ÜNİTE NO 1: İŞ GÜVENLİĞİ - Aslan İNAN.

HAZ MUSTAFA ERDĐL-ÜMĐT AYAZ 

ÜNĐTE NO 1: ĐŞ GÜVENLĐĞĐ 

ATÖLYEDE ÇALIŞMA GÜVENLĐĞĐ 

Bir iş yapılırken çalışma kurallarının bilinmesi gerekir. Rasgele çalışma, 

istenmeyen sonuçlar doğurur. Ülkemizde her yıl binlerce iş kazası olmakta ve istenmeyen 

sonuçlar (can, mal, emek ve zaman kaybı) ortaya çıkmaktadır. 

Bu kitabın hazırlanmasının amacı, öğrenciyi “elektrik tesisatçılığı”, “temel 

tesviyecilik işlemleri”, “temel elektronik uygulamaları” konularında bilgi ve beceri sahibi 

yapmaktır. Bu konuların öğretimi ve uygulamalarının yapılışı sırasında bir çok iş güvenliği 

kuralına uyma zorunluluğu vardır. Şimdi bu kuralları inceleyelim. 

1. Atölye ve laboratuar çalışmalarıyla ilgili temel kurallar 

Okul atölyelerinde meslekî öğretimin yanı sıra iş güvenliği, iş disiplini gibi eğitim 

konularına da yer verilmektedir. Atölyede uyulması gereken iş güvenliği kuralları 

şunlardır: 

a. Atölyeye zamanında geliniz, mazeretiniz yoksa kesinlikle geç kalmayınız. Çünkü 

geç kalan öğrenciler atölyenin çalışma düzenini bozar, eğitimi aksatır. 

b. Atölyede iş önlüğünüzü giyiniz ve düğmelerini sürekli olarak kapalı 

bulundurunuz. Đş önlüğünün düğmelerini açarak çalışan bir öğrencinin iş kazası yapma 

riski yüksektir. Çalışırken önlük herhangi bir yere takılabilir. Ayrıca önlüğün içindeki 

giysiler daha çabuk kirlenir. 

c. Önlüğünüzü giydikten sonra sıraya geçerek öğretmeninizin yoklama almasını ve 

o gün yapılacak çalışmalarla ilgili bilgi vermesini bekleyiniz. Yoklamadan sonra yerinize 

geçerken acele davranmayınız. 

ç. Atölyede koşmayınız, bağırmayınız ve el şakası yapmayınız. Yüksek gürültü, 

çalışanlar üzerinde ruhsal dengesizliklere yol açar ve dikkati dağıtır. 

d. Atölye dolabınızdan gerekli malzemeleri alarak çalışma masanıza geçiniz. 

Dolabınızı temiz ve düzenli tutunuz. 

e. Çalışmalarınıza başlamadan önce yapacağınız temrin (iş) ile ilgili araç gereç ve 

malzemeleri depo nöbetçisinden sağlam olarak alınız. 

f. Atölyede gerekli olan takım, kitap ve defterlerinizi her zaman yanınızda 

bulundurunuz. 

g. Yapacağınız işle ilgili bilgileri önceden öğreniniz. Anlamadığınız konuları 

öğretmeninize sorunuz. 

ğ. Enerji altında (devrede akım varken) kesinlikle çalışmayınız. Đşiniz 

tamamlandıktan sonra öğretmeninizin denetiminde devreyi çalıştırınız. 

h. Kendi işinizi kendiniz yapınız. Đzinsiz olarak başka bir öğrenciye yardım 

etmeyiniz ve kendi işinize başkasının karışmasına izin vermeyiniz. Başka birinin işini 

yaptığınız zaman aslında ona kötülük yapmış olursunuz. Đşi siz yaptığınız için 

arkadaşınızın becerisi gelişmez, öğrenme düzeyi düşük kalır. 

ı. Đşinizi, işlem basamaklarındaki sıraya göre yapınız. 

i. Çalışma sırasında vida, çivi gibi gereçleri kesinlikle ağzınıza almayınız. Çünkü 

dalgınlıkla “yutma” söz konusu olabilir. 

j. Atölye çalışmaları sırasında herhangi bir kaza ve yaralanma olduğunda hemen 

ilgililere (öğretmen, teknisyen ve benzeri) haber veriniz. 

k. Bilmediğiniz konularla ilgili işlem yapmayınız. Kullanmasını bilmediğiniz 

aygıtları biliyormuş gibi davranmayınız. 

l. Vidaları asla çekiç ya da pense ile çakmayınız. Vidalamayı yapacağınız yeri önce 

bız ya da matkap ile deliniz ve sonra vidayı uygun uçlu bir tornavida ile sıkınız. 

1

m. Bozulmuş makine ve takımları öğretmeninize bildiriniz. Arızalı makinelerin iş 

kazalarına neden olabileceğini unutmayınız. 

n. Atölye ara paydosuna (teneffüs) zamanında çıkınız ve zamanında işinizin başına 

dönünüz. 

o. Sizlere bilgi ve beceri kazandırmakla görevli olan öğretmenlerinize sevgi ve 

saygı çerçevesinde kalarak davranınız. 

ö. Temizlik işlemleri başladığında önce kendi çalışma yerinizi temizleyiniz. Đşiniz 

tamamlanmış ve not almışsanız temrini sökerek araç gereçleri depoya sağlam olarak 

veriniz. 

p. Temizlik nöbetiniz (göreviniz) varsa atölyeyi, sağlık kurallarına uygun olarak 

temizleyiniz. 

r. Temizlik göreviniz yoksa önlüğünüzü çıkarıp elbisenizi giyiniz ve temizliğin 

bitmesini bekleyiniz. 

s. Verilen paydosla birlikte atölyeden birbirinize saygılı olarak çıkınız. 

2. Đş kazalarına karşı korunma 

a. Đş (elektrik) kazası 

Đnsan yaşantısında yaygın olarak kullanılan elektrik enerjisinin yararları pek çoktur. 

Günümüzde konutlardan fabrikalara her yerde elektrikli aygıtları kullanıyoruz. Elektrik 

insanlık için son derece yararlı bir enerjidir. Ancak, güvenlik kurallarına uyulmadan 

kullanıldığında öldürücü olabilmektedir. Đşte, yanlış hareketler sonucu oluşan, çalışmayı 

kesintiye uğratan ve önceden plânlanmamış olaylara elektrik kazası denir. Elektrik kazası, 

aynı zamanda bir iş kazasıdır. Đnsan bedeni elektrik akımını kolayca geçirir. Vücuttan 

geçen akımın değeri arttıkça kalp, beyin gibi organların zarar görme düzeyi artar. 

b. Elektrik kazalarının bazı nedenleri: 

I. Elektrikli donanımların yapısı hakkında yeterli bilgi sahibi olmamak, 

II. Akım geçen yerlerin yalıtımının bozulması, 

III. Anahtar, fiş, priz gibi aksamların çatlak, kırık ya da ıslak olması, 

IV. Çalışanların acele ve dikkatsiz davranması, 

V. Aydınlatma, ısıtma, temizlik, düzen gibi koşulların kötü olması 

c. Elektrik çarpması: 

Elektrik çarpmasının yarattığı olumsuz etkiler şu unsurlara göre değişir: 

I. Bedenden geçen akımın değeri, 

II. Dokunulan gerilimin değeri, 

III. Bedenin akıma gösterdiği direncin düzeyi, 

IV. Elektrik akımının bedenden geçtiği bölge, 

V. Elektrik akımının bedenden geçiş süresi, 

VI. Çarpılma anında basılan zeminin durumu (ıslak, kuru, nemli ve benzeri) 

I. Akım değeri: 

Đnsan bedeninden geçen akımın olumsuz etkileri şu şekildedir: 

1-8 mA (0,001-0,008 A): Bedende şok etkisi yapar. Hafif sarsıntı ve heyecanlanma 

şeklinde algılanır. 

15-20 mA (0,015-0,02 A): Bedenden geçtiği bölgedeki kaslarda kasılmalar olur. Bu 

durumda el kasları istem dışı kasıldığından, tutulan iletkenin bırakılmaması söz konusu 

olur. Bu değerdeki akımın edenden geçiş süresi uzarsa ölüm olabilir. 

50-100 mA (0,05-0,1 A): Bedende aşırı kasılmalara, solunum güçlüğüne, süre 

uzadığında ise ölüme neden olur. 

2

olur. 

100-500 mA (0,1-0,5 A): Geçiş süresine bağlı olmakla birlikte kesin ölüme neden 

II. Gerilim değeri: 

Đnsan bedeni üzerinde olumsuz etki oluşturan gerilim değerleri şu şekilde 

sınıflandırılabilir: 

0-42 volt arası gerilimler: Düşük gerilim olarak anılır. Đnsan bedeni için 

tehlikesizdir. Yani bu değerler arasındaki gerilimler bedenden tehlike sınırının altında akım 

geçişine neden olur. 

42-65 volt arası gerilimler: Beden üzerinde yaralanmalara neden olabilir. Vücuda 

uygulanma süresi uzarsa ölüme yol açar. 

65 volt ve üzeri gerilimler: 65 voltun üzerindeki değerler ölümle sonuçlanan 

kazalara neden olur. 

III. Direnç değeri: 

Ohm yasasına göre insan bedeninden geçen akımın değeri gerilimle doğru, dirençle 

ters orantılıdır. Đnsan bedeninin elektriğe karşı gösterdiği direnç hesaplamalarda 1000 

Ω �olarak alınmasına rağmen, bedenin çeşitli bölgeleri değişik değerler gösterir. 

Bu değerler şunlardır: 

Kuru deri (iki el arası) : 100.000 – 300.000 Ω 

Nasırlı deri (iki el arası) : Yaklaşık 500.000 Ω 

Islak deri (iki el arası) : 1000 Ω 

El ayak arası: 400 – 600 Ω 

Đki kulak arası: 100 Ω 

ç. Elektrik kazalarına karşı alınacak önlemler 

I. Arıza bölgesine giderken alınan araç gereçler tam olmalı ve bunların sağlam 

olmasına dikkat edilmelidir. 

II. Arıza yerine gidildiğinde bozulma nedeni öğrenilmelidir. Daha sonra enerji 

kesilerek gerekli yerlere uyarı levhası asılmalı ve önlemler alındıktan sonra 

onarıma geçilmelidir. 

III. Arızalı makinelerin yapısı ve çalışması ile elektrik donanımı hakkında bilgi 

sahibi olunmalıdır. 

IV. Çalışma sırasında işe yoğunlaşılmalı başka şeyler düşünülmemelidir. 

V. Çalışırken iş önlüğü giyilmelidir. 

VI. Elektrik arızaları mutlaka elektrik teknisyeni tarafından onarılmalı, yetkili 

olmayan kişiler müdahale etmemelidir. 

VII. Elektrik kazalarına karşı alınacak önlemler ve ilk yardım çok iyi bilinmelidir. 

VIII. Atölyede ecza dolabı bulundurulmalı, ilk yardım gereçleri eksiksiz ve 

kullanılır durumda olmalıdır. 

IX. Hastane, itfaiye ve ilk yardım merkezlerinin telefon numaralarını bildiren 

levhalar çizelge 1.1'de olduğu gibi iş yerinin çeşitli kısımlarına asılmalıdır. 

X. Çıplak elle akım taşıyan hatlara dokunulmamalıdır. 

XI. Islak elle elektrik anahtarlarının konumu değiştirilmemelidir. 

XII. Enerji altında onarım yaparken sağ el kullanarak çalışılmalıdır. 


3

d. Đlk yardım 

Herhangi bir kazaya maruz kalan kişiye hekim gelinceye ya da hastaneye 

kaldırılıncaya kadar geçici bakım ve tedavinin yapılmasına ilk yardım denir. Kaza geçiren 

insana ilk müdahaleyi yapan kişiye ise ilk yardımcı denir. 

Đlk yardımcının kaza anında yapması gereken işler şunlardır: 

• Đlk yardımı süratle soğukkanlılığını kaybetmeden yapmalıdır. 

• Şebeke gerilimi (anahtar, şalter ya da sigortayla) kesilmelidir. Eğer bu mümkün 

değilse yalıtkan bir araçla (tahta parçası, giyim eşyası vb.) dokunma yerine 

vurarak ayırmalıdır. 

• Elektrik çarpması sonucu kişi şoka girdiğinden göğüs ile karın kasları 

kasılabilir ve solunum durur. Bu durumda hemen sun'î solunum işlemine 

başlamalıdır. 

Sun'î (yapay) solunum: 

Elektriğe çarpılan kişi şoka girer ve solunum güçlüğü olur. Bu ise ölüme yol 

açabilir. Kazazedenin oksijensiz kalmasını engellemek için hemen yapay solunuma 

başlanır. Yapay solunum sayesinde bedene gerekli hava girişi olur ve toplardamardaki kan 

kalbe döner. Solunum durduktan sonra, 2 dakika içerisinde bilinç kaybolabilir ve kalp, 

bunu izleyen 7–10 dakika içerisinde durur. Bilinç kaybı sırasında kalp ve nabız atışları 

hissedilmeyebilir. Kazazedenin beden sıcaklığı düşmediği, ölüm morlukları ve deride 

sertleşme belirtileri görülmediği sürece yapay solunum uygulanır. Sun'î solunum 

yapılırken ilk önce kazazedenin rahat soluk alabilmesi için başı geriye doğru itilerek boyun 

yükseltilir. Bu işlem dilin geriye yığılarak solunum yolunun tıkanmasını önler. 

I. Ağızdan ağıza sun'î (yapay) solunumun yapılışı: Kazazede sert bir zemin üzerine 

sırt üstü yatırılır ve ilk yardımcı baş tarafına geçer. Bir el kazazedenin boynuna, diğer elin 

ayası alnına yerleştirilir. Boyun yukarıya doğru kaldırılarak nefes yolu açılır. Kazazedenin 

alnındaki el çevrilip baş ve işaret parmaklarıyla burun delikleri sıkılarak kapatılır. Diğer el 

ile çeneden çekilerek ağzın açılması sağlanır. Derin bir nefes alınarak hava sızmayacak 

şekilde hastanın ağzına ağız dayanır ve hava üflenir. Daha sonra geri çekilinerek göğsün 

inmesi gözlenir. 

Dakikada 15–20 kez yapay solunum yaptırılır ve solunuma kazazedenin durumuna 

göre 2–3 saat devam edilir. Kazazede kendi kendine solunum yapmaya başlayınca yan 

yatış pozisyonunda ve çenesi göğsünden uzaklaştırılmış olarak tutulmak suretiyle 

hastaneye sevk yapılır. 

II. Schafer (şefır) yöntemi ile sun'î solunum: Hasta yüzükoyun yatırılarak elleri 

alnına destek olacak biçimde tutulur. Bu sırada baş yana çevrilerek ağız ve burnun açık 

kalması sağlanır. Đlk yardımcı, kazazedenin kalçası kendi dizleri arasında kalacak biçimde 

dizleri üzerine çöker ve topuklarının üzerine oturur. Eller üzerinde doğrulmak suretiyle 

kazazedenin kalça kemiğinin ön kısmına basınç uygulanır. Diz üzerinde yavaş yavaş 

doğrulunarak kazazedenin beline basınç uygulanır. Böylece yapılan basınç akciğeri 

sıkıştırır. Daha sonra oturularak basınç kaldırılır. Bu uygulama kazazede kendi kendine 

nefes almaya başlayıncaya kadar dakikada 12 kez yapılır. 

4


ÜNĐTE NO: 2 ELEKTRĐK BĐLGĐSĐ 

A. ELEKTRĐK DEVRESĐ ELEMANLARI VE ÇEŞĐTLERĐ 

Giriş 

Üreteç, sigorta, anahtar, alıcı ve iletkenden oluşan, akımın geçtiği yola elektrik 

devresi denir. Elektrik devresi, üreteçten çıkan akımın sigorta, anahtar, alıcı ve iletkenden 

geçerek tekrar üretece gelmesi için izlediği yoldur. 

a. Devre elemanları 

Şekil 2.1. Elektrik devresi 

1. Üreteç (batarya, kaynak): 

Elektrik devresindeki alıcıların çalışabilmesi için gerekli olan elektrik enerjisini 

üreten elemandır. Üreteç çeşitleri şunlardır: 

I. Doğru akım kaynakları (pil, akümülatör, dinamo, güneş pili), 

II. Alternatif akım kaynakları (alternatör) 

2. Alıcı (yük): 

Elektrik enerjisini başka enerjilere çeviren elemanlara alıcı denir. Örneğin; ütü 

akımı ısıya, lâmba ışığa çevirir. 

3. Đletken: 

Üreteç ve alıcı arasında elektrik akımının dolaşımını sağlamak için bakır, 

alüminyum gibi metallerden yapılan elemandır. Elektrikli alıcıların beslenmesinde 

kullanılan iletkenler rastgele seçilmez. Örneğin konutlardaki priz sortilerinin 

beslenmesinde en az 2,5 mm2, lâmba sortilerinin beslenmesinde ise en az 1,5 mm2 

kesitinde yalıtkanlı bakır iletkenler kullanılır. 

b. Yardımcı devre elemanları 

1. Anahtar: 

Devreyi açıp kapamaya yarayan araçtır. Anahtar açıldığında alıcıya giden akım 

kesilir ve alıcının çalışması durur. 

2. Sigorta: 

Elektrik devresini, üreteci ve alıcıyı aşırı akım geçişlerine karşı korumaya yarayan 

elemandır. Uygulamada buşonlu, otomatik, bıçaklı ve benzeri sigortalar kullan ılır. 

5

c. Devre çeşitleri 

Elektrik devreleri akımın alıcıdan geçiş durumuna göre üç çeşittir. 

1. Açık devre: 

Şekil 2.1'de görüldüğü gibi anahtarın açık olduğu ve akımın geçmediği devredir. 

Sigortanın atması, iletkenlerin kopması, ek yerlerinin değmemesi de açık devreyi oluşturur. 

2. Kapalı devre: 

Şekil 2.2'de görüldüğü gibi devreye kumanda eden anahtar kapalıyken akım geçer 

ve alıcı çalışır. 

Şekil 2.2. Kapalı devre 

6 

Şekil 2.3 Kısa devre 

3. Kısa devre 

Anahtar kapalıyken herhangi bir arıza nedeniyle akım alıcıya gitmeden devresini 

kısa yoldan tamamlıyorsa bu duruma kısa devre denir. Đletkenlerin, yalıtkan kaplamalarının 

özelliğini kaybetmesinden ötürü birbirine değmesi de kısa devreyi oluşturabilir. Elektrik 

akımı, direncin en küçük olduğu yerden geçmek ister. Kısa devre durumunda devreden 

yüksek akım geçer ve sigorta atar. Şekil 2.3'te iletkenlerin birbirine değmesi sonucu oluşan 

kısa devre gösterilmiştir. 

B. AKIM, GERĐLĐM VE DĐRENÇ 

a. Akım 

Alıcıdan birim zamanda geçen elektrik yükü (elektron) miktarına akım denir. Bir 

iletkenden belirli bir zaman içinde 

ne kadar çok elektron geçerse, akım 

da o oranda şiddetli olur. Akım 

şiddetini elektronların sayısıyla 

göstermek için çok büyük rakamlar 

kullanmak gerekir. Şöyle ki, 

6,25.10 18 adet elektron 1 ampere 

eşittir. Bunun gibi büyük rakamları 

kullanmamak için Fransız bilgin 

Ampere (Amper)'in elektrik 

akımının kimyasal etkisine 

dayanarak yaptığı tanımlama 

kullanılır. 

Şekil 2.4. Elektrik akımının iletkenden geçişi

Bu yaklaşıma göre; 1 amper, gümüş nitrat eriyiğinden 1 saniyede 1,118 miligram 

gümüş ayıran akım şiddetidir. Akım, elektronların hareketi sonucu oluşur. Ancak, eskiden 

akımın artı (+) yüklü parçacıklar tarafından taşındığı sanıldığından, günümüzde de eski 

(klâsik) teorem kabul edilmektedir. Bir devrede akım, artı (+) uçtan eksi (-) uca doğru 

gider deriz. Ancak gerçekte elektrik akımı şekil 2.4'de görüldüğü gibi eksi (-) uçtan artı (+) 

uca doğru akmaktadır. Elektrik akımının nedeni gerilim farkıdır. Gerilim, iletken 

maddelerdeki serbest elektronların hareket etmesini sağlayan kuvvet olarak açıklanabilir. 

Akım, ampermetreyle ölçülür ve I ile gösterilir. Akımın birimi amper (A), 

denklemi, I = V/R [A] şeklindedir. 

Akımın ast katları pikoamper, nanoamper, mikroamper, miliamper; akımın üst 

katları ise kiloamper, megaamper, gigaamperdir. 

b. Gerilim (elektromotor kuvvet, EMK, potansiyel fark) 

Elektrik akımı elektron akışından ibarettir. Elektronları faydalı olacak şekilde 

hareket ettirmek için itmek gerekir. Bilindiği gibi elektronlar maddelerin içinde bulunan 

atomların etrafında dönerek hareket etmektedir. Ancak bu dönüş bir fayda sağlamaz. 

Faydalı hareket için metal içinde belli bir yönde akış gereklidir. Đşte elektronları kendi 

normal hareketleri dışında, bir yönde sürüklemek için gerekli olan kuvvete gerilim 

(elektromotor kuvvet, EMK) denir. 

Bir başka tanıma göre; bir üretecin iki ucu arasındaki potansiyel farka gerilim denir. 

Yine bir başka tanıma göre; bir elektrik devresinde akımın geçmesini sağlayan kuvvete 

gerilim denir. 

Gerilim, voltmetreyle ölçülür ve V, U, E ya da e ile gösterilir. Birimi volt (V), 

denklemi, V = I.R [V] şeklinde yazılır. 

Gerilimin ast katları pikovolt (pV), nanovolt (nV), mikrovolt (mV), milivolt (mV); 

gerilimin üst katları kilovolt (kV), megavolt (MV), gigavolt (GV)tur. 

c. Dirençler (rezistans, resistance) 

Bir elektrik devresine gerilim uygulandığında, alıcıdan akım geçmektedir. Geçen 

akımı sınırlayan etken ise alıcının direncidir. Bu yaklaşıma göre, elektrik akımının geçişine 

karşı zorluk gösteren elemanlara direnç denir. 

Başka bir anlatımla, devrede elektronlar hareket etmeye başladıktan sonra rahat bir 

şekilde ilerleyemezler. Đletkenin ve alıcının içinden geçmek isteyen elektronlar komşu 

elektronlara ve atomlara çarpa çarpa ilerlerken sürtünmeye maruz kalırlar. Đşte elektronlar 

ilerlerken oluşan sürtünmeden doğan karşı koyma etkisine direnç denir. 

Elektrik enerjisi direnç üzerinde ısıya dönüşerek kaybolur. Dirençler, R ya da r ile 

ifade edilir. Elektrik devresinde direnç denklemi, R = V/I, direnç birimi ise Ω (ohm)'dur. 

Direncin ast katları Pikoohm (pΩ), nanoohm (nΩ), mikroohm (mΩ), miliohm 

(mΩ); direncin üst katları kiloohm (kΩ), megaohm (MΩ), gigaohm (GΩ)dur. 

Dirençlerin devredeki işlevleri (fonksiyonları): 

I. Devreden geçen akımı sınırlayarak aynı değerde tutmak. 

II. Devrenin besleme gerilimini bölerek, yani küçülterek başka elemanların 

çalışmasına yardımcı olmak. 

III. Hassas yapılı devre elemanlarının aşırı akıma karşı korunmasını sağlamak. 

IV. Yük (alıcı) görevi yapmak. 

V. Isı enerjisi elde etmek. 


7

C. DOĞRU VE ALTERNATĐF AKIMIN TANITILMASI 

1. Doğru akım (DA, DC, direct current) 

Dinamo, akümülatör, pil, güneş pili gibi kaynaklar tarafından üretilir. Doğru akım 

Şekil 2,5'de görüldüğü gibi zamana göre yön ve şiddet değiştirmeden akar. DC akımın 

frekansı yoktur. Doğru akım sürekli olarak aynı değerde ve aynı yönde akar. 

Şekil2.5. Doğru akımın elektriksel eğrisi 

DC üreten kaynaklar şu şekilde sıralanabilir: 

I. Pil, 

II. Akümülatör, 

III. Dinamo, 

IV. Doğrultmaç devresi, 

V. Güneş pili 

2. Alternatif akım (AC, alternative current, AA) 

Alternatör adı verilen makineler tarafından üretilen elektrik akımı çeşitidir. Bu 

akım şekil 2.6'da görüldüğü gibi zamana göre sürekli olarak yön ve şiddet değiştirir. 

Alternatörden gelen akım sürekli azalıp çoğalır ve akış yönü değişir. Alternatörün ürettiği 

AC gerilim dış devreye şekil 2.7'de görüldüğü gibi bilezik ve fırça düzeneğiyle aktarılır. 

Alternatörün ürettiği birim alganın saniyeki tekrarlanma (yön ve şiddet değiştirme) 

sayısına frekans adı verilmektedir. Türkiye'de üretilen alternatif akımın frekansı 50 Hz'dir. 

(Hz, hertz şeklinde okunur.) 

Şekil 2.6. Alternatif akımın 

elektriksel eğrisi 

Şekil 2.7. Bobinden AC 

alabilmek için bilezikler kullanılır. 

8

D. ENERJĐNĐN ÜRETĐMĐNDEN ABONEYE KADAR OLAN ĐLETĐM VE 

DAĞITIM SĐSTEMĐ 

Elektrik enerjisi üretildiği noktadan harcandığı yere kadar giderken çeşitli 

bölümlerden geçer. Elektrik enerjisi santral adı verilen büyük tesislerde üretilir. 

a. Elektrik enerjisinin üretiminde kullanılan santral çeşitleri 

1. Hidroelektrik santraller: 

Su kaynaklarının gücünden yararlanarak elektrik enerjisi üreten santraldir. 

Hidroelektrik santrallerde su, göl hâlindeki hazne içinde biriktirilir. Biriken su yüksek bir 

noktadan aşağı düşürülerek, mekanik 

enerji elde edilir. Suyun kuvvetiyle elde 

edilen mekanik enerjiyle alternatör 

döndürülerek elektrik enerjisi üretilir. 

Çevreye hiç bir zararlı atık bırakmadan 

çalışan hidroelektrik santraller 

ülkemizde daha çok debisi büyük 

ırmakların uygun yerlerine 

kurulmaktadır 

Şekil 2.8. Hidroelektrik santral 

2. Termik santraller: 

Katı, sıvı ve gaz yakıtların yakılmasıyla ortaya çıkan ısıdan yararlanarak elektrik 

enerjisi üreten santrallerdir. Termik santrallerde yakılan katı yakıttan elde edilen ısı, kazan 

içerisindeki suyu ısıtarak basınçlı buhar üretir. Yüksek basınçlı buhar türbin kanatlarına 

çarparak döndürür. Türbin, miline bağlı alternatörü çevirerek elektrik enerjisi üretir. 

Termik santraller çevreyi çok kirletir. Her ne kadar filtrelerle baca gazları arıtılsa da 

doğanın dengesini bozan maddelerin atmosfere yayılması önlenememektedir. 


Şekil 2.9. Termik santral 

9

3. Dizel motorlu santraller 

Bu santrallerde dizel yakıtı motor tarafından dairesel bir güce dönüştürülür. 

Motorun miline bağlı olan alternatör ise AC elektrik enerjisi üretir. Petrolün pahalı olması 

nedeniyle dizel motorlu santrallerin ürettiği enerjinin birim maliyeti yüksek olmaktadır. Bu 

nedenle yaygın olarak kullanılmazlar. 

4. Nükleer santraller 

Atomun parçalanmasıyla oluşan yüksek ısıdan yararlanarak elektrik enerjisi üreten 

santraldir. Atom reaktöründe yapılan parçalamada ortaya çıkan yüksek ısı, sıvıyı ısıtır. 

Isınan sıvının sıcaklığı yükselir. Sıvı kapalı bölmede ve basınç altında olduğundan 

buharlaşamaz. Kapalı bölmedeki sıcak sıvı başka bir kazan içerisindeki sıvıyı kaynatıp 

basınçlı buhar üretir. Bu aşamadan sonraki çalışma düzeni termik santrallerde olduğu 

gibidir. 

5. Diğer elektrik santralleri 

I. Güneş santrali, 

II. Gel git santrali, 

III. Rüzgâr santrali, 

IV. Jeotermal enerji santrali 

b. Elektrik enerjisinin iletimi ve dağıtımı 

Elektrik santralinde üretilen elektrik enerjisinin gerilimi yüksektir. (6000 V–18000 

V) Üretilen enerji üretildiği bölgede kullanılacaksa, düşürücü trafolar kullanılarak yüksek 

gerilimden kullanım gerilimine (230 V / 400 V) düşürülür. Elektrik enerjisinin büyük bir 

kısmı üretildiği bölgeden uzak bölgelere taşınarak kullanılır. Bu durumda alternatörden 

alınan elektrik enerjisinin gerilimi taşınamayacak kadar küçüktür. Konutlar, faz ve nötr 

olarak 220–230 V, iş yerleri üç faz olarak 380–400 voltluk elektrik enerjisi alırlar. Küçük 

gerilimle taşıma yaptığımızda mevcut gücü aktarırken I = P/U eşitliğine göre, iletim 

hattından büyük bir akım geçmesi gerekir. Ancak gerilimi yükseltirsek (220.000 V– 

380.000 V) iletim hattından geçen akım küçülür. 

Şekil 3.10. Elektrik enerjisinin üretim noktasından alıcıya ulaşıncaya kadar geçtiği 

bölümler 

Örnek: 100.000.000 W'lık bir gücü önce 10.000 voltla daha sonra 100.000 voltla 

iletelim. Her iki durumda iletim hattından geçecek olan akımı bulalım. 

Çözüm: P = 100.000.000 W 

V = 10.000 V 

I = P/V 

= 100.000.000/10.000 = 

1000 A 

10 

V = 100.000 V 

I = P/V 

=100.000 000/100.000 = 100 A

Görüldüğü gibi, birincisinde 1000 amper, ikincisinde 100 amperlik bir akım 

taşınacaktır. 1000 amperi taşıyacak iletkenin kalınlığı 100 amperi taşıyacak iletkene göre 

çok kalın ve ağır olacağından taşıyıcı direk ve izolâtörlerin çok büyük boyutlu olması 

gerekir. Đşte bu nedenle elektrik enerjisi yüksek gerilimle taşınır. Đletimde kullanılan 

gerilim değerleri, 66.000–154.000–380.000–750.000 volttur. Yerleşim merkezinin çeşitli 

yerlerinde kurulan bina tipi ve direk tipi trafo merkezleriyle gerilim düşürülerek abonelere 

dağıtılır. 

E. ĐŞ VE GÜÇ BĐRĐMLERĐ VE BĐRBĐRĐNE DÖNÜŞÜMÜ 

a. Đşin tanımı ve birimleri 

Elektrikte iş, birim zamanda enerji harcayarak sonuç alma (ısı, ışık, manyetik) 

olarak tanımlanabilir. Elektrikle çalışan bir alıcının harcadığı enerji miktarı artıkça, 

gördüğü iş de o oranda artar. Elektrikte iş W harfiyle gösterilir. Đş birimi, kilowattsaat 

(kWh)'tir. Başka bir deyişle, devreye bağlı 1000 watt (1 kilowatt) gücündeki alıcı, bir saat 

boyunca çalışıyorsa yaptığı iş 1 kWh'tir. Elektrik alıcılarının yaptığı işi doğrudan ölçen 

aygıtlara elektrik sayacı denir. Bir fazlı (monofaze) sayaçlar ev ve işyerlerinde kullanılan 

alıcıların yaptığı işi ölçer. Üç fazlı (trifaze) sayaçlar ise sanayi tesislerinde kullanılan 

alıcıların yaptığı işi ölçer. 


Şekil 3.11. Bir fazlı aktif sayacın iç yapısı 

Bir fazlı sayaçlar akım bobini, gerilim bobini, numaratör, alüminyum disk ve 

dişlilerden oluşur. Bu elemanın alüminyum diski akım ve gerilim bobininin oluşturduğu 

manyetik alanların etkisiyle döner ve numaratörün saymaya başlamasını sağlar. 

Alüminyum disk 600, 675 ya da 750 devir yaptığında numaratör 1 kWh yazar. 

11

Elektrikte iş denklemi: 

Đş = güç x zaman [kilowattsaat] W = P.t [kwh] (W: Đş, P: Güç, t: Zaman) 

Örnek: Gücü 10 kW (10.000 W) olan motor 8 saat çalışmıştır. Elektriğin 1 kWh'i 

30.000 TL olduğuna göre, 

a. Yapılan işi. 

b. Elektrik dağıtım şirketine ödenecek parayı bulunuz. 

Çözüm 

a. W = P.t = 10.8 = 80 kWh 

b. Ödenecek para = W.30 000 = 80.30 000 = 2400.000 TL 

b. Gücün tanımı ve birimleri: 

Elektrik alıcılarının birim zaman içinde (saniyede) yaptıkları işe güç denir. 

Elektrikte güç, alıcının çektiği akım ile gerilimin çarpımıdır. Güç P ile gösterilir, birimi 

watttır. 

Elektrikte güç denklemi: 

Güç = gerilim x akım, yani, P = V. I [W] 

Ohm kanunu, akım, gerilim ve direnç arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Bu yasaya 

göre V = I.R'dir. Bu denklemi güç formülünde V'nin yerine koyarsak, 

P = V.I = I.R.I = I2.R [W] eşitliği bulunur. 

Yine ohm kanununa göre I = V/R'dir. Bunu güç denkleminde I'nın yerine koyarsak 

P = V.I = V.V/R = V2/R [W] eşitliği bulunur. 

Gücün ast katları pikowatt, nanowatt, mikrowatt, miliwatt; gücün üst katları 

kilowatt, megawatt, gigawatt’tır. 

Elektrik alıcılarının gücü 

wattmetre ile doğrudan ya da Şekil 

3.12'de görüldüğü gibi ampermetre ve 

voltmetre yardımıyla da ölçülebilir. 

Ampermetre ve voltmetreyle akım, 

gerilim değerleri belirlendikten sonra 

bunlar P=V.I şeklinde çarpılıp alıcının 

gücü belirlenebilir. 

Şekil 3.12. Ampermetre ve 

voltmetreyle güç ölçme devresi 

Örnek: Ütü 220 voltluk şebekeden 4 amper akım çekmektedir. Alıcının gücünü 

bulunuz. 

Çözüm: P = V.I = 220.4 = 880 W 

Örnek: 24 voltluk gerilimle çalışan ve 5 amper akım çeken alıcının gücünü 

bulunuz. 

Çözüm: P = V.I = 24.5 = 120 W 

Örnek: Isıtıcının direnci 100 ohm, devreden çektiği akım 3 amperdir. Buna göre 

alıcının gücünü bulunuz. 

Çözüm: P = I2.R = 32.100 = 9.100 = 900 W 

Örnek: 100 miliamper akım çeken mini lâmbanın direnci 2 kiloohmdur. Lâmbanın 

çalışma gerilimini ve gücünü bulunuz. 

Çözüm: 100 mA = 0,1 A 2 kW = 2000 W 

V = I.R = 0,1.2000 = 200 W P = V.I = 200.0,1 = 20 W 

12

Gücün, beygir gücü (BG, HP, PS) cinsinden ifade edilmesi: 

Elektrikli motorların gücü watt ya da kilowatt cinsinden verilebildiği gibi beygir 

gücü cinsinden de ifade edilebilir. 736 W, 1 beygir gücüne eşittir. Başka bir deyişle 1,36 

BG 1 kW'tır. 

Örnek: Gücü 4 BG olan motor kaç kW tır? 

Çözüm 

1 BG 736 W ise 

4 BG x W'tır. 

x = 4.736 = 2944 W 

Örnek: 220 voltta çalışan elektrikli motor 2 BG gücündedir. Alıcının çektiği akımı 

bulunuz. 

Çözüm: P = 2 BG = 2.736 = 1472 W 

P = V.I denkleminden I çekilirse, 

I = P/V = 1472/220 = 6,69 A olarak bulunur. 

c. Đş ve gücün birbirine dönüşümleri: 

Elektrik alıcılarının gücünü ölçen aygıt wattmetre, alıcının yaptığı işi ölçen aygıt ise 

sayaçtır. Wattmetreyle sayacın yapısı tamamen aynıdır. Tek fark, wattmetrede ibre, sayaçta 

sayıcı (numaratör) bulunmasıdır. 

Đş denklemi: W = P.t 

Güç denklemi: P = V.I 

Đş denkleminde P yerine V.I yazarsak: W = VU.I.t şeklinde de ifade edilebilir. 

Örnek: Elektrik sayacı 5 saatte 30 kWh yazmıştır. Sayaca bağlı olan alıcının 

gücünü bulunuz. 

Çözüm: W = P.t denkleminden P'yi çekersek, 

P = W/t = 30/5 = 6 kW = 6000 W bulunur. 

Örnek: Gücü 1 kW (1000 W) olan ısıtıcı 10 saatte kaç kWh enerji harcar? 

Çözüm: W = P.t = 1.10 = 10 kWh 

F. BĐR VE ÜÇ FAZLI ALTERNATĐF AKIMDA GÜÇ 

a. Elektrikli alıcı çeşitleri 

Elektrik enerjisiyle beslenen alıcılar uygulanan akım ve gerilime gösterdikleri tepki bakımından 

üçe ayrılırlar. Şimdi bunları inceleyelim. 

1. Omik özellikli alıcılar: 

Ütü, fırın, akkor flâmanlı lâmba gibi alıcılar omik özelliklidir. Bu alıcılar şekil 

3.13'te görüldüğü gibi akım ile gerilim arasında faz farkı oluşturmazlar. Omik özellikli 

alıcıların gücü hesaplanırken doğru akımla beslenen devrelerde kullanılan güç denklemleri 

aynen kullanılır. 

Yani, 

P = V.I = I2.R = V2/R'dir. 

Şekil 3.13. Omik özellikli alıcılarda akım ile gerilim arasında faz farkının 

olmadığını gösteren vektör 


13

Faz farkı: 

Elektrikli alıcıların akıma karşı gösterdikleri tepki farklıdır. Yani, AC motor ile 

lâmbanın çalışma esası aynı olmadığından bu iki alıcının akıma karşı tepkisi de farklı 

olmaktadır. Motorlar devreden çektikleri akımın bir kısmını manyetik alana çevirir. Đşte bu 

manyetik alan şebekeden gelen akımın akış düzenini değiştirir. 

Akkor Flâmanlı lâmbalarda ise çalışma anında manyetik alan oluşmadığından 

şebekeden gelen akımın davranışlarında değişiklik olmaz. Bu nedenle, alıcıların şebeke 

akımına karşı yaptığı etkiden dolayı ortaya çıkan sonuçlara faz farkı denir. 

Özellikle sanayi tesislerinde AC motor çok olduğundan buralarda faz farkı kavramı 

önemli bir unsur olarak önem kazanır. Fabrikalarda motorların oluşturduğu faz farkı 

kompanzasyon tesisiyle azaltılır. Faz farkı ile ilgili hesaplamalar çok geniş ve ayrıntılıdır. 

Bu kitabın amacı elektrikle ilgili temel kavramları pratiğe dönük olarak anlatmak 

olduğundan faz farkı ile ilgili hesaplamalar genişçe açıklanmamıştır. 

2. Đndüktif özellikli alıcılar: 

AC ile çalışan motor, trafo, balast, bobin, zil, numaratör, kapı otomatiği, selenoid 

valf vb. gibi alıcılar indüktif özelliklidir. Bu alıcılar şebekeden çektikleri akımın bir 

kısmını manyetik alana çevirir. Ortaya çıkan manyetik alan şebekeden çekilen akımın 

karakteristiklerini değiştirici etki yapar. 

Başka bir deyişle bobin etrafında oluşan manyetik alanın etkisiyle elektrik akımı 

gerilimden 0 ile 90° arasında geri kalır. Đndüktif alıcıların iş yapmak için harcadıkları güce 

aktif güç denir. Bir fazlı indüktif özellikli AC motorun şebekeden çektiği akımın aktif (iş 

yapan) güce dönüşen bölümü, P = V.I.Cos φ [W] denklemiyle bulunur. 

Şekil 3.14. Đndüktif özellikli alıcılarda faz farkı 

Bir fazlı indüktif özellikli AC motorun şebekeden çektiği akımın reaktif (iş 

yapmayan) güce dönüşen bölümü Q = V.I.Sin φ [VAr] denklemiyle hesaplanır. 

Bir fazlı indüktif özellikli AC motorun görünür (bileşke) gücü, S = V.I [VA] 

denklemiyle belirlenir. 

3. Kapasitif özellikli alıcılar: 

Kondansatörler kapasitif özelliklidir. Bu alıcılar önce şebekeden akım çekerek şarj 

olurlar. Ardından depoladıkları akımı şebekeye geri verirler. Kondansatörün sürekli olarak 

dolup boşalması akım ile gerilim arasında 90°'lik faz farkı oluşmasına neden olur. 

Bobinlerden farklı olarak kondansatörlerde akım 90° ileridedir. 

14


Şekil 3.15. Kapasitif özellikli alıcılarda faz farkı 

b. Bir fazlı alternatif akım ile beslenen alıcılarda güç hesaplamaları 

Bir fazlı alternatif akım ile çalışan omik özellikli alıcılarda güç, 

P = V.I = I2.R = V2/R [W] denklemleriyle bulunur. 

Đndüktif ve kapasitif özellikli alıcılarda çekilen akım ile gerilim arasında bir faz 

farkı ortaya çıkar. O nedenle indüktif ve kapasitif özellikli alıcıların güçlerinin 

hesaplanmasında Cos φ ve Sin φ değerleri de göz önüne alınır. Đndüktif özellikli bir fazlı 

alıcıların aktif gücü P = V.I.Cos φ denklemiyle bulunur. Denklemdeki Cos φ değerine güç 

katsayısı (faz farkı) denir. Güç katsayısı cosinüsfimetre (kosinüsfimetre) adlı ölçü aletiyle 

ölçülür 

Örnek: Bir fazlı asenkron motorun gerilimi 220 volt, akımı 5 amper, güç kat sayısı 

0,9'dur. Motorun aktif, reaktif ve görünür gücünü bulunuz. 

Çözüm: 

Motorun aktif gücü: P = V.I.Cos φ = 220.5.0,9 = 990 W 

Cos φ = 0,9 Sin φ = 0,43 

Motorun reaktif gücü: Q = V.I.Sin φ = 220.5.0,43 = 539 VAr 

Motorun görünür gücü: S = V.I = 220.5 = 1100 VA 

Açıklama 

• 990 W, motor tarafından kullanılan (işe dönüştürülen) güçtür. 

• 539 VAr, motor tarafından kullanılamayıp boşa giden (manyetik alana dönüşen) 

güçtür. 

• 1100 VA, motorun şebekeden çektiği bileşke güçtür. 

c. Üç fazlı alternatif akım ile beslenen alıcılarda güç hesaplamaları 

Sanayi tesislerinde kullanılan motor, trafo, kaynak makinesi vb. gibi aygıtlar üç 

fazlı AC ile beslenir. Üç fazlı alıcıların şebekeden çektikleri güç wattmetre ile doğrudan 

belirlenebileceği gibi, akım, gerilim, faz farkı değerleri ölçülüp hesap yoluyla da 

bulunabilir. Üç fazlı aygıtların bakım onarımını yapan teknisyenlerin bu alıcıların gücünü 

hesaplamayı bilmesi gerekir. Çünkü güç belli olduğu zaman alıcının sigorta, kablo, şalter, 

termik koruyucu gibi donanımlarının değeri en uygun şekilde belirlenebilir. Üç fazlı 

alıcıların aktif, reaktif ve görünür gücünü hesaplamada kullanılan denklemler şöyledir: 

I. Üç fazlı alıcıların şebekeden çektikleri aktif (iş yapan) gücün bulunmasında 

kullanılan denklem: P= .V.I.Cos φ 

II. Üç fazlı alıcıların şebekeden çektikleri reaktif (iş yapmayan) gücün 

bulunmasında kullanılan denklem: Q = .V.I.Sin φ 

III. Üç fazlı alıcıların şebekeden çektikleri görünür gücün bulunmasında kullanılan 

denklem: S = .V.I 

Örnek: Üç fazlı motor, 380 voltluk şebekeden 5 amper akım çekmektedir. Güç 

katsayısı 0,8 olan motorun aktif gücünü bulunuz. 

Çözüm: P = V.I.Cos φ = 1,73.380.5.0,8 = 2629 W 

15

ÜNĐTE NO: 3 ĐLETKEN BAĞLANTILARI 

A. TESĐSATTA KULLANILAN ĐLETKENLER 

a.Tanım: Elektrik akımını kolayca taşıyan maddelere iletken denir. Elektrik 

tesislerinde bakır, alüminyum, kalay, gümüş vb. gibi maddelerden yapılmış iletken gereçler 

kullanılır. 

b. Đletken çeşitleri 

I. Çıplak iletken: Elektriksel bakımdan yalıtılmamış (izolesiz) iletkendir. 

Tek telli (damarlı) çıplak iletken: Topraklama ve havaî hat tesislerinde kullan ılır. 

Bütün iletken tek bir telden oluşur. 

Çok telli (damarlı) çıplak iletken: Đzolatör (yalıtkan kaide) üzerine yapılan 

tesislerde kullanılır. Büyük kesitli iletkenleri (35 mm 2 , 150 mm 2 ) işlemek (kesme, bükme, 

bağlama) zorlaştığından, birden çok tel üst üste sarılarak (burularak) çok telli iletken 

üretilmektedir. 

II. Yalıtılmış iletken: Bakır ve alüminyumdan yapılan çıplak iletkenin üzerinin 

yalıtkan malzemeler kullanılarak izole edilmesiyle üretilmektedir. 

Tek telli (damarlı) yalıtılmış iletken: Bir ya da daha çok çıplak telin üzerinin 

yalıtkan tabakayla kaplanmasıyla üretilir. Sabit ve hafif (düşük akımlı) işletme 

koşullarında sıva altı ve sıva üstü tesisatta kullanılır. Bir damardaki çıplak tel sayısına göre 

kendi arasında ikiye ayrılır: 

-Tek damarlı tek telli yalıtılmış iletken: 1-6 mm 2 kesite kadar yapılan ve tek telden 

oluşan iletkendir. 

-Tek damarlı çok telli yalıtılmış iletken: Đşleme zorluğu (ağır işcilik) nedeniyle 

16 mm 2 den büyük kesitli iletkenler çok telli yapılarak üzerleri yalıtkanla kaplanır. 

Çok telli (damarlı) yalıtılmış iletken: Birden çok damar ayrı ayrı yalıtılarak ve ortak 

bir yalıtkan kılıf ile kaplanarak üretilir. Kumanda devrelerinde, iç tesisatta nemli yerlerde 

ve d ış tesisatta kullanılır. Çok damarlı yalıtılmış iletken, damarlarda kullanılan tel sayısına 

göre ikiye ayrılır: 

-Çok damarlı tek telli yalıtılmış iletken, 

-Çok damarlı çok telli yalıtılmış iletken 

Kablo: 

Elektrik enerjisini ileten ve iki elektrik ayg ıtını birbirine bağlayan, yalıtılmış, bir ya 

da birden çok damarın birleşmesiyle oluşan gerece kablo denir. 

Kablolarla ilgili temel kavramlar: 

Damar: Kablonun yalıtılmış olan iletkenidir. 

Dairesel kablo: Damar iletkeni kesiti, daire biçimli (yuvarlak) olan kablodur. 

Kesme (sektör) kablo: Damar iletkeni kesiti daire kesmesi biçimli olan kablodur. 

Çok damarlı kablo: Damar sayısı birden çok olan kablodur. 

Bireysel siperli kablo: Her damarı üzerinde metal siper bulunan kablodur. 

Kör damar: Çok damarlı kablolarda, damarlar arası boşlukları doldurmak ve 

kabloya uygun bir biçim verilmesini kolaylaştırmak için kullanılan, yalıtkan malzemeden 

yapılmış ip ya da iplerdir. 

Düşük kesitli iletken: Nötr kesiti, kablo faz iletkeni kesitinden küçük olan 

iletkendir. 

16

Konsantrik iletken: Bir damarlı kablolarda yalıtkan kılıfın, çok damarlı kablolarda 

ortak kılıfın üzerine gelen, bakır tellerden yapılmış, bir örgü ya da bakır tel şeritlerin 

oluşturduğu, kablo boyunca devam eden helisel biçimli bir sargıdır. 

Kılıf: Kabloyu elektriksel bakımdan yalıtmak, mekanik ve kimyasal etkilerden 

korumak amacıyla kullanılan, iletkeni, damarı ya da damarları içine alan gömlektir. 

Yalıtkan kılıf: Damar iletkenini yalıtan kılıftır. 

Ortak kılıf: Çok damarlı kablolarda, damar demetini içine alan ve kabloya istenilen 

biçimi vermeye yarayan kılıftır. 

Dış kılıf: Kabloyu dış etkenlerden koruyan ve kablonun en dışında bulunan kılıftır. 

Zırh: Kabloyu mekanik etkilerden koruyan, yassı ya da yuvarlak tellerle yapılmış 

örgü ya da sargıdır. 

Metal siper: Her damarın ya da ortak kılıfın üzerine gelen, bakır tel ya da şeritden 

yapılmış bir sargıdır. 

Elektrik tesisatlarında kullanılan iletken gereçler: 

Gümüş: Saf gümüş, beyaz parlak renkte ve yumuşaktır. Elektrik akımını en iyi 

ileten gereç olmasına karşın pahalı olması nedeniyle iletken tel olarak kullan ılmaz. Ölçü 

aletleri, kontaktör ve şalterlerin kontak kısımlarının yapımında kullanılır. 

Bakır: Kırmızı renkte olan bakır, kolayca bükülür, tel ve levha hâline getirilebilir. 

Elektrikçilikte daha çok % 99,9 saflıkdaki elektrolitik bakır kullanılır. 

Alüminyum: Gümüş beyazı, mavimtrak renkte yumuşak bir metal olan alüminyum, 

daha çok orta ve yüksek gerilim hatlarında, içersine çelik tel konularak kullan ılır. 

Demir: Parlak gri renkte yumuşak bir metaldir. Elektrik makinelerinin gövde 

kısmının yapımında kullanılır. Đçerisinde bulunan karbonun oranına göre font (dökme 

demir), yumuşak demir ve çelik adlarını alır. 

Sac: Yumuşak demirden yapılan saclar, tablo ve pano yapımında kullanılır. 

Plâtin: Parlak beyaz renkli yumuşak bir metaldir ve havada oksitlenmez. Elektrot, 

kontak, direnç ve paratoner (yıldırımlık) yapımında kullanılır. 

Kurşun: Gri, mavimtrak renkte ve mekaniksel direnci az olan kur şun, pillerde 

elektrot olarak, akümülâtör plâkalarında, yeraltı kablolarında ve lehim üretiminde 

kullanılır. 

Kalay: Beyaz, sarımtrak renkte ve yumuşak olan kalay, sigorta buşonlarının ergiyen 

tellerinde, akümülâtör plâkalarında, kondansatör levhalarının yapımında, ağaç direklerin 

emprenye edilmesinde (çürümeye karşı dayanıklı hâle getirme) ve lehim üretiminde kullan 

ılır. 

Çinko: Beyaz, mavimtrak renkte mekaniksel direnci az ve yumuşak olan çinko, 

havadan ve sudan etkilenmez. Direnç yapımında, pillerde negatif elektrot olarak, ölçü 

aletlerinde vb. kullan ılır. 

Krom: Gümüş beyazı renginde sert ve parlak bir metaldir. Oksitlenmediği ve 

mıknatıstan etkilenmediği için, direnç yapımında ve maden kaplamacılığında kullanılır. 

Kadmiyum: Şarj olabilen pillerde vb. kullanılan metaldir. 

Molibden: Korozyona (aşınmaya) ve ısıya dayanıklı sert bir metaldir. Lâmbalarda 

flâman (ışık yayankısım) taşıyıcı olarak kullanılır. Cama kaynak edilebilir. 

Tungsten: Korozyona karşı dayanıklı sert bir metal olan tungsten, 3410 °C gibi 

yüksek ergime derecesi nedeniyle lâmba flâmanı, direnç teli yapımında ve elektrikli 

fırınlarda kullanılır. 

Konstantan: % 40 oranında nikel (Ni), % 60 oranında bakır (Cu) alaşımıdır. 

Isındığında direnci değişmediğinden, direnç teli yapımında, ölçü aletlerinde, ısıtıcılarda vb. 

kullanılır. 

Krom-nikel: % 70 Ni, % 30 Cr (nikel-krom) alaşımıdır. Sıcaklıkla direnci az 

değiştiğinden, ütü, ocak ve fırın gibi ısıtıcılarda direnç teli olarak kullan ılır. 


17

Pirinç: Bakır-çinko alaşımıdır. Oksitlenmediği için ölçü aletleri, anahtar, şalter, 

sürgülü reosta gibi aletlerin kontaklarının yapımında ve tesisat gereçlerinde kullanılır. 

Civa: Beyaz parlak renkli ve 18-22 °C'ta buharlaşan sıvı halde bir metaldir. 

Elektriği, ısıyı iletme özelliği vardır. Buharı zehirlidir. Elektrik aygıtlarında cam tüp 

içerisine konarak kontak yapıcı olarak kullanılır. 

Wolfram: 3500 °C gibi yüksek bir ergime derecesine sahip olduğundan lâmba 

flâmanlarının yapımında vb. kullanılır. 

Su: Saf su yalıtkandır. Su içersine asit-metal tuzları katılarak iletken hâle 

getirilebilir. Akümülatör, pil ve galvano banyolarında elektrolit olarak kullan ılır. (Şehir 

şebekesindeki su, içerisindeki tuz, mineral vb. maddeler nedeniyle iletken olarak kabul 

edilebilir.) 

c. Elektrik tesisatında kullanılan iletken standartları 

Uygulamada kullanılan iletkenler standart kesitlerde üretilmektedir. Bunlar, 0,20 - 

0,30 - 0,50 - 0,75 - 1 - 1,5 - 2,5 - 4 - 6 - 10 - 16 - 25 - 35 - 50 - 70 - 95 - 120 - 150 - 185 - 

240 - 300 - 400 - 500 mm 2 'dir. 

B. ĐLETKEN BAĞLANTILARI 

a. Đletkenlerin kesilmesi 

Ev tesisatında kullanılan iletkenler 100 metrelik rulolar hâlinde sat ılır. Đletkenlerin 

kesilmesinde pense, yan keski, kargaburnu, demir testeresi vb. kullan ılır. Kullanılacak 

alet, kesilecek iletkenin cinsine ve çapına göre belirlenir. Yani 1,5 mm 2 kesitindeki bir 

iletkeni demir testeresiyle değil pense ya da yan keski ile kesmek daha doğrudur. 

Şekil 3.1. Đletkenlerin çeşitli el takımlarıyla kesilmesi 

Pense ve yan keski, ince iletkenlerin kesilmesinde, kerpeten, örgülü, bükülü 

kabloların kesilmesinde, demir testeresi ise, kalın kesitli kabloların kesilmesinde kullanılır. 

b. Đletkenlerin soyulması 

Đç tesisatta kullanılan iletkenlerin üzeri yalıtkan maddeyle kaplıdır. Đletkenler 

ekleneceği, bir yere bağlanacağı zaman üzerindeki yalıtkanın soyulması gerekir. Tek telli 

iletken uçlarının açılmasında iletken damarın zedelenmemesine ve çok telli iletkenlerde 

damarı oluşturan tellerin kopmamasına dikkat edilir. Üzeri yalıtkan kaplı (izoleli) 

iletkenler, yan keski, çakı, kablo soyma pensi vb. ile soyulur. 

Şekil 3.2. Đletkenlerin çeşitli el takımlarıyla soyulması 

18

c. Đletkenlerin bükülmesi 

Đletkenlerin vida ve klemense montajında uç kısımlarının bükülmesi gerekebilir. 

Bükme işleminde ince iletkenler için kargaburun, kalın iletkenler için pense kullanılır. 

Đletkenlerin bükülmesi sırasında 90°'lik dik açı ile bükülmesine, orta kısmından iyice 

sıkıştırılarak düzgün bir şekilde katlanmasına dikkat edilmelidir. 


Şekil 3.3. Đletkenlerin bükülmesi 

d. Đletkenleri ekleme yöntemleri 

Đç tesisatta, kullanılan iletkenin boyu kısa geldiğinde ya da düz giden bir hattan 

enerji almak gerektiğinde ekleme yapılır. Đnce kesitli iletkenler pense ya da kargaburun ile 

sarılarak, kalın kesitli iletkenler ise klemensle eklenir. Ekleme işleminden sonra ek yerleri, 

temasın çok iyi olması için lehimlenir ve izolebantla yalıtılır. Đletkenleri eklemede 

kullanılan yöntemler şunlardır: 

1. Düz ek: 

Đnce kesitli iletkenlerde ek, pense ve kargaburun kullanılarak yapılır. Düz ekte, ek 

yeri sağlam ve sıkı olmalıdır. Gevşek yapılan eklerde elektriksel temas kötü olur. Bu ise 

akımın zor geçmesine ve ek yerinde ısı oluşmasına sebep olur. Çok damarlı iletkenlerin 

eklenmesinde damarların kısa devre olmaması için, ek yerlerinin, karşılıklı gelmemesi 

sağlanmalıdır (Şekil 3.4). 

Şekil 3.4. Düz ek çeşitleri 

2. T ek: 

Alçak gerilim havaî (dış) hatlarında ve iç tesisatta, çekme kuvveti az olan yerlerde 

kullanılır. Havaî hatlarda klemens ile T ek yapılırken iç tesisatta buat içerisinde yapılır. (T 

ek yapılırken iletkenler zedelenmemelidir. Şekil 3.5.) 

Şekil 3.5. T ek çeşitleri 

19

3. Çift T ek: 

Düz giden hatlardan iki ayrı yönde ek almak gerektiğinde yapılır. Tek telli ve çok 

telli iletkenler eklendikten sonra lehimlenmeli ve yalıtılmalıdır (Şekil 3.6.). 

Şekil 3.6. Çift T ek çeşitleri 

4. Özel ek: 

Dış tesisatta kalın kesitli iletkenler klemens ve boru ile eklenir alçak gerilimli iç 

tesisatlarda ise klemens bulunmadığı zaman iki iletkenin aynı yere bağlanması 

gerektiğinde farekuyruğu ve geçmeli tip ek yapılır (Şekil 3.6.). 

5. Đletkenlerin klemenslerle eklenmesi: 

Đletkenler Şekil 3.7'de görüldüğü gibi klemenslerle de eklenebilir. Đletkenlerin uçları 

yeterli uzunlukta açıldıktan sonra klemensin sıkıştırma vidası altına yerleştirilir ve vida 

sıkılır. Klemensle ek yapılırken, klemens gövdesi dışında çıplak iletken bırakılmaz, vidalar 

iyice sıkılır. 

Şekil 3.7. Đletkenlerin klemens kullanılarak eklenmesi 

6. Đletkenlerin ek yerlerinin yalıtılması: 

Elektrik tesisatlarında kullanılan kablolar buatlarda birbirine eklenir. Ek yerlerinin 

birbirine değmemesi için izolebant kullanılarak yalıtım yapılır. 

Şekil 3.8. Đletkenlerin yalıtılması 

20

ÜNĐTE NO: 4 ÇAĞIRMA VE BĐLDĐRĐM TESĐSATLARI 

Elektrik tesisatları kullanılarak haberleşme işleri yapılabilmektedir. Bu bölümde 

düşük gerilim zayıf akımla çalışan çağırma ve bildirim tesisatları incelenecektir. 

A. ÇAĞIRMA VE BĐLDĐRĐM TESĐSATLARINDA KULLANILAN 

MALZEMELER 

a. Sigorta: 

Elektrik besleme hatlarını ve aygıtları aşırı akıma karşı korumak için kullanılan 

devre elemanına sigorta denir. Uygulamada, buşonlu, otomatik, bıçaklı, cam, fişli ve 

yüksek gerilim sigortaları kullanılır. Sigortalar 4. bölümde açıklanmıştır. 

b. Zil transformatörü: 

Elektrik akımını ve gerilimini alçaltıp yükseltmeye yarayan aygıta transformatör 

(trafo) denir. Bir fazlı trafolarda primer (birincil) ve sekonder (ikincil) olmak üzere iki 

sarım ince çelik saclardan yapılmış nüve üzerine yerleştirilmiştir. 

Primere uygulanan alternatif akımın yarattığı değişken manyetik alan nüve 

üzerinden geçerek sekonder sargısını etkiler. (Sekonderin sarımının içindeki elektronları 

hareket ettirir.) Değişken manyetik alana maruz kalan sekonderin çıkış uçlarında değişken 

(AC) gerilim doğar. Trafolar elektriğin frekansını değiştirmez. Sekonderden alınan gerilim 

ve akımın değeri, sarım sayısı, nüvenin boyutu, sargı kesiti gibi öğelere göre değişir. 

Trafolar isteğe göre her güç ve gerilim değerinde üretilebilir. Seçim yapılırken 

beslenecek alıcının, akım, gerilim değerleri göz önüne alınır. Örneğin zil çalıştırmak için 

220/12 V ve 3-5 W gücünde bir trafo yeterli olur. Gerilimi düşürmede kullanılan trafolarda 

primer ince kesitli telden çok sarımlı, sekonder ise kalın kesitli telden az sarımlı olur. 

Devre bağlantısı yapılırken trafonun etiketinden bağlantı uçları belirlenemiyorsa sargıların 

kesitlerine bakılır. 

primer 


Şekil 4.1. Transformatörün yapısı 

21

c. Ziller: 

I. Mekanik zil: 

Bobin, nüve, palet, tokmak, çan gibi elemanların birleşmesinden oluşmuş devre 

elemanıdır. Zilin bobin uçlarına 4-8-12 voltluk gerilim 

uygulandığında bobin etrafında bir manyetik alan 

oluşarak nüveyi mıknatıslar. Mıknatıslanan demir 

nüve, paleti çeker ve tokmak çana vurur. Palet 

çekildiği anda Şekil 4.2'de görülen A kontağı 

açıldığından bobinin enerjisi kesilir. Bu durumda demir 

nüve mıknatıslığını kaybederek paleti bırakır. Palet 

normal konumuna döndüğünde ise A kontağı tekrar 

kapanarak bobine yeniden akım verir. Bobine kesik 

kesik uygulanan akım çanda ses oluşturur. 

Şekil 4.2. Mekanik zil 

II. Elektronik devreli zil 

Direnç, kondansatör, transistör, entegre, hoparlör gibi elemanlar kullanılarak 

yapılan gereçlere elektronik devreli zil denir. Melodili zillerin, kanarya sesi, ding dong, 

bim bam, müzik, insan sesi gibi sinyaller üreten modelleri vardır. Çok yaygın olarak 

kullanılan kanarya sesli ziller sönümlü osilatör devresinden meydana gelmiştir. 

ç. Buton: 

Devreyi açıp kapamaya yarayan buton, bağlantı uçları ve yay düzenekli kontaktan 

oluşur. Normalde (butona basılmadığında) kontak, yay tarafından yukarı itildiğinden açık 

durumdadır ve devreden akım geçmez. Butona basıldığında kontaklar kapanır ve alıcı 

çalışır. Butondan elimizi çektiğimizde ise yay kontağı iterek akımı keser. 

d. Đletken: 

Elektrik akımını kolayca taşıyan maddelere iletken denir. Elektrik tesislerinde 

bakır, alüminyum, kalay, gümüş vb. gibi maddelerden yapılmış iletken gereçler kullanılır. 

Konutlarda uygulanan çağırma ve bildirim tesislerinde 0,50-0,75 mm2 kesitinde PVC 

izoleli bakır iletkenler tercih edilir. Aydınlatma sortilerinde 1,5 mm2, priz sortilerinde ise 

2,5 mm2 kesitinde bakır kablolar kullanılır. Elektrik akımını geçirmeyen maddelere 

yalıtkan denir. Tesisatlarda, PVC, kauçuk, bakalit, porselen, cam, mika, fiber, amyant, 

kâğıt, presbant gibi maddelerden yapılmış yalıtkanlar kullanılır. 

e. Borular: 

Çağırma ve bildirim tesisleri sıva üstü ya da sıva altı tesisat olarak döşenir. Borular 

3 m boyunda ve 14 - 18 - 26 mm çaplı olarak satılır. Hareketli ya da çok kıvrımlı yerlerde 

kullanılan spiral borular ise, 9 - 11 - 14 - 18 - 26 mm çapındadır. 

Uygulamada kullanılan boru tipleri şunlardır: 

I. Bergman boru: Đç kısmı vernikli kartonla kaplı alüminyum sacdan yapılmış sıva 

üstü tesisatta kullanılan boru çeşididir. Yalnızca eski ev tesisatlarında görülür. 

II. Peşel boru: Đnce çelik sacdan yapılmış, paslanmaya karşı özel bir madde ile 

kaplanmış boru çeşididir. Yalnızca eski ev tesisatlarında görülür. 

22

III. PVC boru: PVC (polivinil clorür) maddesinden üretilir. Yumuşak ve sert olmak 

üzere iki tipte yapılır. Yumuşak tipler binanın duvarlarına, sert tipler ise hasır (beton) altına 

döşenir. 

IV. Spiral boru: Çok kıvrımlı yerlerde kullanılır. PVC'den ya da ince sacdan 

üretilir. 

f. Kroşeler: 

Sıva üstü tesisatta borular, duvara ya da tavana kroşelerle tutturulur. Kroşeler, 

sacdan ya da plâstikten yapılır. 

g. Dirsek: 

Boruların 90° dönüş yapması için kullanılan gereçtir. 

ğ. Muf: 

Boruların eklenmesinde kullanılan gereçtir. 14, 18, 26 mm çapında üretilir 

h. Pater: 

Sıva altı tesisatta tavan ve duvara monte edilecek araçların kolayca vidalanmasını 

sağlamak için kullanılan tahta parçasıdır. Pater, binanın betonu dökülmeden önce yapılan 

boru döşeme işlemi yapılırken yerleştirilir. 

ı. Buat: 

Đletkenlerin eklendiği ve dağıtımlarının yapıldığı ek kutularıdır. Uygulamada 

yuvarlak ve kare şeklindeki buatlar kullanılır. 

i. Anahtar ve priz kasaları: 

Sıva altı tesisatta anahtar ve prizleri duvarlara monte etmede kullanılan plâstik 

elemandır. 

j. Klemensler: 

Đletkenler daha iyi temas için klemensler kullanılarak eklenir. Uygulamada 

kullanılan klemens çeşitleri şunlardır: 

Sıra klemens: Duy, buat, pano, seyyar kablo vb. gibi yerlerde kullanılır. 

Simit klemens: Buatların içine konarak kablo eklemede kullan ılır. 

Ray klemens: Panolarda kablo eklemede kullanılır. 

Hat klemensi: Elektrik dağıtım direklerinden konutlara ve iş yerlerine enerji alırken 

kullanılır. 

Lüstr klemens: Porselen gövdeli olup sıcaklığın yüksek olduğu ortamlarda 

kullanılır. 

k. Kablo pabuçları: 

Kalın kesitli ve çok telli iletkenlerin vidalara çok kolayca bağlanmasını sağlamak 

için kullanılan elemandır. 

l. Dübel: 

Elektrik tesisatıyla ilgili araç gereçlerin beton duvar ve tavana tutturulması için vida 

yoluna yerleştirilerek kullanılan plâstik elemandır. Uygulamada en çok 6-7-8 numaralı 

dübeller kullanılır. Yüksek mekanik dayanım istenen tutturma işlerinde ise çelik dübeller 

kullanılır. 


23

B. ÇAĞIRMA VE BĐLDĐRĐM TESĐSATLARINDA KULLANILAN 

SEMBOLLER 

Zayıf akım devreleri çizilirken standart semboller kullan ılır. Sembollerin anlaşılır 

ve yönetmeliklere uygun olması önemlidir. Rasgele sembol çizmek, sembolleri 

değiştirmek uygulayıcı teknisyenlerin aklını karıştırabilir. Binaların elektrik projeleri 

hazırlanırken çizimde kullanılan sembollerin tümünün cetvel hâlinde gösterilmesi 

zorunludur. 

24

C. ELEKTRĐK TESĐSATLARININ ÇĐZĐMĐ VE ÖZELLĐKLERĐ 

Tesisatın projesi, mimarî plân üzerine semboller kullanılarak çizilir. Tesisatı 

yapacak elektrikçi projeleri göz önüne alarak uygulamayı yapar. Elektrik tesisatları sıva 

üstü ve sıva altı olmak üzere iki şekilde yapılır. Elektrik tesisat projeleri aydınger kâğıdına 

tek hat şeması şeklinde çizilir. Kapalı şema olarak da adlandırılan çizimde iletkenler bir 

çizgi şeklinde gösterilir. Kapalı şemada tek çizginin kaç iletkeni temsil ettiği, 60° eğik ve 

üç iletkene kadar iletken sayısınca çizilen ince çizgilerle, üç iletkenden fazlası içinse, 

çizginin üzerine rakamla iletken sayısı yazılarak belirtilir. Şekil 4.3 ve şekil 4.4'a bakınız. 


Şekil 4.3. Kapalı şema 

Şekil 4.4. Açık şema 

D. BĐR BUTONLA BĐE ZĐL TESĐSATI 

1. Bir butonla bir zil tesisatı: 

Bir butonla bir zil tesisatı devresi, açık ve kapalı şema olmak üzere iki şekilden 

oluşur. Bu tesisatta, butona basıldığı sürece zil çalar (Şekil 4.5). 

Şekil 4.5. Bir butonla bir zil tesisatı 

25

2. Bir butonla iki zil tesisatı: 

Birbirine paralel bağlı iki zil ve bir butondan oluşan tesisattır. Paralel bağlı zil 

sayısı artırılarak bir yerden daha fazla zilin çalıştırılması sağlanabilir (Şekil 4.6). 

Şekil 4.6. Bir butonla iki zil tesisatı 

26

ÜNĐTE NO: 5 AYDINLATMA TESĐSATLARI 

A. AYDINLATMA ARAÇ VE GEREÇLER 

1. Sigortalar: 

Alıcıyı besleyen hatları, cihazları aşırı yüklenme ve kısa devrelere karşı korumada kullanılan elemana sigorta 

denir. Sigorta devreye seri bağlanır ve üzerinden anma akımından çok akım geçtiğinde devreyi açar. Sigorta 

çeşitleri şunlardır: 

a. Buşonlu sigortalar: 

Buşonlu sigortalar şu parçaların birleşiminden oluşur: 

I. Gövde, 

II. Buşon, 

III. Buşon, kapağı, 

IV. Viskontak. 

Buşonlu sigortaların parçalarının özellikleri şunlardır: 

I. Gövde: Sigortanın bağlanacağı yere tutturulmasını sağlayan kısımdır. Gövde şu 

kısımlardan oluşur: 

Şekil 5.1. Buşonlu sigorta 


Dip kontak: Şebeke faz ucunun bağlandığı ve 

gövdenin içinde alt tarafta bulunan k ısımdır. (Şekil 

5.1'e bakınız.) 

Üst kontak: Buşon kapağının tutturulması için 

diş açılmıştır. Tesisata giden faz ucu üst kontağın 

vidasına bağlanır. 

Viskontak: Buşon gövdeye takıldığında 

buşonun metal başlı ucu ile dipkontak arasında 

iletkenliği sağlar. Orta kısmı oyuk tip viskontaklar 

gövdeye istenilmeyen akım değerinde buşonun 

takılmasını önler. 

II. Buşon: Akımı kesme düzeneğinin bulunduğu kısımdır. Buşonlar, 6 – 10 – 16 – 

20 – 25 – 35 – 50 – 63 – 80 – 100 A değerlerinde üretilir. 

Buşon şu kısımlardan oluşur: 

Buşon gövdesi: Telin erimesi anında oluşan ısıya dayanacak şekilde porselenden 

yapılmıştır (Şekil 5.2). 

Buşon iletkeni (sigorta teli): Değişik akım değerlerinde üretilmiş teldir. 

Kuvars kumu: Eriyen telin oluşturduğu sıcaklığın olumsuz etkisini azaltmak için 

kullanılan maddedir(Şekil 5.2). 

Alt ve üst kapaklar: Buşonun iki ucunda 

bulunur. Dip kontak ile üst kontak arasında 

iletimi sağlamaya yarar (Şekil 5.2). 

Sinyal pulu: Buşon içindeki ince telin uç 

kısmına takılır. Telin kopmasıyla yaylı fırlatma 

düzeneği sayesinde pul yerinden fırlar. Sinyal 

pulcuğu her akım değeri için ayrı bir renkte 

boyanmıştır (Şekil 5.2). 

Şekil 5.2. Buşon yapısı 

27

Buşonun kaç amperlik olduğu sinyal pulcuğuna bakılarak anlaşılabilir. Pul 

renklerinin akım karşılıkları şöyledir: Yeşil: 6 A, Kırmızı: 10 A, Gri: 16 A, Mavi: 20 A, 

Sarı: 25 A, Siyah: 35 A, Beyaz: 50 A, Bakır rengi: 63 A 

Not: Đç Tesisat Yönetmeliği'ne göre yamanmış ya da üzerine tel sarılarak 

köprülenmiş sigortaların kullanılması yasaktır. 

III. Buşon kapağı: Yalıtkan bölümü porselenden, iletken kısmı pirinçten yapılan 

parçadır. Buşon kapağının üstünde yuvarlak bir cam bulunur. Cam, sigortanın atması 

(buşon telinin erimesi) anında sinyal pulcuğunun fırlayarak kişilere zarar vermesini önler. 

b. Otomatik sigortalar: 

Alıcının aşırı akım çekmesi ya da kısa devre anında akımı kesen araçtır. Bu tip 

sigortalar termik ve manyetik koruma düzenekli olarak üretilmektedir. Termik koruma 

bimetal esaslıdır. Devreden aşırı akım geçince bimetal bükülerek akım geçişini sağlayan 

kontakları açar. Manyetik koruma ise aşırı akım geçmesi durumunda elektromıknatıs 

hâline gelen kalın kesitli bobinin nüveyi hareket ettirerek kontaklar ı açtırması esasına 

dayanmaktadır. Uygulamada kullanılan otomatik sigortalar L (B) ve G (C) tipi olmak üzere 

iki tipte üretilir. L tipi sigortalar aydınlatma ve priz tesislerinde kullanılırken, G tipi 

sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanılır. L tipi sigortalar aşırı akım durumunda 

hemen atar. G tipi modeller ise gecikmeli olarak devreyi açar. Motorlar kalkış anında 

normal akımlarından bir kaç misli değerde aşırı akım çekerek çalışmaya başladıklarından 

bu tip alıcılarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. Uygulamada kullanılan 

otomatik sigortalar 6 – 10 – 16 – 20 – 25 – 35 – 40 – 45 – 50 amperlik değerlerde 

üretilmektedir. 

Üç fazlı motorların korunmasında kullanılan otomatik sigortaların mandalları 

birbirine akuple edilir. Bu sayede fazın birisinin bağlı olduğu sigorta attığında üç fazın 

akımı da kesilir. 

c. Bıçaklı (NH) sigortalar: 

Sanayi tesislerindeki yüksek akımlı alıcıların korunmasında kullanılan sigorta 

çeşididir. Bu sigortalar altlık ve buşon olmak üzere iki parçadan oluşur. 

d. Küçük akım (cam) sigortaları: 

Cam sigortalar radyo, TV, merdiven ışık otomatiği vb. cihazların korunmasında 

kullanılırlar. 

e. Fişli sigortalar: 

Fişli sigortalar daha çok oto elektrik devrelerinde kullanılırlar. 

f. Yüksek gerilim sigortaları: 

Yüksek gerilim sigortaları trafo merkezlerinde ve santrallerde kullanılır. Boru 

şeklinde olan bu sigortaların mekanik ve ısı dayanımı diğerlerine oranla çok yüksektir. 

2. Kaçak akım koruma rölesi (diferansiyel röle): 

Kaçak akım koruma rölesi alıcıların gövdesine 30 mA lik akım kaçağı olması 

hâlinde devreyi açan elemandır. Normal çalışma anında kaçak akım koruma rölesinin 

nüvesi üzerinde herhangi bir manyetik alan oluşmaz ve akım trafosunda indüklenen 

gerilim sıfırdır. Gövdeye kaçak olduğunda, iletkenle toprak arasında gidip gelen akım farkı 

sonucunda eşitlik bozulduğundan, oluşan fark akımı sayesinde trafoda (sekonder sargı) bir 

gerilim indüklenir. Bu gerilimden dolayı oluşan akım devreyi açacak manyetik güce 

ulaştığı anda röle beslemeyi keser. 

28

Kaçak akım koruma röleleri elektrikli aygıtları kullanan kişilerin çarpılmasını 

önlemek için kullanılan çok önemli ve yararlı bir aygıttır. Bu elemanın kullanımında şu 

hususlara dikkat edilmelidir: 

I. Röleden sonraki tesisatta nötr iletkeni ve topraklama (koruma) iletkeni ayrı ayrı 

olmalıdır. (Yani toprak hattıyla nötr hattı birbirine değmemelidir.) 

II. Nötr iletkeni izoleli olarak çekilmeli, topraklanmamalı ve hiçbir yerde (buat, 

priz, vb.) toprakla ya da koruma iletkeniyle elektriksel olarak temas 

etmemelidir. 

III. Röleyi denemek için faz ile nötr iletkeni kesinlikle k ısa devre edilmemelidir. 

Kaçak akım koruma rölelerinin 300 mA'lik akım kaçağını algılayarak devre akımını 

kesen modellerine yangın koruma rölesi denir. 

3. Anahtarlar: 

Elektrik devrelerinde açma ve kapama görevi yapan devre elemanına anahtar denir. 

Anahtarların yapılış şekline göre sınıflandırılması: 

I. Sıva üstü anahtar: Sıva üstüne monte edilen anahtardır. 

II. Sıva altı anahtar: Sıva içerisinde gömülü anahtar kasası içine monte edilen 

anahtardır. 

III. Etanj (antigron) anahtar: Nemli yer tesislerinde kullanılan anahtardır. Nem, 

toz, patlayıcı gaza karşı sızdırmaz özelliktedir. 

Anahtarların kumanda şekline göre sınıflandırılması: 

I. Tuşlu anahtarlar: Düğmesine elle basılarak kumanda edilen anahtar tipidir. Çok 

yaygındır. 

II. Döner mandallı anahtarlar: Düğmesi elle çevrilerek kumanda edilen anahtar 

tipidir. 

Anahtarların işlev bakımından sınıflandırılması: 

I. Adî (tek kutuplu) anahtar: Bir lâmba ya da lâmba grubunu yakıp söndürmeye 

yarar. 

II. Komütatör anahtar: Đki ayrı lâmba ya da lâmba grubunu bir yerden ayrı ayrı 

yakıp söndürmeye yarar. 

III. Vaviyen anahtar: Bir lâmba ya da lâmba grubunu iki ayrı yerden yakıp 

söndürmeye yarar. 

4. Prizler: 

Elektrikli aygıtların beslenmesinde kullanılan elemandır. 

Prizlerin yapılış şekline göre sınıflandırılması: 

I. Sıva üstü priz, 

II. Sıva altı priz, 

III. Etanj (antigron) priz 

Prizlerin işlev bakımından sınıflandırılması: 

I. Normal (adî) priz, 

II. Topraklı priz, 

5. Fişler: 

Elektrikli aygıtların prizden beslenmesi için kullanılan elemanlardır. Fiş çeşitleri 

şunlardır: 

I. Erkek fiş, 

II. Topraklı erkek fiş, 

III. Dişi fiş, 


29 

IV. Topraklı dişi fiş, 

V. Telefon fişi

6. Uzatma kabloları: 

Elektrikli aygıtların besleme kablosunun kısa geldiği durumlarda kullanılan araçtır 

7. Duylar: 

Lâmbanın devreye bağlanmasında kullanılan elemandır. Duy bağlanırken 

anahtardan gelen faz ucunun duyun dip kontağına bağlanması gerekir. 

Yapılışlarına göre duy çeşitleri şunlardır: 

I. Süngülü duy: Sarsıntının fazla olduğu yerlerde (taşıtlar, el fenerleri vb.) kullanılır. 

Bunlarda, lâmbanın duya giren kısmında çıkıntılar vardır. Bu çıkıntılar sayesinda lâmba 

duya çok sıkı bir şekilde monte edilebilmektedir. 

II. Vidalı duy: Lâmba başlığına ve duyun içine açılan dişlerin birbirine vidalanarak 

bağlandığı duydur. Sarsıntının olmadığı tesislerde kullanılır. 

Kullanıldığı yere göre duy çeşitleri şunlardır: 

I. Asma (üniversal) duy, 

II. Tavan duyu, 

III. Duvar duyu, 

30 

IV. Bahçe duy, 

V. Donanmaduyu, 

VI. Braçol duy 

Büyüklüklerine göre duy çeşitleri şunlardır: 

I. Minyonet duy (E-7): Daha çok zayıf akım (1,5-12 V) devrelerinde kullanılır. 

II. Minyon duy (E-14): Zayıf akım ve aydınlatma devrelerinde kullanılır. 

III. Normal duy (E-27): 220 voltluk aydınlatma tesisatlarında kullanılır. 

IV. Golyat duy (E-40): 200 W'tan daha büyük güçlü lâmbaların beslenmesinde 

kullanılır. 

8. Rozanslar: 

Tavana asılarak kullanılan duyların kablolarla irtibatını sağlamak için kullanılan 

elemandır. 

9. Lâmbalar: 

Lâmbaların ışık yayması, elektrik akımının direnci yüksek metallerden geçerken 

onu ısıtması esasına dayanmaktadır. Joule (jül) yasasında da vurgulandığı gibi içinden 

akım geçen her iletken belli oranda ısınmaktadır. Bu ısınma bakırda, gümüşte, çinkoda, 

tungstende farklı değerlerde olmaktadır. Isınma miktarını belirleyen unsur metalin öz 

direncidir. 

Aydınlatmada kullanılan lâmbaların çeşitleri ve özellikleri şöyledir: 

a. Akkor flâmanlı (kızaran telli, enkandesant) lâmbalar: 

Akkor flâmanlı lâmbalar, cam gövde ve yüksek dirençli flâmandan oluşur. Bu tip 

lâmbaların standart güç değerleri: 5–15–25–40–60–75–100–150–200 W'tır. Akkor 

flâmanlı lâmbalar ürettikleri ışığın azlığı nedeniyle pek tercih edilmez. 

b. Flüoresan lâmbalar: 

Đki ucu flâmanlı cam tüp, balast, starter, soket gibi elemanların birleşmesiyle 

oluşmuş lâmba çeşididir. Akkor lâmbaya göre çok fazla ışık yaydığından günümüzde en 

çok tercih edilen lâmba türüdür. Flüoresan lâmbaların iyi yönleri şunlardır: 

I. Işık verimi akkor lâmbadan yüksektir. 

II. Göz kamaştırmaz. 

III. Az ısınır. 

IV. Ömrü uzundur. 

V. Gün ışığı yayar.

Flüoresan lâmbaların olumsuz yönleri şunlardır: 

I. Đlk maliyeti yüksektir. 

II. Montajı karmaşıktır. 

Günümüzde elektronik balastlı mini boyutlu, kompakt tip flüoresan lâmbalar da 

kullanım alanına girmiştir. 

10. Buat kapakları: 

Dairesel ya da kare şeklinde olan buat kapakları plâstik ya da ince sacdan yapılır. 

AYDINLATMA TESĐSATLARINDA KULLANILAN SEMBOLLER 

Aydınlatma tesisatlarında standart semboller kullanılır. Binaların elektrik projeleri 

hazırlanırken çizimde kullanılan sembollerin tümünün cetvel hâlinde gösterilmesi 

zorunludur. 


31

B. AYDINLATMA DEVRELERĐNĐN KURULMASI 

1. Adî anahtarlı lâmba 

tesisatı: 

Bir lâmba ya da lâmba grubunu yakıp 

söndürmeye yarayan devredir (Şekil 

5.3). 

2. Adî anahtar ve priz tesisatı 

Bir linyeden hem lâmbayı hem 

de prizi beslemek gerektiğinde 

kullanılan devredir (Şekil 5.4). 

Aydınlatma ve priz tesislerinde lâmba 

ve prizler ayrı linyelerden beslenir. 

Bunun amacı prize bağlı alıcı sigortayı 

attırdığında lâmbaların sönmesinin 

önüne geçmektir. Ancak yapılan 

tesisatta priz sayısı 1-2 adet ise prizler 

lâmbaları besleyen linyeye 

bağlanabilir. 

32 

Şekil 5.3. Adi anahtar tesisatı 

Şekil 5.4. Adi anahtar priz tesisatı 

3. Dimmer anahtarlı lâmba 

tesisatı: 

Şekil 5.5'de verilen devre yapı 

olarak adî anahtarlı lâmba tesisatına 

benzer. Tek fark, lâmbaya kumanda 

eden anahtarın içinde elektronik akımgerilim 

kontrol (dimmer) devresinin 

bulunuyor olmasıdır. Uygulamada 

anahtarlı potlu ve dokunmatik tip 

dimmerler kullanılmaktadır. Potlu olan 

dimmerler çevrildikçe lâmbanın ışık 

şiddeti değişir. Dokunmatik 

dimmerlere ise dokundukça ışığın 

Şekil 5.5. Dimmer anahtar tesisatı 

şiddeti sürekli olarak azalıp çoğalır. 

Düğmeye basılınca lâmbanın ışık şiddeti artmaya başlar. Düğmeden el çekilmezse 

ışığın şiddeti maksimum olduktan sonra tekrar azalma başlar. Dokunmatik dimmerler 

çevirmeli tiplere göre daha pahalıdır.

4. Komütatör anahtarlı 

tesisat: 

Şekil 5.6'da verilen devre 

ile iki ayrı lâmba ya da lâmba 

grubuna kumanda etmek 

mümkündür. 


Şekil 5.6. Komütatör anahtar tesisatı 

5. Vaviyen anahtarlı tesisat: 

Şekil 5.7'te verilen devre lâmbayı iki ayrı yerden yakıp söndürmede kullanılır. 

Şekil 5.7. Vaviyen anahtar tesisatı 

6. Nemli yer malzemesi ile tesisat: 

Kazan dairesi, atölye, kümes, hamam, depo vb. gibi nem oranının yüksek olduğu ya 

da kimyasal gazların bulunduğu yerlerde nem geçirmeyen gereçler kullanılarak tesisat 

yapılır. Nem ve mekanik zorlanmalara dayanıklı kablolar antigron (NYM) olarak 

adlandırılır. Nemli yer tesisatı şöyle yapılır: 

a. Đletken yolunun çizilmesi: Duvar ya da tavana döşenecek iletken, buat, duy, priz 

gibi elemanların geçeceği yerler projeye uygun olarak tebeşirle işaretlenir. 

b. Geçiş yerlerinin açılması: Antigron kablonun geçeceği duvar ve tavan delikleri 

murç, yankeski, matkap (breyz) gibi takımlar kullanılarak açılır. 

c. Kroşelerin tutturulması: Antigron kablosu duvar ya da tavana plâstikten yapılmış 

kroşelerle döşenir. Kroşeler plâstikten yapılmış dübel ve ağaç vidasıyla tutturulur. Dübeller 

6, 7, 8, 10... mm çaplı olarak üretilir. Tesisatta kullanılan kablonun kesiti arttıkça 

kullanılan dübelin boyutu da büyütülür. Kablonun yatay düşenmesi durumunda kroşeler 

arası mesafe 30-60 cm, düşey döşenmesi durumunda ise 40-60 cm olur. Yan yana giden 

kablonun çok olduğu yerlerde ray tipi antigron kroşeleriyle döşeme yapılarak işçilik süresi 

kısaltılır. 

d. Kablonun kroşeler üzerine döşenmesi: Kroşeler monte edildikten sonra kablolar 

çok düzgün bir şekilde döşenir. 

e. Kablo uçlarının açılması: Antigron kablonun, anahtar, priz, buat, pano gibi 

yerlerde ekleme işlemi yapılır. Kablonun uçlarının açılması, çakı, yankeski gibi takımlar 

kullanılarak yapılır. 

f. Buat, anahtar, priz bağlantılarının yapılması Antigron kablonun buatlardaki 

eklemeleri simit ya da s ıra klemens kullanılarak yapılır. Buat kapakları nem geçirmeyecek 

33

şekilde sıkıca kapatılır. Buat, anahtar, priz, pano vb. gibi elemanlara yapılan kablo 

girişlerinde silindirik deliklerden nem, kimyasal madde girişini önlemek için vida dişli 

rakorlar (alt kısma lâstik contalar konularak) sıkıştırılır. 

7. Merdiven ışık otomatiği tesisatı: 

Çok katlı yapılarda merdiven boşluğunun aydınlatılmasında şekil 5.8'de verilen 

şema kullanılır. Devrede herhangi bir butona basıldığında merdiven ışık otomatiği 

cihazının içindeki röle kontaklarının konumunu değiştirir. Ayarlanan süre sonunda röle 

kontakları açılır ve lâmba söner. Merdiven ışık otomatikleri mekanik ya da elektronik 

yapılı olarak üretilmektedir. Mekanik yapılı olanlar sadece eski konutlarda karşımıza çıkar. 

Günümüzde üretilen merdiven ışık otomatiklerinin tamamı elektronik devrelidir. 

Elektronik yapılı merdiven ışık otomatiklerinin yapısı, çalışması ve devreleri endüstriyel 

elektronik kitabında açıklanmıştır. 

Şekil 5.8. Merdiven otomatiği tesisatı 

C. FLUORESAN LAMBA TESĐSATI 

Flüoresan lâmbaların devresinde bazı elemanlar bulunur. Önce bu gereçleri 

inceleyelim. 

1. Flüoresan tüp: 

Şekil 5.9'da yapısı görülen flüoresan tüpün hava boşaltılmış içine özel gaz (argon) 

ile civa doldurularak üretilmiştir. Lâmbanın flâmanları tungsten metalindedir. Flâmanlar 

arasındaki boşlukta ise ısıyla elektron yaymaya aşlayan oksit tabakası mevcuttur. Boru 

eklindeki cam tüpün iç yüzeyine ise flüoresan madde sıvanmıştır. 

Şekil 5.9. Fluoresan tüp 

34

2. Balast: 

Şekil 5.10'da yapısı görülen balast ince çelik saclardan yapılmış nüve üzerine 

sarılmış bobinden oluşan elemandır. Balast, flüoresan lâmbanın çalışabilmesi için mutlaka 

kullanılması gereken bir elemandır. Uygulamada 20 ve 40 W gücündeki balastlar yaygın 

olarak kullanılmaktadır. Balastlar yapılarına göre ikiye ayrılır: 

I. Bobinli (klâsik) balast 

II. Elektronik balast 

Bobinli balastlar 5-10 W gibi 

ilave bir güç tüketirler. Elektronik 

balastların güç tüketimi ise yok denecek 

kadar azdır. O nedenle elektronik yapılı 

balastlar tercih edilmelidir. Balast seçimi 

yapılırken dikkat edilecek diğer önemli 

husus ise kalitedir. TSE kalite belgesi 

olmayan balastlar ses yapmakta ve kısa 

ömürlü olmaktadır. 

Şekil 5.10. Balast 

3. Soketler: 

Flüoresan lâmbayı devreye bağlamada kullanılan elemanlara soket denir. 

4. Starter (başlatıcı): 

Cam tüp içerisine yerleştirilmiş ısıya duyarlı kontakları bulunan küçük boyutlu 

elemandır. Bu aygıt, flüoresan lâmbanın flâmanları ısınana kadar devrede kalır. Yanmakta 

olan bir flüoresan lâmbadaki starter çıkartılsa bile 

lâmba yanmaya devam eder. Starterin cam tüpü 

içerisinde bulunan bimetal, uzama kat sayıları farklı iki 

ince metalin birleştirilmesiyle üretilmiştir. Lâmba 

devresine akım uygulandığında bimetalli kontak 

düzeneği kapalıdır. Bu sayede starter üzerinden akım 

geçişi olur. 1-2 saniye içinde ısınan bimetal kontağın 

açılmasına neden olur. Starterlerde bimetal düzeneğine 

paralel olarak bağlanan küçük kapasiteli kondansatör 

bimetalli kontakların ömrünü uzatıcı etki yapar. Başka 

bir deyişle kondansatör startere gelen parazitik 

(istenmeyen) sinyallerin bozucu etkisini ortadan kaldırır. 

Şekil 5.11. Starter 

Flüoresan lâmba devresinin çalışma ilkesi: 

Şebeke gerilimi lâmba devresine uygulandığında, birbirine yakın durumda bulunan 

starter elektrotları arasında ark (atlama) oluşur. Bu sırada elektrotlar ısınarak birbirine 

değer. Starterin kontaklarından akım geçmeye başlamasıyla flâmanlar üzerinden akım 

geçerek bunların elektron yaymasına ve tüp içindeki civanın buharlaşmasına neden olur. 

Akım, bimetal ve kontak üzerinden geçtiğinden, starter içerisindeki gaz ve bimetal 

soğuyarak kontakları açar. Starter devresinin açılması ile balastın akımı kesilir ve 

manyetik alanında düşüş olur. Manyetik alandaki düşüş nedeniyle balast bobini üzerinde, 

şebeke geriliminden daha büyük bir öz indükleme EMK’sı (yaklaşık 1000 V) oluşur. 

Yüksek gerilim, flâmanlar arasında (daha önce ısınarak iletken hâle gelen lâmba iç ortamı 

üzerinden) ark şeklinde atlar. Böylece, buharlaşan civaya çarpan ark şeklindeki akım, 

ultraviyole ışınlarının oluşmasını sağlar. Ultraviyole ışınları ise, cam tüpün iç yüzeyindeki 

flüoresan tabakaya çarparak lâmbanın ışık vermesini sağlar. Lâmbanın, tüp içerisindeki 


35

flüoresan madde ve gazın cinsine göre değişik renkte ışık vermeye (yanmaya) başladığı 

anda balast gerilimi, 100–110 V dolayına düşürerek ilk anda ateşleyici olarak yaptığı 

görevi, normal çalışma anında akım sınırlayıcı olarak devam ettirir. 

Flüoresan lâmba bağlantıları: 

1. Bir lâmbalı (1x40 W) flüresan lâmba tesisatı: 

Şekil 5.12’de verilen devrenin bağlantısı yapılırken balast, starter ve flâmanların 

birbirine seri olarak bağlanmasına dikkat edilmelidir. Uygulamada 18- 20-32-36 ve 

40W'lık flüoresan lâmbalar yaygın olarak kullanılmaktadır. Bunların hepsinin bağlantısı 

aynıdır. 

Şekil 5.12. Bir lambalı fluoresan lamba tesisatı 

2. Đki lâmbalı flüoresan lâmba tesisatı: 

Uygulamada 2x20 W ya da 2x40 W flüoresan lâmba yaygın olarak 

kullanılmaktadır. (Şekil 5.13) 

Şekil 5.13. Đki lambalı fluoresan lamba tesisatı 

D. ÜÇ LĐNYELĐ TESĐSAT YAPIMI 

Elektrik kurumunun enerji dağıtım noktasından alınan elektrik enerjisi ana kolon 

sigortası ve monofaze sayaç üzerinden geçtikten sonra alıcıları ve hatları koruyan 

sigortaların bulunduğu dağıtım tablosuna gelir. Evlerde tüm alıcıları korumak için bir tek 

sigorta kullanılmaz. Kaç tane sigorta kullanılacağı tesisatta bulunan lâmba ve prizlerin 

sayısına göre projeyi çizen yetkili kişi tarafından belirlenir. Ortalama bir konutta 3-5 adet 

sigorta kullan ılır. Lâmba ve priz linyelerini korumada kullanılan bu elemanlara linye 

sigortası denir. 

Linye sigortalarının akım değeri 6–20 A arasında değişir. Şekil 5.14’te dört linyeli 

ev tesisatının açık ve kapalı şeması verilmiştir. 

1. Enerjinin eve giriş şekilleri: 

a. Dam direğiyle enerji girişi: 

Tek ya da iki katlı konutların elektrik kurumuna ait direkten enerji almasında dam 

direği kullanılır. Çatıya sağlam bir şekilde tutturulan direğe yatay olarak kaynak edilmiş 

40–60 cm uzunluğundaki profil demire iki adet izolatör tutturulmuştur. Yalıtkan özellikli 

izolatörlerin görevi direkten eve gelen kablonun metal aksamlara değmesini önlemektir. 

36

. Duvar konsoluyla enerji girişi: 

Đki ya da daha fazla katlı konutlarda duvara monte edilen demir konsollara takılan 

izolatörlerle enerji girişi yapılır. 

c. Yeraltı kablosuyla enerji girişi: 

Çok katlı ve çok daireli yapılara enerji girişi yapmada tercih edilir. 


Şekil 5.14. Dört linyeli tesisat 

2. Tesisata dağıtım tablosu bağlantısı: 

Đş yerlerinde enerji dağıtımı, elektrikli aygıtların yakınında bulunan dağıtım 

tablolarından yapılır. Uygulamada kullanılan tablolar şekil 4.27'de görüldüğü gibi sac ya 

da plâstikten üretilir. (Eskiden yapılmış tesisatlarda mermer üzerine yapılmış tablolar da 

karşımıza çıkar.) 

3. Sayacın bağlantısı: 

a. Bir fazlı elektrik sayacı: 

Elektrik alıcılarının yaptığı işi doğrudan 

ölçen aygıtlara elektrik sayacı denir. Bir fazlı 

sayaçlar akım bobini, gerilim bobini, numaratör, 

alüminyum disk ve dişlilerden oluşur. Bu 

elemanın alüminyum diski akım ve gerilim 

bobininin oluşturduğu manyetik alanların 

etkisiyle döner ve numaratörün saymaya 

başlamasını sağlar. Alüminyum disk, 600, 675 

ya da 750 devir yaptığında numaratör 1 kWh 

yazar. 

Not: Günümüzde dijital yapılı sayaçlar 

da kullanıma sunulmuştur. 

37 

Şekil 5.15. Bir fazlı aktif sayacın içyapısı

. Elektrik sayacının devreye bağlanışı: 

Bir fazlı sayaçların bağlantısı şekil 5.16'da 

görüldüğü gibi çok basittir. Bağlantı sırasında herhangi 

bir kuşku duyulması hâlinde sayacın klemens kapağının 

iç kısmına bakmak yeterli olacaktır. Çünkü üreticiler 

bağlantı şemasını buraya koymaktadır. Sayacın faz giriş 

ve çıkış uçları yanlışlıkla ters bağlanacak olursa disk 

geri döner ve numaratörün gösterdiği değer azalır. (Not: 

Bazı üretici firmalar geri dönüşü engelleyen düzenekli 

sayaçlar da yapmaktadır.) 

c. Sayaç ile güç ölçme: 

Elektrikli alıcıların gücü en kolay olarak wattmetreyle belirlenir. Bu aygıtın 

olmadığı durumlarda sayaç kullanılarak da güç ölçümü yapılabilir. Sayaçların etiketlerinde 

diskin kaç devir yapması durumunda numaratörün 1 kWh yazacağı belirtilir. Bu veriden 

yararlanılarak istenilen alıcının aktif gücü bulunabilir. 

Örnek olarak bir ütünün güç değerini sayaç ile belirleyelim: 

Not: Kullandığımız sayacın etiketine bakarak 750 devirde 1 kWh yazdığını 

belirledik. Ütüyü sayaca bağladık ve 1 dakikalık süre içinde diskin 15 devir yaptığını 

bulduk. Bu veriden hareketle diskin 1 saatte yani 60 dakikada kaç devir yapaca ğını 

bulabiliriz: 

Ütünün, sayacın diskine 1saatte yaptıracağı devir sayısını bulduktan sonra ikinci bir 

orantı işlemi yaparak alıcının gücünü bulabiliriz: 

1,2 kWh'lık enerji 1,2 kW gücün, yani, 1200 W gücün karşılığı olduğuna göre 

ütünün gücü 1200 W2tır. Yukarıda verilen işlemleri daha çabuk yapabilmek için şu orantı 

da kurulabilir: 

x.60.750 = 1000.3600.15 

x = (1000.3600.15)/(60.750) 

x = 54000000/45000 = 1200 W 

4. Sorti, linye, kolon ve ana kolon kavramlarının açıklanması: 

a. Sorti hattı: 

Buattan alıcıya kadar olan hatta sorti hattı denir. Aydınlatma ve priz sortisi olmak 

üzere iki çeşittir. Işık sortisinde kullanılan iletken kesiti en az 1,5 mm2'dir ve lâmba ile ona 

kumanda eden anahtardan oluşur. Priz sortisinde kullanılan en küçük iletken kesiti ise 2,5 

mm2'dir. (Şekil 5.17'de D-E arasındaki hat) 

38 

Şekil 5.16. Bir fazlı aktif 

sayacın bağlantısı

. Linye hattı: 

Dağıtım tablosundan, ışık ya da priz sortisinin bağlandığı en son buata kadar olan 

hatta linye hattı denir. Linye hatlarında en az 2,5 mm2 kesitli iletken kullanılır. Linye 

hatlarına bağlanan sigortaya linye sigortası denir. Priz linyelerinde 10-16 amperlik, ışık 

linyelerinde ise 6 amperlik buşon kullanılır. Işık (lâmba) linyesine en fazla 9 ışık sortisi, 

priz linyesine ise en çok 7 priz sortisi bağlanabilir. (Şekil 5.17'de C-D arasındaki hat) 

c. Kolon hattı: 

Sayaçtan sigorta tablosuna ya da dağıtım tablosuna kadar olan hatlara kolon hattı 

denir. Evlerde kolon hattında en az 4 mm2 kesitinde bakır iletken kullanılır. (Şekil 5.17'de 

B-C arasındaki hat) 

d. Ana kolon hattı: 

Elektrik kurumunun enerji dağıtım direğinden sayaca ya da ana dağıtım tablosuna 

kadar olan hatta ana kolon hattı denir. Ana kolon hattında ek olmaz ve kullanılacak bakır 

iletkenin kesiti en az 6 mm2 olur. Elektrik tesislerinin yapımında alıcılardan sayaca kadar 

olan kısmın yapımı ve sorumluluğu tesisatı yapan elektrikçiye aittir. Ana kolon hattının 

şebekeye bağlanması ve kontrolü ise elektrik kurumu yetkilileri tarafından yapılır. (Şekil 

5.17'de A-B arasındaki hat) 

Ana kolon hattı 

(A – B) 

Şekil 5.17 Tesisat üzerinde sorti, linye, kolon, ana kolon hatlarının gösterilmesi 

5. Tesisatta yalıtkanlık kontrolü: 

Elektrikçi tarafından yapılan tesisata enerji verme işlemi yapılmadan önce elektrik 

kurumu yetkilileri bazı teknik denetimler yapmakla yükümlüdür. Kontrol an ında incelenen 

hususlar şunlardır: 

a. Tesisatın projeye uygunluğu, 

b. Sayacın bağlantısının doğruluğu, 

c. Topraklamanın çalışıp çalışmadığı, 

d. Sorti sayısının yönetmeliğe uygunluğu, 

e. Đletkenlerin buat, priz ve tablolardaki bağlantılarının yönetmeliklere uygunluğu, 

f. Kullanılan iletkenlerin kesitlerinin uygunluğu, 

g. Boru çaplarının uygunluğu, 

h. Anahtar, priz gibi elemanların zeminden yüksekliğinin uygunluğu, 

i. Kaçak akım koruma rölesinin çalışıp çalışmadığı 


Kolon hattı 

(B – C) 

39 

Linye 

(C – D) 

Sorti 

(D – E)

Elektrik tesisatının yalıtım düzeyinin kontrolünün yapılışı: 

Elektrik tesisatının yapımında kullanılan her türlü elemanın yalıtkanlık düzeyinin 

çok iyi olması gerekir. Kötü nitelikli, akım kaçağına yol açan, TSE kalite belgesiz 

malzemelerle yapılan tesislerde akım kaçağı, kısa devre gibi olaylarla daha sık karşılaşılır. 

Tesisat bitirildikten sonra meger adlı aygıt kullanılarak sistemin yalıtkanlık durumunun iyi 

olup olmadığı test edilir. Meger ile yapılan ölçümlerde tesisattan toprağa karşı bir kaçak 

olup olmadığının belirlenmesi için megerin bir ucu şekil 5.18’de görüldüğü gibi 

topraklama elektroduna diğer ucu ise linyelere bağlanır. Yapılan ölçümde okunan değerin 

220.000 ohmdan yüksek olması gerekir. Toprağa karşı direnç ölçüldükten sonra hatlar 

arasındaki direnç ölçülür. Bu işlemde megerin problarının her ikisi de linyelere bağlanarak 

ölçüm yapılır. Bu işlemde alınan değerinde 220.000 ohmdan yüksek olması gerekir. Eğer 

direnç değeri küçük çıkıyorsa tesisatta kullanılan yalıtkan gereçlerin yalıtkanlığının 

kalitesinin düşük olduğu anlaşılır. 

Şekil 5.18 Meger ile tesisatın yalıtkanlık kontrolünün yapılışı 

Meger kullanılarak yapılan ölçümlerde, 

• 220 voltluk besleme kesilir. 

• Sigortalar devreden çıkarılır. 

• Anahtarlar kapalı konuma alınır. 

• Alıcılar (lâmba, ısıtıcı, tv, radyo vb.) devre dışı edilir. 

• Yapının sıvalarının ve betonunun tam kuru olup olmadığı denetlenir. 

Not: Tesisatın besleme gerilimi 380 V ise meger ile yapılan ölçümlerde sistemin 

direncinin 380.000 ohm ve üzeri değerde olması gerekir. 

E. TOPRAKLAMA VE SIFIRLAMA 

Elektrikli alıcıların kullanıcılara zarar vermesini engellemek için topraklama, 

sıfırlama, yalıtma, küçük gerilim kullanma gibi yöntemler kullan ılır. Bu bölümde yaygın 

olarak kullanılan topraklama ve sıfırlama hakkında bilgi verilecektir. 

1. Topraklamanın önemi: 

Dış gövdesi metal olan aygıtlara bir elektrik kaçağı olduğunda cihaza dokunan kişi 

çarpılır. Çarpılmanın şiddeti, vücuttan geçen akıma göre değişir. Metal gövdeli aygıtların 

gövdeleri şekil 5.19'da görüldüğü gibi toprağın altına gömülen metal elektroda 

bağlandığında ise çarpılma tehlikesi ortadan kalkar. Şöyle ki; elektrikli aygıtın (buzdolabı, 

40

fırın, çamaşır makinesi, motor vb.) gövdesine 

elektrik kaçağı olduğunda akım hemen yerin 

altındaki elektroda gider. Metal elektrodun 

direnci çok az olduğundan yüksek bir akım 

geçişi olur. Đşte bu yüksek akım, alıcıyı 

besleyen linyedeki sigortanın atmasını sağlar. 

Özet olarak şunu belirtebiliriz: 

Topraklama tesisatı, metal gövdeli alıcıların 

kullanıcıları çarpmasını engellemek için 

yapılır. Evlerde ve sanayi tesislerinde 

kullanılan metal gövdeli tüm cihazların 

topraklama tesisiyle korunması gerekir. 

2. Topraklamayla ilgili bazı iç tesisat yönetmelik maddeleri: 

• Madde 3.a.5: Toprağa karşı gerilim 

Orta noktası ya da yıldız noktası topraklanmış şebekelerde, bir faz iletkeninin bu 

noktalara karşı gerilimidir. Bu değer faz gerilimine eşittir. Bunun dışındaki bütün 

şebekelerde bir faz iletkeninin toprağa değmesi durumunda diğer faz iletkenleriyle toprak 

arasında oluşan gerilimdir. 

• Madde 3.a.6: Aktif bölümler 

Đşletme araçlarının normal işletme koşullarında gerilim altında bulunan iletkenleri 

ve iletken bölümleridir. 

• Madde 3.b.2 Nötr toprak 

Topraklayıcıdan yeterince uzak olan ve topraklama tesisinin etki alan ı dışında 

kalan yeryüzü bölümüdür. 

• Madde 3.b.3: Topraklama iletkeni 

Topraklanacak bir aygıtı ya da tesis bölümünü bir topraklayıcıya bağlayan, toprağın 

dışında ya da yalıtılmış olarak toprağın içine çekilmiş iletkendir 

• Madde 3.b.8: Topraklayıcı 

Toprağın altına gömülü olan ve onunla iletken bağlantısı olan iletken parçalardır. 

• Madde 3.b.11: Koruma topraklaması 

Canlıları tehlikeli dokunma gerilimlerine karşı korumak için işletme akım 

devresinde bulunmayan iletken bölümün topraklanmasıdır. 

• Madde 3.b.11: Đşletme topraklaması 

Đşletme akım devresinin bir noktasının, aygıtların ve tesislerin normal işletilmesi 

için topraklanmasıdır. 

• Madde 3.b.11: Yıldırıma karşı topraklama 

Yıldırım düşmesi sonucu işletme gereği gerilim altında bulunan iletkenlere 

atlamaları önlemek için işletme akım devresine ilişkin olmayan iletken bölümlerin 

topraklanmasıdır. 

• Madde 14: Koruma topraklamasının yapılması gereken kısımlar 

—Konutlarda kullanılan ve canlıların dokunabilecekleri dış muhafazaları iletken 

olan herçeşit aygıtların metal gövdeleri, 

—Atölye ve işyerlerindeki her türlü motor, 

—Sacdan yapılmış dağıtım tabloları, 

—Dış dağıtımda kullanılan demir direklerdir. 


41 

Şekil 5.19. Topraklamanın yapılışı

3. Topraklama direncinin ölçülmesi: 

Elektrik tesisatına yapılan topraklamanın direcinin mümkün olduğu kadar az olması 

istenir. Kötü kalite bir topraklama tesisat ı sigortanın atmamasına neden olur. Yapılan bir 

topraklama tesisatının direnç değeri özel düzenekler kurularak ölçülür. Şimdi bunları 

inceleyelim. Elektrik tesisatı yapıldıktan sonra can güvenliği için mutlaka koruma 

topraklamasının yapılması gerekir. Topraklama elektrodu yapının çevresindeki nemli 

toprağa gömülür. Konutlarda topraklama elektrodu olarak en çok 0,5 m2 galvanizli sac 

levha ya da bakır kaplı demir çubuk kullanılır. Topraklama yapıldıktan sonra gerekli 

korumayı yapıp yapmadığını belirlemenin en doğru yolu topraklama direncini ölçen aygıt 

kullanmaktır. Topraklama tesisinin direncinin düşük olması korumanın daha iyi olmasını 

sağlar. Şöyle ki; topraklama elektrodu kuru, çakıllı, kayalık bir toprak içine gömülürse dış 

gövdesi metal olan bir elektrikli aygıta akım kaçağı olması durumunda sigorta atmaz. Đşte 

en tehlikeli durum budur. Kullanıcı topraklama tesisinin varlığına güvenerek metal gövdeli 

cihaza dokunduğunda maalesef çarpılır. Ülkemizde meydana gelen elektrik çarpmalarının 

büyük bir bölümü ne acıdır ki topraklamanın yanlış yapılması ya da hiç yapılmamasından 

kaynaklanmaktadır. Topraklama direncinin ölçülmesinde iki yöntem kullanılmaktadır. 

Şimdi bunları inceleyelim. 

1. Yöntem: 

Şekild 5.20'de görüldüğü gibi toprağa, 

topraklayıcı elektrodan itibaren 20'şer metre 

aralıklı olarak gerilim elektrodu ve 

yardımcıelektrot çakılır. Toprak direncini 

ölçmede kullanılan aygıt doğru olarak 

bağlandıktan sonra ölçme yapılır. Yapılan 

ölçümde toprağın direnci 4-11 ohm arasında 

çıkmalıdır. Bunun nedenini şöyle 

açıklayabiliriz: Şebeke gerilimi 220 V olduğuna 

göre, faz, topraklı olan aygıtın gövdesine 

değdiğinde I = V/R denklemine göre bir akım 

geçişi olur. 

Şekil 5.20. Topraklama direncinin ölçülmesinde kullanılan 

birinci yöntemde yapılması gereken bağlantı 

I. Topraklama sisteminin direncinin 100 ohm olduğunu ve gövdeye değen faz 

hattındaki linye sigortasının da 16 A olduğunu varsayalım. Bu durumda toprağa doğru, 

I = V/R = 220/100 = 2,2 A akım geçişi olur. Toprağa giden akımın değerinin düşük olması 

sigortayı attırmaz. Hatalı topraklama sistemi nedeniyle hem enerji kaybı olur hem de 

topraklanmış aygıt, dokunan kişileri çarpar. 

Not: Hatalı topraklama sonucu çarpılma olduğu doğrudur. Ancak günümüzde 

tesisatlarda kullanılmaya başlanılan kaçak akım koruma rölesi 30 mA'lik akım kaçaklarını 

algılayabildiğinden alıcının akımı hemen kesilir. 

II. Topraklama sisteminin direncinin 10 W olduğunu ve gövdeye değen faz 

hattındaki linye sigortasının da 16 A olduğunu varsayalım Bu durumda toprağa doğru 

I = V/R = 220/10 = 22 A akım geçişi olur. Toprağa giden akımın değerinin yüksek olması 

sigortayı attırır. Düzgün yapılan topraklama sayesinde metal gövdeli aygıtın gövdesine 

kaçak olduğu anda sigorta atar. 

42

2. Yöntem: 

Topraklama direncini ölçmede kullanılan aygıtın olmadığı durumlarda meger 

kullanılarak da topraklama tesisatının direnci belirlenebilir. Şekil 5.21'deki bağlantı 

yapıldıktan sonra, 

• T ile G arasında yapılan ölçümle R1 direnci, 

• T ile Y arasında yapılan ölçüm R2 direnci, 

• G ile Y arasında yapılan ölçüm R3 direnci bulunur. 

Alınan değerlerden yola çıkılarak: 

RT = (R1+R2+R3)/2 [W] denklemiyle topraklama elektrodunun direnç değeri 

bulunur. 

Şekil 5.21. Topraklama direncinin ölçülmesinde kullanılan ikinci yöntemde yapılması 

gereken bağlantı 

4. Sıfırlama: 

Elektrikli aygıtların metal bölümleriyle nötr iletkeninin birbirine bağlanmasına 

sıfırlama denir. Topraklamaya göre daha kolay ve ucuz olan sıfırlama yönteminde (Şekil 

5.22), elektrikli aygıtta herhangi bir kaçak olduğunda 

kısa devre oluşur ve sigorta atarak cihazın enerjisini 

keser. Sıfırlamanın sakıncaları şunlardır: 

I. Binayı besleyen ana kolon hattının kopması 

sonucu yeniden bağlantı yapılırken nötr ve faz uçları 

yer değiştirebilir. Bu durumda sıfırlamayla korunan 

aygıtın gövdesine faz gider, sigorta atmaz. 

II. Sıfırlamayla korunan aygıtın besleme 

kablosunda nötr hattı koptuğunda faz alıcının gövdesine 

gider, sigorta atmaz. 

Đyi bir sıfırlama için; 

I. Nötr hattı çok iyi çalışmalıdır. 

II. Çalışan cihazlar durdurulacağı zaman nötr 

iletkeni, faz iletkenleriyle birlikte açılmalı, yalnızca 

nötr iletkeni açılmamalıdır. 


43 

Şekil 5.22. Sıfırlama

ÜNĐTE NO: 6 LEHĐMLEME TEKNĐKLERĐ 

A. LEHĐM VE LEHĐMLEME ÇEŞĐTLERĐ 

1. Lehimin yapısı: 

Kalay ve kurşunun belli oranlarda karıştırılmasıyla üretilmiş alaşıma lehim denir. 

Elektronik devre elemanlarının plâket üzerinde birbirine bağlanmasında en çok, % 60 

oranında kalay ve % 40 oranında kurşunun karıştırılmasıyla üretilmiş lehim kullanılır. 

Normal sıcaklıkta katı halde bulunan lehim 200–350 C°'lık sıcaklığa maruz kaldığında 

eriyerek sıvılaşır. Günümüzde kullanılan lehimlerin içine pasta (reçine) dolgusu 

yapılmaktadır. Reçine, lehimlenecek yerin temizlenmesine yardımcı olmaktadır. Lehimin 

içindeki damarda bulunan reçine temizlik için yetersiz geldiği zaman ek olarak pasta 

kullanılır. Lehim pastası oksit tabakasını yok eder, erimiş lehimin kolay yapışmasını 

sağlar. 

2. Havyalar: 

I. Kalem havya: Elektronik devrelerin montaj işlemlerinde en çok 30 ve 40 W güçte 

kalem havyalar kullanılır. Bunlar tüm gün boyunca çalışsalar dahi bir zarar görmezler. 

II. Tabanca havya (trafolu havya): Gerilimi düşüren, akımı yükselten küçük bir 

trafo ve lehimleme ucundan oluşan bu el takımı kısa sürede lehim yapma işlerinde 

kullanılır. Bunlar uzun süreli olarak çalıştırılırsa trafoları arızalanabilir. Havya 

kullanımında özen gösterilmesi gereken hususlar şunlardır: 

• Havya ile lehimleme işlemi çok çabuk yapılmalıdır. 

• Uzun süre ısıya maruz kalan elektronik devre elemanları bozulur. 

• Havya ucu temiz olmalıdır. 

• Kullanılan lehim TSE belgeli olmalıdır. 

• Lehimlenecek elemanlar ve yüzeyler çok temiz, küfsüz olmalıdır. 

• Lehim dumanı sağlığa zararlı olduğundan solunmamalıdır. 

3. Lehimleme işlemleri: 

1. Lehimlenecek kısmın temizlenmesi: 

Đyi lehimleme için yüzeyin, yağ, pas, oksit tabakalarından arındırılması gerekir. 

Temizleme işleminde zımpara, tel fırça, çakı, tiner, lehim pastası kullanılır. 

2. Havyanın hazırlanması: 

Lehimleme işleminde kullanılan havyanın ucu küf tabakasından arındırıldıktan 

sonra lehim tabakasıyla kaplanır. Lehimlenecek elemanların boyutları göz önüne alınarak 

havya ucu eğe ile uygun şekle sokulur. 

3. Lehimleme işleminin yapılması: 

• Havyanın ucunun yeterli sıcaklığa ulaşması beklenir. 

• Lehimlenecek yüzeyler temizlenir. 

• Kaliteli lehim ve pasta kullanılır. 

• Lehimleme çok çabuk yapılır. 

• Lehimleme anında eklenen parçalar kesinlikle oynatılmaz. 

• Lehimin dumanı solunmaz. 

• Đyi lehim yapma düşüncesiyle aşırı lehim harcanmaz. 

• Lehimin donuk, sivri uçlu olmaması sağlanır. 

44

• Lehim yüzeyinin çok parlak olup olmadığı gözlenir. Parlak görünüm lehimin 

iyi olduğunu gösterir. 

4. Lehim çeşitleri: 

a. Soğuk lehim: Lehimleme kalitesiz ve donuk bir görünümdedir. Kötü malzeme, 

az ısıtma, elemanların kımıldaması nedeniyle oluşur. Devre istenilen kalitede 

olmaz. Sarsıntılarda soğuk lehim elektriksel temasın ortadan kalkmasına yol 

açar (şekil 6.1-b). 

b. Aşırı sıcak lehim: Lehimleme işlemi uzun süre yapılır ya da havya çok sıcak 

olursa yine kötü lehim olur. 

c. Kuru lehim: Fazla pasta kullanılmasıyla oluşur. Lehim bölgesi kararır ve 

elemanlar birbirine iyi yapışmaz (şekil 6.1-c). 

d. Delikli lehim: Kötü malzeme kullanılması sonucu oluşur. Lehim bölgesinde 

küçük delikler oluştuğundan iyi temas olmaz (şekil 6.1-d). 

e. Çatlamış lehim: Sıcak lehim katılaşmadan elemanlar hareket ettirilirse çatlamış, 

kötü temaslı lehim oluşur (şekil 6.1-e). 

f. Yetersiz lehim: Az lehim kullanılırsa iyi temas olmaz (şekil 6.1-f). 

g. Aşırı lehim: Aşırı lehim kullanımı sonucu yakında bulunan elemanlarla ve baskı 

devre hatları arasında kısa devre oluşabilir (şekil 6.1-g). 

h. Kötü lehim: Temiz olmayan bölgede kötü kaliteli gereçlerle yapılan lehim 

donuk, zayıf ve dayanıksız olur (şekil 6.1-h). 

i. Sivri uçlu lehim: Havya lehim bölgesinden yavaş çekilirse sivri uçlu, 

dayanıksız lehim oluşur (şekil 6.1ı). 

j. Kısa devre: Özensiz işçilik sonucu istenmeyen noktalar arasında lehimleme 

olabilir. Bu durumda devre yanlış çalışır (şekil 6.1-i). 


Şekil 6.1. Lehim çeşitleri 

Yanma: Uzun süre eleman üzerinde tutulan havya, diyod, transistör, kondansatör 

gibi elemanları bozar ve plâketi eritir (yakar). 

5. Devre elemanlarının lehimlenmeye hazırlanması: 

Devre elemanları bakırlı plâket üzerine yerleştirilirken şu hususlara özen gösterilir: 

Devre elemanının bacakları değer kolayca okunabilecek şekilde bükülür. Elemanların 

bacak uzunluklarının eşit ve normal gerginlikte olması sağlanır. Dikey olarak lehimlenecek 

elemanlar tam dik olarak yerleştirilir. 

45

B. LEHĐMLEME UYGULAMALARI 

1. Üniversal plâket üzerine nokta lehimleme yapımı: 

Düzgün lehimleme yapmayı öğrenmek için çalışmalar yapılmalıdır. 

2. Đletken uçlarının lehimlenmesi (ön 

lehimleme): 

Đletkenin lehimlenecek yüzeye çok iyi 

yapışmasını sağlamak için yapılan işlemdir (Şekil 

6.2). 

3. Đletkenlerin birbirine lehimlenmesi: 

Çok kaliteli ek yapılmak istenirse ek yerleri 

lehimlenir. Bu sayede zaman içinde bakırın 

oksitlenmesi sonucu ortaya çıkan temas zorluğu 

ortadan kalkar (Şekil 6.3). 

C. LEHĐM SÖKME ĐŞLEMLERĐ 

46 

Şekil 6.2. Ön lehimleme 

Şekil 6.3. Đletkenlerin birbirine 

lehimlenmesi 

Bozulmuş ya da görevini tam yapamayan elemanlar çeşitli el takımları kullanılarak 

yerinden sökülür. Sökme işlemi için gereken aygıtlar şunlardır: 

a. Lehim emme pompası: 

Yaylı piston düzeneği sayesinde erimiş lehimi emebilen araçtır. Havya ile eritilen 

lehim parçası pompa tarafından vakumlanır. 

b. Kompresörlü lehim emme pompası: 

Devre elemanlarının lehimlerini çok hızlı olarak sökme amacıyla geliştirilmiştir. 

Eriyen lehimi emen vakum, elektrik motoru tarafından üretilir. 

c. Örgülü kabloyla lehim sökme: 

Örgülü (koaksiyel) kablo erimiş lehime bastırılırsa sıcak lehim kablonun üzerine 

yapışır. Bu yöntem ile lehim sökmek pek sağlıklı olmadığından az kullanılır. 

d. Balonlu lehim emme pompası: 

Lehim havya ucuyla ısıtılınca balon sıkılıp bırakılırsa erimiş lehim balon içine 

çekilmiş olur. . 

Lehimli devre elemanlarının sökülmesi: 

Sökülmek istenen devre elemanları için en çok kalem havya ve pistonlu lehim 

emme pompası kullanılmaktadır. Direnç, kondansatör, bobin, diyot, transistor gibi 

elemanları plâketten sökmek son derece kolaydır. Ancak çok ayaklı entegrelerin sökülmesi 

titiz çalışma gerektirir. Entegrenin tüm ayaklarındaki lehimler pompayla tam olarak 

emildikten sonra gövde hafifçe çekilerek söküm yapılır. Plâkete girmiş olan ayakların 

lehimleri tam olarak sökülemiyorsa kalın delikli bir enjektör iğnesi kullanılarak ayakların 

plâketten ayrılması sağlanır. (Bu işlem havya ile ısıtılan ayak üzerine enjektör iğnesi 

geçirilerek yapılır.)

ÜNĐTE NO: 7 ÖLÇME VE ÖLÇME TEKNĐKLERĐ 

A. ÖLÇME 

Bilinen bir büyüklükle aynı türden bilinmeyen bir büyüklüğün karşılaştırılmasına 

ölçme denir. Uygulamada yaygın olarak, uzunluk, ağırlık, alan, hacim, hız, zaman, akım, 

gerilim, direnç, güç, iş vb. gibi değerlerin ölçümü yapılır. 

1. Ölçme ve ölçmenin önemi: 

Ölçme işlemi, karşılaştırma, bilgi alma amacıyla yapılır. Elektrikli ve elektronik 

sistemlerde ölçme çok yaygın olarak kullanılır. Akım, gerilim, direnç, güç, iş, frekans, 

kazanç gibi değerleri ölçmesini bilmeyen bir teknik elemanın onarım ve imalât işlerini 

yapması mümkün değildir. 

2. Ölçü aletlerinin sınıflandırılması: 

a. Primer (birincil, hassas) ölçü aletleri: 

Bu tip aygıtların kalitesi yüksek olduğundan son derece pahalıdır. Toleransları (hata 

oranları) % 0,1 - 0,2 arasında değişir. Bu tip aygıtlar, çok hassas cihazların üretildiği 

fabrikalarda, ARGE (araştırma-geliştirme) laboratuarlarında, ölçü aleti üretim, ayar, tamir 

işletmelerinde kullanılır. Üretilen ölçü aletlerinin doğru ölçüp ölçmediğini belirlemek için 

yapılan ayarlamada kullanılan primer ölçü aletine etalon (ayarlayıcı) denir 

b. Sekonder (ikincil, orta kalite) ölçü aletleri: 

Değerleri ölçerken tam değeri gösteremezler. Hata oranları % 0,5 – 2,5 arasında 

değişir. Fiyatları primer tiplere göre ucuz olduğundan uygulamada en çok bunlar kullanılır. 

3. Elektrik ölçü aletlerinin tanıtılması: 

Elektriksel büyüklükleri ölçmede kullanılan ölçü aletleri çeşitli özelliklere sahip 

olacak şekilde üretilmektedir. Bunları sınıflandıracak olursak: 

a. Gösteren ölçü aletleri: 

Ölçtükleri büyüklüğün o andaki değerini gösterirler. Analog (ibreli) ya da dijital 

(sayısal) yapılı olan bu tip aletler, akım, gerilim, direnç, güç, frekans, kazanç, sıcaklık 

ölçme işlemlerinde kullanılır. 

b. Kaydedici ölçü aletleri: 

Ölçülen büyüklüğün değerini çizgi, nokta, harf ya da rakam ile kaydeden 

aygıtlardır. Analog (ibreli) ya da dijital (sayısal) yapılı olan bu araçlar, iş, titreşim, ağırlık, 

basınç, sıcaklık, akış kaydetme işlemlerinde kullanılır. 

c. Toplayan ölçü aletleri: 

Ölçtükleri büyüklükleri sürekli olarak toplarlar. Örneğin elektrik sayacı, alıcıların 

çektiği enerjiyi numaratör düzeneği sayesinde sürekli olarak toplar. 

d. Bellekli (hafızalı) ölçü aletleri: 

Elektronikteki gelişmeler sayesinde üretilmiş çok işlevli aygıtlardır. Uygulamada 

birçok modeli bulunan ve pahalı olan bu tip aygıtlar genelde dijital yapılı olup, profesyonel 

kullanıcılar tarafından tercih edilmektedir. 


47

4. Yaygın olarak kullanılan elektrik ölçü aletleri hakkında temel bilgiler: 

a. Ampermetre: Devredeki alıcının çektiği akımın değerini göstermeye yarayan 

aygıttır. Ampermetre devreye seri olarak bağlanır. Analog ya da dijital yapılı olarak 

üretilen ampermetrelerin DC, AC ya da DC+AC akım ölçebilen çeşitleri vardır. 

b. Voltmetre: Elektrik devresinin ya da şebekeye bağlı alıcının gerilim değerini 

ölçmeye yarayan aygıttır. Devreye paralel olarak bağlanan voltmetreler, analog ve dijital 

yap ılı olarak üretilmektedir. 

c. Wattmetre: Alıcıların gücünü ölçmeye yarayan aygıttır. Bu aletlerin içinde akım 

ve gerilim bobini bulunur. Akım bobini alıcıya seri bağlanırken, gerilim bobini paralel 

olarak bağlanır. 

d. Sayaç: Yapısı wattmetreye benzer. Tek fark, ibre yerine dönen disk ve numaratör 

kullanılmış olmasıdır. 

e. AVOmetre: Akım, gerilim, direnç değerlerini tek bir cihaz ile ölçmek amacıyla 

üretilmiştir. Analog ve dijital yapılı modelleri vardır. 

f. Frekansmetre: Alternatif akımın saniyedeki titreşim sayısını ölçmeye yarayan 

araçtır. 

g. Osilaskop: Akım, gerilim, frekans, faz farkı gibi elektriksel değerleri ekranında 

göstererek ölçme yapan aygıttır. Özellikle TV, video, kamera vb. gibi cihazlar ın bakım, 

onarım ve üretimi ile ilgili süreçlerde çok önemli bir yardımcıdır. 

h. LCRmetre: Đndüktans, kapasite ve direnç değerini ölçmede kullanılan aygıttır. 

Özellikle, TV, video onarım işlerinde arızalı kondansatör ve bobinlerin belirlenmesinde 

kullanılan LCRmetreler çok yararlı olmaktadır. 

i. Pensampermetre: Alıcının akımını kablo bağlantısı yapmadan ölçebilen aygıttır. 

Özellikle fabrikalarda üç fazlı motorların akım değerlerini ölçerken büyük kolaylık sağlar. 

B. AKIM ÖLÇMEK 

Akım, ampermetre ile ölçülür. Sembolü I, birimi amperdir. Amper, kısaca A ile 

gösterilir. Akımın ast katları; pikoamper (pA), nanoamper (nA), mikroamper (mA), 

miliamper (mA)ve akımın üst katları; kiloamper (kA), megaamper (MA), gigaamper (GA) 

Şekil 7.1. Ampermetrenin akımı ölçülecek alıcıya seri olarak bağlanışı. 

1. Analog ampermetrenin ölçme ilkesi: 

Kalın kesitli ve az sarımlı bobinden geçen akım, bobin etrafında manyetik alan 

yaratır. Bobinin manyetik alanıyla gövde içindeki doğal mıknatısın alanı birbirini iterek 

ibrenin sapmasını sağlar. 

2. Ampermetreyi devreye bağlama ve akım ölçme: 

Ampermetre akımın ölçüleceği devrede alıcıya seri olarak bağlanır. Yanlışlıkla 

paralel bağlama yapılırsa devrenin sigortası atar ya da ampermetre bozulur. Akım ölçme 

işlemi yapılırken rasgele ampermetre kullanılmaz. Devredeki alıcının gücü, akımı, 

gerilimin cinsi ve aygıtın ölçme sınırı göz önüne alınır. 

48

3. Ampermetrenin ölçme alanının genişletilmesi: 

Büyük akımları ölçmek için üretilen ölçü aletlerinin fiyatı, boyutları, ağırlığı fazla 

olur. Öte yandan ölçme hassasiyetini sağlamak güçleşir. Đşte bu nedenle, 1 - 5 -10 A vb. 

gibi değerleri ölçebilecek şekilde üretilmiş bir ampermetreyle 50 - 100 - 500 A gibi yüksek 

akım değerlerini ölçmek mümkündür. Küçük değerli akımları ölçmek için üretilmiş bir 

ampermetreyle yüksek akımları ölçmek için iki yöntem vardır: 

I. Paralel direnç (şönt) kullanılarak akım ölçme: 

Ampermetrenin uçlarına paralel olarak uygun değerli bir direnç bağlayarak aygıtın 

ölçme sınırını yükseltmek mümkündür. Ölçme sınırı artırılacak bir ampermetreye 

bağlanması gereken direncin bulunmasında kullanılan denklem: 

Denklemde, 

Rş = Şönt direncin değeri, 

Ra = Ampermetrenin iç direnci, 

Ia = Ampermetreden geçen akım, 

I = Devreden geçen toplam akım, 

iş = Şönt dirençten geçen akımdır. 

Örnek: En fazla 5 amper ölçebilen bir ampermetreyle 50 amperlik bir akım 

ölçülecektir. Kullanılan ampermetrenin iç direnci hassas bir ohmmetreyle belirlenmiş ve 

0,2 ohm olarak bulunmuştur. Ampermetrenin ölçme sınırını 50 ampere yükseltmek için 

paralel bağlanması gereken direncin değerini hesaplayınız. 

Verilenler: Ra = 0,2 Q Ia=5A I = 50 A Rş = ? 

Çözüm: 

II. Akım trafosu kullanarak akım ölçme: 

Az akım çeken sanayi tesislerinde ampermetreler şebekeye doğrudan bağlanır. 

Akımın 50 amperden fazla olduğu tesislerde ise akım trafosu adı verilen aygıtlar 

kullanılarak akım ölçülür. Şöyle ki; akım trafosunun primer sargısı faz iletkenine seri 

bağlanır. Trafonun sekonder sarım uçlarına ise 5 amperlik küçük bir ampermetre bağlanır. 

Primer sargısından geçen akımın oluşturduğu manyetik alan sekonder sargısında küçük 

değerli bir akım oluşturur. 200/5 amperlik akım trafosunda sekondere bağlı ampermetre 3 

amperi gösteriyorsa primerden 120 amperin geçtiği anlaşılır. 

Akım trafosu: 

Yüksek değerli akımları 5 A düzeyine indirerek ölçüm 

kolaylığı sağlayan aygıttır. Primer kalın kesitli telden az 

sipirli, sekonder ise ince kesitli telden çok sipirlidir. 

Uygulamada 50/5 - 60/5 - 75/5 -100/5 -150/5 - 200/5 A 

değerindeki akım trafoları yaygın olarak kullanılmaktadır. 

Not 1: Akım trafolarının sekonder sargılarının bir 

ucunun mutlaka topraklanması gerekir. 

Not 2: Akım trafosuyla yalnızca AC akımların ölçümü 

yapılabilir. 


Şekil 7.2. Şönt direncin ampermetreye 

bağlanması. 

49 

Şekil 7.3. Akım 

Trafosunun bağlantısı.

C. GERĐLĐM ÖLÇMEK 

Elektrik akımı elektron akışından ibarettir. Elektronları yararlı olacak şekilde 

hareket ettirmek için itmek gerekir. Bilindiği gibi elektronlar maddelerin içinde bulunan 

atomların etrafında dönerek hareket etmektedir. Ancak bu dönüş bir yarar sağlamaz. 

Faydalı hareket için metal içinde belli bir yönde akış gereklidir. Đşte elektronları kendi 

normal hareketleri dışında, bir yönde sürüklemek için gerekli olan kuvvete gerilim 

(elektromotor kuvvet, EMK) denir. 

Gerilim, voltmetreyle ölçülür ve V, U, E ya da e ile gösterilir. Birimi volt (V), 

denklemi: V = I.R [V] şeklindedir. 

Gerilimin diğer tanımları: 

Tanım 1: Bir üretecin iki ucu arasındaki potansiyel farka gerilim denir. 

Tanım 2: Bir elektrik devresinde akımın geçmesini sağlayan kuvvete gerilim denir. 

Gerilimin ast katları; Pikovolt (pV), nanovolt (nV), |aikrovolt (M-V), milivolt (mV) 

ve gerilimin üst katları; Kilovolt (kV), megavolt (MV), gigavolt (GV). 

Örnekler 

• 200 mV kaç volttur? : 0,2 V 

• 1 kV kaç volttur? : 1000 V 

I. Voltmetrenin ölçme ilkesi: 

Gerilim, voltmetre alıcıya paralel bağlanarak ölçülür. 

Uygulamada analog ve dijital yapılı olmak üzere iki tip voltmetre kullanılmaktadır. 

Analog voltmetrelerin içinde ince kesitli, çok sarımlı yüksek dirençli bir bobin vardır. 

Paralel bağlanarak kullanılması gereken voltmetre yanlışlıkla seri bağlanırsa aygıt yanlış 

bir değer gösterir ve alıcı çalışmaz. 

Dijital yapılı voltmetelerin yapısında ise display, sürücü entegre, analog/dijital 

çevirici entegre vb. gibi elektronik devre elemanları bulunur. 

II. Voltmetreyi devreye bağlama ve gerilim ölçme: 

Voltmetreyle gerilim ölçümü yapılacağı zaman aygıtın ölçme sınırı, gerilimin türü 

gibi unsurlar göz önüne alınmalıdır. 

Şekil 7.4. Voltmetreyle gerilim ölçme. 

III. Voltmetrenin ölçme alanının genişletilmesi: 

Küçük gerilimleri ölçmek için üretilmiş bir voltmetreye seri direnç eklenerek ölçme 

sınırını yükseltmek mümkündür. 

Seri bağlanacak direncin değerini belirlemede kullanılan denklem: 

Denklemde, 

Rö: Ön direncin değeri, 

Rv: Voltmetrenin iç direnci, 

V: Devreye uygulanan gerilim, 

Vv: Voltmetrenin bobininin üzerinde düşen gerilimdir. Şekil 7.5. Ön direncin 

voltmetreye bağlanışı 

50

Örnek: Ölçme sınırı 10 V olan bir voltmetrenin bobininin direnci 2000 ohmdur. Bu 

voltmetreyle 380 voltluk bir şebekede ölçüm yapılmak istenmektedir. Alete seri olarak 

bağlanması gereken direncin değerini bulunuz. 

Verilenler: Rv = 2000 Ω, V=380V, 

Çözüm: 

Hesaplanarak bulunan ön direnç bağlandıktan sonra, voltmetre skalası (kadranı) 

yeniden taksimatlandırılır (bölüntülenir). Küçük gerilimleri ölçmek için yapılmış olan 

voltmetre ile büyük gerilimleri ölçmede kullanılan ikinci yol gerilim trafosu kullanma 

yöntemidir. 

Gerilim trafosu: 

Yüksek değerli gerilimleri 100 V düzeyine 

indirerek ölçüm kolaylığı sağlayan aygıttır. 

Not 1: Gerilim trafolarının sekonder sargılarının bir 

ucunun mutlaka topraklanması gerekir. 

Not 2: Gerilim trafosu yalnızca alternatif akım 

devrelerinde kullanılabilir. 

D. DĐRENÇ ÖLÇMEK 

Bir elektrik devresine gerilim uygulandığında, alıcıdan akım geçmektedir. Geçen 

akımı sınırlayan etken ise alıcının direncidir. Bu yaklaşıma göre, elektrik akımının geçişine 

karşı zorluk gösteren elemanlara direnç denir. Elektrik enerjisi direnç üzerinde ısıya 

dönüşerek kaybolur. Direnci şöyle de tanımlayabiliriz: 1 mm 2 kesitinde, 106,3 cm boyunda 

civa silindirin 0°C'daki direncine 1 ohm (Ω) denir. 

Başka bir anlatımla, devrede elektronlar hareket etmeye başladıktan sonra rahat bir 

şekilde ilerleyemezler. Đletkenin ve alıcının içinden geçmek isteyen elektronlar komşu 

elektronlara ve atomlara çarpa çarpa ilerlerken sürtünmeye maruz kalırlar. Đşte elektronlar 

ilerlerken oluşan sürtünmeden doğan karşı koyma etkisine direnç denir. 

Elektrik devresinde kullanılan iletkenin boyu kısa ve kesiti kalın ise bu elemanın 

dolaşan akıma gösterdiği direnç çok az olur. Ancak kullanılan iletken uzun ve ince ise 

akımın geçişine gösterilen zorluk (direnç) artar 

Direncin sembolü R, denklemi, R = V/I, birimi ise Ω (ohm)'dur. 

Direnç birimlerinin ast katları; Pikoohm (pΩ), nanoohm (nΩ), mikroohm (µ.Ω), 

miliohm (mΩ) ve direnç birimlerinin üst katları; Kiloohm (kΩ), megaohm (MΩ), gigaohm 

(GΩ)’dır. 

1. Ohmmetrenin ölçme ilkesi: 

Direncin değeri en kolay şekilde ohmmetreyle ölçülür. 

Ohmmetrenin kademe komütatörü en küçük değere (xlΩ) ayarlanır ve ölçülen 

direnç değeri okunur. Skalada bir değer okunamıyorsa, komütatör kademeleri artırılır (x10 

Ω, x100 Ω, x1 k, x10 k gibi). Ölçülen değer göstergede okunurken kademe komütatörünün 

gösterdiği çarpan göz önüne alınır. Örneğin x1k kademesindeyken skalada 22 görülürse, 

direnç değeri 22x1k = 22.000 Ω olacaktır. 


51 

Şekil 7.6. Gerilim trafosunun bağlantısı.

Uygulamada kullanılan analog ohmmetrelerin çeşitleri 

I. Seri ohmmetreler: Döner çerçeveli miliampermetre, pil ve ayarlı direncin 

birleşiminden oluşmuştur. Ölçme yapmak için önce A-B uçları birbirine değdirildikten 

sonra Rs potuyla ayarlama yapılıp ibrenin sıfırı göstermesi sağlanır. Daha sonra ölçülecek 

direnç A-B uçlarına değdirilir ve direnç değerleriyle bölüntülenmiş göstergeden değer 

okunur. 

II. Paralel ohmmetreler: Küçük değerli dirençlerin ölçülmesi için yapılmış bu tip 

ohmmetreler, döner çerçeveli miliampermetre, pil ve ayarlı dirençten oluşur. 

Paralel tip ohmmetrelerde küçük değerler skalanın baş tarafında (solda) büyük 

değerler ise sağda bulunur. Paralel ohmmetreyle ölçüm yaparken önce S anahtarı kapatılır. 

Pot (Rs) ile ayar yapılarak ibrenin en büyük değeri göstermesi sağlanır. Daha sonra değeri 

belirlenecek direnç, miliampermetreye paralel bağlanarak ölçüm yapılır. 

Ölçülecek direnç paralel bağlandığında aletten geçecek akımın bir kısmı dirençten 

geçer ve ibre maksimum değerden küçük bir değer gösterir. 

Not 1: Paralel tip ohmmetreyle ölçme işlemi bittiğinde S anahtarı açılmalıdır. Bu 

yapılmazsa pil çabuk biter. 

Not 2: Paralel tip ohmmetreler uygulamada yaygın olarak kullanılmaz. 

2. Ohmmetreyle direnç ölçme: 

• Ohmmetreyle ölçüm yapılırken direnç kesinlikle gerilim kaynağına bağlı 

olmamalıdır. 

• Küçük boyutlu dirençler ölçülürken problar dirence değdirildiğinde parmaklar 

direncin her iki ucuna aynı anda değdirilmemelidir. 

• Kullanılan ohmmetrenin pilinin eski olup olmadığı kontrol edilmelidir. Çünkü 

zayıflamış pil ile yapılan ölçüm pek sağlıklı olmaz. 

• Ohmmetre ile ölçüm yapmaya başlamadan önce ibrenin 0 değerini göstermesi 

sağlanmalıdır. 

• Üretici kurumun önerisi göz önüne alınarak uygun pozisyonda tutularak ölçüm 

yapılmalıdır. 

52

3. Ohmmetrenin ölçme alanının genişletilmesi ve kademeli ohmmetreler: 

Uygulamada kullanılan analog ya da dijital tip ohmmetrelerin çeşitli direnç 

değerlerini kolayca ölçebilmesi için sabit dirençler kullanılarak ölçme alanı 

genişletilebilmektedir. 

4. Ampermetre ve voltmetre yardımıyla direnç ölçme: 

Direnç değeri ölçülecek alıcı devreye bağlanır. Ampermetreden akım değeri, 

voltmetreden gerilim değeri okunduktan sonra, R=V/I denklemi kullanılarak direnç 

hesaplanır. 

I. Ampermetreyi öne bağlayarak direnç ölçme: 

Şekil 7.7'de verilen bağlantı yönteminde ampermetre alıcının çektiği akımın yanı 

sıra voltmetreden geçen akımı da ölçer. Đşte bu nedenle 

ölçülen akım sadece alıcının akımı olmamaktadır. Alınan 

değerlere göre yapılan hesaplamada direnç değeri daha 

küçük bulunur. Eğer ölçülen direnç 1 kiloohmdan fazla 

bir değere sahipse yapılan ölçümde sonuç hatalı çıkar. 

O nedenle ampermetrenin önde olduğu bağlantı 

sadece 1 kΩ'dan küçük değerli dirençlerin değerinin 

ölçümünde kullanılır. 

Şekil 7.7. Ampermetreyi öne 

II. Ampermetreyi sona bağlayarak direnç ölçme: 

Şekil 7.8'de verilen bağlantı yönteminde voltmetre alıcının ve ampermetrenin 

üzerinde düşen gerilimi birlikte ölçmektedir. Eğer alıcının direnci ampermetrenin direncine 

göre çok büyük olursa alıcı üzerindeki gerilime göre, ampermetrenin üzerinde düşen 

gerilim önemsiz kalır ve dikkate alınmaz (ihmal edilir). Bu durumda alıcının direnci çok 

doğru olarak bulunur. 

Ancak ampermetrenin iç direnci alıcının direncine yakın bir düzeyde ise sonuçlar 

hatalı çıkar. O nedenle ampermetrenin sonda olduğu 

direnç ölçme düzenekleri 1 kiloohmdan büyük değerli 

dirençlerin ölçülmesinde kullanılır. 

Not: Dijital yapılı ampermetre ve voltmetrelerin 

yaygınlaşmasıyla birlikte ampermetrenin önde ya da 

sonda olması sonuç üzerinde etkili olmaz olmuştur. O 

nedenle yukarıda anlatılan iki yöntemle direnç ölçme 

uygulama alanından kalkmıştır. 

E. WATTMETRE ĐLE GÜÇ ÖLÇMEK 

Elektrik alıcılarının gücü wattmetre 

ile doğrudan ölçülebilir. Wattmetrenin 

içinde şekil 7.9'da görüldüğü gibi akım ve 

gerilim bobini bulunur. Kalın kesitli az 

sarımlı akım bobini alıcıya seri bağlanırken, 

ince kesitli çok sarımlı gerilim bobini paralel 

olarak bağlanır. 

Wattmetrenin 4 adet bağlantı terminali (ucu) vardır. V ile işaretlenmiş gerilim 

bobini uçları alıcıya paralel bağlanırken, I ile işaretlenmiş akım bobini uçları alıcıya seri 


53 

bağlayarak direnç ölçme. 

Şekil 7.8. Ampermetreyi sona 

bağlayarak direnç ölçme. 

Şekil 7.9. Wattmetrenin iç yapısı.

olarak bağlanır. Elektrik alıcılarının yaptığı işi doğrudan ölçmek için şekil 7.10’da iç yapısı 

verilen elektrik sayaçları kullanılır. 

Şekil 7.10. Wattmetrenin içyapısı. 

Bir fazlı (monofaze) aktif sayaçlar ev ve iş yerlerinde kullanılan alıcıların yaptığı işi 

ölçer. Üç fazlı (trifaze) aktif sayaçlar ise sanayi tesislerinde kullanılan alıcıların yaptığı işi 

ölçer. 

Bir fazlı aktif sayaçlar şekil 7.10'da 

görüldüğü gibi akım bobini, gerilim bobini, 

numaratör, alüminyum disk ve dişlilerden oluşur. 

Sayacın alüminyum diski akım ve gerilim 

bobininin oluşturduğu manyetik alanların 

etkisiyle döner ve numaratörün saymaya 

başlamasını sağlar. Alüminyum disk sayacın 

markasına göre 600, 675 ya da 750 devir 

yaptığında numaratör 1 kWh yazar. 

Not: Günümüzde dijital elektronik devreli 

sayaçlar da üretilmektedir. 

54 

Şekil 7.11. Bir fazlı aktif sayacın devreye 

bağlantı şeması.

ÜNĐTE 8: OTOMATĐK KUMANDA TEKNĐKLERĐ 

A. ASENKRON MOTORLAR 

1- Motorun Tanıtılması: 

Giriş: Elektrik enerjisini, mekanik enerjiye dönüştüren makineye motor denir. 

Stator sargılarında oluşan döner manyetik alanın, dönme hızı ile rotorun dönme hızı aynı 

olmayan motorlara asenkron motor adı verilir. 

Asenkron motorlar ucuz olması, bakımının daha az olması, çeşitli fazda 

yapılmaları, çok küçük ve çok büyük güçte imal edilebilmeleri ve son yıllarda gelişen 

teknoloji sayesinde devir sayıları da, frekans değiştirilerek ayarlanabildiği için endüstride 

en çok kullanılan motorlardır. 

Üç fazlı asenkron motorların genel yapıları: 

Asenkron motorlar genel olarak üç kısımdan meydana gelir 

a. Stator, b. Rotor, c. Gövde ve kapaklar. 

a.Stator: Manyetik alanın meydana geldiği kısımdır. Asenkron motorun duran kısmını 

oluşturur. 0,4- 0,8 mm kalınlığında bir tarafı silisyumlu sacların özel kalıplarda oluklar açılarak 

preslenmesiyle imal edilir (Şekil 1.1). 

b.Rotor: Asenkron motorun dönen kısmına denir. Genel olarak iki tipte yapılır. 

Sincap kafesli rotor ( kısa devreli rotor ) 

Bilezikli rotor ( sargılı rotor ) 

2- Motor Etiketinin Đncelenmesi: 

Her motor üzerinde genellikle alüminyumdan yapılmış, motor hakkındaki bilgileri 

veren motor etiketleri bulunur. 

Şekil 1.2 Motor etiketleri Burada yazılan bilgileri sırasıyla açıklayalım: 

1. GAMAK: Motoru imal eden firmanın adı 

2. TĐP = GM 132526 : Motorla ilgili fabrikasyon bilgiler 

3.3 fazlı A.C. Motor: Motorun çalıştırılması gereken akım çeşidi ve faz sayısı 

4. A : Motorun bağlantı şekli 

5.380 V : Motorun bu bağlantıda çalışma gerilimi 

°GAMAK TĐP: GM 132526 

3~ACM0T0R Nr: 1065179 

A 380 V 14,8 A 

10 HP 7,5 kW cos ip: 0,9 

2880 d/d 50 Hz 

O 2-985 Đz K1 B B3 P 44 O 


6.14,8A:Motor tam yükünde yüklendiği 

zaman çekeceği akım (Nominal akım). 

7.10 HP: Motordan alınabilecek nominal 

güç. 7,5 KW olarak da yazılabilir. 

8. Cosφ = 0,9 : Motor normal yükle 

yüklendiği zaman motorun güç katsayısı 

(Akım ile gerilim arasındaki faz farkının 

kosinüs değeri). 

9.2880 min'' veya 2880 d/dk veya 2880 rpm: 

Motor tam yükle yüklendiğinde rotor devir sayısı 

10. 50 Hz.: Motorun çalışma frekansı 

11.2 - 985: Motorun üretildiği ay ve yıl 

Motor tip kodlarının açıklanması: 

GM: Gamak marka 3 fazlı kısa devre rotorlu asenkron motor. 

200 : Tabandan mil eksenine yükseklik. 

L : Gövde uzunluğu ( K: Kısa, M: Orta, L: Uzun ) 

b : Stator paket boyu ( a: Kısa, b: Uzun) 

55

3-Klemens baglantı kutusu incelenmesi: 

Üç fazlı asenkron motorlarda stator sargıları motor içerisinde değişik şekillerde 

bağlandıktan sonra, motor dışına genellikle altı uç çıkartılır.Sargı giriş ve çıkış uçlarının 

motor dışına çıkartıldığı bölüme klemens bağlantı kutusu denir. Kutu içerisinde altı uçtan 

oluşan klemens bulunur ve sargı giriş-çıkış uçları bu klemense bağlantı yapılır Klemensin 

üç ucuna sargı giriş uçları, diğer üç ucuna da sargı çıkış uçları bağlanır. 

Bilindiği gibi üç fazlı asenkron motorlarda sargı uçları, 

L, Fazı için....................Giriş Ucu : U1f Çıkış Ucu : U2 

L2 Fazı için....................Giriş Ucu : Vr Çıkış Ucu : V2 

L3 Fazı için ....................Giriş Ucu :Wr Çıkış Ucu : W2 harfleri ile belirtilir. 

Klemens uçlarına giriş uçları soldan sağa doğru U1 - V1 - W1 sırası ile, çıkış uçları 

ise W2 - U2 - V2 sırası ile bağlanır. 

Çıkış uçları W2 - U2 - V2 sırası yerine U2 - V2 - W2 sırası ile bağlanırsa, motorun 

yıldız çalışması durumunda bir sorun olmaz. Ancak motorun üçgen bağlanması durumunda 

her fazın giriş ve çıkış uçları bağlantı köprüleri tarafından kısa devre edildiğinden, 

sargılardan akım geçmez ve motor çalışmaz. (Şekil 8.1.). 

Doğru bağlantı Yanlış bağlantı Doğru bağlantı 

Şekil 8.1. Klemens bağlantıları 

4-Yıldız bağlantısı ve özelliği: 

Stator sargılarının giriş uçları olan U- V-W 'ye üç faz (RST) gerilim uygulanıp, 

sargıların çıkış uçları olan Z-X-Y kısa devre edilirse, bu bağlantıya Yıldız Bağlantı denir 

(Şekil 8.2.). Yıldız bağlantı A şeklinde gösterilir. 

Şekil 8.2. Yıldız Bağlantı (A) 

56

Aynı şekilde yıldız bağlantı, sargıların ZXY uçlarına şebeke gerilimi uygulanıp 

UVW uçları kısa devre edilerek de yapılabilir. Bu durum, motorun çalışmasında herhangi 

bir değişiklik meydana getirmez. 

Yıldız bağlantıda sargılar arasında 120° faz farkı olduğundan, hat gerilimi faz 

geriliminin V3 katıdır. Bu durum, faz gerilimi hat geriliminin 1 / -J3 'ü şeklinde de 

belirtilir. Diğer yandan faz gerilimi, hat geriliminin %58 ' idir denilebilir (380 .0,58 = 220 

V). Hat akımı ise faz akımına eşittir. 

5-Üçgen bağlantı ve özellikleri: 

Motor klemensi üzerindeki birinci fazın çıkış ucu ikinci fazın giriş ucu ile, ikinci fazın 

çıkış ucu üçüncü fazın giriş ucu ile, üçüncü fazın çıkış ucu da birinci fazın giriş ucu ile 

bağlanırsa, bu şekildeki bağlantıya Üçgen Bağlantı denir. 

Klemens bağlantı kutusu konusunda uçların karşılıklı gelmemesi gerektiği söylenmişti. 

Uçların karşılıklı gelmesi, yıldız bağlantı durumunda sorun çıkarmamasına rağmen 

üçgen bağlantı durumunda sakıncalıdır. 

Çünkü Şema 1.4-a 'da da görüldüğü gibi uç bağlantıları pirinç köprülerle yapılırken 

U-X, V - Y, W - Z uçları birleştirilirce, sargı uçları kısa devre edilir ve birer uçları boş 

bırakıldığından herhangi bir akım geçişi olmaz ve motor çalışmaz. Bu nedenle uçlar UVW, 

ZXY sırası ile bağlanır ve pirinç köprülerle UZ ,VX , WY uçları kısa devre edilir. 

Üçgen bağlantı A şeklinde sembolize edilir. Bu bağlantıda hat akımı faz akımının 

J3 katıdır. Bu orana, faz akımı hat akımının 1/VĐ3 'ü de denilebilir. Aynı zamanda 

faz akımı, hat akımının %58'idir. Üçgen bağlantıda hat gerilimi faz gerilimine eşittir. 


Şekil 8.3. a) Yanlış bağlantı, b) Doğru bağlantı 

Şema 8.4. Üçgen Bağlantı ( A ) 

Motor etiketinde A380 V yazan motorlar üçgen bağlanır. Motor etiketinde 220/380 

volt yazması, bir faz sargısına yıldız çalışması durumunda 220 volt, üçgen çalışması 

durumunda ise 380 volt uygulandığını belirtir. 

57

6-Devir yönünün değiştirilmesi: 

3 fazlı asenkron motorlarda dönüş yönü çok önemlidir. Çünkü motorun dönüş 

yönü, motorun çalıştırdığı makinenin de dönüş yönünü değiştirir. Motorun ters dönmesi 

makinenin hatalı çalışmasına neden olur. Bu da çeşitli zararlara yol açabilir. 

Motor devir yönünü değiştirme ihtiyacı çeşitli sebeplerden ortaya çıkabilir. Örneğin, 

motora gelen fazların yer değiştirmesi ve motorun ters dönmesi, motorun sökülüp yeniden 

bağlanması ve ters dönmesi bu sebeplerden bazılarıdır. 

Motorun devir yönünü değiştirmek için motora uygulanan R-S-T fazlarından herhangi 

ikisinin yer değiştirmesi gereklidir. Üçüncü faz ise sabit kalır. Đki fazın kendi arasında yer 

değiştirmesi, stator sargılarında meydana gelen döner manyetik alanın da yönünü değiştirir. 

Dolayısıyla rotor dönüş yönü de değişir. Fazlardan üçünün birden yer değiştirmesi durumunda ise 

devir yönünde değişme olmaz (Şekil 8.5). 

R S T R S T R S T 

Motor sağa Motor sola Motor sola 

Motor sola 

döner 

döner 

döner 

döner 

Şekil 8.5. 3 fazlı asenkron motorlarda devir yönünü değiştirme 

B. MOTOR KORUMA RÖLELERĐ VE SĐGORTALAR: 

Asenkron motorların aşağıda açıklanan nedenlerden dolayı normal çekmesi gereken 

akımlarının üzerinde akım çekmesi durumunda, motorun devre dışı kalması istenir. Aksi 

taktirde stator sargıları yanabilir, motor devresindeki iletkenler zarar görebilir. Bu zararların 

meydana gelmemesi için motor devrelerinde aşırı akım röleleri ve sigortalar kullanılır. 

Asenkron motorların şebekeden aşırı akım çekmesinin nedenleri: 

1. Motorun sürekli olarak düşük gerilimle çalışması 

2. Motor milinin herhangi bir nedenle sıkışması 

3. Şebeke frekansının sık sık dalgalanması 

4. Motorun çok sık olarak durdurulup çalıştırılması 

5. Motorun iki faza kalması. Bunun sebepleri ise: 

a.Şebekeden gelen gerilimin fazlarından birinin kesilmesi 

b.Faz sigortalarından birisinin atması 

c Kontaktör kontaklarından birisinin özelliğini kaybetmesi ve akımı iletmemesi 

d.Üç fazın akımını taşıyan iletkenlerden birinin kopması 

6. Soğutma sisteminden oluşan arızalar. 

7. Motor kayıplarının fazla olması. 

8. Motor bağlantı şeklinin yanlış yapılması (Üçgen çalışması gerekirken yıldız çalıştırılması) 

9. Motorun sürekli olarak aşırı yükte çalıştırılması 

10. Motorlarda yol verme süresinin ve frenleme süresinin uzun tutulması 

11. Statorda faz sargı dirençlerinin eşit olmaması (sargılar arasında kısa devre ya da spir 

sayılarının eşit sarılmaması) 

58

1-A.A. röleleri: 

Aşırı akımların elektrik motorlarına 

vereceği zararları önlemek için kullanılan 

elemanlara, aşırı akım rölesi adı verilir. 

Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar da 

koruma görevi yaparlar. Çalışma 

karakteristikleri nedeniyle sigortalar elektrik 

motorlarını koruyamazlar.Yalnız hatları 

korurlar. 

Aşırı akım röleleri motorlara seri 

olarak bağlanırlar.Yani bir aşırı akım 

rölesinden, motorun şebekeden çektiği akım 

geçer. Çalışma anında motor akımı kısa bir 

süre için normal değerinin üzerine çıkarsa, bu 

aşırı akım motora zarar vermez. Aşırı akımın 

motordan sürekli olarak geçmesi, motor için 

sakınca yaratır. Çünkü uzun süre geçen aşırı 

akım, motorun sıcaklık derecesini yükseltir ve 

motoru yakar. 

Şekil 8.6.Aşırı akım rölesi 

Bu nedenle kısa süreli aşırı akımlarda aşırı akım rölesinin çalışıp motoru devreden 

çıkarmaması gerekir. Motorun yol alma anında kısa süre çektiği aşırı akım, bu duruma 

örnek olarak gösterilebilir. Böyle geçici durumlarda rölenin çalışması, geciktirici bir 

elemanla önlenir. 

Herhangi bir nedenle motor fazla akım çektiğinde, aynı akım aşırı akım rölesinden 

de geçeceğinden, aşırı akım rölesinin kontağı açılır. Açılan kontak, motor kontaktörünün 

enerjisini keser. Böylece motor devreden çıkar ve yanmaktan korunmuş olur. Üzerinden 

geçen fazla akım nedeniyle atan bir aşırı akım rölesi, röle üzerinde bulunan butona elle 

basarak kurulur. Yalnız aşırı akım rölesini kurmadan önce rölenin atmasına neden olan 

arızayı gidermek gerekir. Bütün iş tezgahlarında kullanılan aşırı akım röleleri elle 

kurulurlar. Bazı ev tipi aygıtlarda örneğin buz dolaplarında kullanılan aşırı akım röleleri, 

devrenin açılmasından bir süre sonra otomatik olarak normal konumuna dönerler. Yani bu 

aşırı akım röleleri kendi kendilerine kurulurlar. Bazı aşırı akım röleleri de üzerlerinde 

bulunan bir vida aracılığı ile hem otomatik ve hem de elle kurma konumuna 

dönüştürülebilirler. 

Bir fazlı alternatif akım veya doğru akım motor devrelerinde, aşırı akım rölesi 

yalnız bir iletken üzerine konur. Üç fazlı motor devrelerinde genellikle her faz için bir aşırı 

akım rölesi kullanılır. Bazen de yalnız iki fazın üzerine bir aşırı akım rölesi konur. Güç 

devresinde kullanılan aşırı akım röleleri daha çok bir kontağı kumanda ederler. Bazen de 

her aşırı akım rölesinin ayrı bir kontağı olur. Aşırı akım röleleri manyetik ve termik olmak 

üzere iki kısma ayrılırlar. 

Manyetik Aşırı Akım Rölesi: 

Motor akımının manyetik etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, manyetik aşırı 

akım rölesi adı verilir. Bir manyetik aşırı akım rölesi elektromıknatıs, kontak ve geciktirici 

eleman olmak üzere üç kısımdan oluşur. Elektromıknatısın bobini güç devresinde motora 

seri olarak bağlanır. Yani bobinden motorun akımı geçer. 

Aşırı akım rölesinin normalde kapalı kontağı kumanda devresinin girişine konur. 

Bu kontak açıldığında, kumanda devresinin akımı kesilir ve motor durur. Kısa süreli aşırı 

akımlarda, örneğin motorun yol alma anında çektiği akımda,rölenin çalışıp kontağı açması, 

yağ dolu silindir içinde hareket eden bir pistonla önlenir. 


59

Aşırı akım rölesinin bobininden normal değerinin üzerinde bir akım geçtiğinde, 

bobin demir nüveyi yukarıya doğru çeker. Silindir içinde bulunan piston nedeniyle, demir 

nüvenin hareketi yavaş olur. Bu nedenle aşırı akım rölesinin kontağı hemen açılamaz. Eğer 

bobinden geçen aşırı akım normal değerine düşmezse, bir süre sonra kontak açılır. Yani 

yağ dolu silindir içinde hareket eden pistondan oluşan geciktirici eleman, kısa süreli aşırı 

akımlarda, aşırı akım rölesinin çalışmasını engeller. 

Manyetik aşırı akım rölelerinde akım ayarı, demir nüvenin bobine göre olan 

durumunu değiştirmekle yapılır. Örneğin bobin sabit tutulup demir nüve aşağıya 

kaydırılırsa, aşırı akım rölesinin devreyi açma akımı büyümüş olur. Devrelerde yandaki 

şekilde gösterilirler. 

Manyetik Aşırı Akım Rölelerinin Motor Devrelerinde Kullanılması : Manyetik aşırı 

akım röleleri üç fazlı motor devrelerine genellikle şekildeki gibi bağlanırlar. Bu bağlantıda 

üç faz üzerine konan üç manyetik aşırı akım rölesi, bir kapalı kontağı kumanda eder. 

Çalışma devam ederken, motor herhangi bir nedenle uzun süre aşırı akım çekerse, 

manyetik aşırı akım rölesinin kapalı kontağı açılır. Çalışan kontaktör ve motor devreden 

çıkar.Böylece motor yanmaktan korunmuş olur. 

Şekil 8.7. Aşırı akım rölesinin devreye bağlantısı. 

Termik Aşırı Akım Rölesi: 

Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, termik aşırı 

akım rölesi adı verilir. Termik aşırı akım rölelerinin endirekt ısıtmalı, direk ısıtmalı ve 

ergiyici alaşımlı olmak üzere üç çeşidi vardır. Termik aşırı akım röleleri devrelerde, 

yandaki şekilde gösterilirler. 

Endirekt Isıtmalı: Şekilde endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölesinin yapısı, 

görünüşü ve sembolü verilmiştir. Endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölesi ısıtıcı, bimetal 

ve kontak olmak üzere üç kısımdan oluşur. Isıtıcı motora seri olarak bağlanır. Yani 

ısıtıcıdan motor akım geçer.Motora zarar verecek değerde bir akım sürekli olarak ısıtıcıdan 

geçerse, meydana gelen ısı bimetali sağa doğru büker. Bimetal kapalı olan kontağı açar. 

Açılan kontak kontaktörü ve dolayısıyla 

motoru devreden çıkarır.Böylece motor 

yanmaktan korunmuş olur. Motor akımı kısa 

bir süre için normal değerinin üzerine 

çıkarsa, ısıtıcıdan geçen bu akım bimetali 

ısıtacak fırsatı bulamaz. Bu nedenle bimetal 

bükülmez ve kontak açılmaz.Motor için 

sakınca yaratmayan bu gibi durumlarda, 

ısının bimetale iletilmesindeki gecikme, aşırı 

akım rölesinin çalışmasını engeller. 

Şekil 8.8. Endirekt ısıtmalı A.A.rölesi 

60

Direkt Isıtmalı: Endirekt ısıtmalı termik 

aşırı akım rölelerinin akım değerleri büyüdükçe, 

ısıtıcı telin ve bimetalin ölçüleri de büyür. Büyük 

akımlar için yapılacak endirekt ısıtmalı termik 

aşırı akım röleleri kullanışlı ve ekonomik olmaz. 

Bu nedenle akım şiddeti büyük olan termik aşırı 

akım röleleri alttaki şekilde görüldüğü gibi direkt 

ısıtmalı olarak yapılırlar. 

Direkt ısıtmalı termik aşırı akım rölelerinde ısıtıcı eleman bulunmaz. Motor akımı 

bimetal üzerinden geçer. Bimetalin bükülmesine ve kontağın açılmasına neden olan ısı, 

bimetalin içinde doğar. Çok büyük akımlar için yapılacak direkt ısıtmalı termik aşırı akım 

röleleri de aynı nedenlerle kullanışlı ve ekonomik olmaz. Termik aşırı akım rölesi bu 

durumda bir akım trafosuyla veya şönt dirençle beraber kullanılır. Gerek akım trafosu ve 

gerekse şönt direnç termik aşırı akım rölesinin çalışma akımını yani kapasitesini büyütür. 

Direkt ve endirekt ısıtmalı termik aşırı akım röleleri çeşitli akım şiddetleti için yapılırlar. 

Her termik aşırı akım rölesi iki akım değeri arasında çalışır. Aşırı akım rölesi, üzerinde 

bulunan bir ayar vidasıyla arzulanan motor akımına ayarlanır. 

Ergiyici Alaşımlı: Şekilde yapısı verilen ergiyici alaşımlı termik aşırı akım rölesi, 

ısıtıcı, küçük bir tüp ve kontak bloğundan oluşur. Isıtıcı elemanın sardığı tübün içinde, 

serbestçe dönebilen başka bir tüp daha vardır. Đki tübün arasında düşük sıcaklıkta ergiyen 

bir alaşım bulunur. Ergiyici alaşım normal durumda iki tübü birbirine bağlar. Termik aşırı 

akım rölesinin ısıtıcısı motor devresine, normalde kapalı kontağı kumanda devresine seri 

olarak bağlanır. Herhangi bir nedenle motor aşırı akım çekerse, ısıtıcıdan geçen bu akım 

tüpteki alaşımı ergitir. Yay nedeniyle içteki tüp ve dişli döner.Normalde kapalı kontak 

açılır. Açılan kontak, kontaktörü ve motoru devreden çıkartır. Motor durunca ısıtıcıdan 

akım geçmez. Tüpleri birleştiren alaşım kısa bir süre içinde donar. Ergiyici alaşımlı termik 

aşırı akım röleleri çeşitli akım değerlerinde yapılırlar. Bu aşırı akım rölelerinde akım ayarı 

yapılmaz. 


Şekil 8.10. Ergiyici alaşımlı A.A.rölesi. 

Termik Aşırı Akım Rölelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı: Termik aşırı akım 

röleleri üç fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar. Bu 

bağlantıda her faz üzerine bir termik aşırı akım rölesi konur. Üç termik aşırı akım rölesi bir 

kapalı kontağı kumanda eder. Motor çalışırken herhangi bir nedenle uzun süre akım 

çekerse, termik aşırı akım rölesinin kapalı kontağı açılır. Çalışan kontaktör ve motor 

devreden çıkar. Böylece motor yanmaktan korunmuş olur. 

61 

Şekil 8.9. Direkt ısıtmalı A.A.rölesi

2-Termistör : 

Sıcaklık ile direnci değişen elektronik elemana termistör denir. Her türlü maddenin 

direnci sıcaklıkla değişir. Ancak bu değişim termistörlerde çok fazla olur. Đki çeşit 

termistör vardır. Bunlar: 

• PTC ( pozitif katsayılı) termistörler: Isındıkça direnci artar. 

• NTC ( negatif katsayılı) termistörler: Isındıkça direnci azalır. 

Termistörler, bu özelliklerinden dolayı elektronik devrelerde kullanıldığı gibi 

motor koruma devrelerinde de kullanılmaktadırlar. Yapısı mercimek şeklinde 

seramik içerisine yerleştirilmiş yarı iletken elemandan ibarettir. Termistörün 

normal açma sıcaklığı, korunmak istenen motorun stator sargılarının izolasyon 

sınıfına göre seçilir. 

Tablo 8.1 Termistör dereceleri ve kodları 

DERECE RENK DERECE RENK 

60 Beyaz-gri 130 Mavi-Mavi 

70 Beyaz kahverengi 140 Beyaz siyah 

80 Beyaz-Beyaz 145 Beyaz-Siyah 

90 Yeşil-Yeşil 150 Siyah-Siyah 

100 Kırmızı-Kırmızı 155 Mavi Siyah 

110 Kahverengi- 160 Mavi-Kırmızı 

120 Gri-Gri 170 Beyaz-Yeşil 

Tablo 8.2 Motor izolasyon sınıfları 

Fonksiyon izolasyon Sınıflan 

A B E F H 

Đhbar 100 120 110 145 170 

Açma 110 130 120 155 180 

Motor sargılarının herhangi bir nedenle fazla ısınmasından dolayı sargıların zarar 

görmesini önlemek amacıyla statorun her faz sargısının içine termistörler yerleştirilir. Sargı 

ısısı normalden fazla olduğu zaman termistörün direnci artar, buna bağlı olan rölenin 

enerjisi kesilir ve rölenin normalde kapalı kontağı açılır, rölenin kontağı motoru çalıştıran 

kontaktörün enerjisini keser. 

Aşırı akım röleleri motorların düzenli çalışmaları durumunda normal olarak koruma 

yapar. Ancak çalışma ve durma sıklığının artması veya çalışma periyotlarının çok değişik 

olması durumunda aşırı akım rölesi koruma yapmayabilir. Bu gibi durumlarda termistörlü 

koruma ile stator sıcaklığı direkt ölçülerek fazla ısınmada stator sargıları yanmaktan 

korunur. Ayrıca termistör koruması soğutma sisteminin arızalanması durumunda da motor 

devresini açarak tam koruma sağlar. 

Bazı firmalar hem termistörlü hem de faz korumalı röleyi birlikte imal etmektedirler 

(Şekil 8.11). 

3- Faz Koruma (Kesilme) Röleleri: 

Endüstride kullanılan 3 fazlı elektrik motorlarının, bir fazının herhangi bir nedenle 

kesilmesi durumunda motorun iki faza kalması sonucu devresindeki aşırı akım rölesi 

devreyi açarak motoru korur. Ancak aşırı akım röleleri, faz kesilme röleleri kadar duyarlı 

çalışmazlar. Bu nedenle motor devrelerine ayrıca faz koruma röleleri konur. 

Faz koruma rölelerinin başlıca üç görevi vardır. 

a. Motorun bir fazının kesilerek, iki faza kalması durumunda devreyi açar. 

62

. Her üç faz da mevcut olduğu halde, fazlardan birisinin normal geriliminin %20 

altına düşmesi veya %20 yükselmesi durumunda devreyi açar. 

c. Faz kesilme rölesinin termistör ünitesine, motor sargılarına yerleştirilen PTC 

termistörün uçlarının bağlanması sonucu, motor sargı ısısının 110 °C nin 

üzerine çıkması durumunda devreyi açar ve motoru yanmaktan kurtarır. 

Şekil 8.11. Termistörlü faz kesilme rölesi ve devreye bağlanması. 

4- Aşırı ve Düşük Gerilim Röleleri: 

3 fazlı asenkron motorlar ± %10'luk gerilim değişmelerinde normal çalışırlar. Ancak 

gerilim daha fazla düşer yada yükselirse gerilime bağlı olarak moment de düşeceğinden 

fazla akım çekerler. Fazla akım çekmeleri ise motor sargılarının ısınmasına ve bu durumun 

uzun süre sürmesi ise motor sargılarının yanmasına neden olur. Đşte bu nedenle motor 

devrelerinde aşın ve düşük gerilim röleleri kullanılır. 

Bu röleler ayrıca aşırı ve düşük gerilimden etkilenen elektronik kumanda 

elemanlarının ve kompanzasyon sistemlerinin korunmasında kullanılırlar. 

Cihaz doğrudan şebekeye bağlanarak üzerindeki ayar düğmesinden gerilimin alt 

veya üst sınırı ayarlanır. Şebeke geriliminin bu sınırları aşması durumunda röle hızla 

devreyi açar. Gerilim normale döndüğünde röle kedisini resetler (kurar). 

5-Vidalı sigortalar (Ergiyen telli, buşonlu sigortalar): 

Vidalı sigortaların kullanım alanları, otomatik sigortaların gelişmesiyle azalmıştır. 

Bir vidalı sigorta üç parçadan oluşur. 

a.. Gövde: 

Porselenden yapılmıştır. Sigortayı kullanma yerine monte etmede kullanılır. Üç 

önemli parçası vardır. 

• Dip Kontak : Gövdenin alt kısmında bulunur. Bakır veya pirinçten yapılır. Dip 

kontağa mutlaka faz ucu bağlanmalıdır. 

• Vis Kontak : Dip kontak üzerinde bulunur. Bakır veya pirinçten yapılır. Buşon 

ile dip kontak arasındaki iletkenliği sağlar. Çeşitli büyüklükte yapılırlar. 

• Üst Kontak : Dip kontağın yapıldığı metalden yapılmıştır. Buşon kapağı ile 

teması sağlamak için diş açılmıştır. Üzerindeki vidaya tesise giden faz ucu bağlanır. 

b. Buşon : 

Almacın çektiği akım sigortanın buşon kısmından geçer. Beş kısımdan oluşur. 

• Buşon iletkeni: Buşonun içerisinde bulunur. Aşırı akımlarda eriyecek 

şekilde yapılmış eriyen iletkendir. Đki çeşitte yapılırlar. 

1. Çabuk eriyen telli 2. Geç eriyen telli 

• Buşon gövdesi: Buşon iletkeninin erimesi sırasında meydana gelecek arkın, dinamik 

ve termik etkilerine dayanıklı porselenden yapılmıştır. 


63

• Saf kuvartz kumu: Buşon iletkeninin erimesi sırasında meydana gelecek arkın 

soğuyarak sönmesini sağlar. 

• Alt ve üst kapaklar: Đç yüzeylerine buşon iletkeni bağlanmıştır. Gövdede 

bulunan dip kontak ile üst kontak arasında iletimi sağlar. 

• Sinyal pulcuğu: Buşon iletkeninin eriyip erimediğini (sigortanın atıp atmadığını) 

gösterir. Her akım değeri için standart bir renktedir. Sigorta attığında pul yerinden 

düşer. 

Elektrik iç tesisat yönetmeliğine göre, buşonlara tel sarma ve eklemek suretiyle 

kullanılması yasaktır. 

c. Buşon kapağı: 

Buşonlar, buşon kapağının iç kısmında bulunan yuvaya oturtularak gövdeye sıkıca 

vidalanır. Vidalı sigortalar 200 A'ya kadar imal edilmekte ancak 100 A'dan büyük akım 

değerleri için çok kullanılmamaktadır. 

Tablo 8.3. sigortaların standart gövde, buşon akımı ve sinyal pulcuğu rengi 

Gövde No: Gövde Akımı Buşon Akımı Sinyal Pulcuğu Rengi: 

&-27 25 6 Yeşil 

E-27 25 10 Kırmızı 

E-27 25 16 Gri 

E-27 25 20 Mavi 

E-27 25 25 Sarı 

E-33 63 35 Siyah 

E-33 63 50 Beyaz 

E-33 63 63 Bakır rengi 

R, %" 100 80 Gümüş rengi 

Rı %" 100 100 Kırmızı 

R" 200 200 Kırmızı 

6-.Anahtarlı tip otomatik sigortalar: 

Elektromekanik sanayiindeki teknolojik gelişmeler hem sigorta hem de şalter görevi 

yapabilen anahtarlı tip otomatik sigortalan insanlığın hizmetine sunmuştur. Otomatik 

sigortalar kullanım kolaylığı ve yüksek koruma özelliğinden dolayı konutlarda ve 

sanayide geniş bir yelpazede kullanılmaktadır. 

Üretici firmalara göre K otomat, W otomat ve L otomat olarak isimlendirilen 

anahtarlı tip otomatik sigortalar çalışma karakteristiği bakımından iki çeşitte imal 

edilmektedirler. 

a. L karakteristik tipli otomatik sigortalar: Manyetik sistemli kısa devre 

koruyucusu, nominal akımının 3,5-5 katına kadar olan değerlerde gecikmesiz olarak 

devreyi açarlar. 6-10-16-20-25-32-40 A nominal akım değerlerinde imal edilirler. 

Gecikmesiz olduklarından kumanda, aydınlatma ve priz devrelerinde kullanılırlar. 

b. G karakteristik tipli otomatik sigortalar: Manyetik sistemli kısa devre 

koruyucusu, nominal akımının 7-10 katma kadar olan değerlerde gecikmeli olarak devreyi 

açarlar. 0,5-1-1,6-2,4-6-10-16-20-25-32-40-45-50 A nominal akım değerlerinde imal edilirler. 

Gecikmeli olarak devreyi açtıklarından motor devrelerinde, flüoresan, cıva, sodyum 

buharlı lamba devrelerinde kullanılırlar. 

K otomatlar 1 ve 3 fazlı devrelerde kullanılırlar. 3 fazlı otomatlar birbirlerine 

mekanik olarak bağlandıklarından bir faz sigortasının devreyi açması durumunda üçü 

birden devreyi açar. Sigortayı tekrar kurmak için sigorta anahtarı iyice aşağıya indirilip sonra 

yukarıya kaldırılmalıdır. 

64

7.Bıçaklı ( NH ) Sigortalar: 

Vidalanabilen kapalı sigortalar en fazla 200 A'ya kadar yapılabilir ve 100 A 5 ya 

kadar kullanılmaktadır. Bu nedenle 50 A' dan büyük akımları kesmek için NH tipi sigortalar 

kullanılır. NH tipi sigortaların buşonları sigorta altlığı üzerindeki kontaklar arasına basınçla 

sokulacak şekilde tespit edilen bıçak gibi kontak parçalan ile teçhiz edilerek yapılmıştır. 

Vidalı sigortaların buşonlarında olduğu gibi bu sigortaların buşonlarında da 

eriyen telin, eriyip erimediğini gösteren renkli pullar vardır. 

Bıçaklı sigortalar iki ana-parçadan meydana gelmiştir. Bunlar: l.Sigorta altlığı, 

2.Sigorta buşonu, ayrıca buşon değiştirmek için ellik denilen ve bakalitten yapılan sigorta 

pensi de NH sigortanın harici kısmı olarak anılabilir. 

Bıçaklı sigortalar beş boyda imal edilmektedir 


Tablo 8.4 Sigorta boyları ve amperajları 

BOY BUŞON AKIMI (A) ALTLIK AKIMI (A) 

NH00 ( Sıfır boy) 6-160 160 

NH01 (Bir boy) 35-160 160 

NH02 (Đki boy) 80-250 250 

NH03 (Üç boy ) 100-400 400 

NH04 (Dört boy) 315-630 630 

Bıçaklı sigortaların şalter gibi (yük ayırıcı) kullanılan çeşitleri de vardır. Bu 

ayırıcılar 3 fazlı olarak yapılırlar. 6 amperden 630 ampere kadar dört değişik boyda imal 

edilmektekidir. . 

10 amperlik bir motor kalkındıktan sonra herhangi bir nedenle 12-13 amper çekmesi 

durumunda sigorta atmaz ve motoru yanmaktan koruyamaz. Bu durumda motor koruma 

elemanları ( aşın akım rölesi, termistör, faz koruma rölesi gibi) sigortadan sonra mutlaka 

kullanılmalıdır. 

Motor devrelerinde sigorta ve termik kullanımının amaçlarını özetleyecek 

olursak; 

a.Termik röle devredeki motorun sargılarını, kabloları ve kontaktör kontaklarını aşırı 

akımın zararlarından korur. 

b.Sigorta ise kendisinden sonra gelen motoru, kabloları, termik röleyi, kontaktör 

kontaklarını kısa devre akımlarının zararlarına karşı korur. 

8. Motor Devresine Sigorta ve Termik Seçimi: 

Motor devrelerinde kullanılan kontaktör, termik ve sigorta seçimini yaparken şu 

hususlar göz önüne alınmalıdır: 

• Aşırı akım rölesi motorun yol almasına izin verecek şekilde tembel 

(gecikmeli) olmalıdır. 

• Sigorta, aşırı akım rölesini kısa devre anında yanmaktan ve parçalanmaktan 

korumalıdır. 

• Aşın akım rölesinin kesemeyeceği fazla akımlarda sigorta devreyi açmalıdır. 

• Sigorta amperajı motorun yol almasına engel olmayacak şekilde gecikmeli 

(tembel) olanlarından seçilmelidir. 

• Kısa devre anında sigorta, kontaktör kontaklarını ve bobinini korumalıdır. 

65

C. KUMANDA DEVRE ELEMANLARI TANITILMASI: 

1- Paket Şalterler: 

Bir eksen etrafında döndürülebilen üst üste dizilmiş bir çok dilimden oluşan ve çok 

konumlu olan şalterlere paket şalter denir. Genellikle küçük güçlü elektrikli cihazların 

kumandasında kullanılır. Kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilir. 

Günümüzde karmaşık motor kumanda devrelerinde (Yıldız/Üçgen yol verme, devir 

yönü değiştirme, gibi ) sakıncaları nedeniyle kullanım alanını kaybetmiştir. Ancak küçük 

güçlü kaynak makinelerinde, elektrikli sobalarda kademeli şalter olarak, voltmetre 

komütatörlerinde ve tablolarda açma kapama şalteri olarak kullanılmaktadır. 

Yapısı ve çalışması: 

Paket şalterler bakalit maddeden yapılmış disk şeklindeki dilimler üzerine, 

döndürüldüğünde kontakların pozisyonu değişecek şekilde tümsekler ve çukurlar açılmış 

parçaların arka arkaya paketlenmesinden meydana gelmiştir. Disk sayısı artırılarak paket 

şalterin konum sayısı artırılabilir. Böylece karmaşık kumanda devrelerinde kullanılabilir. 

a b . c. 

Şekil 8.12. Paket şalterlerin yapısı 

Şekil 8.12' de üç konumlu bir paket şalterin diskindeki girinti, çıkıntılar ve diskler 

döndürüldüğünde konumlarına göre kontakların aldığı durum görülmektedir. 

Şekil 8.12a'da paket şalter 0 konumunda iken 3-4 no'lu kontak çukura geldiğinden 

kapalı durumda 1-2 ve 5-6 no'lu kontaklar ise diskin tümsek kısmına geldiğinden açıktır. 

Paket şalter 1 konumuna ok yönünde çevrildiğinde 3-4 no'lu kontak diskin tümsek 

yerine geldiğinden açık, 1-2 ve 5-6 no'lu kontaklar diskin çukur yerine geldiğinden kapalıdır 

(Şekil 8.12b). 

Paket şalterlerin konumlan değiştikçe kontaklarının aldıkları durum şekil 8.13 deki gibi 

sembolize edilir ve diyagramlarla gösterilir. 

Diyagramda paket şalterin, kontak sayısı, kontakların açılıp kapanmaları ve 

konumlan hakkında bütün bilgiler sembollerle gösterilir. 

Diyagramın sol üst köşesinde bulunan (0,1,2) rakamları şalterin üç konumlu 

olduğunu gösterir. Bu kısmın altında bulunan satırlar, şalterin konumları için, sağında 

bulunan sütunlar ise şalterin kontakları için kullanılır. Konumun yazıldığı satır ile kontağın 

gösterildiği sütunun kesiştiği kare içerisi ya boş bırakılır ya da X işareti konulur. Kare boş ise 

şalterin o konumunda ilgili kontağın açık, X işareti var ise o konumda ilgili kontağın 

kapalı olduğu anlaşılır. X işaretleri arasındaki çizgi, şalterin 1 konumundan 2 konumuna 

geçerken kontağın hiç açılmadığını gösterir. Konumlar arasındaki X işaretleri arasında çizgi 

yok ise ilgili kontak, şalterin konum değişiminde önce açılıp sonra kapanmaktadır. 

Diyagramda 1 ve 2 konumlan arasına konan oktan ise bu paket şalterin yaylı olduğu, 2 

konumuna çevrilip bırakılırsa 2 konumunda beklemeden yay nedeniyle 1 konumuna geri 

döneceği anlaşılır. 

Paket şalterlerin bağlantı şemaları ise Şekil 8.13' deki gibi yapılır. Bu şemada şalter 0 

konumunda iken 3-4 no'lu kapalı kontak kapalı olduğundan yalnızca L2 lambası yanar. 1 

66

konumunda 3-4 no'lu kontak açık 1-2 ve 5-6 no'lu kontaklar kapandığından L2 lambası söner, 

Lı ve L3 lambası yanar. 

Şalter 2 konumuna çevrildiğinde her üç kontakta kapalı olduğundan lambaların üçü 

birden yanar. 1-2 no'lu kontak şalterin 1 konumundan 2 konumuna geçerken 

açılmayacağından Lı lambası geçiş anında sönmez. Diğer lambalar geçiş anında önce söner 

sonra tekrar yanar. Çünkü geçiş anında kontaklar açılıp tekrar kapanmıştır. 

Şalter 2 konumuna getirilip serbest bırakılırsa o konumda kalmaz. 1 konumuna 

otomatik olarak geri döner. Bunu da 2 konumu ile 1 konumu arasına konan ok sembolize 

etmektedir. 

Paket şalterlerin üstünlükleri: 

• Paket şalterler ucuzdur. 

• Montajı kolay ve basittir. 


Şekil 8.13. Paket şalter diyagramı ve şeması. 

Paket şalterlerin sakıncaları: 

• Devrelerine motor koruma röleleri bağlanamaz. 

• Uzaktan kumanda ( birden fazla merkezden kumanda) yapılamaz. 

• Frenleme devrelerinde kullanılamaz. 

• Zaman ayarlı devrelerde kullanılamaz. 

• Enerji gidip geldiğinde şalter kapalı kaldığından motor kendiliğinden çalışır. 

Paket şalterlerin sakıncaları üstünlüklerine göre daha fazla olduğundan motor devrelerinde pek 

kullanılmazlar. 

2-Butonlar: 

Otomatik kumanda devrelerinde röle ve kontaktör bobinlerini çalıştıran veya 

durduran elemanlara buton adı verilir. 

Butonlar yapılarına göre üç şekilde imal edilmektedir. Bunlar: Durdurma (stop), 

başlatma (Start) ve iki yollu (Jog) butonlarıdır. 

Çalışma şekillerine göre ise butonlar ikiye ayrılırlar. Bunlarda: Ani temaslı butonlar 

ve kalıcı tip butonlardır. 

Ani temaslı butonlara basıp elimizi çektiğimiz zaman tekrar eski haline döner. 

Kalıcı tip butonlarda ise butona bastığımız zaman öylece kalır, eski haline dönmez. Eski 

haline dönmesi için yanındaki diğer butona basmak gerekir. Yani kalıcı tip butonlarda start 

ile stop arasında mekaniki bir bağlantı vardır. 

Ani temaslı butonlardan, durdurma butonu normalde kapalıdır, basıldığı zaman 

açılır. Başlatma butonu normalde açıktır, basıldığı zaman kapanır. Çift yollu butonda ise hem 

stop hem de start butonu vardır. Basıldığında stop kısmı açılır, start kısmı kapanır. 

Butonlar içerisinde, ilgili motorun çalışıp çalışmadığını gösteren sinyal lambaları 

bulunabilir. 

67

3- Sinyal Lambaları: 

Bir kumanda elemanının veya bir kumanda devresinin çalışıp çalışmadığını 

gösteren elemana sinyal lambası denir. Çeşitli renklerde ve gerilimlerde yapılırlar. 220 

voltta çalışanları olduğu gibi 36 voltta çalışanları da vardır. Bu gerilimlerin dışında değişik 

gerilimlerde de yapılabilirler. 

Genellikle yeşil sinyal lambası kumanda devresinin çalıştığını, sarı lamba 

durduğunu gösterir. Kırmızı lamba aşırı akım rölesinin devreyi açtığını gösterir. Sinyal 

lambalarının kumanda devrelerinde önemli bir yeri vardır. Büyük fabrikalarda 

makinelerin işleyişini bu lambalarla takip etmek mümkündür. Ana panoda her motora ait 

bir sinyal lambası bulunur. Herhangi bir aksaklıkta hangi motorun arızalandığı, sinyal 

lambası ile kolayca anlaşılabilir. 

4- Sınır Anahtarları: 

Hareketli makinelerde bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve 

makinenin hareketli bir parçası tarafından kumanda edilen elemanlara, sınır anahtarları 

denir. Sınır anahtarları pimli ve makaralı olmak üzere mekaniki olarak iki şekilde 

yapılırlar. Makinenin hareketli parçası üzerine takılabildiği gibi sabit yerine de takılabilir. 

Makinenin hareketli kısmı sınır anahtarının üzerine geldiğinde sınır anahtarının 

kontakları durum değiştirir, ya cihazı durdurur ya da başka bir hareketin başlamasını sağlar. 

Mekaniki hareketle çalışan sınır anahtarlarından başka manyetik olarak çalışan sınır 

anahtarları da vardır. 

Manyetik sınır anahtarları sabit mıknatıs ve kontak kısmı olmak üzere iki kısımdan 

oluşur. Kontak kısmının parçalarından biri manyetik maddeden yapılır. Makine elemanı 

hareket ederken sınır anahtarının kontak kısmı ile sabit mıknatıs karşı karşıya geldiğinde 

mıknatıs kontağın manyetik parçasını kendine doğru çekeceğinden kontaklar durum değiştirir. 

Bu sınır anahtarlarına sensör, insiyatör veya yaklaşım anahtarı da denilmektedir. 

5-Zaman röleleri: 

Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre sonra 

kontakları durum değiştiren rölelere, zaman rölesi denir. Çalışma şekillerine göre düz ve 

ters zaman rölesi olmak üzere iki şekilde yapılırlar. Düz zaman rölesinde, bobin 

enerjilendikten bir süre sonra kontaklar durum değiştirir. Ters zaman rölelerinde ise röle 

bobininin enerjisi kesildikten bir süre sonra kontaklar durum değiştirir. Gerek düz gerekse 

ters zaman rölelerinde aynen kontaktör ve rölelerde olduğu gibi normalde açık ve normalde 

kapalı kontaklar bulunabilir. Zaman rölesinin bobini enerjilendiğinde bu kontaklar ani 

olarak durum değiştirir. Yapı bakımından zaman röleleri çok çeşitli olarak yapılmaktadır. 

Ancak en çok kullanılanları motorlu ve elektronik zaman röleleridir. 

a. Pistonlu zaman röleleri: 

Zaman gecikmesi bir pistonla sağlanan zaman rölelerine pistonlu zaman rölesi 

denir. Düz ve ters zaman rölesi olarak kullanılabilir. 

Şekil 8.14a. daki düz zaman rölesinin bobini enerjilendiğinde nüve paleti 

kendine doğru çeker ve 1-2 ve 3-4 no'lu kontaklar ani olarak konum 

değiştirirler. Palete bağlı olan yay pistonu yukarıya doğru çeker, ancak pistonun 

hareketi, B boşluğundaki hava veya yağın C kanalı ve D deliği yolu ile A 

boşluğuna geçmesinde karşılaştığı direnç nedeniyle yavaş olur. Bu nedenle 5-6, 

7-8 no'lu kontakların durum değiştirmesi gecikmeli olarak olur. Bu gecikme D 

deliğinin büyüklüğü ile alakalıdır. Zaman ayarı ise o düğmeden yapılır. Düz 

zaman rölesinin bobin enerjisi kesildiğinde nüve paleti ani olarak bırakır. Piston 

68

üzerinde bulunan E klepesi açılır ve piston hızla eski durumunu alır. Bu 

durumda kontakların tamamı ani olarak konum değiştirir. 

Şekil 8.14b’deki ters zaman rölesinde ise farklılık sadece E klepesinin 

durumunun değişmesidir. Zaman rölesinin bobini enerjilendiğinde kontaklar hızla 

konum değiştirir. Bobin enerjisi kesildiğinde 1-2, 3-4 no'lu kontaklar ani konum 

değiştirir. 5-6, 7-8 no'lu kontaklar ise gecikmeli olarak durum değiştirirler. 


Şekil 8.14. Pistonlu düz ve ters zaman rölesi. 

b. Motorlu zaman röleleri: 

Zaman gecikmesi bir motorla sağlanan zaman rölelerine motorlu zaman rölesi 

denir. Her çalışmada aynı gecikmeyi elde etmek için motor olarak senkron motor 

kullanılır. Senkron motorun devir sayısı bir dişli grubu ile uygun değere düşürülür. 

Şekil 8.15’de görüldüğü gibi zaman rölesinin motoru enerjilendiğinde motor dişlisi 

ok yönünde döner ve A dişlisini de çok yavaş olarak ok yönünde döndürür. A dişlisinin 

üzerinde bulunan P pimi bir süre sonra kontak çubuğuna vurur. Kontak çubuğu S sabitleme 

noktası etrafında döner ve kontaklar gecikmeli olarak durum değiştirir. Senkron motorun 

enerjisi kesildiğinde, bir yay P pimini başlangıç durumuna getirir ve kontaklar ani olarak 

eski haline geri döner. 

Motorlu zaman röleleri düz zaman rölesi olarak yapılırlar. Çok uzun zaman 

gecikmesi sağlanabilir. A dişlisinin miline birden fazla eksantrik parça takılırsa ve bu 

paçaların karşısına da aynı sayıda kontak konulursa zaman rölesinin kulluma alanı 

genişletilmiş olur. Bu tip zaman rölelerine program rölesi denir. 

Şekil 8.15 Motorlu zaman rölesinin yapısı ve sembolleri. 

69

c. Elektronik zaman röleleri: 

Zaman gecikmesi elektronik devre elemanları ile sağlanan zaman 

rölelerine, elektronik zaman rölesi denir. Günümüzde en çok kullanılan zaman 

rölesi çeşididir. Düz ve ters zaman rölesi olarak imal edilirler. 

Elektronik zaman rölelerinde kontakların açık ya da kapalı olduğunu 

gösteren ışık yayan diyot (led) bulunur. Röle enerjilendiğinde kırmızı led 

yanar, bir süre sonra kontaklar durum değiştirdiğinde yeşil led yanar. 

Otomatik kumanda devrelerinde yukarıda sayılan zaman rölelerinden başka: 

d. Termik zaman röleleri 

e. Doğru akım zaman röleleri 

f. Termistörlü zaman röleleri 

g. Program şalterleri 

h. Flaşör zaman rölesi gibi zaman röleleri de kullanılmaktadır. 

6- Kontaktör ve röleler: 

a- Röleler: Ufak güçteki elektromanyetik anahtarlara röle adı verilir. Röleler 

elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur. Elektromıknatıs, 

demir nüve ve üzerine sarılmış bobinden meydana gelir. Röle bobinleri hem doğru ve hem 

de alternatif akımda çalışır. Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nüve bir parçadan 

yapılır. 

Demir nüvenin ön yüzüne plastikten yapılmış bir pul konur. Bu pul, bobin akımı 

kesildikten sonra artık mıknatısıyet nedeniyle paletin demir nüveye yapışık kalmasını 

önler. Bobini alternatif akıma bağlanacak rölelerin demir nüveleri sac paketinden yapılır. 

Demir nüvenin ön yüzünde açılan oyuğa bakırdan yapılmış bir halka geçirilir. Bu 

bakır halka konmazsa alternatif alan nedeniyle palet titreşim yapar. Kontaklar açılıp 

kapanır ve röle gürültülü çalışır. Rölelerde bir veya daha fazla sayıda normalde açık ve 

normalde kapalı kontak bulunur. Kontakların açılıp kapanmalarını, rölenin paleti sağlar. 

Bobin enerjilendiğinde, palet çekilir. Normalde kapalı kontaklar açılır, normalde açık 

kontaklar kapanır. Rölenin paletine bağlanmış olan bir yay kontakların normal konumda 

kalmalarını sağlar. Kontakların yapımlarında gümüş, tungsten, palladyum metalleri ve 

bunların alaşımları kullanılır. 

Şekil 8.16. Röle çalışma prensibi. 

Üstteki şekilde verilen rölenin bobinine bir gerilim uygulandığında röle enerjilenir 

ve paletini çeker. Palet üzerinde bulunan (1-3) nolu kontak açılır ve (1-2) nolu kontak 

kapanır. Bobinin akımı kesildiğinde, röle üzerinde bulunan yay, paletin demir nüveden 

uzaklaşmasını sağlar. Bu durumda kapanmış olan (1-2) nolu kontak açılır, açılmış olan 

(1-3) nolu kontak kapanır. Röleler alttaki şekilde sembolize edilir. 

70

- Kontaktörler: Büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör adı verilir. 

Rölelerde olduğu gibi kontaktörler de elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç 

kısımdan oluşur. Kontaktörler, bir ve üç fazlı motor, ısıtıcı, kaynak makinesi, trafo vb. 

alıcıların otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır. Bu elemanların bobinlerinin 

gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir. 


Şekil 8.17. Kontaktör bobini ve kontakları. 

Şekilde verilen kontaktörün bobinine bir gerilim uygulandığında kontaktör 

enerjilenir ve paletini çeker. Palet üzerinde bulunan (5-6) nolu kontak ve (7-8) nolu kontak 

açılır. (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu kontak kapanır. Bobinin akımı kesildiğinde, 

kontaktör üzerinde bulunan yay, paletin demir nüveden uzaklaşmasını sağlar. Bu durumda 

kapanmış olan (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu kontak açılır. Açılmış olan (5-6) nolu 

kontak ve (7-8) nolu kontak kapanır. 

7- Kumanda Kabloları ve Kablo Seçimi: 

Otomatik kumanda devrelerinde kullanılan kablolar, güç devrelerinde kullanılan 

kablolar ve kumanda, ölçü ve kontrol devrelerinde kullanılan kablolar şeklinde iki kısımda 

incelenir. 

Güç devrelerinde genel olarak N tipi, F tipi ve Y tipi kablolar kullanılır. Kumanda, 

ölçü ve kontrol devrelerinde Đse VDE-0245 Alman normuna göre üretilen standart ölçükumanda-kontrol 

kabloları ve yağa dayanıklı olarak yapılan VDE-0250 normuna uygun 

özel dış kılıflı ölçü-kumanda-kontrol kabloları kullanılmaktadır {Şekil 1.30). 

1- Standart ölçü-kumanda-kontrol kabloları: 

Kullanım alanları ve yapıları bakımından 4 çeşitte imal edilmektedir. Bunlar: 

a. NLSY ve NLSCY tipi kablolar: Bakır iletkenli çok telli, renk kodlu, PVC dış 

kılıflı kablolardır. NLSCY tipi kablolar kalaylı bakır örgü ekranlı olduklarından 

elektromanyetik dış tesirlerden korunması gerekli yerlerde kullanılır. NLSY kablolar, kuru, 

nemli, ıslak, yüksek mekaniki zorlamanın olmadığı dahili yerlerde kullanılır. 0,5 - 0,75 -1- 

1.5 mm2 kesitlerinde imal edilirler. 

b.LSPYY ve LSPYCY tipi kumanda kabloları: Bakır iletkenli çok telli, renk 

kodlu damarlı, her bir çift damarı burulu, PVC yahtkanh kablolardır. Dahili her ortamda 

kullanılır. Güneş ışınlarının olmadığı harici yerlerde de kullanılır. Dışarıdan gelebilecek 

elektromanyetik etkilere karşı bakır örgülü olarak yapılmıştır. 0,14-0,25-0,5-0,75 ve lmm 

kesitlerinde imal edilirler. 

c.PYCM tipi kumanda kabloları: Bakır iletkenli, tek telli, renk kodlu damarlı, 

alüminyum astarlı ve PVC yahtkanh kablolardır. Her türlü dahili ortamlarda sıva altında ve 

sıva üstünde kullanılır. 0,6 ve 0,8mm2 kesitlerinde imal edilir. 

d.PYCYM-B tipi kumanda kabloları: Bakır iletkenli tek telli, renk kodlu damarlı, 

alüminyum ekranlı, PVC dış kılıflı kablolardır. Modern yangın ihbar sistemlerinde sinyal 

taşımak için özel yapıya sahiptirler. 

71

2- Yağa dayanıklı özel dış kılıflı kumanda kabloları: 

Bu tip kablolar, kullanım alanları ve yapıları bakımından ikî çeşittir. 

a.NYSLYÖ tipi kumanda kabloları: Bakır iletkenli, ince çok telli, kalay kaplı, 

bakır örgü ekranlı, PVC yalıtkan, kılıfları rutubete, katı ve sıvı yağlara, kimyevi maddelere 

dayanıklıdır. Çok esnektir. Kumanda cihazlarının ve makinelerin bağlantısında, orta 

dereceli mekaniki zorlamaların olduğu yerlerde kullanılır. 0,75-1-1,5-2,5-mm2 kesitlerinde 

imal edilirler. 

b.NYSLYCYÖ tipi kumanda kabloları: Bakır iletkenli ince çok telli, sık 

dokunmuş, kalay kaplı, bakır örgü ekranlı, PVC yalıtkan kablolardır. Katı, sıvı, yağlara ve 

kimyevi maddelere dayanıklıdır. Orta dereceli mekaniki zorlamaların bulunduğu, dışarıdan 

gelebilecek muhtemel elektromanyetik alan etkilerine karşı koruma istenen yerlerde 

kullanılır. 0,75-1-1,5 ve 2,5mm2 kesitlerinde imal edilirler. 

Ölçü-kumanda ve kontrol kabloları kullanılırken cihaz terminallerine lehimlenerek 

veya kablo pabucu takılarak irtibatlandırılır. 

D. KUMANDA DEVRE SEMBOLLERĐ: 

Otomatik kumanda devreleri çizilirken, kumanda devre elemanlarının resimleri 

yerine o elemanların sembolleri kullanılır. Otomatik kumanda devrelerinin çiziminde her 

ülke kendine göre değişik sembolleri standartlaştırmıştır. 

Ülkemizde kullanılan makineler daha çok Almanya ve Amerika'dan ithal 

edildiğinden, makinelerin projeleri bu ülkelerin normlarına göre çizilmiş olarak 

gelmektedir. Bu standartların dışında TSE ve RUS standartlarına göre çizilmiş az da olsa 

kumanda devreleri ülkemizde kullanılmaktadır. îyi bir teknik elemanın, kumanda devre 

şemalarını okuyabilmesi ve devreyi kurabilmesi için bütün ülkelere ait normları çok iyi 

şekilde öğrenmesi gerekir. 

72


73

E. KUMANDA DEVRE ŞEMALARI VE UYGULAMALARI 

1- Devre Şemalarının Çizimine Ait Genel Bilgi: 

Otomatik kumanda devreleri üç kısımda çizilir. 

• Güç devresi çizimi 

• Kumanda devresi çizimi 

• Sinyal devresi çizimi 

Şema çiziminde devre elemanları enerjisiz, sistem ise çalışmazken gösterilir. 

Mekaniki bağlantısı olan elemanlar ise kesik çizgi ile gösterilir. 

Amerikan normlarında çizim yapılırken soldan sağa doğru (yatay olarak) çizim 

yapılır. Alman normlarında çizim yapılırken ise yukarıdan aşağıya doğru (dikey olarak) 

çizim yapılır. 

Çok basit devrelerde güç, kumanda ve sinyal devresi bir bütün halinde çizilebilir. 

Bu tür şemalara komplike devre şemaları denir. 

Karmaşık devrelerde akım yolu takibi zor olduğu için güç devresi ayrı kumanda ve 

sinyal devresi birlikte çizilir. 

Bir otomatik kumanda devresini tasarlarken öncelikle alıcının (motorun) nasıl 

çalışması isteniyor ise güç devresi çizilir. Daha sonra güç devresine göre kumanda ve 

sinyal devresi tasarlanarak çizilir. Devreyi tasarlarken çizim yapmak Amerikan 

normlarında daha kolaydır. Buna karşılık Alman normlarında çizilmiş şemayı uygulamak 

daha kolaydır. 

a. Kumanda devresinin çizimi: 

Otomatik kumanda devrelerinde butonlar, kontaktörler, röleler, koruma röleleri ve 

zaman röleleri gibi kumanda devre elemanlarının bulunduğu devreye kumanda devresi 

denir. Bu devreden geçen akım kumanda elemanlarının çektiği akım olduğundan çok 

küçük değerdedir. Bu nedenle kumanda devrelerinde kullanılan elemanlar küçük akım 

taşıyacak şekilde seçilirler, kontaktörün yardımcı kontakları kullanılır. 

Kumanda devresi çizilirken R' den Mp' ye doğru akım takip edilerek önce seri 

devre daha sonra devrenin özelliğine göre paralel çizimler yapılır. Uygulamada da aynı yol 

izlenir.. 

Şekil 8.18'de görüldüğü gibi R fazından gelen akım sigortaya daha sonra aşın akım 

rölesinin normalde kapalı kontağına, buradan geçtikten sonra stop butonuna, stop butonuda 

normalde kapalı olduğundan start butonuna gelir. Start butonuna bastığımız zaman akım, 

kontaktör bobinine gelir ve kontaktör bobininin diğer ucundan nötr ( Mp )' den devresini 

tamamlar. M kontaktörünün bobini enerjilenir. 

Şekil 8.18. Kumanda ve sinyal devresi çizimi 


75

Paletini çeken M kontaktörüne ait açık kontaklar kapanır, kapalı kontaklar açılır. 

Böylece start butonuna paralel bağlı olan normalde açık M kontağı kapanır, start 

butonundan elimizi çeksek dahi akün, yolunu M kontağı üzerinden tamamlayacağından 

kontaktör bobini sürekli olarak enerjili kalır. Bu görevinden dolayı M kontağına 

mühürleme kontağı adı verilir. 

b. Sinyal devresi çizimi: 

Motorun çalışıp çalışmadığını, çalışmama sebebini anlayabilmek için otomatik 

kumanda devrelerinde sinyal devreleri kullanılır. Genelde sarı lamba motorun durduğunu, 

yeşil lamba çalıştığını, kırmızı lamba ise aşırı akım rölesinin devreyi açtığını ifade eder. 

Sinyal devresi kumanda devresine paralel olarak, aynı devre üzerine çizilir. Şekil 

1.31' de görüldüğü gibi R fazından gelen akım M kontaktörünün normalde kapalı 

kontağına oradan da sarı lambaya ve çıkışı nötre bağlanır. Kontaktör enerjisizken lamba 

devresi tamamlandığından sarı lamba yanar. 

Yine R fazından gelen akım M kontaktörünün normalde açık kontağına gelir. 

Kontağa seri bağlanan yeşil lamba yanmaz. Çünkü kontaktör bobini enerjisizdir. Start 

butonuna bastığımızda kontaktör bobini enerjileneceğinden kontakları durum değiştirir. 

Bunun sonucunda san lamba devresindeki kontak açılır ve lamba söner. Yeşil lamba 

devresindeki açık kontak kapanır ve bu lamba yanar. Herhangi bir nedenle aşın akım rölesi 

kapalı kontağını açarsa bu kez de kırmızı lambaya seri bağlanan aşırı akım rölesinin 

normalde açık kontağı kapanacağından kırmızı lamba yanar. 

Lambaların yanık veya sönük olması bizi görsel olarak motor hakkında 

bilgilendirir. Kumanda ve sinyal devrelerinde kontaktörün yardımcı ( kumanda ) kontakları 

kullanılır. 

c-Güç devresi çizimi: 

Güç devresi, otomatik kumanda devrelerinde motorun veya alıcıların bağlandığı 

devredir. Bu devrede kontaktörün ana (güç, kuvvet ) kontakları kullanılır. Çünkü 

kontaklardan geçen akım yükün çektiği akımdır ve yüksektir. 

Güç devresi hem Alman hem de Amerikan normlarına göre dikey olarak çizilir. 

Devre üzerinde her faza ait sigortalar, kontaktörün normalde açık güç kontakları ve aşırı 

akım rölesi ile alıcı ( motor ) bulunur. Start butonuna basıldığında kontaktör bobini enerji 

ilenir ve açık kontaklarını kapatır. Dolayısıyla R-S-T fazlan, motorun U-V-W uçlarına 

geldiğinden motor çalışır. 

2-Şemalarda Tanıtma Đşaretleri: 

Otomatik kumanda devre şemalarında devre elemanları Tablo 1.8" de belirtilen 

harflerle tanıtılmaktadır: 

KUMANDA ELEMANI ADI: ALMAN NORMU 

AMERĐKAN NORMU 

(T.S.E.Dikey Şema) (T.S.E.Yatay Şema) 

Kontaktör C M, A 

Yardımcı kontaktör Röle, d B, R ,TR, ZR 

Zaman rölesi 

Sigorta Aşırı akım rölesi e e OL, AA 

Sinyal lambası H L 

Durdurma Butonu bı,0 Stop, D.B 

Başlatma Butonu b2,I Start, B.B 

Kontaklar Kendini çalıştıran elemanın işareti ile aynıdır 

Tablo 8.5. Şemalarda tanıtma işaretleri 

76

Genel olarak bütün şemalarda devrede kullanılan işaretlerin anlamları devrenin 

altında açıklanır. 

3- Motorun Kesik Çalışması: 

Şekil 8.19. 3 fazlı asenkron motorun kesik çalışmasına ait kumanda, sinyal ve güç devresi. 

Devrenin çalışması: 

Start butonuna basıldığında kontaktör bobini enerjileneceğinden kontaktörün 

normalde açık kontakları kapanır ve sinyal devresinde Lı lambası söner L2 lambası yanar. 

Güç devresinde motor çalışır. Start butonundan elimizi çektiğimizde kontaktör bobininin 

enerjisi kesileceğinden motor durur, L2 lambası söner Lı lambası yanar. 

4. Motorun Bir Yönde Sürekli Çalışması: 

En çok uygulanan kumanda devrelerinden birisidir. Kesik çalıştırma devresindeki 

b2 butonuna, C kontaktörünün normalde açık kontağı paralel bağlandığında sürekli çalıştırma 

devresi elde edilir. Başlatma butonuna bağlanan bu kontağa mühürleme kontağı 

denir. 

Şema 8.20'deki b2 başlatma butonuna basıldığında C kontaktörü enerjilenir ve 

kumanda devresindeki C kontağını kapatır. Başlatma butonundan elimizi çektiğimizde, 

buton kontakları açılır ve daha önce buton üzerinden geçen kontaktör akımı bu kez, 

kapanan C kontağı üzerinden geçer. Böylece kesintisiz olarak kontaktör çalışmaya devam 

eder. Aynı anda güç devresindeki C kontakları da kapandığından motor çalışmaya başlar. 

Motorun çalışması, durdurma butonuna basılıncaya kadar devam eder. b1 durdurma 


77

utonuna basıldığında kontaktörün enerjisi kesildiğinden, kumanda ve güç devresindeki C 

kontakları açılır ve motor durur. 

Şekil 8.20. Motorun bir yönde sürekli çalıştırılması a) TSE normu b) Amerikan 

normu 

5- Motorun Đki Kumanda Merkezli Sürekli Çalışması: 

Otomatik kumanda devrelerinin en önemli özelliklerinden birisi, birden fazla 

merkezden motorun çalıştırılıp durdurulabilmesidir. Bunun için her merkezde start-stop 

buton grubu bulunur. Kumanda merkezlerinde bulunan stop butonları birbirine seri, start 

butonlan ise birbirine paralel bağlanır. 

Şekil 8.21'deki devrede ister I. merkezdeki start butonuna basılsın isterse II. 

merkezdeki start butonuna basılsın kontaktör bobini enerjilenir ve motor çalışır. Motoru 

durdurmak için de her iki merkezdeki stop butonu kullanılabilir. 

Şekil 8.21. 3 fazlı asenkron motorun iki kumanda merkezli çalıştırılması. 

78

6- Enversör paket şalterin devre şeması ve bağlantısı: 

Enversör kelimesi motorun devir yönünün değiştirilmesi demektir. 3 fazlı asenkron 

motorun devir yönünün değişmesi için bir faz sabit diğer iki fazın yer değiştirmesi gerekir. 

Bu değiştirme esnasında fazlar birbiri ile karşılaşmamalıdır. Bunu sağlamak için özel paket 

şalterler imal edilmektedir. Ancak günümüzde paket şalterler, sakıncalarından dolayı 

küçük güçlü motor devrelerinde kullanılmaktadır ya da hiç kullanılmamaktadır (Şekil 

8.22). 

Şekil 8.22. 3 fazlı asenkron motorun enversör paket şalterle devir yönünün değiştirilmesi. 

7- Kilitleme devreleri: 

a-Buton kilitlemeli: 

Đki yollu (Jog) butonları ile buton emniyeti sağlanır. Đleri ile geri çalıştırma 

butonlarının stop ve start kısımları birbirine seri olarak bağlanır. Bu şekilde ileri çalıştırma 

butonu, geri çalıştırmanın stop butonu gibi, geri çalıştırma butonu ise ileri çalıştırmanın 

stop butonu gibi görev yapar. Böylece ileri çalıştırma butonuna basıldığında geri 

çalıştırmayı sağlayan kontaktör bobininin enerjisi kesileceğinden emniyet sağlanmış olur 

(Şekil 8.23). 

Şekil 8.23. 3 fazlı asenkron motorun buton emniyetli devir yönünün değiştirilmesine ait 

kumanda, sinyal ve güç devresi. 


79

.Elektriksel kilitlemeli ( kontak emniyetli) devir yönü değiştirme: 

Bu emniyet sistemi, adından da anlaşılacağı üzere kontaklarla sağlanmaktadır. Đleri 

çalıştırma start butonu devresine seri olarak geri çalıştırma kontaktörünün normalde kapalı 

kontağı, geri çalıştırma start butonuna seri olarak da ileri çalıştırma kontaktörünün 

normalde kapalı kontağı konur. Bu şekilde motor ileri çalışırken, geri kontaktörüne seri 

bağlanan ileri kontaktörünün normalde kapalı kontağı açılacağından geri butonuna basılsa 

dahi kontaktör bobini enerjilenemez. Böylece emniyet sağlanmış olur. Aynı durum motoru 

geri çalıştırırken de söz konusudur (Şekil 8.24). 

Yukarıda anlatılan emniyet sistemleri aynı anda her ikisi birlikte aynı devreye 

uygulanabilir. 

Şekil 8.24. 3 fazlı asenkron motorun kontak emniyetli devir yönünün değiştirilmesine ait 

kumanda, sinyal ve güç devresi. 

c-Mekaniksel kilitlemeli: 

Kumanda devrelerinde mekanik kilitleme, şekilde görüldüğü gibi kontaktör 

bobinlerini birbirine bağlayan kesik çizgilerle gösterilir.Đki kontaktörün paletleri bir eksen 

etrafında dönebilen bir çubukla birbirine bağlanırsa, bu bağlantıya mekanik kilitleme adı 

verilir.Mekanik kilitlemeli kontaktörlerde her iki kontaktöre ait kontaklar aynı anda 

kapanamazlar. Bu nedenle mekanik kilitlemeli devrelerde bir kısa devre meydana gelmez. 

Hatta kısa devre nedeniyle bir kontaktörün kontakları kaynamışsa, diğer kontaktör 

enerjilendiğinde birbirine yapışmış olan kontakları açar. 

Şekil 8.25. Mekaniksel kilitleme kumanda devresi. 

80

Eğer yapışmış kontakları açamazsa, kendi kontaklarını kapayamaz. Böylece her iki 

kontaktöre ait kontakların beraberce kapalı kalmaları ve bir kısa devreye neden olmaları 

önlenmiş olur. Bu özellik mekanik kilitlemenin en büyük üstünlüğüdür. 

Mekanik kilitleme genellikle doğru akımda çalışan kontaktörlerde kullanılır. 

Sakıncalı olduğu halde mekanik kilitlemenin alternatif akımda çalışan kontaktörlerde de 

kullanıldığı görülür. 

9-Đki yönde sınır anahtarı ile çalıştırılması: 

Vargel, taşlama, freze gibi iş tezgahlarında ve otomatik kapılarda, hareketli kısmın 

hareketi sınıf anahtarları ile kontrol edilir. Örneğin kapıyı açma butonuna basıldığında 

motor bir yönde dönerek kapıya kumanda eder ve kapı yeteri kadar açıldığında sınır 

anahtarı sayesinde otomatik olarak durur. Kapıyı tekrar kapatmak için kapama butonuna 

basılır. Motor bu kez ters yönde döner. Kapı kapanınca sınır anahtarı sayesinde motor yine 

otomatik olarak durur. 

Şekil 8.26. 3 fazlı asenkron motorun iki yönde sınır anahtarı ile çalışmasına ait kumanda, 

sinyal ve güç devresi. 

10-Motorun zaman ayarlı çalıştırılması ve durması: 

Bazı otomatik kumanda devrelerinde motorun bir süre çalışıp sonra otomatik olarak 

durması veya bir motor çalışırken durup, bir müddet sonra tekrar çalışması istenebilir. Bu 

gibi devreler zaman röleleri kullanılarak yapılabilir (Şekil 8.27). 

R 

Şekil 8.27. 3 fazlı asenkron motorun zaman ayarlı olarak çalışması ve durmasına ait 

kumanda ve güç devresi. 


81 

Mp 

R S T

11- Problem Halinde Değişik Uygulamalar: 

1.3 fazlı bir asenkron motor iki ayrı yerden kumanda edilecek, kesik ve sürekli 

olarak çalıştırılacaktır. Röleli kesik ve sürekli çalıştırmada kullanılan kumanda devresinden 

yararlanarak gerekli kumanda, sinyal ve güç devresinin şemasını çizip çalışmasını yazınız. 

2.3 fazlı iki asenkron motora ait kumanda ve güç devresinin şemasını aşağıdaki 

istekleri cevaplandırarak çiziniz. 

a.Start butonuna basıldığında yalnız birinci motor çalışacaktır. 

b.Stop butonuna basıldığında birinci motor duracak, ikinci motor çalışmaya 

başlayacak, bir süre çalıştıktan sonra kendi kendine duracaktır. 

3.3 fazlı üç asenkron motor bir start ve bir stop butonu kullanılarak şu şekilde 

çalıştırılacaktır. 

Start butonuna basıldığında birinci motor çalışacak, bir süre sonra ikinci motor da 

çalışacaktır. Đkinci motor 40 sn sonra duracak, ikinci motor durduğunda üçüncü motor 

çalışmaya başlayacak, üçüncü motor da 20 sn sonra duracaktır. Gerekli kumanda ve güç 

devresini çiziniz. 

F. MOTORLARDA KALKIŞ AKIMINI DÜŞÜRME: 

1- Kalkış Akımının Şebeke Üzerindeki Etkisi: 

Asenkron motorların çalışmaya başladıkları ilk anda çektikleri akıma kalkış akımı, 

yol alma akımı veya kalkınma akımı denir. Motorun yol alma akımı, gücüne ve kutup 

sayısına bağlı olmakla beraber anma (nominal, tam yük altında çalışma) akımının yaklaşık 

3-6 katıdır. Bu akım kısa süreli olduğundan motor sargılarında ısı artışına sebep olmaz. 

Küçük güçlü motorlarda da bu akım dikkate alınmaz. 

Ancak 2 - 4 kutuplu motorlarda 4 KW, 6 kutuplu motorlarda 3 KW, 8 kutuplu 

motorlarda 2,2 KW ve daha güçlü motorlarda, motorların direkt yol almaları esnasında 

şebekeden çektikleri yol alma akımları, şebekede büyük gerilim düşümlerine neden olur. 

Bu durum şebekede dalgalanma ve motor sargılarında ısınmalara neden olur. Şebekedeki 

bu dalgalanma aynı hattan beslenen diğer alıcıları da etkiler. 

Bu nedenle büyük güçlü motorların kalkınma anında, şebekede meydana getireceği 

gerilim dalgalanmalarını önlemek için değişik yöntemler uygulanmaktadır. 

2- Kalkış Akımını Azaltma Yöntemleri: 

Asenkron motorların kalkış akımını azaltmak için kullanılan yöntemler şunlardır. 

a.Düşük gerilimle yol verme: 

Düşük gerilimle yol verme yöntemi çalışmaya boşta başlayan motorlarda kullanılır. 

Çünkü yüklü kalkınan bir motora, kalkınma anında düşük gerilim uygulandığında motor, 

yükü karşılamak için şebekeden daha fazla akım çeker ve kalkınamaz. Amaç kalkış 

akımını azaltmak olduğundan yüklü motorlara düşük gerilim yöntemi ile yol verilemez. 

Düşük gerilimle yol verme yöntemleri: 

1. Yıldız/Üçgen yol verme 

2. Oto trafosu ile yol verme 

3. Kademeli ön dirençle yol verme 

b.Rotoru sargılı ( bilezikli ) asenkron motorlara kademeli dirençle yol verme: 

Bu yöntem yüklü kalkman motorlarda kullanılır. Kademeli direnç rotor sargılarına 

seri olarak bağlanır. 

82

3- Yıldız /Üçgen Yol vermenin Önemi: 

Yıldız / Üçgen yol verme yöntemi, en kolay ve en ekonomik yol alma akımın 

düşürme yöntemi olduğundan sanayide çok kullanılmaktadır. Diğer yöntemlerde motorun 

gücüne göre oto trafosu ve ön direnç seçimi yapılması gerekirken yol vermede bunlar 

söz konusu değildir. 

3 fazlı asenkron motorlarda bağlama, şebekenin fazlar arası geriliminin, 

motorun faz gerilimine eşit olduğu 5 KW ve daha büyük güçteki motorlarda uygulanır. 

Uygulama şu şekilde yapılır: 

Motor sargılarının U-V-W ve X-Y-Z uçları hiçbir köprüleme ve bağlantı 

yapılmadan klemens tablosuna çıkarılır. bağlantı kontaktördeki kontaklar vasıtasıyla 

köprülenerek oluşur. 

Bir şebekede A çalışacak 3 fazlı bir motor, yol alma esnasında A bağlanırsa faz 

bobinleri kat daha az bir gerilimle çalışır yani 220 V ile çalışır. 

Hat akımı da kat azalır. Sonuçta yol alma akımı 3 kat azalır. 

Bunu formülle izah edecek olursak : 

Motorun bağlanması durumunda bir faz sargısına 220V gerilim düşer. 

olur. Motorun bağlanması durumunda ise bir faz sargısına 380 V gerilim 

düşer. olur. 

Motorun çalışması anında şebeke gerilimi aynı olduğundan da ve 

gerilim kat az olduğundan akım da aynı oranda azalır Buna göre 


olur. Görüldüğü gibi motorun çalışması 

durumunda şebekeden 1/3 oranında daha az akım çekilir. 

yol vermede, önce bağlanan motor düşük gerilimle yol almaya başlar. Yol 

almanın uygun bir anında motorun faz sargıları arasındaki bağlantı açılır sonra motorun 

sargılan olarak bağlanır. Böylece motor normal geriliminde çalışmaya devam eder. 

4- Yol Vermede Çalışma Süresinin Önemi: 

yol vermede motorun yıldızdan üçgene geçiş süresi oldukça önemlidir. Bu 

sürenin belirlenmesi için motor direk bağlanarak yüksüz durumda çalıştırılır ve 

kalkınma akımının, normal çalışma akımına düşüş süresi bir ampermetre ve kronometre ile 

belirlenir. Đşte belirlenen bu süre yol vermede, motorun bağlantıda çalışma 

süresidir. Pratik olarak motor normal devrine geçtiği anda bağlantıya da geçmelidir. Bu 

da 8-10 sn civarındadır. Eğer bu süre kısa tutulursa motor tam devrini alamayacağından 

direk bağlı gibi kalkınır ve şebekeden aşın akım çeker yol vermenin de bir 

anlamı kalmaz. Süre uzun tutulursa bu kez motor 1/3 momentle çalıştığından,, yükü 

kaldıramaz ve devir sayısında düşme olur ' e geçerken de darbe şeklinde ani akım artışı 

olur. 

5- Yol Vermede Termik, Sigorta ve Kontaktör Seçimi: 

Termik aşın akım röleleri motor sargılarına seri olarak bağlandığından genellikle 

hat akımının geçtiği yere değil de faz akımının geçtiği yere bağlanır. Bu sayede seçilecek 

termiğin akım sınırlan daha küçük seçilir ve ekonomik olur. bağlamada faz akımları, hat 

akımının olduğundan motorun normal akımının 0,58 ile çarpılmasıyla 

çıkan sonuca göre belirlenir. Termik seçimi de faz akımına göre yapılır ve ayarı da faz 

83

akımına göre ayarlanır. Yani motorun nominal (etiketinde yazılan) akımının 0,58 ile 

çarpılmasıyla, termiğin akım ayarı belirlenir. 

yol verilen motorlarda sigorta seçimi gecikmeli tip sigortalardan yapılır ve 

motorun anma (etiketinde yazılı) akımının 2 katı değerindeki ilk standart değerden seçilir. 

Daha önce belirttiğimiz gibi motorlar, direkt yol vermede kalkınma anında anma 

akımlarının 3 - 6 katı akım çekerler. Ancak yol vermede, kalkınma anında akım 3 kat 

azaldığından sigorta motorun anma akımının 3-6 katı değerinde seçilmez. Yaklaşık 2.Ih 

değerinde seçilir. 

Kontaktör seçiminde de, termik seçiminde olduğu gibi motorun faz anma 

akımlarının bir üst standart değerine göre seçim yapılır. Çünkü kontaklardan geçecek akım 

motorun faz akımlarıdır, hat akımları değildir. Eğer ekonomiklik düşünülmez ise kontaktör 

seçiminde daha büyük akımlar taşıyabilecek kontaktörler seçilebilir. Böylece kontaktörün 

ömrü daha uzun olur. 

6-Paket tip yıldız/üçgen şalterin incelenmesi: 

Paket tip şalterler, devrelerinde aşırı akım rölesi kullanılamaması ve 

dan ne geçişte sürenin şalteri çalıştıran kişiye göre değişebilmesi nedeni ile günümüzde 

kullanım alanı yok denilecek kadar azalmıştır. 

Şekil 8.28'de motorlara yol veren paket şalterin diyagramı ve bağlantı şeması 

görülmektedir. Paket şalter 0 konumunda iken motor sargıları enerjisizdir. A konumuna 

getirildiğinde motorun U-V-W uçlarına R-S-T fazları gelmekte X-Y-Z uçları ise kısa devre 

olmaktadır. Böylece çalışma gerçekleşir. Paket şalter konumuna getirildiğinde 

kontakların durumuna göre akım takip edilirse R-S-T fazlarının motorun U-V-W uçlarına 

geldiği ve U ile Z, V ile X, W ile Y uçlarının kısa devre olduğu görülür. Böylece 

motor çalışmaya geçmiş olur. 

7-Şemasının çizimi ve uygulanması: 

Şekil 8.28. 3 fazlı asenkron motorlara paket şalterlerle yol verme devresi. 

84

8- Otomatik Şalter Şemasının Çizilmesi: 

Otomatik şalter şemasının çizimi çok değişik şekillerde olabilmektedir. Bu 

farklılıklar zaman rölesinin kapalı ve açık kontaklarının birbirinden bağımsız olmasından 

ve dan e geçişte akımın kesintisiz olması istendiğindendir. En çok kullanılan ve 

ekonomik olan devre şeması Şekil 8.29'da görülmektedir. 

Şekil 8.29. 3 fazlı asenkron motorlara otomatik yol vermeye ait Amerikan 

sembollerine göre çizilmiş kumanda ve güç devresi. 

9-Oto trafosu ile yol vermenin incelenmesi: 

Motorların düşük gerilimle başlatılmasında gerekli olan düşük gerilim, bir oto 

transformatöründen de sağlanabilir. Kumanda devrelerinde bir, iki veya daha çok kademeli 

oto transformatörleri kullanılır. Oto transformatörlerinin sargıları düşük gerilimin alınması 

için kullanıldığı gibi, yol vermede reaktör gibi de kullanılabilirler. Oto transformatörüyle 

yapılan yol verme devreleri daha pahalıya mal olduğu halde, daha randımanlı çalışırlar. 

Oto trafoları primer ve sekonderi aynı sargı olan (tek sargılı) transformatörlerdir. Yandaki 

şekilde güç devresinin nasıl olduğu görülmektedir. 

Burada dikkat edilmesi gereken husus "Yalıtım" trafosuyla, "Yalıtımlı" trafonun 

farklı şeyler olmasıdır. Yalıtım trafosunda primerin sekondere oranı olan a katsayısı 1'dir. 

Yalıtımlı trafo ise primer-sekonder arasında fiziksel bağlantı olmayan trafo demektir. 

Temel prensip motor sargısına uygulanan gerilimin azaltılması yoluyla motorun çektiği yol 

alma akımının azaltılmasıdır. 

Ih: Hattan, çekilen, akım 

Im: Motorun,çektiği,akım 

Zm: Motorun,sargısı 

Itip: Tip gücü akımı 

Im=Ih+Itip 

a = U1 / U2 = Im / Ih 

Motor sargısına doğrudan U1 şebeke gerilimi uygulanırsa motor şebekeden, 

nominal akımın kd katı kadar (Im=In.kd) akım çekecektir. Motor sargısına U2 gerilimi 


85

uygulanınca motorun çekeceği akım, gerilimdeki azalma oranında olacaktır ve Im = (U2 / 

U1).In.kd şeklinde bir hesaplamayla bulunur. 

Hattan çekilen akım Ih = Im / a = (1 / a) . (U2 / U1) . In . kd eşitliğinden de şu 

sonuca varılır; 

Ih = (1 / a 2 ) . In . kd = Ih = /U2 / U1) 2 . In . kd 

10-Oto trafosu ile yol verme şeması çizilmesi ve uygulanması: 

Örnek 1 : Nominal akımı 10A olan bir asenkron motor, şebekeye doğrudan 

bağlandığında 50A akım çekmektedir. Bu motora %50 ve %65 kademelerindeki oto 

trafosuyla yol verildiğinde şebekeden çekilecek akımı ve motor akımını bulunuz. 

Im = In.kd 50=10.kd kd=5 

%50için; 

Im=(U2/U1).In.kd=(50/100).10.5=25A 

Ih = (U2/U1) 2 . In . kd = 12,5 A 

Itip = Im - Ih = 25 - 12,5 = 12,5A 

%65,için; 

Im=0,65.10.5=32,5A 

Ih = (U2 / U1) 2 . In. Kd = 21,125A 

Itip = 32,5 - 21,125 = 11,375A 

Şekilde, soruda istenen çalışmayı gerçekleştiren devre görülmektedir. Başlatma 

butonuna basıldığında A kontaktörü enerjilenir ve A kontağı mühürleme yapar. Böylece 

reaktans üzerinden enerji geçişi başlar. ZR1'in gecikmeli açılan kontağı üzerinden B de 

enerjilendiği için en fazla %50 kapasiteye ulaşılmasına izin vardır. Bu esnada ZR1 zaman 

rölesi aktif hale gelir ve saymaya başlar. 

Şekil 8.30. Oto trafosuyla yol verme. 

Belirli bir süre sonra (örneğin 3sn olsun) ZR1'in gecikmeli açılan kontağı açılarak 

B kontaktörünün enerjisi kesilir, aynı anda ZR1'in gecikmeli kapanan kontağı da 

kapanarak C'ye ve ZR2'ye enerji gitmesi sağlanır. Böylece %65 kapasiteye ulaşmaya 

imkan tanınır. 

ZR2 rölesi saymayı bitirdiğinde (o da 3sn olsun) ZR2 kontağı kapanarak D 

kontaktörünü enerjiler ve devrenin en üstündeki D kontağı açılarak A,B ve C üzerine enerji 

gidişi kesilir. Alt kesimdeki D kontağı kapanır ve devre durdurma butonuyla durdurulana 

86

kadar bu kontak üzerinden geçerek çalışmayı tam kapasiteyle sürdürür. Görüldüğü gibi 

aşama aşama oto trafosu devreden çıkarılır ve tam kapasite çalışmaya doğru geçiş yapılır. 

Örnek 2 : Şekilde üç fazlı bir asenkron motora bir kademeli oto tranformatörüyle 

yol vermede kullanılan bir bağlantı şeması verilmiştir. Böyle bir oto tranformatörüyle 

motora yol verirken, güç devresinde ilk önce (S) kontakları kapanır. Kapanan (S) 

kontakları üç fazlı oto transformatörünü yıldız olarak şebekeye bağlar. Transformatörün 

%65 lik gerilimli orta uçlarına bağlı olan motor, düşük gerilimle yol almaya başlar. Bir 

süre sonra (S) kontakları açılır ve oto tranformatörü şebekeden ayrılır. Sonra (M) 

kontakları kapanır. Motor normal şebeke gerilimine bağlanır. Bu devrede ilk önce (S) 

kontaklarının açılması, sonra (M) kontaklarının kapanması gerekir. Aksi halde oto 

transformatörünün üst yarı sargıları kısa devre olur.Bu sargılardan geçen yüksek değerli 

akımlar, transformatörün yanmasına neden olur. 


Şekil 8.31. Oto trafosuyla yol verme. 

Şekilde verilen devrede başlatma butonuna basıldığında, (ZR) zaman rölesi 

enerjilenir. Ani çalışan (ZR) kontağı başlatma butonunu mühürler ve sürekli çalışmayı 

sağlar. (ZR) zaman rölesiyle birlikte (S) kontaktörü de enerjilenir. Güç devresinde (S) 

kontakları kapanır ve motor düşük gerilimle yol almaya başlar. Bir süre sonra (ZR) zaman 

rölesinin kapalı kontağı açılır ve açık kontağı kapanır. Böylece (S) kontaktörü devreden 

çıkar, (M) kontaktörü enerjilenir. Güç devresinde (S) kontakları açılır. Oto transformatörü 

devreden ayrılır. (M) kontakları kapanır ve motor normal şebeke gerilimine 

bağlanır.Motorunu normal gerilimde çalışması durdurma butonuna basılıncaya kadar 

devam eder. (S) ve (M) kontaktörlerinin aynı anda beraberce çalışmaları, bu iki kontaktör 

arasında yapılan elektriksel kilitleme ile önlenir. 

11-Dirençle yol vermenin incelenmesi: 

3 fazlı asenkron motorlara dirençle yol vermeden amaç motorun yol alma anında 

motora uygulanan gerilimin bir kısmının direnç üzerinde düşmesini sağlamak ve motor 

sargılarına düşük gerilim uygulayarak motorun çekeceği akımı azaltmaktır. Motor 

kalkındıktan sonra dirençler devre dışı bırakılarak motorun normal gerilim ve akımında 

çalışması sağlanır. 

Dirençle yol vermede bir kademeli direnç kullanılabildiği gibi iki veya daha fazla 

kademeli direnç de kullanılabilir. Daha çok kademe kullanılmasının sebebi motoru daha 

düşük gerilimle kalkındırarak akımını da iyice azaltmaktır. 

87

12-Dirençle yol verme şemasının çizilmesi ve uygulanması: 

3 fazlı asenkron motora iki kademeli dirençle yol verme şeması: 

Şekil 8.32. 3 fazlı asenkron motorlara kademeli dirençle yol vermeye ait Alman 


13-Rotoru sargılı motora yol vermenin incelenmesi: 

Rotoru sargılı asenkron motorların kalkış momenti, sincap kafesli asenkron 

motorların kalkış momentinden daha yüksektir. Bu nedenle rotoru sargılı asenkron 

motorlara yük altında yol verilebilir. Asansörlerde genelde bu tip motorlar kullanılır. 

Bu yöntemde kalkınma akımını düşürmek için rotor sargılarına kademeli dirençler 

seri olarak bağlanır. Böylece hem kalkınma momenti maksimum olur, hem de düşük 

akımla kalkınma sağlanır. Motora direkt şebeke gerilimi uygulanır. 

14-Rotoru sargılı motora yol verme şemasının çizilmesi ve uygulanması: 

Rotoru sargılı motorlara iki kademeli dirençle yol verme şeması: 

Şekil 8.33. Rotoru sargılı asenkron motorlara kademeli dirençle yol vermeye ait Alman 


88

G. MOTORUN FRENLENMESĐ: 

1-Frenlemenin önemi ve çeşitleri: 

Otomatik kumanda devrelerinde çalışan motorları durdurmak için stop butonuna 

basıldığı zaman motor aniden durmaz. Dönme ataleti ile bir müddet daha dönmeye devam 

eder. Seri üretim yapan makinelerde motorların durması beklenirse zaman kaybına ve 

dolayısı ile ekonomik kayıplara neden olunur. Seri üretim aksar. Đş kazaları meydana 

gelebilir. Đşte bu olumsuz çalışmaları ortadan kaldırmak Đçin stop butonuna basıldığında 

motorun hemen durması için frenleme sistemleri geliştirilmiştir. 

Günümüzde kullanılan frenleme sistemleri: 

• Balatalı frenleme 

• Dinamik frenleme 

• Ani durdurma sistemleridir. 

2- Balatalı Frenlemenin Tanıtılması: 

Motor kasnağı iki tarafındaki balatalar ile sıkıştırılarak durdurulursa bu frenlemeye 

balatalı frenleme denir. Balataları harekete geçiren sistem aynen araçlarda bulunan 

frenleme sistemi gibidir. Tek farkı araçlarda balatalar, mekanik olarak (ayakla) harekete 

geçerken motorlarda otomatik olarak harekete geçer. 

Şekil 8.34. Motorların balatalı frenleme ile frenlenmesine ait Alman sembollerine 

göre çizilmiş kumanda devresi 

Şekil 8.34' deki devrede motor çalışmaz durumda iken frenleme bobini enerjisizdir 

ve balatalar kasnağı sıkma vaziyetindedir. Motoru çalıştırmak için start butonuna 

basıldığında frenleme bobini doğru akımla enerjilenir ve nüveyi aşağıya doğru çeker. 

Nüvenin aşağıya çekilmesi ile frenleme düzeneği de mekanik olarak balataları motor 

kasnağından ayırır ve motor mili dönmeye başlar. Motoru durdurmak için stop butonuna 

basıldığında frenleme bobininin de enerjisi kesileceğinden nüve hızla normal yerine döner. 

Frenleme düzeneği balataların motor kasnağını sıkmasını sağlar ve motor çok kısa sürede 

durur. Bu sistem genellikle küçük güçlü motorlarda uygulanır. Balatalı frenleme sistemleri 

motorlarla beraber imal edilirler. 


89

3- Dinamik Frenlemenin Tanıtılması: 

Motorları kısa sürede durdurmak için stop butonuna basıldığında motor sargılarına 

doğru akım uygulanarak yapılan frenleme sistemine dinamik frenleme denir. Motorları 

dinamik frenleme ile durdururken stator sargılarına uygulanması gereken gerilim değeri 

önemlidir. Bu gerilim, motor gücüne ve stator sargılarından geçecek akıma göre değişir. 

Eğer frenleme gerilimine dikkat edilmezse stator sargılan yanabilir. Diğer yandan sargılara 

uygulanan gerilim arttıkça frenleme süresi kısalır. Gerilim azaldıkça frenleme süresi uzar. 

Bu nedenle dinamik frenlemede gerekli doğru gerilim değeri her motor için ayrı ayrı 

hesaplanarak tespit edilir. 

Frenlemenin oluşması şu şekilde gerçekleşir: 

Stop butonuna basıldığında motorun enerjisi kesilir ve motor kendi ataleti ile 

dönmeye devam eder. Bu sırada stator sargılarına doğru bir gerilim uygulanınca stator 

sargılarında düzgün ve sabit bir manyetik alan meydana gelir. Dönmekte olan rotor 

çubuklarında bir EMK indüklenir. Rotor kısa devre çubuklarında dolaşan kısa devre 

akımlarından dolayı rotorda N-S kutuplan oluşur. Rotor kutuplan ile statorda meydana 

gelen kutuplar birbirlerini etkileyerek rotoru kısa sürede durdurur. 

a.Dinamik frenleme geriliminin hesaplanması: 

Motor yıldız bağlı ise: Stator sargılarının toplam omik direnci, 

Dinamik frenlemede kullanılacak doğru akım kaynağının gücü ise: 

formülünden hesap edilir. Formüllerde geçen; 

90

ÖRNEK: Etiket değerleri 4 KW, 380V, 8A., . = 0.83, 2850 50hz. olan 

üç fazlı asenkron motorun bir faz sargısının omik direnci 4 olarak ölçülmüştür. Motora 

uygulanacak doğru gerilim değerini ve DA kaynağının gücünü bulunuz. Motor aynı 

akımda bağlı olursa, motora uygulanacak doğru gerilimi bulunuz? 

b. Buton kontrollü dinamik frenleme devre şeması: 

Sekil 8.35. 3 fazlı asenkron motorların buton kontrollü olarak dinamik frenlenmesine ait 

Amerikan sembollerine göre çizilmiş kumanda ve güç devresi. 

c. Düz ve ters zaman röleli dinamik frenleme devresi: 

Zaman rölesi ile motor sargılarına uygulanan DA' nın süresi yani dinamik frenleme 

süresi otomatik olarak kontrol edilir. 

• Düz zaman röleli dinamik frenleme devresi: 

Devrenin çalışması: 

Motor çalışır vaziyette iken durdurmak için stop butonuna basıldığında DF 

kontaktörü ve ZR zaman rölesi enerjilenir. Motor sargılarına doğru gerilim uygulanır. Bir 

müddet sonra zaman rölesi normalde kapalı kontağını açarak kendisinin ve DF 

Kontaktörünün enerjisini keser. Böylece motorun frenleme süresi zaman rölesinin ayarı ile 

sabitlenir. (Şekil 8.36) 


91

Şekil 8.36. 3 fazlı asenkron motorların düz zaman rölesi ile dinamik frenlenmesine ait 


• Ters zaman röleli dinamik frenleme devresi: 

Bilindiği gibi ters zaman rölesinde, röle bobinin enerjisi kesildikten bir süre sonra 

kontaklar konum değiştirir. Şekil 8.37'de ters zaman rölesi ile kurulmuş dinamik frenleme 

devresi görülmektedir. 

Devrenin çalışması: Motor çalışır vaziyette iken stop butonuna basıldığında M 

kontaktörünün ve ters zaman rölesinin enerjisi kesilir ve motor şebekeden ayrılır. Aynı 

zamanda DF kontaktörü enerjilenerek motor sargılarına doğru akım kaynağından, doğru 

gerilim uygulanır ve dinamik frenleme gerçekleşir. Zaman rölesinin normalde açık kontağı, 

enerjisi kesildikten bir müddet sonra açılarak dinamik frenleme durdurulur. 

Şekil 8.37. 3 fazlı asenkron motorlarının ters zaman rölesi ile dinamik frenlenmesine ait 


d-Đki yönde çalışan motorun dinamik frenleme devre şeması çizimi ve uygulaması: 

Motoru iki yönde çalıştırma devresine düz zaman rölesi ile dinamik frenleme 

devresi eklenerek bu devre oluşturulur. Devre düz zaman rölesi ile yapılabildiği gibi ters 

zaman rölesi ile de yapılabilir. Devir yönü değiştirme devresi de kontak emniyetli 

olabildiği gibi buton emniyetli de olabilir (Şekil 8.38). 

92

Şekil 8.38. Đki yönde çalışan 3 fazlı asenkron motorların düz zaman rölesi ile dinamik 

frenlenmesine ait Amerikan sembollerine göre çizilmiş kumanda ve güç devresi. 

4- Ani Durdurma Anahtarının Tanıtılması: 

3 fazlı asenkron motorlarda ani durdurma yapmak için motorun akımı kesilerek ters 

yönde dönecek şekilde yeniden gerilim uygulanır. Güç devresi motorların devir yönünü 

değiştirme devresinde olduğu gibidir. Motor ileri yönde normal çalışmasını sürdürürken 

stop butonuna basıldığında I kontaktörünün enerjisi kesilir ve kontaklarım açar, ayni anda 

F kontaktörü enerjilenir ve kontaklarını kapatır. 

Güç devresinde de motora uygulanan iki fazın yeri değiştiğinden stator sargılarında 

ters yönde bir manyetik alan meydana gelir ve motor ters yönde dönmek ister. Motorun 

devri tam sıfır olduğunda ani durdurma anahtarı devreyi otomatik olarak açarak motorun 

ani frenlenmesini sağlar (Şekil 8.39). 

Şekil 8.39. 3 fazlı asenkron motorların ani durdurma anahtarı ile frenlenmesine ait 



93

Ani durdurma anahtarı motor mili üzerindedir. Motor normal çalışırken kapalı 

konumdadır. Motor ters yönde dönmeye başlayacağı anda açılarak motorun ters yönde 

dönmesini engeller. Motoru iki yönde çalıştırma devresine düz zaman rölesi ile dinamik 

frenleme devresi eklenerek bu devre oluşturulur. Devre düz zaman rölesi ile yapılabildiği 

gibi ters zaman rölesi ile de yapılabilir. Devir yönü değiştirme devresi de kontak emniyetli 

olabildiği gibi buton emniyetli de olabilir (Şekil 8.38). 

Motorlarda ani durdurma yapmak için motorun akımı kesilerek ters yönde dönecek 

şekilde yeniden gerilim uygulanır. Güç devresi motorların devir yönünü değiştirme 

devresinde olduğu gibidir. Motor ileri yönde normal çalışmasını sürdürürken stop 

butonuna basıldığında I kontaktörünün enerjisi kesilir ve kontaklarım açar, ayni anda F 

kontaktörü enerjilenir ve kontaklarını kapatır. 

Güç devresinde de motora uygulanan iki fazın yeri değiştiğinden stator sargılarında 

ters yönde bir manyetik alan meydana gelir ve motor ters yönde dönmek ister. Motorun 

devri tam sıfır olduğunda ani durdurma anahtarı devreyi otomatik olarak açarak motorun 

ani frenlenmesini sağlar (Şekil 8.39). 

Ani durdurma anahtarı motor mili üzerindedir. Motor normal çalışırken kapalı 

konumdadır. Motor ters yönde dönmeye başlayacağı anda açılarak motorun ters yönde 

dönmesini engeller. 

94

ÜNĐTE 9: KOMPANZASYON SĐSTEMLERĐ 

KOMPANZASYON UYGULAMARI 

1- Kompanzasyonun Önemi: 

Bilindiği gibi alternatif akını, aktif ve reaktif bileşenlerden meydana gelmektedir. 

Aktif bileşen motorlarda mekanik gücü, ısıtıcılarda sıcaklığı, lambalarda ise aydınlatma 

gücünü meydana getirir. Reaktif bileşen ise bobinli (manyetik) alıcılarda manyetik akının 

meydana gelmesi için harcanır. 

Aktif akımın meydana getirdiği güce aktif ( wattlı ) güç, reaktif akımın meydana 

getirdiği güce reaktif (kör) güç ve bu güçlerin bileşkesine ( vektöriyel toplamına) ise 

görünür (zahiri) güç denir. 

a. AA’nın akım vektörü. b. AA’nın güç vektörü. 


Şekil 9.1. AA’nın akım ve güç vektörü. 

Şekil 1.54.b' deki güç vektöründe; 

Aktif güç : P = U. I. cosφ..........................(W) 

Reaktif güç : Q = U.I.sinφ...........................(VAR) 

Görünür güç : S = U. I...................................(VA) 

Elde edilir. (Formüller bir faz içindir.) Güçler arasındaki ilişkiyi formülize edersek; 

Şeklinde olur. 

Güç vektöründeki aktif güç (P) ile görünür güç (S) arasındaki açının cosinüsüne 

güç katsayısı (cosφ) denir. Reaktif güç (Q) ne kadar büyük olursa cosφ küçük, dolayısıyla 

görünür güç (S)' de büyük olur. Bu da şebekeden daha fazla güç çekmek yani akım çekmek 

demektir. 

Đşte reaktif gücün azaltılıp güç katsayısı (cosφ)' nin yükseltilmesi işlemine 

kompanzasyon (güç katsayısını düzeltme) denir. 

Reaktif gücün de iki bileşeni vardır. Bunlar: Manyetik alanın oluşumu için 

bobinlerin harcadığı endüktif reaktif güç (QL) ve kapasitif reaktif güç (Qc)' tür. Reaktif 

gücün bu bileşenleri vektöriyel olarak birbirinin tam tersi yöndedir. 

Toplam reaktif güç Q = QL - Qc veya Q = Qc - QL şeklinde hesaplanır. Qc' nin QL' 

den büyük olması cosφ' nin kapasitif özellikte olması, QL' nin Qc' den büyük olması ise 

cosφ' nin endüktif özellikte olması demektir. Güç katsayısını düzeltmek için devreye 

endüktif reaktif gücün zıttı olan kapasitif reaktif yük eklenir. Yani devreye kondansatörler 

bağlanır. 

Kompanzasyon yapılmış (kondansatör bağlanmış) devrenin güç vektör diyagramı 

şu şekilde çizilir (Şekil 9.2). 

95

Şekil 9.2. Kompanzasyon yapılmış devrenin güç vektör diyagramı. 

Vektör diyagramında görüldüğü gibi kondansatör bağlanmadan önceki cosφ1 değeri 

daha küçük ve görünür güç (Sı) dana büyüktür. Kondansatör eklendiğinde ise cosφ2 

büyüyerek görünür güç (S2) azalmıştır. Bu da şebekeden daha az güç ve akım çekmek 

demektir. Aynı zamanda elektrik enerjisi ücretinden de kâr demektir. 

2- Kompanzasyon un Faydaları: 

Güç katsayısının düzeltilmesi hem elektrik enerjisini üretenler hem de tüketenler 

bakımından çok faydalıdır. Bu nedenle kompanzasyon, konut beslemelerinde elektrik 

dağıtım firmaları tarafından yapılırken orta ve büyük boy işletmelerde, işletme sahibi 

tararından yapılması zorunlu hale getirilmiştir. 

Kompanzasyonun faydalarını şu şekilde maddeleyebiliriz: 

a. Üretici yönünden: 

1. Alternatör ve transformatörlerin gücü daha küçük tutulur. 

2. Đletkenler daha az akım taşıyacağından ince kesitte seçilir. 

3. Üretim, iletim ve dağıtım tesislerinde kapasite ve verim yükselir. 

4. Dağıtım hatlarında kayıplar ve gerilim düşümü azalır. 

5. Aynı iletim hattından daha fazla aktif enerji iletilir. 

6. Enerjinin üretim ve satış maliyeti azalır. 

b. Tüketici yönünden: 

1. Besleme transformatörü, kumanda, kontrol ve koruma elemanları daha küçük 

değerlerde seçilir. 

2. Đletkenler daha ince kesitte seçilir. 

3. Besleme transformatörünün ve tesisin kapasitesi ile verimi yükselir. 

4. Şebekeden daha az reaktif enerji çekilir. 

5. Kayıplar ve gerilim düşümü azalır. 

6. Harcanan enerji azalacağından enerji ücreti de azalır. 

3- 3 Fazlı Motorlarda Güç Katsayısını Düzeltmek Đçin Devreye Bağlanacak 

Gerekli Kondansatör Gücünün Hesabı: 

Pratik olarak motora bağlanacak kondansatör gücü şu şekilde hesaplanır: 

Motorun boş çalışma akımı ölçülerek tespit edildikten sonra; 

Qc = V3 .Uh .Ihb.0,9.10 -3 ................KVAR formülü ile hesaplanır. Formüldeki: 

Qc = Motora bağlanacak kondansatör gücü (KVAR) 

Ihb = Motorun boş çalışmadaki hat akımı (A) 

Uh = Motora uygulanan hat gerilimi (V)' dir. 

Ancak büyük işletmelerde tüm motorların boş çalışma akımı tek tek 

bulunamayacağından ve cosφ'nin yeni değerinin ne olacağı tam olarak bilinemediğinden 

bu yöntem pek kullanılmaz. 

Bu nedenle büyük işletmeler için şu yöntem takip edilir: 

Gereken kondansatör gücünün tayini için tesisin cosφ'sinin ve kurulu aktif gücünün 

bilinmesi gerekmektedir. 

96

Eğer tesiste reaktif sayaç var ise elektrik faturalarından ortalama cosφ bulunabilir. 

Pratik olarak günün çeşitli zamanlarında birkaç gün süreyle ölçüm yapmak ortalama 

cosφ'nin tayini için yeterlidir. 

Tesisin kurulu aktif gücü ise tesisteki tüm almaçların (motorlar, aydınlatma 

elemanları, ısıtıcılar vb. gibi) etiketleri üzerinde yazılan güçler toplanarak belirlenir. 

Bundan sonra güç vektörü çizilerek aşağıdaki formüller elde edilir ve bu formüllerden 

yararlanılarak gerekli kondansatör gücü hesaplanır. 

Şekil 9.3. Kompanzasyon yapılmış devrenin güç vektör diyagramı. 

Şekil 9.3’te verilen vektör diyagramında ölçülen cosφ değeri ve ulaşılmak istenen 

cosφ değerinin açıları φ1 ve φ2 olsun. Buna göre; 

QL 

tanφ1 = QL = P.tanφ1 

P 

QL 

tanφ2= Q = P.tancp2 

P 

QC = OL - Q = P.tanφ1 - P.tanφ2 = P.(tanφ1 - tanφ2) olarak bulunur. 

QC = P.(tanφ1 - tanφ2) 

Örnek: Tesisin kurulu aktif gücü 60 KW ve cosφ = 0,707 ise cosφ değerini 0,95' e 

çıkarmak için gerekli kondansatör gücünü hesaplayınız? 

Çözüm: 

cosφ1 = 0,707 ise φ1 = 45° ve tanφ1 = 1 

cosφ2 = 0,95 ise φ2 = 18° ve tanφ2 = 0,32 

Qc = P .(tanφ1 - tanφ2) 

Qc = 60.( 1–0,32) 

Qc = 40,8 KVAR olarak bulunur. 

4- Kompanzasyon Devre Şemasının Çizilmesi: 

Alternatif akımla çalışan devrelerde 3 çeşit kompanzasyon ( güç katsayısını 

düzeltme) uygulama şekli vardır. Bunlar: 

a. Tek tek kompanzasyon: 

Flüoresan lamba, motor gibi almaçların tek tek 

kompanze edilmesidir. Her alıcıya kondansatör paralel olarak 

bağlanır. Maliyeti yüksek olduğundan günümüzde pek 

kullanılmamaktadır. Genellikle Flüoresan lamba, cıva buharlı 

ve sodyum buharlı lambalarda uygulanır. Flüoresan lambanın 

güç katsayısı cosφ = 0,55’tir. cosφ'yi 0,95 – 1 arasına 

yükseltmek için gerekli kondansatör gücü tablo 9.1’den 

bulunabilir (Şekil 9.4). 

Şekil 9.4. Tek tek 

kompanzasyon prensip şeması. 


97

Tablo 9.1. Fluoresan lambaya göre kondansatör güçleri. 

b. Grup kompanzasyonu: 

Almaçlar ile kondansatörlerin aynı şalter ya da kontaktörlerle çalıştırıp 

durdurulmasıyla yapılan kompanzasyondur. Gruplandırılan alıcılar için ayrı ayrı 

kondansatör hesabı yapılır. Bu şekilde kompanzasyon da günümüzde pek 

kullanılmamaktadır (Şekil 9.5). 

Şekil 9.5. Grup kompanzasyonu prensip şeması. 

c. Merkezi kompanzasyon: 

Günümüzde en çok kullanılan kompanzasyon şeklidir. Atölye, fabrika gibi yerlerde 

ve mahalleleri besleyen dağıtım trafolarında bu sistem kullanılmaktadır. 

Merkezi kompanzasyonda işletmede bulunan almaçların (çalışır durumdaki) 

ihtiyacı kadar kondansatör grubu devreye alınır. Kondansatör gruplarını devreye alma 

işlemi elle veya otomatik olarak yapılabilir. Bu iş için çeşitli firmalarca reaktif güç kontrol 

röleleri imal edilmektedir. 3–5–7 kademeli reaktif güç kontrol röleleri her an cosφ'yi 

0,95'te sabit tutmak için otomatik olarak kondansatör gruplarım devreye alır veya çıkarır. 

Şekil 9.7'de 3–5–7 kademeli ENTES marka RG-Reaktif güç kontrol rölesinin ve 

kondansatörlerin devreye bağlantı şeması 

verilmiştir. Merkezi sistemde kompanzasyon ünitesi 

enerji besleme hattının ana girişine konulur ve röle 

ekranından kompanzasyon takip edilir. Rölenin 

ayarlan ve kondansatör gruplarının düzenlenmesi ile 

ilgili bilgiler röleyi imal eden firmalarca hazırlanan 

kataloglarda açıklanır. Bu kataloglar röle ile birlikte 

satılır. 

98 

Şekil 9.6. Merkezi kompanzasyon 

prensip şeması. 

Şekil 9.7. Reaktif güç kontrol rölesinin devreye bağlantı şeması.

ÜNĐTE 10: ENERJĐ ĐLETĐM VE DAĞITIMI 

A. FLEŞ (SEHĐM-SARKMA) 

Tanımı: Elektrik enerjisinin, hava hatlarıyla iletim ve dağıtımında iletkenler, 

direkler tarafından taşınır. Bu taşıma işleminde iletkenler, direkler arası mesafeye, ısıya ve 

kendi ağırlıklarına bağlı olarak sarkma yaparlar. 

a. Eş yükseklikli direklerde b. Yükseklik farkı olan direklerde 

Şekil 10.1. Fleş 'in şematik olarak gösterilişi (eş yükseklikli direklerde). 

Bu bilgilerin ışığında, fleş'i (sehimi) şöyle tanımlayabiliriz; iletkenlerin 

tutturulduğu iki askı noktası (izolatörler)arasında düz bir çizgi olduğu varsayılırsa, bu çizgi 

ile iletkenlerin en fazla sarkma yaptığı nokta arası mesafeye, fleş denir. Fleş, sehim - 

sarkma - salgı - ok ve bel gibi adlarla da anılır. 

Eğer, iletkenleri taşıyan direkler aynı yükseklikte ise en büyük sarkma, iki direk 

arası mesafenin tam ortasında olur (Şekil 10.1a). Eğer, iletkenleri taşıyan direkler arasında 

yükseklik (kot) farkı varsa, bu nokta alçakta olan direğe yakın olur (Şekil 10.1b). 

*Yalıtılmış hava hattı kabloları kullanıldığında bu yükseklik değerleri 0,5 m azaltılacaktır 

*Bu değerler 21 Kasım 1978 tarih ve 26466 sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 

"Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği "Madde 44 çizelge 6'dan alınmıştır. 

Tablo 10.1. Hava hattı iletkenlerinin üzerinden geçtikleri yerlere olan en küçük düşey 

uzaklıkları. 


99

B. HAVA HATTI ĐLETKENLERĐNĐN ÇEŞĐTLERĐ 

Elektrik enerjisini, direkler üzerinde taşıyan hatta hava hattı veya havai hat, 

kullanılan iletkenlere ise hava hattı iletkenleri denir. Hava hattı iletkenlerinin seçiminde 

aranılan bazı özellikler vardır. Bunlar; 

1. Đletkenlik, 

2. Mekanik dayanım, 

3. Termik dayanım, 

4. Đletken çapı, 

5. Sehim(fleş), 

6. Özgül ağırlık, 

7. Titreşim eğilimi. 

1. Đletkenlik: 

Havai hatlarda kullanılacak iletken malzemenin, çok iyi iletkenliğe (geçirgenliğe) 

sahip olması gerekir. Çünkü iletim sırasında hatlardaki güç kaybının en az olması istenir. 

Eğer, iletkenliği yüksek olan malzemeden yapılan iletkenler kullanılır ise hatlardaki güç 

kaybı da o nispette az olur. Bakırın iletkenliğini %100 kabul edersek, aynı büyüklüğe sahip 

alüminyumun iletkenliği % 61'dir. 

2. Mekanik Dayanım: 

Hava hattı iletkenleri daima dış etkilere ve bunların neden olduğu yüklere maruz 

kalırlar. Hava hatlarına gelebilecek yükler (kar, buz, rüzgar) ve kendi ağırlığı, iletken 

tarafından güvenli bir şekilde taşınabilmelidir. Bu taşımada iletkenin, gerilme kuvvetini de 

taşıyabilecek bir elastikiyete sahip olması gerekir. 

3. Termik Dayanım: 

Hava hattı iletkenleri, gerek atmosferik gerekse kısa devrelerde oluşan akımlardan 

ve çalışma akımlarından dolayı ısınırlar. Isınmadan dolayı mekanik dayanımları azalır. 

Đletkenin bu sayılan nedenlerle oluşan ısı artışlarında, emniyetli bir çalışmaya elverişli 

olması gerekir. Đletkenleri ısı dayanımları bakımından şöyle sıralayabiliriz; çelikalüminyum, 

bronz, aldrey, bakır ve alüminyum. 

4. Đletken Çapı: 

Bakıra göre daha az iletkenliğe sahip olan iletkenlerin çapı, daha büyük olur. Çap 

büyüdüğünde, iletkene gelen buz yükü, rüzgar yükü ve gerilme kuvveti daha büyük olur. 

Bu durum, iletkenin mekanik dayanımını olumsuz etkiler. Mekanik dayanımın azalması, 

özellikle kar yağışı fazla olan bölgelerde, iletkenlerin kopmasına ve kısa devrelere neden 

olmaktadır. Đletken çapının büyümesinin faydası da yok değildir. Çapı büyük iletkenlerde 

korona kaybı az olur. 

5. Sehim (fleş): 

Her iletkenin aynı uzaklıktaki sehimi farklıdır. Bir hava hattı iletkeni, üzerinden 

geçtiği yerin özelliğine göre belli bir mesafeden fazla yere yakın olmamalıdır. 

Sehim Miktarını Etkileyen Faktörler: 

- iletkenin kullanıldığı buz yükü bölgesi 

- Đletkenden çekilecek akım 

- Direkler arası mesafe 

- Đletkenin cinsi 

100

6. Özgül Ağırlık: 

Đletkeni mekanik dayanım yönünden etkileyen en önemli faktörlerden Biri de, 

iletkenin ağırlığıdır. Đletken ağırlığının az olması istenir. Bu yüzden havai hatlarda, Özgül 

ağırlığı az olan ama iletkenliği de çok zayıf olmayan iletkenler tercih edilir. 

7. Titreşim Eğilimi: 

Enerji nakil hatları, sürekli rüzgara maruz kalır. Rüzgar esmesi, buzların aniden 

koparak düşmesi veya ağır kuşların konup – kalkmaları, havai hatlarda titreşim meydana 

getirir. Bu titreşim uzun bir süre, hatların bir saz teli gibi titreşmesine neden olur. Büyük 

titreşimler hatların kopmasına neden olabilir. Bu bakımdan seçilen iletkenin malzeme 

yoğunluğu da göz önüne alınmalıdır. 

Hava hattı iletkenleri, yapıldığı malzemenin cinsine ve imal ediliş şekline göre 

ikiye ayrılır. 

a. Đmal Ediliş Şekline Göre Đletken Çeşitleri: 

1. Masif iletkenler, 

2. Masif örgülü iletkenler, \ 

3. Ortası boş örgülü iletkenler, 

4. Demet şeklindeki iletkenler. 

1. Masif Đletkenler: 

Đçi dolu olarak tek cins malzemeden 10 mm 2 kesite kadar yapılan iletkenlerdir. Bazı 

özel durumlarda kesit 16 mm 2 ’ye kadar çıkmakta, bazen de içi çelik dışı bakır olarak 

yapılmaktadır. 


Şekil 10.2. Masif iletken çeşitleri. 

2. Masif Örgülü Đletkenler: 

Masif iletkenlerin kesitleri büyütüldüğünde montajda, taşımada ve kangal haline 

getirilmelerinde problemler çıkmaktadır. Bunu önlemek için masif örgülü iletkenler 

yapılmıştır. Aynı veya ayrı cins iletkenlerin birbiri üzerine sarılmasıyla elde edilir. 

Đletkenin mekanik dayanımını artırmak için, kesit ve kullanılacağı yere göre içine 

çelik" teller yerleştirilir. Örgülü iletkenlerde katlar, birbirinin tersi yönde sarılır (Şekil 

10.3). 

Şekil 10.3. Masif örgülü iletkenler ve kat yapıları. 

101

3. Ortası Boş Örgülü iletkenler: 

Yüksek ve çok yüksek gerilimli enerji iletiminde meydana gelen korona (kaçak) 

kayıplarını azaltmak için iletken çapı büyütülür. Genellikle, aynı cins iletkenlerin 

birbirlerine sarılması ile elde edilir. 

Şekil 10.4. Ortası boş örgülü iletkenler. 

Örgülü iletkenlerde Damar Sayısının Bulunması: 

Örgülü iletkenleri damarlar meydana getirir. Damar sayısı kat adedine ve katlan 

oluşturan damarların aynı çapta olup olmadığına bağlıdır. Örgülü iletkenlerin damar 

sayılan 3x* + 3x + 1 formülüyle bulunur. Formülde (x) kat adedini gösterir. 

Örnek: Kat adedi 3 olan örgülü iletkenin damar sayısı: 

3x 2 + 3x + 1 formülünden, 

3.3 2 + 3.3 +1 = 37 adet bulunur. 

4. Demet Şeklindeki Đletkenler: 

Hatlarda meydana gelen korona kayıplarının yanında diğer kayıpları da en aza 

indirmek için, fazlara ait iletkenler iki veya daha fazla sayıda yapılabilir. Đletkenler 

arasında belli bir mesafe olmalıdır 

b. Yapıldığı Malzemenin Cinsine Göre iletken Çeşitleri: 

1. Bakır iletkenler, 

2. Alüminyum iletkenler, 

3. Alüminyum - çelik iletkenler, 

4. Bakır zırhlı - çelik iletkenler, 

5. Bronz iletkenler, 

6. Aldrey iletkenler. 

1. Bakır Đletkenler: 

Hem elektriki geçirgenliği yüksek, hem de mukavemeti (mekaniki dayanım) iyi 

olan iletkendir. Bakırın mukavemetini arttırmak için soğuk haddeden geçirilir. Bu işlemde 

bakırın mekaniki dayanımı %50'ye kadar artmakta, fakat iletkenliği %2,5 azalmaktadır. 

Hava hatlarında kullanılan bakırın 20°C'deki özgül direnci 0,017691 Ωmm 2 /m, özgül 

iletkenliği 56m/Ωmm 2 , özgül ağırlığı 8,89 gr/cm 3 ve en yüksek çekme kuvveti 

19kg/mm 2 'dir. 

Bakır iletkenler, hava ile temas ettiklerinde yüzeylerinde zamanla koyu renkli oksit 

tabaka meydana gelir. Meydana gelen oksit tabaka, alüminyum iletkenlerdeki oksitlerin 

aksine, iletkendir. Meydana gelen bu tabaka, ısı alışverişinin daha hızlı olmasını 

sağlamaktadır. 

Bakır iletkenli hava hatları, kimyasal madde üreten tesislerin üzerinden mümkünse 

geçirilmemelidir. Çünkü bacalardan çıkan gazlar, bakır iletkenin mukavemetini 

azaltmaktadır. Eğer, hat mutlaka bu gibi yerlerden geçecek ise; iletkenlere koruyucu 

maddeler sürülmelidir. 

2. Alüminyum iletkenler: 

Hava hatlarında kullanılan bakır iletkenlerden sonra gelen en iyi iletkendir. Saf 

alüminyum çok yumuşak olduğundan dayanımını arttırmak için demir, silisyum, çinko ve 

bakır gibi maddeler katılır. Ancak bunların karışımdaki oranı %0,5'i aşmaz. 

102

Aynı akımda, ısı kayıplarını muhafaza edebilmek için kullanılan iletken kesiti 

bakırdan % 61 daha fazladır. Ancak, alüminyum iletkenin aynı kesitteki ağırlığı bakırın 

yarısı kadardır. 20 °C'de özgül ağırlığı 2,703 gr/cm 3 , özgül iletkenliği 35 m/Ωmm 2 , özgül 

direnci 0,028277 Ωmm 2 /m'dir. En yüksek çekme kuvveti ise 8 kg/mm 2 'dir. 

Alüminyum iletkenlerin mekaniki dayanımları bakıra göre daha az olduğundan, 

uzun menzilli direklerde sehimleri, bakıra göre fazladır. Bu durum, direk boylarının uzun 

seçilmesine neden olmaktadır. 

3. Alüminyum - Çelik Đletkenler: 

Alüminyum iletkenlerin dayanımını arttırmak için, alüminyum iletkenin merkezine 

çelik tel konularak yapılan iletkendir. Alüminyum -çelik iletkenlerin kesitleri bakır 

iletkenlere göre daha büyüktür. Bu da korona kayıplarını azaltmaktadır. Fakat merkezde 

bulunan çelik tel etrafında oluşan manyetik alanın oluşturduğu mıknatıslanma, kayıplara 

neden olmaktadır. 

4. Aldrey iletkenler: 

Tam alüminyum iletkenlerin sakıncalarını gidermek için geliştirilmiş iletkenlerdir. 

% 98,7 alüminyum %0,5 magnezyum %0,5 silisyum ve %0,3 demir bileşiminden meydana 

gelmiştir. Örgülü aldrey iletkenlerin kopma gerilmesi 31–33 kg/mm 2 olup, saf alüminyum 

iletkenlere göre %75 daha fazladır. Özgül direnci 0,0333 Ωmm 2 /m ve özgül iletkenliği 

30m/Ωmm 2) dir. Mukavemeti fazla olmasına rağmen iletkenliği alüminyuma göre %15 

daha az, bakıra göre de %87 daha azdır. Mukavemetin önem kazandığı iletim hatlarında, 

alüminyum iletkenler yerine kullanılır. 

5. Bakır Zırhlı Çelik iletkenler: 

Uzun açıklıklı direkler arası iletimde kullanılan iletkenlerdir(nehir geçmesi, sarp 

kayalıklı yerler vb.). Çelik teller bakır bir tabaka ile kaplanır ve örülerek bu tip iletkenler 

elde edilir. Bu iletkenlerin gerilme kuvveti bakıra göre çok fazla olmasına karşın, 

iletkenliği düşüktür. Đletkenliği bakırın 0,35 katıdır. Eğer büyük akım taşıma kapasitesi 

gerekiyorsa, bakır kaplı çelik teller arasına bakır teller de sarılır. 

6. Bronz Đletkenler: 

Bakır, silisyum ve kalay karışımından elde edilen iletkenlerdir. Mekaniki 

dayanımları bakıra göre fazla olmasına rağmen, iletkenlik açısından kötüdür. Ayrıca, 

kırılgan olduğundan montajında büyük özen ister. 

7. Galvanizli Çelik Đletkenler: 

Mekaniki dayanımları çok yüksek olan bu iletkenler, uzun menzillerde ve koruma 

teli olarak kullanılırlar. Kesitleri küçüktür. 

C. DĐREK ÇEŞĐTLERĐ 

1. Kullanış Yerlerine Göre Çeşitleri ve Kullanım Yerleri: 

a. Normal taşıyıcı direkler (T) 

b. Köşede taşıyıcı direkler (KT) 

c. Normal durdurucu direkler (D) 

d. Köşede durdurucu direkler (KD) 

e. Son (nihayet) direkler (N) 

f. Dağıtım (Branşman) direkler (B) 

g. Geçit direkleri (G) 


103

a. Normal Taşıyıcı Direkler (T): Enerji nakil hattının, doğrusal olarak geçtiği 

yerlerde, iletkenlikleri taşımak için kullanılan direklerdir. Đletkenler izolatörlere bir bağ ile 

bağlanır. 

Şekil 10.5. Normal taşıyıcı direk. 

b. Köşede Taşıyıcı Direkler (KT): Doğrusal olarak giden hattın, yön değiştirdiği 

yerlerde (küçük sapmalarda) kullanılan direklerdir. Đletkenler izolatörlere taşıyıcı bağ ile 

bağlanır. 

Şekil 10.6. Köşede taşıyıcı direk. 

c. Normal Durdurucu Direkler (D) : Enerji nakil hatlarının doğrusal olarak geçtiği 

yerlerde, hatlara gelen kuvvetleri daha iyi karşılayabilmek için kullanılan direklerdir. 

Enerji nakil hatlarında, genel olarak 7 taşıyıcı direkten sonra 1 durdurucu direk 

kullanılması uygundur. Đletkenler izolatörlere her iki yönde de durdurucu bağ ile bağlanır. 

Şekil 10.7. Normal durdurucu direk. 

d. Köşede Durdurucu Direkler (KD) : Düz doğrultuda giden hattın, büyük 

sapmalarında kullanılan direklerdir. Đletkenler izolatörlere nihayet bağı veya durdurucu bağ 

ile bağlanır. 

Şekil 10.8. Köşede durdurucu direk. 

e. Son (Nihayet) Direkler (N) : Enerji nakil hatlarının başlangıç ve bitiminde 

kullanılan direklerdir. Đletkenler nihayet bağ ile bağlanır. 

Şekil 10.9. Son (nihayet) direk. 

f. Dağıtım (Branşman) Direkler (B) : Enerji hatlarının kollara ayrıldığı yerlerde 

kullanılan direklerdir. Üzerlerinde ayırıcı bulunabilir. 

g. Geçit Direkleri (G): Geçit mesafesi uzun, nehir, boğaz, kanal, karayolu gibi 

yerlerden geçişlerde (atlamalarda) kullanılan direklerdir. Örneğin; Đstanbul Boğazı 

atlaması (1600 m), Mesina Boğazı atlaması (Đtalya, 3646 m). 

104

2. Yapılarına (yapıldıkları malzeme) Göre Çeşitleri: 

a. Ağaç direkler, 

b. Beton direkler, 

b. 1. Vibre beton (VBA) direkler, b.2. Santrifüj beton (SBA) direkler. 

c. Demir direkler, 

c. 1. Boyalı-kaynaklı demir direkler, c.2. Galvaniz-cıvatalı demir direkler. 

a. Ağaç Direkler: 35 kV'ye kadar olan gerilimlerin taşınmasında kullanılan, iğne 

yapraklı (çam, köknar, ardıç ve ladin) ağaçların kesildikten sonra tornalanmasıyla elde 

edilen direklerdir. 

Ağaç direkler açık havada kullanıldıklarından, sürekli olarak dış etkilere (kar, 

yağmur v.b.) ve ağaca zarar veren haşerelerin etkilerine maruz kalırlar. Bu etkilerin direği 

çürütmesini önlemek için, direk kullanılmadan önce ilaçlamaya tabi tutulur. 

Ağaç direklerin temeline kesinlikle beton dökülmez. Taş ve toprakla temel 

sıkıştırılarak direk dikilir. Eğer temele beton dökülür ise direğe gelen tepe kuvvetlerinde 

direk, ankastre (temel üst noktası) noktasından kırılabilir. Ayrıca direğin dibi zamanla 

çürüyebilir. Bunu önlemek için enjeksiyonla direk diplerine (temele) ilaçlama yapılmalıdır. 

Eğer direk temeline beton dökülürse, direğin temelini bir miktar açmak ve ilaçlamak 

mümkün olmaz. 

Ağaç direkler, normal taşıyıcı ve köşede taşıyıcı direk olarak kullanılırlar. Yağmur 

ve kar sularının direğe zarar vermesini kısmen de olsa önlemek için, direk tepesi 45 derece 

açılı olarak kesilir. Standart ağaç direk boylan: 8-8,5-9-9,5-10-10,5-11-11,5-12-12,5-13- 

13,5 m'dir. 

Ağaç direkler üzerinde iletkenlerin taşınması için, izolatörler doğrudan direğe 

takılabilir veya direkler üzerine monte edilen konsollara sabitlenen izolatör yardımıyla 

taşınır. Ağaç direkler üzerinde, yerden 2,5 m yükseklikte, 16x8 cm ebatında direk 

numarasını gösteren levha ile erden 3 m yükseklikte, 16x28 cm ebatında ölüm tehlikesi 

levhası bulunur. Bu levhalar direğin en kolay görünen kısmına monte edilir. 

Ağaç Direklerin Avantajları 

- Ucuzdur, 

- Hafif olduğundan, taşınması kolaydır, 

- Boyama masrafları yoktur, 

- Kaçak akımlara karşı güvenlidir, 

- Sökülerek başka yerlerde kullanılabilir. 

Ağaç Direklerin Dezavantajları 

- 35 kV'nin üstündeki gerilimlerde kullanılamaz, 

- Dış etkilere karşı fazla dayanıklı değildir, 

- Ömürleri uzun değildir, 

- Tepe kuvvetlerine dayanımları azdır. 

b. Beton Direkler: Çimento, kum, su ve çakılın uygun oranlarda karşılaştırılmasıyla 

elde edilen beton ile, yüksek dayanımlı çelik tel ve halatları kullanarak, titreşim 

(vibrasyon) veya santrifüj (savurma) yöntemleriyle yapılan direklerdir. Direğin ömrü, 

kullanılan betona bağlıdır. Yapılabilen en üstün beton, santrifüj betondur. Direğin tepe 

kuvvetlerine dayanımı, içinde kullanılan çelik tellere bağlıdır. Doğa şartlarından pek 

etkilenmeyen beton direkler, dairesel kesitli ve konik şekilde yapılırlar. Beton direklerde 

kullanılan, izolatörlerin monte edildiği traversler de betondan yapılmıştır. Beton direğin 

temeline taş, toprak v.b. maddeler konmamalı, sadece beton kullanılmalıdır. Beton direkler 

tepe kuvvetine göre, 250 kg'den 3500 kg'ye kadar yapılabilmektedir. Boyları 8 m'den 26 

m'ye, çaplan ise 50 cm'ye kadar konik, bu çaptan sonra ise silindirik şekilde yapılmaktadır. 


105

Genellikle orta ve alçak gerilimlerde kullanılır. Ayrıca yol aydınlatmalarında da sıkça 

kullanılmaktadır. Direk üzerine şablonla direk numarası ve ölüm levhası işareti yapılır. 

Orta ve alçak gerilimde kullanılan santrifüj beton direkler tepe kuvvetleri 

yönünden; 1-1,5-2-2,5-3-3,5-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23- 

24-25-26-27-2.8-29-30-31-32-33-34-35 ve 36 olmak üzere toplam 39 değişik tipte imal 

edilmektedir. Bu rakamlar hem direk tipini, hem de direk tepe kuvvetinin % 1 'ini 

göstermektedir.örneğin; 9 tipi direk denilince, tepe kuvveti 9x100 = 900 kg olan direk 

anlaşılır. 

Beton Direklerin Avantajları 

- Uzun ömürlüdür, Bakımları kolaydır, 

- Tepe kuvvetleri büyüktür, 

- Atmosferik olaylardan fazla etkilenmez, 

- Çeşitli amaçlar için kullanılabilir, 

- Kaçak akımlara karşı güvenlidir. Beton Direklerin Dezavantajları 

- Kınlgan olduğundan, taşınırken dikkatli olunmalıdır, 

- Ağır olduğundan, taşınması zordur, Montaj zorluklan vardır. 

c. Demir Direkler: Her türlü gerilim kademesinde kullanılabilen, demĐr-çelikten 

yapılmış direklerdir. Direkler iki şekilde yapılır. 

1. Boyalı-kaynaklı direkler: Genellikle orta ve alçak gerilimde kullanılır. 

2. Galvanizli-civatalı demir direkler : Yüksek ve çok yüksek gerilimlerde ve 

kimyasal etkilere maruz kalınan yerlerde kullanılır. 

Demir direkler, uzun ömürlü olmaları ve tepe kuvvetlerinin her türlü ihtiyaca cevap 

verebilecek kapasitede olması nedeniyle tercih edilirler, Yapılarında I, U ve L şeklinde 

profiller kullanılır. 

I Tipi U Tipi L Tipi 

Şekil 10.10 Demir direklerde kullanılan profil çeşitleri. 

Demir direklerin temellerine kesinlikle, taş, kum ve toprak doldurulmamalı, sadece 

beton kullanılmalıdır. Özellikle yüksek gerilim için kullanılan demir direk temelleri çok 

dikkatli yapılmalıdır. Çünkü temeldeki küçük bir eğim, yukarıda bariz olarak direğin bir 

yana doğru eğimli olmasına neden olur. Alçak gerilim şebekelerinde, A ve kafes tipi demir 

direkler kullanılmaktadır. 

A Tipi Direkler: 

8I-10I-12I-6,5I-8U-10U-vel2U veya 8Ik-12Ik-6,5Uk-8UklOUk 

ve 12Uk olarak adlandırılırlar. Buradaki I ve U, A tipi direk 

yapımında kullanılan profilin şeklini, rakamlar profilin yüksekliğini, 

k harfi Đse kısa boylu direkleri ifade eder. 

106 

Şekil 10.11. A Tipi direk

Kafes Tipi Direkler: 

L tipi profillerden yapılan kafes direklerde, direğin hem alt, hem de 

üst kısmı kare teşkil edecek şekilde dizayn edilir. Kafes tipi direkler, hafif 

ve ağır kafes direkler olarak Đkiye ayrılır. 

Kafes tipi direkler Klk-K2k-K3k-K4k-K5k ve K1-K2-K3-K4-K5 

olarak numaralandırılır. Burada; K harfi direğin kafes tipinde olduğunu, k 

harfi direğin kısa boylu olduğunu, 1-2-3-4-5 rakamları ise direğin tepe 

kuvvetinin mukavemetini (dayanımı) gösterir. Örneğin; rakam 3 ise tepe 

kuvveti 3x1000=3000 kg'ye dayanabilir. 

3. Taşıdıkları Devre Sayısına Göre Direk Çeşitleri 

a. Tek Devreli Direkler : Sadece bir alternatif akım devresi iletkenlerini taşıyan 

direklerdir. 


Şekil 10.13. Tek devreli direkler. 

b. Çok Devreli Direkler : Đki ve daha fazla alternatif akım iletkenlerini taşıyan 

direklerdir. 

Şekil 10.14. Çok devreli direkler. 

4. Kullandıkları Hattın Gerilimine Göre Direk Çeşitleri: 

a. Alçak gerilim direkleri, 

b. Orta gerilim direkleri, 

c. Yüksek ve çok yüksek gerilim direkleri. 

107 

Şekil 10.12. Kafes tipi direk

Şekil 10.15. Orta ve yüksek gerilimde kullanılan demir direkler. 

Demir Direklerin Avantajları 

- Tepe kuvvetleri büyüktür, 

- Ömürleri uzundur, Onarımları kolaydır, 

- Taşınmaları ve montajları kolaydır. 

Demir Direklerin Dezavantajları 

- Maliyeti yüksektir, 

- Rutubet etkisine karşı boyanmalıdır, 

- Kaçak akımlara karşı çok güvenli değildir. 

D. DĐREK BAŞI DONANIMLARI 

Elektrik enerjisinin direkler vasıtasıyla taşınmasında, direkler üzerinde bazı 

donanımlara ihtiyaç vardır. Bunlar; 

- Traversler 

- Đzolatörler 

- Korkuluklar 

- Damperler 

- Camper 

1. Traversler ve Görevleri : 

Enerji nakil hatlarında kullanılan iletkenleri birbirinden ve direkten, belli bir 

mesafede tutmaya ve taşımaya yarayan, beton veya demirden yapılan elemanlardır. 

Travers seçiminde bazı unsurların göz önünde bulundurulması gerekir. Bu hususlar; 

a. Đletken sayısı, 

b. Đletkenin gerilme kuvveti ve ağırlığı, 

c. Đzolatör ve direk tipi, 

d. Đşletme gerilimi, 

e. Tesisin kuruluş yeri. 

Traversler kullanıldığı direğe göre isimlendirilirler. 

1.Taşıyıcı Travers : Taşıyıcı direklerde kullanılan traverslerdir. Đletkenler 

izolatörlere taşıyıcı bağ ile bağlanır. 

2.Durdurucu Travers : Taşıyıcı traverslere bağlanan iletkenlerin daha gergin 

durması için kullanılan traverslerdir. Đletkenler izolatöre durdurucu bağ ile bağlanır. 

3.Köşe Traversleri : Hatların yön değiştirdiği yerlerde kullanılan traverslerdir. 

Đletkenler taşıyıcı bağ ile bağlanır. 

4.Son (Nihayet) Traversi : Hava hatlarının, başlangıç ve bitiş noktalarındaki 

direklerde kullanılan traverslerdir.Đletkenler izolatöre durdurucu bağ ile bağlanır. 

5.Branşman (Kol) Traversi : Havai hatların kollara ayrıldığı yerdeki direklerde 

kullanılan traverslerdir. 

108

Yapıldığı malzemenin cinsine göre travers çeşitleri ; 

1. Beton traversler (beton direklerde), 

2. Demir-çelik traversler (demir direklerde). 

2. Đzolatörler ve Görevleri: 

Enerji nakil hatlarını ve baraları, tespit edildikleri yerden yalıtan ve taşıyan 

elemanlara izolatör denir. 

Đzolatörler, elektrik akımına karşı büyük direnç gösteren, sıcak ve soğuk hava 

şartlarına dayanıklı malzemeler olan, porselen ve camdan imal edilirler. Bunlara ilaveten, 

epoksi reçineli izolatörler de yapılmakta; ancak maliyeti yüksek olduğundan pek 

kullanılmamaktadır. Đzolatörlerin, iletkenlere gelebilecek yükleri emniyetli bir şekilde 

taşıyabilmeleri için mekaniki dayanımlarının da iyi olması gerekir. 

Yapıldığı Malzemenin Cinsine Göre Đzolatör Çeşitleri 

a Porselen izolatörler, 

b. Cam izolatörler, 

c. Epoksi reçineli izolatörler. 

a. Porselen Đzolatörler 

Isıl ve mekaniki dayanımlarının yüksek olmasından dolayı, çok eskiden beri 

kullanılan izolatörlerdir. 

Sert porselenden yapılan izolatörlerin yapı maddeleri; % 50 kaolin, % 25 feldspat 

ve % 25 kuvars'ür. Đzolatörün dielektrik dayanımını artırmak için, ince bir sır (porselen) 

tabakasıyla kaplanarak yüzeyinin pürüzsüz (deliksiz) olması sağlanır. Yüzeyin pürüzsüz 

olması, kirlenen izolatörlerin yağmur sularıyla, kolayca temizlenmesine yardımcı olur. 

Porselenin dielektrik dayanımı (60-70 kV/cm) cama göre daha azdır. 

b. Cam Đzolatörler 

Yapım malzemesi cam olan izolatörlerdir. Dielektrik dayanımlarının (140 kV / cm) 

porselene göre daha fazla, maliyetlerinin ise ucuz olması, kullanım alanlarını artırmıştır. 

Saydam olduklarından kırık ve çatlakları kolayca görülebilir. Ortam ısısının 

değişmelerinde üzerlerinde nem toplamaları atlamalara neden olur. Bu istenmeyen bir 

durumdur. 

c. Epoksi Reçineli Đzolatörler 

Mekaniki dayanımı çok iyi olan bu izolatörler, pahalı olmaları nedeniyle özel 

durumlar haricinde şimdilik kullanılmamaktadır. 

Porselen Đzolatörlerle Cam Đzolatörlerin Karşılaştırılması: 

- Cam izolatörler şeffaf olduğundan, çatlama ve kırılmaların tespiti daha kolaydır, 

porselen izolatörlerde daha zordur. 

- Cam izolatörlerin termik genleşmeleri, porselen izolatörlere göre daha küçük 

olduğundan, ortam ısısının değişmesinde, fiziki zarar görme olasılığı azdır. 

- Cam, ışığı geçiren bir madde olduğundan, güneş ışığında daha az ısınır, porselen 

izolatör daha çok ısınır, 

- Cam Đzolatörler, porselen izolatörlere göre, hem daha ucuz, hem de dielektrik 

dayanımı daha yüksektir. 

- Nem, cam izolatör üzerinde, porselene göre daha çabuk yoğunlaşır. Bu da cam 

izolatör üzerinde pisliklerin toplanmasına ve kaçak akımlara neden olur. 

Taşıdığı Đletkenin Gerilimine Göre Đzolatör Çeşitleri 

a. Alçak gerilim izolatörleri, 

b. Orta gerilim izolatörleri, 

c. Yüksek ve çok yüksek gerilim izolatörleri. 

Kullanma Yerlerine Göre Đzolatör Çeşitleri 

a. Mesnet izolatörler, 


109

. Zincir izolatörler, 

c. Geçit izolatörler. 

3. Korkuluklar ve Görevleri: 

Korkuluklar demir direklerde kullanılır. Đnsanların ve tırmanma özelliğine sahip 

canlıların, direklere çıkmalarını önlemek Đçin kullanılan, metalden yapılmış elamanlardır. 

Korkulukların ebatları ve tipleri kullanılacağı direğe göre değişiklikler gösterir. 

4. Damper (amortisör) ve Görevi: 

Enerji nakil hatları çeşitli nedenlerle titreşim yaparlar, Bunlar; ağır kuşların 

konması ve havalanması anındaki titreşimler , kar ve buzların kırılarak dökülmesinden 

kaynaklanan titreşimler ile rüzgarın neden olduğu titreşimlerdir. 

Bu titreşimler, Đletkenlerin ağırlığından dolayı izolatörlere binen yükü bir kaç kat 

daha artırarak, kopmalarına neden olabilir. Đşte bu titreşimlerin etkisini a2altmak için, 

izolatörlere yakın yere monte edilen elemanlara damper denir. 

Açık arazilerden, büyük vadilerden, nehir ve boğaz atlamalarından 

geçen iletim hatlarında Stockbndge damperler kullanılır. 

- Direkler arası mesafe a

ÜNĐTE 11: ELEKTRĐK MESLEK RESĐM 

A- TESĐSAT PLÂNININ ÇĐZĐMĐNDE UYULMASI GEREKLĐ KONULAR 

ELEKTRĐK PROJELERĐ UYGULAMA STANDARTLARI 

1. Elektrik ve elektronik iç tesisat uygulama projeleri, yürürlükte bulunan kanun, 

yönetmelik ve EMO (Elektrik Mühendisleri Odası) proje standartlarına uygun olarak 

hazırlanacaktır. 

2. Projelerde kullanılacak tüm malzemelerin zorunlu standartlara uygun olacağı ve 

uygulama projelerinin yapımında; 

a. Bayındırlık ve Đskan Bakanlığı Mimarlık ve Mühendislik Hizmetleri Şartnamesi, 

b. Elektrik Đç Tesisleri Yönetmeliği, 

c. Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği, 

d. Asansör Yönetmeliği, 

e. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği, 

f. Bayındırlık ve Đskan Bakanlığı Elektrik Mühendisliği Proje Düzenleme Esasları, 

g. TEDAŞ Elektrik Enerji Tesisleri Proje Yönetmeliği, 

h. EMO Transformatör Merkezleri Yapımında Dikkat Edilecek Esaslar, 

i. Anma Gerilimleri 1 kV'un Üzerinde Olan Kuvvetli Akım Tesislerinin Kurulması 

için Yönetmelik, 

j. Elektrik Dağıtım Tesisleri Genel Teknik Şartnamesi, 

k. Elektrik Tesisleri Kabul Yönetmeliği, 

l. Elektrik Tesislerinde Emniyet Yönetmeliği, 

m. TSE Paratoner Yönetmeliği, 

n. TSE Yangın Yönetmeliği, 

o. EMO Yüksek Yapılar Yönetmeliği, 

p. EMO Ortak Anten TV / R ve Kablo TV / R Dağıtım Đç Tesisat Yönetmeliği, 

q. Türk Telekom A.Ş. Bina Đçi Telefon Tesisatı Teknik Şartnamesi, 

r. Diğer özel sistemlere ilişkin ulusal ve uluslararası standartlara uyulacaktır. 

3. Projeler, imar yönetmeliğine uygun onaya sunulacak, mimarî proje ölçeklerinde 

hazırlanacak, ölçek proje düzenlemesine uygun değilse, büyütülebilecek veya açıklayıcı 

detaylar verilecektir. 

4. Proje ölçekleri, mimarî plânlara uygun olacak ve en azından aşağıdaki ölçeklere 

uyulacaktır. 

• Vaziyet Plânlan : 1/1000 

• Kat Plânları: 1/50 

• Ayrıntılar: 1/20 

5. Projelerde EMO tarafından belirlenen semboller kullanılacaktır. Liste dışı sembol 

kullanıldığında mutlaka açıklama listesi verilecektir. 

6. Projelerde mimarî plânlar 0,2 mm, kuvvetli akım kolon hatları 0.6 mm, linyeler 0.4 - 0.5 

mm, zayıf akım hatları 0,2 - 0,3 mm, kalınlıkta çizgi ile çizilecek, eğer autocad ile çizim 

yapılmamış ise bütün yazılarda şablon kullanılacaktır. 

7. Kat plânlarında, birbirinin aynı olan katlar için tek plân verilebilecektir. Ancak normal 

kat giriş katın aynı olsa bile ayrı çizilecektir. Simetrik bölümler tam olarak 

gösterilecektir. 

8. Kat plânları üzerinde iletken kesitleri ve sayıları ile boru çapları belirtilecektir. 

Açıklamalar kısmında standart boru çapları ve içinden geçebilecek iletken kesitlerinin 

belirtilmesi durumunda, ayrıca boru çaplarının belirtilmesine gerek yoktur. 

9. Betonarme kirişlerin yanına zorunlu kalınmadıkça buat ve ek kutusu konulmayacaktır. 


111

10. Özellikle baca, kolon, şaft ve ışıklık gibi mimarî ayrıntılar projede belirtilecek, baca ve 

baca çevresinden tesisat geçirilmeyecektir. Banyo ve mutfak gibi bölümlerdeki yerleşim 

kat plânlarında gösterilmeli ve ıslak hacimlerde kullanılacak buat ve anahtarlar ıslak hacim 

dışında olmalıdır. Zorunlu durumlarda, özel sızdırmazlığı sağlanmış buat ve ek kurulan 

kullanılacaktır. 

11. Bir buata en çok 4 bağlantı ucu gelebilecek, bu sayı aşıldığında kare buat veya ek 

kutusu konulacaktır. 

12. Projelerde kullanılan tüm elemanların yerleri tam olarak belirtilecek ve en azından 

aşağıdaki standartlara uyulacaktır; 

a. Anahtarlar, 110 cm yukarıda, 

b. Prizler, zeminden 40 cm yukarıda, 

c. Aplikler, zeminden 190 cm yukarıda, 

d. Tablolar, zeminden 200 cm yukarıda, 

e. Buatlar, zeminden 220 cm yukarıda, 

f. Yukarıdaki elemanlar, kapılardan 30 cm, duvar birleşim noktalarından ve 

pencerelerden 50 cm uzakta olacaktır. 

13. Projelerde, kullanılan tüm pano ve dağıtım kutuları, özel harf ve yazılarla 

kodlandırılacaktır. 

14. Projelerde, yatay plânlar yanında her sistem için ayrı ayrı tek hat şemaları verilecektir. 

15. Projeler hazırlanırken, iç mimarî tasarıma ve mekanik tesisat yerleşimine dikkat 

edilecektir. 

16. Tesisatın ne şekilde yapılacağı, çevrenin özelliğine uygun bir koruma sınıfında 

yapılacaktır. 

17. Konut projelerinde, kuvvetli ve zayıf akım aynı pafta üzerinde gösterilebilir. Ancak 

kapsamlı yapılarda zayıf akım ve kuvvetli akım projeleri ayrı paftalara çizilecektir. 

18. Projelerde iletken renk kodlan aşağıdaki şekilde belirtilmek zorundadır; 

a. Üç fazlı sistemlerde, koruma iletkeni yeşil bantlı - sarı, nötr iletkeni açık mavi, faz 

iletkenleri TSE standartlarına uygun olarak R - gri, S - siyah, T - kahverengi 

seçilecektir. 

b. Üç fazlı sistemin devamı durumundaki bir fazlı sistemde, faz iletkeni gri veya 

kahverengi seçilecektir. 

c. Özel durumlarda ise, kullanılan iletken renkleri tanımlanacaktır. 

19. Basit yapılar dışındaki 200 m 2 den büyük yapılarda, yangın ihbar sistemi 

projelendirilecektir. 

20. Kat tabloları girişinde, 30 mA eşik korumalı kaçak akım koruma rölesi kullanılacaktır. 

Ana tablodaysa 300 mA eşik korumalı kaçak akım koruma rölesi kullanılacaktır. Kesme 

kapasitesi imalât sınırını aştığı durumlarda, ana tablo yükleri bölünerek 300 mA eşik 

korumalı kaçak akım koruma rölesi kullanılacaktır. 

21. Sayaç tabloları, katlarda aynı mahalde ve bir arada olacaktır. Bina genel kullanımına 

yönelik ayrı bir sayaç ve sayaç tablosu olacak, ortak amaçlı kullanılan tüm tesisat bu 

tablodan beslenecektir. Projelerde sayaç panosu detayı verilecektir. 

22. Bina ana beslenme hattının kesiti ve cinsi, yaklaşık uzunluğu, besleneceği direk no'su 

gibi bilgiler projede belirtilecektir. 

23. Ortak çatılı ve birden fazla girişi olan binalar bir noktadan beslenecektir. 

24. Yapı bağlantı hattı kesiti, gerilim düşümü ve akım yoğunluğu kontrolü yapılarak 

saptanacaktır. Ancak, konutlar için bu kesit bakır iletken olması durumunda en az 6 mm 2 , 

alüminyum iletken olması durumunda ise, en az 10 mm 2 olmalıdır. 

25. Aydınlatma ve priz linyeleri ayrı ayrı olacaktır. Kolon linye hatları, tablolardan çıkış 

sırasına uygun olarak numaralandırılacak ve uzun hatlarda linye numaraları yanına 

beslendikleri tablo kodu da yazılacaktır. 

112

26. Aydınlatma ve priz linyeleri ile priz sortileri en az 2,5 mm 2 kesitinde bakır iletkenle 

tesis edilecektir. Bütün prizler, toprak hatlı olacaktır. Banyolarda en az iki (çamaşır 

makinesi ve elektrikli şofben gücüne uygun), mutfaktaysa en az üç bağımsız priz linyesi 

(bulaşık makinesi, elektrikli fırın ve elektrikli su ısıtıcısı gücüne uygun) olacaktır. Prizlerin 

kullanma amacı ve güçleri belirtilecek, kullanma amacı belli olmayan priz güçleri bir fazlı 

priz için en az 300 watt, üç fazlı priz için en az 600 watt kabul edilecektir. Priz linyelerıne 

en çok yedi priz bağlanabilecek, ancak priz güçleri toplamı 2000 VA'i geçemeyecektir. 

27. Projelerde, "Proje ve Teknik Uygulama Sorumlusu" ve yapı ile diğer bilgilerin 

bulunduğu kapak, vaziyet plânı, semboller listesi, açıklamalar, tablo yükleme cetvelleri, 

gerilim düşümü ile akım yönünden kesitlerin incelenmesi, aydınlatma hesapları, tablo 

açılımları, kolon şemaları, sayaç panosu detayı, keşifler ve gerekçe raporunu 

kapsayacaktır. 

28. Đşyerleri ve atölyelerde, aydınlatma için birden fazla- flüoresan kullanılan bölümlerde, 

kamaşma olayının en az düzeye indirilmesi için üç fazlı besleme yapılmalıdır. 

29. Kompanzasyon yapılmayan tesislerde, gaz deşarjlı lâmbaların (flüoresan, sodyum ve 

cıva buharlı v.b.) kullanılması durumunda, ampul başına gerekli kapasitede kondansatör 

paralel bağlanacak veya kondansatörlü balast kullanılacaktır. 

30. Lâmbadan lâmbaya geçiş yapılması durumunda, gerekçesi belirtilecek ve uygun 

klemensle bağlantı sağlanacaktır. 

31. Tabloların yükleme cetvelleri, yüklerin özelliklerini, sorti cins ve sayılarını, linye 

güçlerini, sigorta cins ve kesme kapasitelerini ve gerekli diğer bilgileri kapsayacaktır. 

32. Projelerde, ana besleme, kolon, en uzun ve en yüklü linye hattı için gerilim düşümü 

hesabı yapılacaktır. Đletken kesitleri, ayrıca akıma göre kontrol edilecektir. Ana besleme 

hattı ve kolon hatları için, talep faktörleri dikkate alınacak ve gerilim düşümü talep 

faktörüne göre hesaplanacaktır. 

33. Bölümlerin özelliklerine ve kullanım amaçlarına göre aydınlatma hesabı yapılacak, 

enerji tasarrufu açısından da değerlendirilerek armatürlerin cins ve güçleri seçilerek kat 

plânları üzerinde gösterilecektir. Basit yapılar için, aydınlatmada en az 12 watt/m 2 esas 

alınacaktır. 

34. Kolon hatlarının katlar arasındaki iniş ve çıkış noktalan, açık olarak belirtilecektir. 

35. Kolon şeması, mimarî kat sayısına uygun olarak çizilecek, tabloların isimleri, güçleri, 

sigorta ve şalter anma değerleri, ana tablodan itibaren kolon hattı uzunluğu, kesiti, cinsi ile 

ana tabloda hangi faza bağlı olduğu, sayaç anma akımları belirtilecektir. 

36. Tabloların giriş ve çıkışlarında yük akış yönüne göre önce şalter, sonra sigorta 

kullanılacaktır. 

a. Şalterlerin hareketli kontakları, açık durumda ve enerjisiz olacaktır. 

b. Kat tabloları ana kesicisi, faz - nötr kesmeli olacaktır. 

c. Kalorifer dairesinde aydınlatma ve kuvvet tesisatı tam olarak gösterilecektir. 

d. Hidrofor motoru, anma gücü ve kumanda şekli projede gösterilecektir. 

37. Telefon tesisatı projeleri, Türk Telekom A.Ş. Bina içi Telefon Tesisatı Teknik 

Şartnamesi'ne uygun olarak hazırlanacaktır. Bu projelerde aşağıdaki noktalara dikkat 

edilecektir; 

38. Bina girişine, binadaki toplam telefon sortisine yetecek kapasitede ve % 20 yedek hat 

bağlantısına uygun bina telefon dağıtım kutusu (BTDK) konulacaktır. BTDK ile dış telefon 

bağlantısı için bina çıkışına kadar içinde kılavuz tel olan boş boru bırakılacaktır. 

Konutlarda en az iki, işyerlerinde en az üç adet telefon sortisi olacaktır. Kat telefon dağıtım 

kutusu (KTDK) ile BTDK arasına çekilecek kablo, kattaki toplam telefon sortisi sayısının 

% 20 fazlası kapasitede olacaktır. KTDK, o kattaki toplam telefon sortisi sayısından % 20 

fazla telefon sortisi bağlantısına uygun olacaktır. 


113

39. Yapı içi TV / R tesisatı projeleri, "EMO Ortak Anten TV / R ve Kablo TV / R Đç 

Tesisat Yönetmeliği" ne uygun olarak hazırlanacaktır. Bu projelerde aşağıdaki noktalara 

dikkat edilecektir; 

Tesisat bağımsız abonelendirmeye uygun olarak, her konuta bağımsız hat düşünülerek 

projelendirilecektir. Her konutta en az bir TV / R prizi olacaktır. Konut içinde birden fazla 

TV / R prizi olması durumunda, konut içinde dağıtıcı (tapoff) kullanılacaktır. Bina 

girişinde TT 'nin bağlantı yapması için, bina kablo TV bağlantı kutusu konulacaktır. Bu 

kutu ile dış kablo TV bağlantısı için, bina çıkışına kadar içinde kılavuz tel olan boş boru 

bırakılacaktır. Bu kutu, binadaki toplam abonelere yetecek sayıda çıkışa ve % 20 yedek 

kapasiteye sahip olacaktır. 

Çok aboneli ve çok katlı binalarda, bina ana girişindeki dağıtım kutusu dışında katlarda da 

aynı özellikte ara dağıtım kutuları kullanılacaktır. 

1. Diğer zayıf akım projeleri yapılırken, ilgili ulusal (varsa) ve uluslararası standartlara 

uyulacaktır. 

2. Projelerde tüm malzemeler, en az TSE Belgesi'ne sahip olacaktır ifadesi yazılacak ve 

projeye aşağıdaki yasa ve yönetmeliklere uyulacağı ifadesi eklenecektir; 

a. 66 ve 85 sayılı KHK ve 7303 sayılı yasa ile değişik 6235 sayılı TMMOB 

Yasası, 

b. 3194 sayılı Đmar Yasası, 

c. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası, 

d. 3458 sayılı Mühendislik ve Mimarlık Hakkındaki Yasa, 

e. EMO tüzüğü ve ilgili yönetmelikleri. 

B- TESĐSATTA KULLANILAN KABLOLARIN KESĐTLERĐ, BORU 

ÇAPLARI VE SĐGORTA SEÇĐMĐ 

1- ĐLETKEN KESĐTLERĐ 

Elektrik iç tesisleri yönetmeliği madde 52'ye göre değişik hatlarda kullanılacak en 

küçük bakır iletken kesitleri aşağıdaki gibidir. 

Sorti hattı (ışık) 1,5mm 2 

Sorti hattı (priz) 2,5mm 2 

Linye hattı 2,5mm 2 

Kolon hattı 4mm 2 

Ana kolon hattı 6mm 2 

Tesisin yerine ve gücüne göre ana kolon ve kolon hatlarında daha büyük kesitler 

kullanılır. Đç tesisatta iletken kesitinin akıma göre seçilmesi pratik ve en doğru yoldur. Bu 

seçimde saptanan kesitin uygunluğu, gerilim düşümü hesabı ile kontrol edilir. 

114

Tablo 11.1-Yalıtılmış iletkenlerde kullanılan harf ve anlamları. 

Tablo 11.2-Alçak gerilim tesisatlarında kullanılan bazı iletkenler. 

2- BORU ÇAPLARI 

Kullanılacak borunun çapı, içinden geçirilecek iletken sayısı ve kesitine göre 

seçilir. Đç tesisatta her linye için ayrı bir boru kullanılır. Tesisatta kullanılacak borunun 

cinsi ise, tesisatın yapılacağı yere göre belirlenir. 

Tesisat yapımında; bergman, peşel, PVC, gaz boruları (ştalpanzer, çelik) ve spiral 

borular kullanılır. Bergman borular sıva üstü, diğerleri sıva altı tesisat borularıdır. Bu 

boruların üretildikleri çaplar aşağıdaki gibidir: 


115

Bergman 9-11-13,5-16-23-29-36-48 mm 

Çelik veya Ştalpanzer 11-13,5-16-21-29-36-42 mm 

Peşel 8-14-18-26-37 mm 

Spiral (Bükülgen) 11-13,5-16-21-29-36-48 mm 

PVC 8-14-18-26-37 mm 

Tablo 11.3- Borulardan geçirilecek iletken sayıları. 

3- SĐGORTA SEÇĐMĐ 

Aydınlatma tesislerinin girişine konan otomatik kofre sigortasından sonra, ana 

kolon hattı başına yangın korumalı kaçak akım rölesi, sayaç girişine mühürlü 32 A'lik 

kofre sigortası ve kaçak akım rölesi konulur. Aydınlatma panolarında priz linyeleri için 16 

A aydınlatma linyeleri için 10 A ve zil devreleri için 6 A'lik sigortalar kullanılır. Bu 

değerler kullanılabilecek en az değerlerdir. Tesisatın çektiği akıma göre daha büyük sigorta 

değerleri seçilmelidir. 

Aydınlatma tesislerinde sigorta tespit edilmeden önce, linye gücü belirlenerek, 

linyenin çektiği akım hesaplanır. Hesaplanan bu akımın bir üst değeri olan sigorta akımı 

cetvellerden seçilir. Ana kolon sigortası tesisin ana kolon hattını koruma amaçlıdır. Ana 

kolon sigortası seçilirken bu hattın çekebileceği en çok akımın altındaki ilk sigorta 

standardı seçilir. 

116

Tablo 11.4- iletken kesitlerine göre sigorta akımları. 

Đç tesisatta kullanılan sigorta ve koruma elemanlarını kısaca tanıyalım: 

a-Buşonlu Sigortalar: Gövde, gövde kapağı, buşon ve buşon kapağından oluşur. 

Kullanıldığı yere göre duvar, tablo, kofre, şapkalı ve kolon sigortası olarak 5 

şekilde üretilir. Buşon akımları şöyledir: 6-10-16-20-25-35-50-63-80-100-125-160-200 A. 

b-Otomatik Sigortalar (W Otomat): Bağlı bulunduğu devreyi tam otomatik 

(termik-manyetik) olarak koruyan bir şalterdir. Đki karakterde üretilir: 

L (B) Hat Tipi (Hızlı, gecikmesiz): Hat koruma özelliğine sahiptir ve anî olarak 

devreyi açar. Aydınlatma, priz ve kumanda devrelerinin korunmasında kullanılır. 

G (C) Cihaz Tipi (Yavaş, gecikmeli): Cihaz koruma özelliğine sahiptir ve gecikmeli 

olarak devreyi açar. Motor, transformatörlerin, elektrikli cihazların aşırı yüklere ve kısa 

devrelere karşı korunmasında kullanılır. Kısa devrede devreyi anî açarlarken, aşırı 

akımlarda ise gecikmeli açarlar. Özellikle motorların kalkınma anında çektikleri kısa süreli 

akımlardan etkilenmezler. 


Tablo 11.5- Otomatik sigorta akım standartları 

117

c-Bıçaklı (NH) Sigortalar: Kablo, şalter, pano, tablo vb. birçok cihaz ve tesisleri 

aşırı akımlardan korurlar. Normal kısa süreli aşırı akımlarda devreyi hemen açmazlar. 

Fakat kısa devre akımında devreyi gecikmesiz açarlar. Gövde ve buşondan oluşan 

bıçaklı sigortaların buşonları özel sigorta pensi ile takılıp sökülürler. 00-0-1-2-3-4 olmak 

üzere altı boyda üretilen bıçaklı sigortaların akım standartları şöyledir: 6-10-16-20-25- 

32-35-40-50-63-80-100-125-160-200-250-315-400-500-630-800-1000-1250-1600 A. 

d-Kaçak Akım Koruma (Diferansiyel) Rölesi: En önemli ve kapsamlı koruma 

önlemlerinden biri de kaçak akım şalterleridir. Bunlar, insanların dokunabileceği iletken 

veya gövdelerdeki sakıncalı gerilimleri önler. Bu amaçla duyarlı bir kaçak akım koruma 

rölesi kullanılırsa, iki koruma elde edilir. Birincisi, arıza durumlarında ortaya çıkan, 

gerilim altındaki iletken parçalara insan ve hayvanların doğrudan dokunarak oluşabilecek 

ölüm tehlikesini önler. Đkincisi, elektrik arızalarından kaynaklanan yangın tehlikesini 

ortadan kaldırır. Bu cihazlar ayrıca, kalıcı bir yalıtkanlık kontrolünü de sağlarlar. 

Gerilimden bağımsız ve elektromanyetik prensibe göre çalışan bu röleler iki şekilde 

üretilirler: 

a)Hayat Koruma: 30 mA'e duyarlı kaçak akım koruma röleleri. 

Tüm diferansiyel röleler hatalı/kaçak akım tarafından açmalıdır. Prensip olarak, 

hattaki akımın vektöryel toplamı sıfıra eşit olmalıdır. Eğer hatta hatalı bir değer oluşursa, 

buna sebep cihaza giren ve çıkan akımların farklı olmasıdır. Fazdan giden akımın tamamı, 

nötr hattından da dönmelidir. Eğer fazdan geçen akımın 30 mA kadarlık bir kısmı geri 

dönmüyorsa (Örneğin, bir canlı üzerinden veya cihaz gövdesinden toprağa akıyorsa), hattı 

açarak koruma sağlar. Aradaki fark diferansiyel rölenin açma sınırına ulaştığında devreyi 

otomatik olarak keser. 

Kaçak akım koruma rölesi kullanılırken göz önüne alınacak konular: 

1-Tüm tesisat koruma rölesinden geçmelidir. 

2-Nötr hattı izoleli olmalıdır. Topraktan yalıtılmalıdır. 

3-Korunacak cihazların yalıtımı tam olmalıdır. 

4-Uygun koruma akımı seçilmelidir. 

5-Tesis işletmeye alınmadan önce test butonu yardımıyla koruma rölesi ve devresi 

denenmelidir. 

b)Yangın Koruma: 300 mA'e duyarlı kaçak akım koruma röleleri. 

Kaçak akım değeri 300 mA'e ulaştığında, elektrik arkının oluşturduğu ısıdan dolayı 

yangın tehlikesi oluşmaya başlar. Bu sebeple yangın koruma röleleri canlıları kaçak 

akımdan korumak için değil, hattı koruyarak yangın tehlikesini önlemek için kullanılır. 

Kaçak akım koruma röleleri 1 fazlı iki kutuplu ve 3 fazlı dört kutuplu olarak 

üretilirler. Anma hata akımı hayat korumada 30 mA yangın korumada 300 mA'dir. 

Gerilimleri 240/400 V olan rölelerin anma akımları şöyledir : 2-6-10-16-20-25-32-40-50- 

63-80-125 A (bazı değerler her markada olmayabilir). 

118


119

120


121

122


123

124


125

126


127

ÜNİTE NO 1: İŞ GÜVENLİĞİ - Aslan İNAN.

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?