii Komiteleri raporları
tetkik edilmiştir.
Resmî ve Özel Sektörün Şarap ve Bira Sanayii kollarında yetişmiş
mütehassıs temsilcileri tarafından memleket şartları gözönünde tutu¬
larak hazırlanmış olan raporların memleketimiz Şarap ve Bira Sana¬
yiinin inkişafına hizmet edecek nitelikte olduğu müşahade edilmiştir.
Bakanlığımızca genellikle uygun mütalâa edilen mezkûr raporlar
hakkında konu ile yakın ilgisi bulunan Gümrük ve Tekel Bakanlığı ve
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesinin de görüşlerinin alınmasının
yerinde olacağı mütalâa edilmektedir.
Bilgilerini ve gereğini arz ve rica ederim.
îmza
Tarım Bakanı y.
A. G.
14/5/1966
441
T. C.
TİCARET BAKANLIĞI
Tetkik Kurulu Başkanlığı
Şube remzi ve No. 11/00517 Ankara
9/6/1966
Konu : Şarap Sanayii Komitesi
Raporu Hk.
Başbakanlık
Devlet Plânlama Teşkilâtı
Müsteşarlığına,
İlgi ; 25/4/1966 gün ve 6060.03-1-66/1305 sayılı yazınız :
İlgideki yazılarına ekli olarak alman (İçki Sanayii Özel İhtisas
Komisyonu Raporu) incenlenmiş ve bu husustaki görüşlerimiz aşağıda
açıklanmıştır.
1 — Şarap ihraç konusunda bugüne kadar yapılmış olan dış piyasa
etüdleri, gerekli tedbirler alındığı takdirde ihracatımızın artabileceğini
göstermiştir. Diğer taraftan muhtelif zamanlarda katıldığımız (Şarap
Degüstasyonlarmda) bu alanda söz sahibi olan kimseler şaraplarımızın
kalitesinin beğenildiğini, iyi bir organizasyonla geniş bir sürüm sahası
bulableceğimizi belirtmişlerdir.
2 — İhracatın gelişmesinde iki unsurun diğerlerine nazaran mühim
bir rol oynayacağı tetkikat sonunda anlaşılmıştır.
Bunlardan birincisi rekabete imkân verecek bir fiat seviyesi, İkin¬
cisi de devamlı ve muntazam sevkiyat olup özel ihtisas komisyonunun
tedbirler ile muntazam ve devamlı mal şevkini temin edecek pazarlama
müesseseleri kurulması hakkın daki teklifler yerinde görülmektedir.
3 — Raporda ihracatın şişe içinde, fıçılı ve dökme olarak yapıla¬
bileceğinden bahsedilmiş ise de, ihracatın arttırılması için daha ziyade
hangi şekle ehemmiyet verileceği hususu sarahatla belirtilmemiş
bulunmaktadır.
Halbuki, ihraç maliyetini büyük ölçüde düşürmesi bakımından
Milletlerarası ticarî teamül şarapların dökme olarak ihracı istikametin¬
dedir. Bu bakımdan memleketimiz şarap ihracatının büyük kısmını
442
dökme ihracatın teşkil etmesi ve çalışmaların bu istikamette yapılması
faydalı görülmektedir.
4 — Raporda ihracatı köstekleyici formalitelerin akışı sağlayacak
şekilde tadili ve bazılarının tamamen kaldırılmasının faydalı olacağına
işaret olunmaktadır. Mezkûr husus Bakanlığımızca da yerinde görül¬
düğünden mer’i dış ticaret rejimimizde şarap tesçile tabi mallar listesi
dışında bırakılmak sureiyle ihracat formaliteleri asgarî seviyeye indiril¬
miş ve buna ilâveten adı geçen maddenin konsinyasyon veya müşterek
hesap suretiyle ihracına müsaade olunmuştur.
Bilgilerine saygile arzederim.
Ticaret Bakanı y.
MAZLUM ATAMAN
Müsteşar
443
T. C.
BAŞBAKANLIK
Devlet İstatistik Enstitüsü
Başkanlığı
TA/906-143 Ankara
30/6/1966
Devlet Plânlama Teşkilâtı
Müsteşarlığına
İlgi : 25/4/1966 tarih ve 606.03-66-1307 sayılı yazı.
İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı ve Yıllık Programlar hazırlık
larında yararlanmak üzere Bira Sanayii Özel İhtisas Komisyonu tara
fından hazırlanan rapor incelenmiş, Enstitümüz bakımından olumlu
karşılanmıştır.
Bilgi edinilmesini saygılarımla rica ederim.
Başkan y.
Dr. TURGUT OMAY
Başkan yardımcısı
444
-Suret-
T. C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
Ziraat Fakültesi Dekanlığı
Sayı: 610/2631 Bornova - İzmir
9/6/1966
Başbakanlık
Devlet Plânlama Teşkilâtı
Müsteşarlığına
ANKARA
K : 25/4/1966 gün ve 1305 sayılı yazınıza.
Müsteşarlığınıza ait İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında Şarap
Sanayii ile ilgili Özel İhtisas Komisyonunun çalışma raporu incelen*
mistir.
Fakültemizce, bu rapora ilâve edilecek bir görüşümüzün bulanma¬
dığını bilgilerinize arzederim.
Prof. Dr. Kâzım BAYRAKTAR
DEKAN V.
S/Y
445
-Suret-
T. C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
Ziraat Fakültesi Dekanlığı
Sayı : 610/2631 Bornova - İzmir
9/6/1966
Başbakanlık
Devlet Plânlama Teşkilâtı
Müsteşarlığına
ANKARA
K : 25/4/1966 gün ve 1305 sayılı yazınıza.
Müsteşarlığınıza ait İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında Şaıap
Sanayii ile ilgili Özel İhtisas Komisyonunun çalışma raporu incelen¬
miştir.
Fakültemizce, bu rapora ilâve edilecek bir görüşümüzün bulunnadıgmı
bilgilerinize arzederim.
Prof. Dr. Kâzım BAYRAKTAR
DEKAN V.
S/Y
446
-Suret-
T. C.
TARIM BAKANLIĞI
Plânlama ve Ekonomik Araştırmalar Dairesi
Başkanlığı
D. No. : 01/008/655 Ankara
17/5/1966
Konu : İçki Sanayii Özel İhtisas
Komisyonu Şarap ve Bira
Sanayii Komitesi Rapor¬
ları Hk.
39581
Başbakanlık
Devlet Plânlama Teşkilâtı
Müsteşarlığına,
İlgi : 25 Nisan 1966 tarih, MGS 6060.03-1-66-1305 sayılı ve 25 Nisan
1966 tarih, MGS 6060-03-1-66-1307 sayılı yazılarınız.
İkinci Beş Yıllık Kalkmma Plânı hazırlık çalışmalariyle ilgili İçki
Sanayii İhtisas Komisynu Şarap ve Bira Sanayii Komiteleri raporları
tetkik edilmiştir.
Resmî ve Özel Sektörün Şarap ve Bira Sanayii kollarında yetişmiş
mütehassıs temsilcileri tarafından memleket şartları göz önünde tutu¬
larak hazırlanmış olan raporların memleketimiz Şarap ve Bira Sana¬
yiinin inkişafına hizmet edecek nitelikte olduğu müşahede edilmiştir.
Bakanlığımızca genellikle uygun mütalâa edilen mezkûr raporlar
hakkında konu ile yakın ilgisi bulunan Gümrük ve Tekel Bakanlığı ve
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesinin de görüşlerinin alınmasının
yerinde olacağı mütalâa edilmektedir.
Bilgilerini ve gereğini arz ve rica ederim.
A. G.
14/5/1966
İmza
Tarım Bakanı y.
447
663.2/.5(560)(0^7.3)"1968/72"
YEK NUMARASI : ^67
n.l
YAZAR :
DPT
İçki Sanayii öİK
DOKÜMAN ADI : papOTU
TARİH
ADI
ALANIN
İMZASI