Türkmeneli Ocak 2023 | İÜ Milliyetçi Kulüpler Topluluğu

1

İstanbul Üniversitesi Milliyetçi Kulüpler Topluluğu

“TÜRKMENELİ DOSYASI”

Topluluk Başkanı: Haluk PAPUCCU

Koordinatör: Alptekin TABANCA

Genel Yayın Yönetmeni: Ercan VERGİLİ

Editörler: Yusuf İslam GÜL, Ahmet Talha PEPENOĞLU, Harun GÜNAYDIN

Tasarım/Mizanpaj: Emircan YAŞAR

Son Okuma: Yusuf İslam GÜL

İletişim: kursatmucahit.topcugil@ogr.iu.edu.tr

İ.Ü. Milliyetçi Kulüpler Topluluğu

Bağımlılıkla Mücadele Kulübü

Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Kulübü

Çağdaş Türk Politikaları Kulübü

Farsça Kültür Topluluğu

Hür Hukuk Kulübü

Tarih Topluluğu

Türkçe Yaşam Kulübü

Türk Dünyası İktisadi Araştırmalar Kulübü

Türk İslam Medeniyeti Araştırmaları Kulübü

Türk Tarihi ve Sanatları Kulübü

Türk Tarih Kulübü

SUNUŞ

Türk dünyasının her bir yanı kan ağlamaktadır. Daha evvelce yayına hazırladığımız Doğu

Türkistan, Kırım ve Türkistan dosya konulu sayılarımızda da belirttiğimiz üzere, kan ağlayan

Türk ve Müslüman yurtlarında zulmün faili değişse de zulüm değişmemektedir. Zulüm; yok

saymak, işkencelerle yıldırmak, ötekileştirmek, katletmek, demografik bir göç mühendisliğine

tâbi tutmak ve sair şekillerde tezahür etse de mazlumun ahı birdir ve bizim anladığımız

dildendir. Biliyoruz ki mazlum coğrafyalar bizim coğrafyalarımız, mazlum insanlar bizim

insanımız ve soydaşımızdır.

İnsanlar milletlerinin geçmişiyle övünebilirler ve fakat bu şüphesizdir ki karşılığında bedel

ödemeyi gerektiren bir eylemdir. Biz milletimizin şan ve şeref dolu geçmişiyle övündüğümüz

kadar, milletimizin çektiği zorluğu da idrak kabiliyetini haiz olmakla birlikte bu zorlukların

ortadan kalkması için elimizden gelen gayreti esirgemiyoruz.

Türk milletinin bir ferdi olarak ve bilhassa üniversitede öğrenim gören gençler olarak Türk

milletinin çilesini kendi içimizde duyuyor ve bunu bir mesuliyet addediyoruz. Bizi bu çalışmayı

hazırlamaya sevk eden, mevzubahis sorumluluk hissiyatıdır.

Bu dosya çalışmamızda bugün Türkmeneli olarak adlandırdığımız bölgenin eski dönemlerden

bugüne ehemmiyetini, iki Türk devletinin bölgedeki mücadelesini ve politikalarını, bölgedeki

Türk kültür varlığını, Türkiye Cumhuriyeti’nin 1950-1960 arası dönemde izlediği Türkmen

politikasını, Irak ve Suriye’deki istikrarsızlık ortamında Türkmenlerin ahvalini ve Türkmenlere

yönelik insan hakları ihlallerini anlatmaya çalıştık.

Bu çalışmamızdan, Türk gençliğinin kendisiyle soy, dil, din ve kültür birlikteliği olan

soydaşlarına yüz çevirmemesini, kilometrelere rağmen onların derdiyle hemdert olmasına

vesile olmasını temenni ediyoruz.

Sözlerimizin sonunda Osman Yüksel Serdengeçti’nin Ağıt şiirinde bahsettiği turan ellerin

ve esir vatanların zulmün esaretinden kurtulmasını, Türk-Müslüman coğrafyaların yüzünün

gülmesini Cenâb-ı Mevlâ’dan niyaz ediyoruz.

Haluk PAPUCCU

Sami İNCİ

MEDENİYETİN BEŞİĞİ: BEREKETLİ HİLAL

Medeniyet belli vakalara karşı reaksiyonlarımızı belirleyen, insanlarla olan bağlantımız,

hayat tarzımızla ilişkili bir kavram. Dilimizde farklı anlamları olan bu kelime hem insana

nezaketli ve görgülü olmasını temin eden kurallara hem gelişkin ve muasır olmaya hem de

benzer ritüellere sahip toplumlara denmeke. Türkçe’ye Arapça’dan geçen bu kelime kökeni

itibariyle “şehirli” anlamına gelmektedir. Böylece terimleşmesini tamamlayıp günlük dilde

kullanımı yaygınlaştıktan sonra sıkça daha küçük ve sözde daha az gelişmiş kültürlerin aksine,

genellikle daha büyük ve daha gelişmiş bir kültür olarak anlaşılmıştır. Bu bağlamda medenî

terimi hem sosyal hem de siyasal bir kelime gibi görünür. The Philosophy of Civilization (1923)

adlı eserinde Albert Schweitzer ise kelimeye iki ana hat çizer: biri tamamen maddi, diğeri maddi

ve etik. Dünya krizinin insanlığın etik medeniyet fikrini kaybetmesinden kaynaklandığını

savunan Schweitzer: “terakkinin her alanda gerçekleşmesinin ancak medeniyyetin bireylerin

manevi mükemmelleşmesine yardımcı olmasıyla söz konusu olacağını ve insanın tavrında ve

bakış açısında kaydettiği tüm ilerlemelerin toplamı olarak medeniyyete bakıldığında mutlu bir

medeniyyete zemin hazırlanabileceğini” savunur. Yorumlamaların ötesinde genel kabul görmüş

terimsel anlamı doğrudan Antropoloji ve Etnoloji’ye, dolaylı olarak ise Politika ve Sosyoloji

bilimine ait olan kelimenin batı dillerinde karşılığı civilization şeklindedir. Terim Batı’da civil

(nazik) kökünden türetilmiştir ve Latince’den Eski Fransızca’ya geçip Avrupa’daki dillerde 1

yerini almıştır. Peki gündelik yaşamda sıklıkla işittiğimiz bu medeniyet nerede doğmuştur?

Nasıl ve ne şartlar altında var olmuştur? Ne zaman ve kimler vasıtasıyla çeşitlenmiştir?

1. Bir toplumla ilgili, ilgili kamu düzenine ilişkin, bir vatanpervere (civil) yakışır anlamlarına da gelmektedir.

Dolayısıyla civil “sevilen, cana yakın, nazik”; civis “kasabalı” ve onun bir sıfat türevi olduğu düşünülen city

kelimeleri aynı kökten olup pozitif bir anlam uyandırır.

4

Bugün modern tarihçilerin ve Antropoloji, Arkeoloji gibi diğer branşlara mensup

akademisyenlerin kullandıkları bir tabir var: Bereketli Hilal. Bereketli olması bakımından zirai

bir anlama atıfta bulunan kelime hilal şeklinde olmasıyla da kartografik ve coğrafi bir sınırı

ifade eder. Nihayet ismi yaratan bir arkeologtur. 1916’da Amerikalı arkeolog James Henry

Breasted (1865-1935) 2 tarafından ortaya atılan ‘Bereketli Hilal’ 3 tabiri artık Ortadoğu’yla

ilgili tüm kitaplarda yerini alacak kadar yaygınlaştı. Breasted’in iddiasına göre medeniyet

Bereketli Hilal’de doğmuştu. Bu bölge hem eski Mısır’ın hem de Avrupa uygarlığının beşiğiydi:

“Uygarlık Doğu’da doğmuştu ve erken dönem Avrupalıları onu oradan temin etmişti.” 4

Breasted haksız sayılamazdı. Bölge gerçekten “medeniyetin beşiği” olma unvanını

hak etmektedir. Hatta antik dünyanın tarihi için büyük ölçüde, güneydeki bozkırlardan çıkan

Bereketli Hilal yerlileri Sami soyu ile kuzeydeki bozkırlardan çıkıp güneydeki soyu temsil

eden ve kadim uygarlıklara karşı koyan kuzey Hint-Avrupa soyu arasındaki mücadeleden

oluşmuştur bile denebilir. Peki neden medeniyetin ilk izlerine kuzeyde değil de Berektli

Hilal’de rastlıyoruz?

Cevap kesinlikle daha öncesinde insanların orada bulunduğu değil. Çünkü medeniyetin

oluştuğu zamana baktığımızda dünyanın hemen hemen her yerinde aktif bir yerleşim

gözlemleyebiliyoruz. 14 milyar yaşındaki evrenin 4,5 milyar yaşındaki dünyasının 200 bin

yaşındaki kendimize insanoğlu dediğimiz sakinleri olarak medeniyeti sadece 10 bin yıl kadar

evvel kurduk. Evrimin bir sonucu olarak 225 milyon yıl öncesine dek kıtalar tek bir haldeyken,

türümüz deniz aşırı yerlerde de var olmuş ve buna bağlı olarak birbirinden izole kitleler

meydana gelmiş ve bir çok etken dolayısıyla hem fiziki hem de mental olarak farklılıklar

göstermişti. Bilindiği üzere “Homo Sapiens Sapiens” türü, bugün dünyadaki hakim insanın

tek ortak atasıdır. Bu türün varoluş macerasına ilkin Afrika’da Etiyopya dolaylarında başladığı

biliniyorsa da medeniyeti kurmak için biraz daha yer değiştirmesi, iklimlerin değilmesi ve

çağ atlanması gerekiyordu. İşte bu göçler, iklim değişiklikleri ve çağlar sonrasında insanın ilk

ortaya çıktığı Afrika’dan daha farklı bir coğrafyada medeniyeti inşa ettiğine tanık oluyoruz.

İnsanın medeniyeti kurduğuna hükmettiğimiz, yani dolayısıyla kültürü yarattığını tahmin

ettiğimiz yer Bereketli Hilal’e denk düşmektedir ki biz de bu sebeple başlığımızda ondan

Medeniyetin Beşiği olarak bahsettik. Zira burada tarım ile insanlığın toplumsallaşmayı

başlattığı ve ekinlerin transferiyle gelişen imece sayesinde kültürün, toplumsallaşan insanın

da kültürelleşmesiyle medeniyeti meydana getirdiği söz konusudur. Çünkü tarımla 20 bin yıl

öncesinden beri sadece yabani bitkileri toplamak suretiyle uğraşan insanlık uzun bir dönem

geçtikten sonra bitkileri ehlileştirerek ev ve toprak arasındaki kısa mesafe sayesinde boş zaman

2. J.H. Breasted, Ancient Times: A History of the Early World: An Introduction to the Study of Ancient

History and the Career of Early Man, Boston, 1916, s. 100–101

3. İng. Fertile Crescent

4. J.H. Breasted, Outlines of European History, Boston, 1914, s. 56

5

kazanmıştır. Bu da toplum içindeki etkileşimi tetiklemiş ve kültürü doğurmuştur. Kültür ve

toplumsallaşmanın ayrılmaz parçası medeniyet de böylece varlık sahası kazanabilmiştir.

Kültür, toplumsallaşma ve medeniyet aslında insan ırkının dünyadaki yaşamına kıyasla

çok genç tabirlerdir. Zira medeni hayatın ilk izlerine rastladığımız zaman Tarım Devrimi’ne

denk düşmektedir. Tarım Devrimi yaklaşık 10.000 yıl önce, Dicle ve Fırat arasındaki sözde

Bereketli Hilal’de son Buzul Çağı’nın sona ermesiyle başladı. Tarım ayrıca daha sonraları

veya takriben aynı dönemlerde, muhtemelen bağımsız olarak Çin’de, Nil kıyılarında ve

Yeni Gine’de de gelişecekti. Ancak kendisine toplumda tutunacak bir gelenekleşme ortamı

yaratacak ilk yer olma ünvanını alamayacak kadar geç bir tarihte tarım geleneğini oralarda

gözlemleyebilmekteyiz

Bereketli Hilal, Basra Körfezi’nin kuzey kıyılarından Mezopotamya’ya ve Batı

İran’dan Güney Anadolu’ya ve oradan da güneye doğru Levant’ın doğu kıyısı boyunca Sina

çölüne uzanan hilal şeklindeki verimli topraklara atıfta bulunmaktaydı (Görsel 1). Ayrıca

bereketli oluşu da ilk zamanlardan beri olağanüstü çeşitlilikte tarımsal ürünü yetiştirebilme

salahiyetinden kaynaklanıyordu. Çünkü insanlar yeni evcilleştirilmiş bitkileri mahsul

olarak yetiştirmek için doğal bitki örtüsünü yerleşik çiftçiliğin ilk ortaya çıktığı yerlerde

ehlileştirmeye başlamışlardı, yani Bereketli Hilal’de. Bunun sonucunda da Sümer gibi erken

dönem uygarlıkları gelişmişti. Öte yandan Hilal ibaresi de şüphesiz kuşbakışı coğrafi şekliyle

ilgiliydi. Bu ise bereketli oluşuna nazaran oldukça modern bir kavramdır. Nitekim antik çağda

“Bereketli Hilal” tabiri elbette bilinmiyordu. Hiçbir eski kral “Bereketli Hilal”i yönettiğini

iddia etmemişti ve bunu düşünemezdi bile. Çünkü ‘hilal’ metaforunu anlamak için uzaydan bir

görüntü ya da modern bir harita gerekirdi. Coğrafi karakteriyle sınırları tahmin edilemezdi ve

bu şekilde olduğu düşünülen makro bölge jeomorfolojik olarak tekdüze olmaktan da oldukça

uzaktı. Nitekim bölge; dağ yaylalarını, deniz kıyılarını, nehir vadilerini, alüvyal ovaları,

vahaları, bozkırları, yağmurla beslenip tarım yapma imkânı sunan alanları ve ayrıca sulama

gerektiren kurak bölgeleri kapsıyordu. Kısacası Bereketli Hilal’in sınırlarını tarım ve onun bir

sonucu olarak yeni palazlanan medeni hayat belirliyordu.

Pleistosen avcı-toplayıcılarının ve Epipaleolitik yarı yerleşik avcı-toplayıcıların iskelet

ve kültürel kalıntılarını barındıran birçok alana sahip olmanın yanı sıra Bereketli Hilal, en çok

tarımın kökenleriyle ilgili yerleriyle ünlüdür. Ürdün ve Fırat nehrinin üst kısmı etrafındaki

batı bölgesi, MÖ 9.000 yıllarına tarihlenmekte olup bilinen ilk Neolitik tarım yerleşimlerine

ev sahipliği yapmaktadır. İlaveten bölge Göbekli Tepe, Chogha Golan ve Jericho gibi çok eski

yerleri de içerir.

6

Mezopotamya’nın yanı sıra bu bölge, sonraki Tunç Çağı’nda erken dönem karmaşık

toplumların ortaya çıkmasına da tanık oldu. Ayrıca bölgeden yazma ve hiyerarşik devlet

düzeyinde toplumların oluşumu için erken döneme ait bulgular da var. Burası yaklaşık 4.500

yıl önce ilk kütüphanelerin ortaya çıktığı bir bölgedir. Bilinen en eski kütüphaneler, her ikisi

de MÖ 2500’den kalma olan Nippur (Sümer’de) ve Ebla’da (Suriye’de) bulunur. Hem Dicle

hem de Fırat, günümüz Türkiye’sinin Toros Dağları’nda başlar. Tunç Çağı’ndan bu yana,

bölgenin doğal verimliliği, tarımsal üretiminin çoğunun bağlı olmaya devam ettiği sulama

çalışmalarıyla büyük ölçüde genişletilmiştir.

Tarihe seyir getiren ve kendi seyri de gün geçtikçe değişerek eski önemini yitirse de

maziye ışık tutmakla günden güne önemini daha iyi kavradığımız bölge bugün dahi esrarları

keşfedilmeyi bekleyen bir durumdadır.

7

Kaynakça

BAİER, L.: “Aus der Enzyklopädie der menschlichen Dummheit”, Der Traum der Vernunft

Vom Elend der Aufklärung, Darmstadt, 1985.

BREASTED, James Henry: Ancient Times: A History of the Early World: An Introduction

to the Study of Ancient History and the Career of Early Man, Boston, 1916

BREASTED, James Henry: Outlines of European History, Boston, 1914.

Das Problem des Fortschrittes-Heute, Darmstadt, 1969.

EDWARD, Tylor: Primitive Culture Vol. 1, John Murray Albemarle Street London,

1873.

ELİAS, Norbert: Über den Prozess der Zivilisation, Frankfurt, 1978.

GADAMER, H.G.: Wahrheit und Methode, Tübingen, 1986.

Historische Zeitschrift, 1859.

LLOBERA, Joseph: An Invitation to Anthropology, Berghahn Books, Birmingham, 2003.

Revue Européenne D’Histoire, 1993.

SCHEFFLER, Thomas: Fertile Crescent, Orient, Middle East:The Changing Mental

WİLLİAMS, R.: “Culture and Civilization”, The Encyclopedia of Philosophy, New York,

1995.

WRİGHT, Ronald: A Short History Anthropological, London, 2004.

8

Furkan ÖZTÜRK

IRAK-I ARAP BÖLGESİNDE OSMANLI-SAFEVİ MÜCADELESİ

Giriş

Türkmeneli coğrafyasında son derece etkili olmuş ve döneme adeta izi silinmez şekilde

mühür vurmuş olan iki Türk devletinden, yani Safevi ve Osmanlıların Irak-ı Arap bölgesi

mücadelesinden bahsedeceğiz.

14. yüzyılın başında kurulan ve kurulduğu dönemden itibaren yürüttüğü fetih politikaları

ile gelişen Osmanlı Devleti 4. Padişahı Yıldırım Bayezid 1 döneminde Anadolu coğrafyasında

birlik sağlanmış ve İstanbul şiddetli şekilde muhasara altına alınmıştır. Osmanlı açısından son

derece iyi ilerleyen işler kaderin onların karşısına çıkardığı bozkırın son büyük hükümdarı

Emir Timur’un 2 gözünü Anadolu’ya dikmesiyle farklı neticelenmiştir. 1402 yılında Osmanlı

ile Timur Devleti arasında gerçekleşen Ankara Savaşı’nda Osmanlı’nın yenilmesi ve Yıldırım

Bayezid’in esir düşmesiyle tarihe fetret olarak geçen dönem başlamıştır.

Emir Timur ve Anadolu seferine özellikle değinmemizin nedeni yazının ileriki

safhasında bahsedeceğimiz Timur ile Safevi tarikatının temaslarının daha iyi anlaşılabilmesi

içindir.

1. Yıldırım Bayezid hakkında detaylı bilgi için bakınız: Halil İnalcık, “BAYEZİD I”, TDV İslâm

Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/bayezid-i (25.11.2022).

2. Emir Timur hakkında detaylı bilgi için bkz.: Cüneyt Kanat, Timur & Yıldızların Bahtına Hükmeden Son

Cihangir, İstanbul, Yeditepe Yayınları, 2021.

9

Tarikattan Devlete Safeviler

Tarikatın kurucusu ve isim vereni olan Şeyh Safiyüddin altı çocuklu bir ailede

büyümüştür. Henüz altı yaşındayken babası Eminüddin Cibril vefat etmiştir. İlerleyen

yaşlarında kendine şeyh aramaya başlayan Safiyüddin, Şiraz’da aradığını bulamaz ve Gilan’a

dönüp Şeyh Zahid-i Gilani’ye bağlanması tavsiyesine uyar. 3 Gilani’nin hizmetinde tasavvuf,

dini bilimler, Kur’an ve sünnet üzerine dersler alır. 4 Şeyhin kızıyla evlenen Safiyüddin,

onun vefatı sonrası tarikatın başına geçer. Tarikatın başına geçtikten sonra Moğol ve çevre

hükümdarlarından son derece saygı görmüş, İlhanlı hükümdarı Gazan Han döneminde devlet

tarafından himaye edilmiştir. Tarikat kendisine verilen destekler sayesinde sayesinde son

derece gelişmiş ve ekonomik olarak güçlü bir hal almıştır. Tekkenin mutfağında etraftaki

fukaralara dağıtmak üzere yüzlerce kazan pişer hale gelmiştir. 5 Safeviyye Tarikatı’nın etkisi

Dest-i Kıpçak, Kırım, Azerbaycan, Gilan, Taberistan, Türkistan, Türkmenistan, Çin, Hindistan

hatta Seylan’a kadar yayıldığı ileri sürülmektedir. 6 1334 yılında Safiyüddin’in vefatı sonrası

tarikatın başına oğlu Sadrettin Musa geçti. Sadrettin Musa, Azerbaycan hakimi Emir Çoban

tarafından siyasi emeller taşıdığı gerekçesiyle tutuklandı. Safevilerin siyasi otorite ile ilk

çatışması olarak bu durum gösterilebilir. 7 1372 yılında Celayirliler döneminde hazırlanan bir

ferman ile tekke, vergiden muaf tutulmuştur. 1391 yılına gelindiğinde Sadrettin Musa’nın

ölümü üzerine yerine geçen Şeyh Hoca Ali son derece sakin ve hükümdarlardan hürmet gören

bir hayat sürmüştür. Emir Timur, Anadolu seferi dönüşünde Erdebil’e uğrayarak Hoca Ali

ile görüşmüş ve kendisinden etkilenmiştir. Emir Timur’un köyleriyle birlikte Erdebil’i vakıf

olarak tarikata bağışladığı rivayet edilir. Timur bu ziyaret sırasında Hace Ali’den kendisine

başka ne gibi hizmette bulunabileceğini sormuş, şeyh de hiçbir şeye ihtiyacının olmadığını,

bütün ihtiyaçlarının halk tarafından karşılandığını söyleyerek Anadolu’dan getirdiği Türk

esirlerin serbest bırakılmasını istemiştir. Timur’un emriyle bu esirler de (bir rivayete göre

30.000 kişi) şükran borcu olarak Safeviyye tarikatına girmişlerdir. 8 1429 yılında Hoca Ali’nin

vefatı sonrası tarikat şeyhliğine Hace İbrahim vefat ettikten sonra gelenek üzere oğlu Cüneyt

başa geçmek istemiştir ancak tarikat içinde güçlü bir konuma sahip olan İbrahim’in kardeşi

Şeyh Cafer, Cüneyd’i Rafizilik 9 ile suçlayarak tarikatın başına geçmesini engellemeye

çalışmıştır. Şeyh Cüneyd, Safeviyye Tarikatı’nı devlet yapmak isteyen, Şiiliğe yönelerek Sünni

çizgiden ayrılan ilk şeyhtir. Şeyh Cafer, yeğeni Cüneyd’in gerçek niyetinin siyasal iktidarı

ele geçirmek olduğu gerekçesiyle o sıralarda Doğu Anadolu ve Azerbaycan’da hüküm süren

Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah’a şikayet etti. 10 1448 yılında Erdebil’den ayrılan Şeyh

Cüneyd, Anadolu’ya gelerek Osmanlı Sultanı II. Murat’a bir heyet göndermiştir. II. Murat “Bir

tahta iki sultan sığmaz” diyerek Cüneyd’i geri çevirmiştir. Cevaptan anlaşılacağı üzere dönem

3. Tufan Gündüz, Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul, Yeditepe Yayınları, 2021, s.21

4. Tufan Gündüz, a.g.e., s. 21


6. Reşat Öngören, “SAFEVİYYE”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/safeviyye

(25.11.2022).


8. Nihat Azamat, “ERDEBÎLÎ, Alâeddin”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/erdebilialaeddin

(25.11.2022).

9. Başlangıçta Zeynel B. Ali’den ayrılan ilk İmamilere daha sonra bütün Şii fırkaları ile Şii unsurları

taşıyan bazı Batıni gruplara verilen isim. Detaylı bilgi için bkz.: Mustafa Öz, “RÂFİZÎLER”, TDV İslâm


10

sultanları Şeyh Cüneyd’in faaliyetlerinden haberdardır. 11 Sonrasında Konya’ya gelen Şeyh

Cüneyd, Sadreddin Konevi dergahının Şeyhi Abdullatif ile sonu kavga işle biten bir tartışmaya

girmiştir. Mücadele etmekten yılmayan Şeyh Cüneyd Varsak Türkmenlerinin yanına gitti ve

burada teveccüh gördü. Daha sonra Canik’e gelene Cüneyd, Trabzon Rum İmparatorluğu

üzerine gaza faaliyetlerine başlamıştır. İlerleyen dönemde Akkoyunlu hükümdarı Uzun

Hasan’ın himayesine giren Cüneyd, Uzun Hasan’ın kız kardeşi Hatice Begüm ile evlenmiştir.

4 Mart 1460 tarihinde Şirvanşahlar ile girdiği mücadelede Şeyh Cüneyd ok ile öldürülmüştür.

Sünnilik ve Şiilik

Babasının ölümü üzerine Haydar, dayısı Uzun Hasan’ın himayesine girmiş ve onun

tarafından yetiştirilmiştir. Uzun Hasan’ın kızı Alemşah Begüm ile evlenen Haydar’ın bu

evlilikten Sultan Ali, İbrahim ve İsmail adıyla 3 oğlu olmuştur. Erdebil’e dönerek tarikatın

başına geçen Haydar’ın döneminde, Şeyh Cüneyd’in öldürülmesini takip eden yaklaşık yirmi

yıllık sessizlikten sonra Safevi müritleri arasında yeniden bir hareketlenme başlamıştır. 12 Şeyh

Haydar müritlerini on iki dilimli üzerine beyaz bir tülbent sarılan sürahi biçiminde bir taç (tac-ı

haydari) giydirmeye başladı. Haydar 1488 yılında Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakup ile

Şirvanşah Ferruh Yesar’ın birleşik kuvvetlerine karşı giriştiği savaşta öldürülmesinin ardından

liderliğe önce büyük oğlu Ali, onun da ölümüyle diğer oğlu İsmail geçti. 13

Yazımızın bu kısmında ileriki süreçte Osmanlı ve Safevi devletlerinin karşı karşıya

gelmesinde en az siyasi faktörler kadar önemli olan ve savaşlarda ki itici güç konumundaki

Sünni-Şii kavramlarına değineceğiz. Hz. Peygamber (S.A.V.) döneminde ne lügat ne de ıstılah

manasında Şia’dan bahsetmek mümkündür. 14 Hz. Osman’a isyan eden grup içerisinde Abdullah

b. Sebe vardır. Şii fikirlerin oluşumunda bu ismin önemli faaliyetleri mevcuttur. Mezhepler

hakkında eserler veren alimler Şia nazariyesinin temel taşlarını oluşturan Hz. Ali’nin imameti

hususunda nass bulunduğu iddiasını ilk olarak İbn Sebe tarafından gündeme getirildiğini

belirtirler. 15 Şiiler peygamberlik ile tabii oldukları imamet arasında fark olmadığını ve

imamların da peygamberler gibi günahsız olduğunu kabul ederler. 16 Hatta yakın zamanın en

tanınmış Şii önderi Humeyni, Hz. Peygamber’in vefatı sonrası Hz. Cebrail’in Hz. Fatıma’ya

vahiy indirdiğini ve Hz. Ali’nin de bu vahyi yazdığını söylemektedir. Biraz daha detaylı

araştırma yapıldığında görülmektedir ki Şia’nın varlığının temelini Hz. Ali’nin hilafet meselesi

oluşturmaktadır.

Sünni anlayış ise temelde ebedi kurtuluş için Resulullah’ın ve Ashab-ı Kiram’ın yolunun

takip edilmesi gerektiğini kabul eden Müslümanlardır. 17 Sünni anlayışı Şia’dan ayıran en temel

fark sahabeler arasında bir ayrım yahut sahabeden birisini hilafet meselesinden dolayı tekfir

etmiyor oluşlarıdır.



13. Reşat Öngören, “SAFEVİYYE”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/safeviyye

(25.11.2022).

14. Hasan Gümüşoğlu, İslam’da İtikadi Mezhepler, İstanbul, Kayıhan Yayınları, 2001, s. 208

15. Hasan Gümüşoğlu, a.g.e., s. 209

16. Şeyh Saduk Ebu Cafer Muhammed, Şii İmamiye’nin İnanç Esasları, Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Yayınları, s. 113

17. Hasan Gümüşoğlu, a.g.e., s. 162

11

Koca Yavuz ve İsmail Bahadır

Şeyh Haydar’ın ölümü sonrası tarikatın başına önce büyük oğlu Ali, onun da ölümüyle

henüz çocuk yaşta olan ancak tarikat mensuplarının kendisini yeni şeyh olarak gördükleri

İsmail başa geçmiştir. Çocuk şeyhlerini ev ev, sokak sokak saklayan tarikat mensupları fırsat

bulduklarında onu Lahican valisi Karkiya Birzan’ın daveti üzerine onu Lahican’a götürdüler. 18

Bu bölgede geçirdiği 6 yıl boyunca Arapça, Farsça, Tefsir, Kur’an ve Şii mezhebinin

prensipleriyle harp tekniklerini öğrendi. Akkoyunlu tahtında meydana gelen kargaşalar, Şah

İsmail’in zuhur vakti geldiğine delalet olarak görüldü. İran’dan yanında 7 kişi ile Anadolu’ya

gelen Şeyh İsmail, Erzincan da kendisine Türkmenlerin katılmasıyla 7000 kişilik bir kuvvete

erişmiştir. Kasım 1500’de Çabani Meydan Muharebesi’nde Şirvan Şah ordusunu mağlup edip

Bakü’yü ele geçirdi. 1501 yazında ise Tebriz’e girerek taç giydi. Şeyhlik ile başlayan yolculuk

artık resmen Şahlığa dönüşmüştü.

Terazinin öbür tarafına bakıldığında ise Safevi tarikatının devletleştiği dönemde Osmanlı

tahtında 2.Bayezid oturmaktaydı. Ancak Osmanlı- Safevi mücadelesine Osmanlı cenahının

asıl unsuru o dönemde Trabzon Sancakbeyliği yapan Şehzade Selimdi. Trabzon’un konumu

itibariyle devletleştikten sonra Safevileri yakından takip etme şansı bulan Şehzade Selim,

onların nasıl bir tehlike olduğunu ve ileride devlet için ne tür sorunlar doğurabileceklerinin

farkındaydı. Bu durum karşısında payitahtı uyarıyor ancak istediği karşılığı bulamıyordu.

1500-1510 yılları arasında Anadolu’da Şah İsmail’in faaliyetlerinden Orta ve Kuzey Anadolu

etkilenmiş ciddi bir tehlike baş göstermişti. 19 2.Bayezid’in ilerleyen yaşı sebebiyle olaylara

gerekli reaksiyonu gösteremiyor olması oğulları arasındaki taht mücadelesini alevlendirmişti.

Devlet erkanı tarafından Bayezid’in en büyük oğlu Ahmet taht varisi olarak görülmekteydi. Bu

durum karşısında yaptığı faaliyetler ile adını cümle Osmanlı mülkünde duyuran ve bir diğer

taht adayı Selim, sancağının uzakta olmasına ve devlet erkanının Şehzade Ahmed isteğine

karşı çare arıyordu. Selim’in oğlu Süleyman için sancak talep etmesi babası ve kardeşiyle

iplerin iyice gerilmesine neden olmuştu. Gelişen olaylar sonucunda Süleyman’a Kefe sancağı

verilmişti. Şehzade Selim, oğlu Süleyman’a 6 Ağustos 1509 da sancağın verilmesiyle artık

harekete geçme zamanının geldiği kani olmuştu. 20 Abisi Ahmet’in sürekli babasını kendi

lehine kışkırtması üzerine mücadele hızını arttıran Selim, babasıyla savaşa varacak boyutta

karşı karşıya gelmiştir. Bu kritik taht mücadelesinde Yeniçerilerin desteğiyle durumu lehine

çeviren Selim, 24 Nisan 1512 tarihinde Osmanlı tahtına oturdu. 1.Selim tahta çıkar çıkmaz

Safeviler üzerine yapacağı sefere yoğunlaşmış ve 1514 yılında Çaldıran Savaşı’nda Şah İsmail

ve ordusunu ezici bir mağlubiyete uğratmıştır.

1520 yılına gelindiğinde Yavuz Sultan Selim ahirete irtihal eylemiş ve yerine oğlu

Süleyman geçmiştir. Yazının bu kısmına kadar ileride Irak-ı Arap bölgesinde yaşanacak

mücadelenin temelini anlatmaya çalıştık. Bu kısımdan itibaren 1533-1536 yılları arasında

yapılan Irakeyn Seferi ve bu sefer sonrası bugünkü Türkmeneli coğrafyasının Osmanlı

hakimiyetine geçişiyle birlikte yaşananlara değineceğiz.

Mohaç Zaferi sonrasında gözünü Doğu topraklarına çeviren Kanuni Sultan Süleyman, ilk

İran seferi olan ve hem Irak-ı Acem hem de Irak-ı Arap’a girilmesi sebebiyle Irakeyn olarak

adlandırılan seferine çıktı. 1533 yılında vezir-i azam İbrahim Paşa’nın serdarlığında yola


19. Feridun Emecen, Yavuz Sultan Selim, İstanbul, Yitik Hazine Yayınları, 2011, s. 45

20. Feridun Emecen, a.g.e., s. 48

12

çıkan Osmanlı ordusu 1534 yazında Tebriz’e girdi. Safevi hükümdarı Tahmasp’ın karşısına

çıkmaması üzerine sefer yönünü değiştiren Kanuni Sultan Süleyman, 28 Kasım 1534’te

Bağdat’ı fethetti. Şehrin fethiyle beraber tüm Irak-ı Arap topraklarının hakimiyeti Osmanlı

Devleti’ne geçmiş oldu. Bağdat’ın fethi sonrası Sultan, Safeviler tarafından yıktırılmış olan

İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin ve Abdülkadir Geylani’nin türbelerini tamir ettirdi. İmam Musa

Kazım Türbesi ile Necef ve Kerbela’da ki ehl-i beyt makamlarını ziyaret etti, Kerbela’ya su

kuyusu açtırdı. 21 1555 yılında iki devlet arasında yapılan Amasya Antlaşması ile bu toprakların

Osmanlı hakimiyetinde olduğu Safeviler tarafından da kabul edildi. Amasya Antlaşması

sonrasında bir süre sakin kalan Irak-ı Arap bölgesi 1578 yılında yeniden hareketlenmiş ve

1590 yılında yapılan yeni antlaşma sonucunda Osmanlı toprakları Safevilerin aleyhine

genişlemiştir. II.Osman’ın İstanbul’da çıkan Yeniçeri İsyanı ile tahttan indirilip katledilmesi

sonrasında Osmanlı topraklarının çeşitli bölgelerinde isyanlar görülmüştür. Bu isyan

bölgelerinden biri de Bağdat’tır. Bağdat Beylerbeyi Yusuf Paşa’nın muhteris Subaşı Bekir

tarafından öldürülmesiyle birlikte Subaşı Bekir’in üzerine Diyarbakır Beylerbeyi Hafız Ahmet

Paşa yollanmış ve bu durum karşısında Subaşı Bekir Safeviler’den yardım istemiştir. Bağdat’ı

rahatça ele geçirme fırsatını geri tepmek istemeyen Şah Abbas, Subaşı Bekir’e vali olduğuna

dair bir belge yollamıştır. Subaşı’nın Safeviler ile görüşmelerinden haberdar olan Hafız Ahmet

Paşa isyankar Subaşı’ya Bağdat Beylerbeyliğini vermiştir. İstediğini elde eden Subaşı şehri

almaya gelen Safevi kuvvetlerini içeriye sokmamıştır. Bu durum üzerine Şah Abbas, Aralık

1623 de şehri kuşatmaya başlamıştır. Şah Abbas’a karşı direnen Bekir Subaşı’ya ihanet hiç

beklemeyeceği şekilde oğlundan gelmiştir. Şah Abbas ile gizlice haberleşip kuşatma devam

ederken Safevi ordusunun içeriye girmesini sağlamıştır.

Bağdat’ın Safevilerin eline geçmesinin ardından Şah’ın askerlerinin her birine 4-5

sünni verilmiş, mallarının kayda geçirilmesi, kendilerinin de hapse atılması emredilmiştir.

Yine Şah’ın emriyle her Kızılbaş kendi tutsağına 7 gün işkence edip mal ve eşyalarına el

koydu. 22 Bağdat kadısı Nuri Efendi ile Ulu Camii Hatibi Mehmet Efendi’yi huzuruna çağıran

Şah Abbas, onları Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’e sövmeye zorladı. Nuri Efendi, Şah’ın yüzüne

karşı ‘Sana ve senin gibi kafirlerden daha kötü ebedi mel’una bin lanet’ diyerek Dört Halife

ile ilgili hadisleri ve ayetleri okudu. 23 Hatip Efendiye de aynı teklifi yapan Şah, yine istediğini

alamamış ve bu iki insanı da çenelerini deldirip idam ettirmiştir. Daha sonra Şah Abbas, İmam-ı

Azam, Abdülkadir Geylani ve diğer ehl-i sünnet büyüklerinin türbelerini yıktırıp gümüş

kandillerine, çivilerine, kapı, merdiven ve diğer altın süslemelerine el koydu. 24 Görüldüğü

üzre Osmanlı Sultanı Kanuni Sultan Süleyman, Bağdat ve Irak-ı Arap bölgesini fethinden

sonra Şah Abbas’ın aksine Şiilere işkence şöyle dursun Şiiler için çok önemli bölgelerdeki

ihya faaliyetleri ile ne kadar kucaklayıcı bir politika izlediğini göstermiştir.

Fatih-i Bağdat

Çocuk denebilecek tahtta tahta geçen, saltanatının ilk dönemlerinde annesinin

gölgesinde kalan IV. Murad 1632’de iktidarı tam anlamıyla ele geçirdi. 1637 yılında Irak-ı

21. Özer Küpeli, Irak-ı Arap’ta Osmanlı-Safevi Mücadelesi, XVI-XVII. yüzyıllar, History Studies, Orta

Doğu Özel Sayısı, s. 231

22. Abdülkadir Özcan, IV. Murad, Şark’ın Sultanı, İstanbul, Kronik Yayınları, 2019, s. 35

23. Abdülkadir Özcan, a.g.e., s. 35

24. Abdülkadir Özcan, a.g.e., s. 36

13

Arap topraklarının tekrar Osmanlı mülkü haline gelmesi için hazırlıklara başladı. 15 Kasım

1638’de başlayan ve 39 gün süren şiddetli kuşatmaya dayanamayan Safeviler aman talebinde

bulundular. Osmanlı ordusu Ak Kapı istikametinden şehre girdi. Yağma yapan Osmanlı

askerlerinden çekindikleri için silahlarını teslim etmeyen Kızılbaşlar ile çıkan arbede sonrası

çatışmalar tekrar başlamış ve Kızılbaş askerlerinin tamamı kılıçtan geçirilmiştir. Öldürülen

Kızılbaş sayısı o kadar fazlaydı ki cesetleri toplamak günler sürmüştür. 25 Fetih sonrası IV.

Murad, Safeviler tarafından yıktırılan ehl-i sünnet büyüklerinin türbelerini yeniden inşa

ettirdi. Osmanlı Ordusu dönüş yoluna çıkacakken kalede bulunan baruthanede meydana gelen

patlamadan Kızılbaşlar sorumlu görülmüş ve şehirde bulunan tüm Şiiler kılıçtan geçirilmiştir.

26

Fetih sonrası Bağdat ile beraber bugünkü Musul, Kerkük ve Türkmeneli coğrafyası

Osmanlı’nın tasarrufuna girmiştir. 1639 yılında yapılan Kasr-ı Şirin Antlaşması sonucunda

Irak-ı Arap bölgesinin Osmanlı toprağı olduğu Safeviler tarafından da kabul edilmiş oldu.

25. Özer Küpeli, a.g.m., s. 238

25. Özer Küpeli, a.g.m., s. 239

14

Kaynakça

AZAMAT, Nihat: “ERDEBÎLÎ, Alâeddin”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://

islamansiklopedisi.org.tr/erdebili-alaeddin (25.11.2022).

EMECEN, Feridun: Zamanın İskenderi, Şarkın Fatihi: Yavuz Sultan Selim, İstanbul,

Yitik Hazine Yayınları, 2011.

GÜMÜŞOĞLU, Hasan: İslam’da İtikadi Mezhepler, İstanbul, Kayıhan Yayınları, 2021.

GÜNDÜZ, Tufan: Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2021.

KÜPELİ, Özer: Irak-ı Arap’ta Osmanlı Safevi Mücadelesi, XVI-XVII. Yüzyıllar, History

Studies, Orta Doğu Özel Sayısı, 2010.

ÖNGÖREN, Reşat: “SAFEVİYYE”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.

org.tr/safeviyye (25.11.2022).

ÖZCAN, Abdülkadir: IV. Murad (Şarkın Sultanı), İstanbul, Kronik Yayınları, 2019.

Şeyh Saduk Ebu Cafer Muhammed, Şii İmamiye’nin İnanç Esasları, Ankara, Ankara

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.

15

Yusuf İslam GÜL

FUZÛLÎ ÜZERİNE

Giriş

Fuzûlî üzerine yapılan değerlendirmeler, onun yarattığı şahsına münhasır edebiyatın

tek bir sahaya indirgenemeyeceğini söylemektedir. Fuad Köprülü, Türk edebiyatında yarattığı

tesir ve şiirlerinin eşi benzeri olmayan güzelliğinden etkilenerek onun Türk edebiyatının

en büyük şairi olduğunu ifade etmiş ve bu yönüyle tesiri altına aldığı büyükçe bir nüfuz

bölgesi olduğunu işaret ederek Azeri ve Osmanlı edebiyatlarının müşterek bir karakteri

olduğunu belirtmiştir. 1 Bu veçhiyle düşünüldüğü takdirde, Fuzûlî üzerine bir şeyler karalama

teşebbüsüne nasıl cüret ettiğimiz sorgulanabilir. Bu yazıdaki niyetimiz, şimdiye kadar Fuzûlî

üzerine yazılmış Fuzûlî çağdaşı kaynaklar ve yine Fuzûlî üzerine yapılmış ilmî çalışmalardan

istifade ederek Fuzûlî’nin hakkını teslim etmeye çalışmaktan fazlası olmayacağı için, bir

çekinceye mahal olmadığını düşünüyoruz. Şairi, yukarıda zikrettiğimiz kaynakların izinde ilk

hayatı, patron/hâmi arayışı, vefatı, mezhebi ve tasavvufî görüşleri, edebiyatının özellikleri gibi

birkaç başlık altında inceleyeceğiz.

İlk Hayatı

Fuzûlî’nin hayatına dair bilgilerimizde büyük eksiklikler mevcuttur. 2 Doğum yeri ve tarihi

üzerinde bile ihtilaflar vardır. Elimizdeki kaynaklar şairin devrinde yazılmış şuarâ tezkireleri

olmasına rağmen, Gölpınarlı’nın belirttiği üzere “Onlar da zamanlarının usulünce secili

1. M. Fuad Köprülü, “FUZÛLÎ”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, 1978, s. 686

2. Köprülü, “FUZÛLÎ”, s. 687

16

cümlelerle satırlar karalamışlar, hattâ sahifeler doldurmuşlar, fakat hemen hemen hiçbir şey

söylememişlerdir.” 3 Yine de elimizdeki eksik bilgiler dahî bu süslü, kafiyeli cümlelerin sahibi

tezkireciler sayesinde malumumuz olduğu için tezkirelere başvuracağız. Ahdî 4 , Aşık Çelebi 5

, Beyânî 6 , Gelibolulu Mustafa Âlî 7 , ve Lâtîfî 8 şairin Bağdatlı olduğu konusunda ittifak

etmişlerdir. Riyâzî ise Fuzûlî’nin “Şiirlerim Kerbelâ toprağındandır…” mealinden meşhur

kıt’asını da vererek şairin Kerbelâ’da doğduğuna hükmetmiştir. 9 Fuad Köprülü, Kınalızâde’nin

ve Sâdıkî’nin tezkireleri ve bundan başka muhtelif kaynakları öne sürerek şairin Hille’de

doğduğunu düşünmüş, Fuzûlî’nin gerek edebî gerek ilmî cihetlerden yetkin bir şahsiyet

olmasını doğup ömrünün büyük bir kısmını geçirdiği Hille’nin büyük bir kültür merkezi

hüviyeti taşımasına bağlamıştır. 10 Bundan başka, şairin yine Hilleli, Necefli ve Kerküklü

olduğunu söyleyenler de vardır. 11 Ancak Abdülkadir Karahan, Kerbelâ iddiasının gerçeğe

daha yakın olduğunu belirtmiştir. 12 Abdülbaki Gölpınarlı da aynı kanaati taşımış, Riyâzî’nin

iddiasını kuvvetli bulmuş, tezkirecilerin Fuzûlî’yi “Bağdâdî” olarak isimlendirmesini ise

Kerbelâ’nın Bağdat’a bağlı olmasından kaynaklandığını ileri sürmüştür. 13

Fuzûlî’nin nasıl bir tahsil gördüğü, yine bir muammadır. Ahdî, Fuzûlî’den “Mevlânâ

Fuzûlî” diye bahsetmekte, onun hakkında hadis, tefsir, hey’et, hendese vs. ilimlere hâkim

ve üç dilde şiir yazmaya kâdir olduğunu söylemektedir. 14 Aynı Ahdî gibi Gelibolulu Mustafa

Âlî de tezkiresinde şaire yer verirken “Mevlânâ Fuzûlî” diye bahsederek şairin bilgisini ve

kabiliyetini takdir etmektedir. 15

3. Fuzûlî Divanı (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2005, s. XVII

4. Bağdatlı Ahdî, Gülşen-i Şu’arâ (haz. Süleyman Solmaz), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve

Yayımlar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2018, s.241

5. Aşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-şu’arâ (haz. Filiz Kılıç), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar

Genel Müdürlüğü, Ankara, 2018, s. 522

6. Beyânî, Tezkiretü’ş-şu’arâ (haz. Aysun Sungurhan), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve

Yayımlar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2018, s. 150

7. Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-Ahbâr (haz. Mustafa İsen), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler

ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2018, s. 186

8. Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (haz. Rıdvan Canım), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı

Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2018, s. 415

9. Riyâzî, Riyâzü’ş-Şuara (haz. Namık Açıkgöz), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar

Genel Müdürlüğü, Ankara, 2017, s. 259


11. Abdülkadir Karahan, “FUZÛLÎ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/fuzuli

(24.06.2022).

12. Karahan, “FUZÛLÎ”

13. Fuzûli Divanı, s. XVIII

14. Ahdî, a.g.e., s. 241

15. Gelibolulu Mustafa Âlî, a.g.e., s. 186

17

Fuzûlî’nin Patron/Hâmî Arayışı

Klasik dönemde sanat, muhakkak ki ilim de, bir patronun himayesinde gerçekleşiyordu.

“Matbaanın geniş kitlelere okuma imkânı verdiği, böylece edebî ve ilmî eserlerin, yazarına

geçimi için yeterince gelir kaynağı sağladığı dönem gelinceye kadar, bilgin ve sanatkâr,

hükümdarın ve seçkin sınıfın desteğine muhtaç idi. “Sâhib’i Mülk” hükümdar; bilgin ve

sanatkârın en önde gelen veli-nimeti, hâmisi idi.” 16 Böyle bir çevrede, Fuzûlî’nin de kendisine

bir patron, bir hâmi araması kaçınılmazdır. Öyle ki, zaten Safevi devlet ricali tarafından himaye

edilmediği anlaşılan 17 şair, Osmanlı’yı “kâfir” ve Osmanlı mülkünü “kâfiristan” addetmesine

rağmen 18 başta Sultan Süleyman ve Şehzade Bayezid olmak üzere Osmanlı ricalinin himayesini

aramıştır. 19 Nihayetinde “Kanuni daha Bağdat’tan ayrılmadan Fuzûlî’ye evkaftan maaş

bağlanacağına dair söz verilmiş, fakat sonradan bu maaş gündelik 9 akçe gibi onun azımsadığı

bir miktardan ibaret kalmış ve evkafın artan gelirinden tahsis edilmek suretiyle yeni bir ilave

gerçekleşmiş, ancak şair yine de ünlü ‘Şikâyetnâme’sini kaleme alarak memnuniyetsizliğini

belirtmiştir.” 20 Halil İnalcık’a göre Şikâyetnâme, klasik dönemde patronun lütfunu bekleyen

bir şairin trajedisi, bir hayal kırıklığı, bir isyan ve istihzadır. 21

“Geçti Fuzûlî” : Fuzûlî’nin Vefâtı

Şair, Ahdî’ye göre 963’te (1556) veba hastalığına yakalanarak vefat etmiştir. 22 Bununla

birlikte Riyâzî de, aynı Ahdî gibi, “Geçti Fuzûlî” cümlesiyle tarih düşürmekte ve 963 senesini

teyit etmektedir. 23 Buna karşın nerede vefat ettiği de kendisine dair birçok şey gibi muammadır.

Fuad Köprülü, Fuzûlî’nin Kerbelâ’da Meşhed-i Hüseyin civarında bir yere defnolunduğunu,

üzerine bir kubbe yapıldığını, ancak Bağdat valilerinden birisinin şairin gazellerinden birinde

dediği üzere “Mezârım üzre koyman mîl, eger kûyunde can versem – Koyun bir sâye düşsün

kabrime ol serv-kâmetten” mısralarını vasiyet addederek İmam Hüseyin türbesinden şairin

kabrine gölge düşmesi için kubbeyi ortadan kaldırdığı şeklinde bir rivayet kaydetmektedir. 24

Bundan başka, Fuzûlî’nin Kerbelâ’da Abdülmü’min Dede Türbesi’nde defnedilmiş olduğu

rivayeti ise asılsızdır. 25

16. Halil İnalcık, Şair ve Patron, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2019, s. 7-8


18. İnalcık, a.g.e., s. 52




22. Ahdî, a.g.e., s. 241

23. Riyâzî, a.g.e., s. 259



18

Fuzûlî’nin Mezhebi ve Tasavvufî Görüşleri

Fuad Köprülü için, Fuzûlî’nin mezhebi sadece tarihi bir mesele olmaktan öte şairin

psikolojisini anlamak bakımından da ehemmiyet taşır. 26 Hakikaten şairin yazdıkları birazdan

anlatacağımız üzere nasıl mezhebini ve genel görüşlerinin sırrını bize açıyorsa, mezhebi ve

genel görüşleri de bize şairin yazdıklarındaki sırrı açığa çıkarıyor.

Köprülü ve Gölpınarlı, Fuzûlî’nin sünni olmadığı konusunda ittifak etmişlerdir. 27

Köprülü; Evliya Çelebi’nin bir matem merasiminde şairin Hadîkatü’s-Süedâ eserinin

okunmasına şehadetini, Kınalızâde’nin Fuzûlî’yi “Râfızî” addetmesini ve Katip Çelebi’nin

Keşfü’z-zünûn adlı eserinde şairin Matlau’l-i’tikâd’ının İmamiye ve Hukemâ ekollerine göre

yazıldığını belirtmesini buna ayrıca delil saymıştır. 28

Tasavvuf meselesinde ise, Gölpınarlı, Fuzûlî’yi kendisini tasavvufa kaptırmış birisi

olarak değil; ancak “zâhid” demenin imkanını 29 , vahdet-i vücûd felsefesini benimsemediğini 30 ,

herhangi bir tarîkât pîrine bağlılık göstermediğini 31 , diğer Hurûfî şairlerin aksine şiirlerinde

Hurûfîlik alameti hiçbir şeye rastlanmadığını 32 belirtmiştir.

Fuzûlî’nin Edebiyatı

Fuzûlî’nin şiiri, onun ilminin sınırlarını, belki sınırsızlığını gözler önüne sermektedir.

Bunun yanında muhtelif mevzularda kaleme aldığı eserlerden felsefe, tıp ve dinî ilimlerde

bilgili bir şahsiyet olduğu anlaşılmaktadır. 33 Zaten, şaire göre, şiir de ancak ilimle gelebilir. 34

Üç dil bilen şairde, Köprülü’nün nazarında büyük Arap ve Türk şairlerinden ziyade İran

şairlerinin etkisi büyüktür. Ahmedî ve Şeyhî gibi Osmanlı mesnevicileri, Çağatay edebiyatının

üstadı Nevâî ve bunlarla birlikte nüfuzları daha baskın olmak üzere Nesimî ve Habîbî’nin

tesiri olduğunu iddia etmiştir. 35


27. Köprülü, “FUZÛLÎ”, s. 689; Fuzûlî Divanı, s. XIX


29. Fuzûlî Divanı, s. LXXVIII

30. Fuzûlî Divanı, s. LXXX

31. Fuzûlî Divanı, s. LXXX

32. Fuzûlî Divanı, s. LXXXIII


34. Fuzûlî Divanı, s. XXXVI


19

Gölpınarlı ise Fuzûlî’nin şiirinde Sa’di, Selman, Hâfız gibi İran şairlerinin 36 , Nevâî’nin 37 ,

Nizâmi’nin, Hayalî-i Kadîm’in ve Necâtî’nin 38 tesirlerinden uzun örneklerle bahseder. Bununla

birlikte Nesîmî ve Habîbî’nin tesirinin delilsiz ortaya atılan bir iddia olduğunu belirtmiştir. 39

Tezkireciler şairin kabiliyeti konusunda söz birliğindedir. Ahdî, şairin aruzdaki

maharetini takdir etmekte ve üç dilde şiir söylemeye kâdir olduğunu özellikle ifade etmektedir. 40

Beyânî’ye göre Fuzûlî, Nevâî ile birlikte eşi benzeri olmayan bir üslup yaratmıştır. 41

Gelibolulu Mustafa Âlî, onun Şark memleketlerinde Türkçe şiir söyleyenlerin üstadı olduğu

kanaatindedir. 42 Latîfî; Fuzûlî’nin şiir sanatının üstadı olduğunu, Nevâî tarzına yakın acayip

bir üslubu olduğunu ama buna karşın tarzında benzeri görülmemiş nispette güzel şiir söyleyen

bir şair olduğunu düşünmektedir. 43

Sonuç

Fuzûlî tüm bu hayatının, sanatının, derin felsefesinin neticesi olarak bir şairden çok

daha fazlası olmayı başarabilmiştir. Sanat mefhumunun ve sanat icra eden sanatçının misyonu

üzerinde ayrıca bir mütalaa yapmayacağız. Ancak belki de Fuzûlî, bir noktada birçok sanatçının

arzuladığı bir mevkide kendine yer edinmiş, o bilmediğimiz misyonu layıkıyla yerine

getirmiştir. Fuzûlî kabiliyeti ve kendine has üslubu sayesinde edebiyatını büyükçe bir sahada

duyurmuş ve Türk dilini konuşan halklar arasında Türkçenin devamlılığı açısından mühim bir

vazifeyi de ifa etmiştir. Fuzûlî, bugün, lehçesiyle, kendi felsefesiyle, coşkun lirizmiyle ve daha

sayamadığımız kabiliyetleriyle Türk şiir sanatının üstadı olarak tahtını koruyor ve gönüllerde

yer etmeye devam ediyor.

36. Fuzûlî Divanı, s. XL

37. Fuzûlî Divanı, s. XLIII

38. Fuzûlî Divanı, s. LIV

39. Fuzûlî Divanı, s. LXVI

40. Ahdî, a.g.e., s. 241

41. Beyânî, a.g.e., s. 150

42. Gelibolulu Mustafa Âlî, a.g.e., s. 186

43. Latîfî, a.g.e., s. 415

20

Kaynakça

Aşık Çelebi: Meşâ’irü’ş-şu’arâ (haz. Filiz Kılıç), Ankara, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı

Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.

Bağdatlı Ahdî: Gülşen-i Şu’arâ (haz. Süleyman Solmaz), Ankara, T.C. Kültür ve Turizm

Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.

Beyânî: Tezkiretü’ş-şu’arâ (haz. Aysun Sungurhan), Ankara, T.C. Kültür ve Turizm


Fuzûlî Divanı (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul, İnkılap Kitabevi, 2005.

Gelibolulu Mustafa Âlî: Künhü’l-Ahbâr (haz. Mustafa İsen), Ankara, T.C. Kültür ve Turizm


İNALCIK, Halil: Şair ve Patron, Ankara, Doğu Batı Yayınları, 2019.

KARAHAN, Abdülkadir: “FUZÛLÎ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.

org.tr/fuzuli (24.06.2022).

KÖPRÜLÜ, M. Fuad: “FUZÛLÎ”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, 1978.

Latîfî: Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (haz. Rıdvan Canım), Ankara, T.C.

Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.

Riyâzî: Riyâzü’ş-Şuara (haz. Namık Açıkgöz), Ankara, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı

Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017.

21

Kadircan ÇETİNKAYA

MENDERES HÜKÜMETLERİ DÖNEMİ (1950-1960) TÜRKİYE-IRAK

İLİŞKİLERİ

Giriş

1. Dünya Savaşı sonrası dağılan Osmanlı Devleti’nin mirası üzerinde birçok devlet

kuruldu. Bunlardan şüphesiz en kritik ve önemli olanı Türkiye Cumhuriyeti’dir. Türkiye

kurulan yeni devletler arasında güçlü konumunu ortaya çıkartmış, Atatürk’ün önderliğinde

başlatılan yenilik hareketleri kısa zamanda etkisini göstermiştir. Atatürk sadece Türkiye

içindeki durumu değil, çevre coğrafyaların da düzenine vakit harcamış ve bu minvalde birçok

işe imza atmıştır. 1 Balkan ve Sadabat anlaşmaları gibi adımlarla barış ve güven ortamı tesis

edilmeye çalışılmıştır. Atatürk’ün ölümü sonrasında da bu barış ortamı devam ettirilmeye

çalışılmış ancak 2. Dünya Savaşı’nın oluşturduğu kaos ortamı bu durumun daha fazla

devam etmesine olanak bırakmamıştır. Buna rağmen Türkiye gerekli adımları atmaktan geri

durmamış, Almanların Türkiye üzerinden Irak’a geçme isteklerini cevapsız bırakan Türkiye,

İngiltere ve Irak dostluğunu devam ettirmeye yöneldiğini belli etmiştir.

Menderes Dönemi Türk Dış Politikasında Yaşanan Değişimler

27 yıllık CHP iktidarının yerini DP (Demokrat Parti) iktidarına bırakması şüphesiz dış

politikada da değişimlere sebebiyet vermişti. 1950 yılı Türkiye’nin demokratikleşmesinin ve

her anlamda bir atılım yapmasının önünün açıldığı yıl olarak kabul edilebilir. Bu bağlamda

Türkiye artık etrafındaki ülkelerle eşit seviyede olduğu düşünülen bir ülke konumundan,

Ortadoğu’nun hâmisi ve barışın koruyucusu bir ülke konumuna yükseliyordu. Dışişlerine

1. “Ankara Antlaşması (1926)”, t.y.

22

karakteristik olarak kibirli ve olaylara yüksek bir pencereden bakmayı seven Fuat Köprülü’nün

getirilmesi de bunun bir göstergesidir.

Türkiye bu hâmilik pozisyonunu, Batı ile Doğu arasında bir köprü vazifesi olarak

konumlandırmıştır. O döneme ait arşiv belgelerine bakıldığında birçok alanda Türkiye’den

Irak’a eğitmen yollandığı dikkati çekecektir. Bir süreliğine yollanan birçok eğitmenin sürelerinin

uzatılmasının istenmesi bu durumun Irak tarafınca da kabul edildiğini ortaya koymaktadır.

Irak eski Başbakanı Fazıl Cemal’in Türkiye hakkında gazetelere verdiği 1957 yılına ait

beyanatında Türkiye’nin her alanda Irak’ın çok ötesinde olduğunun kabulünü görebiliyoruz. 2

Şehirlerin yeniden yapılandırılması veyahut sanayileşme alanlarında gözlemlerini paylaşan

Fazıl Cemal, inşaat ve fabrika kurulumunda hızlı olunduğundan ve eğitim sisteminin ülke

çapına yayılmasından duyduğu hayranlığı iletmiştir. Irak’ın petrol gibi kıymetli bir hazineye

ve maddi olarak iyi durumlarda olduğuna değinen Fazıl Cemal, Türkiye ile daha sıkı temaslar

kurarak bu gelirin pozitif yönde kullanılmasının yollarının aranmasını da önermiştir.

Bu yıllarda, Türkiye, Mustafa Kemal Atatürk’ün başlattığı inkılap hareketlerinin bir

sonucunu almıştır. Modernleşmesini hızla tamamlayan, demokrasiye geçişi en azından bu

dönemde sancısız atlatan ve gerek altyapı olsun gerekse sanayileşme olsun büyük adımlar

atan Türkiye tüm İslam dünyası içinde önderliğini ilan eden bir devlet konumuna yükselmiştir.

Aynı zamanda 2. Dünya Savaşı’nın yıkıcı etkilerinden uzak duran Türkiye, askeri anlamda

da bölgede bir güç haline gelmiştir. Irak, Suriye ve Lübnan siyasileri, bu askeri gücün

Ortadoğu’da barışın yegâne koruyucusu olduğunu düşünüyordu. Barışın ancak güç ile

sağlanacağını düşünen Araplar, bu güç için Türkiye ile yakın temaslar kurulması gerektiğine

inanıyordu. Irak ile Türkiye’nin arasının iyileşmesinin bir nedeni de buydu. Bölge dışından

Pakistan’ın dahi Türkiye-Irak yakınlaşmasının barışın teminatı için önemli bir adım olduğunu

dile getirmesi veya barışı koruyacak gücü kendisinde bulan Mısır’ın Türkiye ile anlaşma

yapan Arap devletlerini kınaması da bunun göstergesidir.

Komünizm ve Siyonizm Propagandasına Karşı Barışçıl Ortadoğu İlişkileri

Daha önceden bahsettiğimiz Fazıl Cemal’in beyanatında dikkat etmemiz gereken

bir husus daha göze çarpmaktadır. Bu da Komünizm propagandasının Araplar arasında

yayılmasının yıkıcı etkileri olacağından ve Siyonizm ile Komünizmin beraber yol

yürüdüğünden bahsetmesidir. Batı’nın eğer kendisini komünist tehlikeden uzak tutmak

istiyorsa evvela Ortadoğu’da yayılan Siyonist harekete son vermesi ve Türkiye ile birlikte

bu bölgelerin komünizmden uzak olmasını sağlaması gerekiyordu. Gerçekten de komünizm

Araplar arasına Sovyet ajanlarından çok İsrail ajanlarınca sokulmaktaydı. Arapların bu bölücü

rüzgardan korunmasının yolu da Türkiye’den geçiyordu.

Türkiye o yıllarda komünizme karşı amansız bir mücadeleye girişmişti. Zaten ülkede

hukuken yasak edilen komünizm, baskılar sonucu ortaya çıkamıyor; çıksa da pek etkili

olamıyordu. Araplar da bu durumu iyi gözlemliyorlardı. Birçok yazışmada karşımıza çıkan

Türkiye’de İslam konusu, Arapların üzerinde durduğu bir konuydu. İslam’ın Türkiye’de

Atatürk devrinde bidatlarından ve taassuplarından kurtulduğunu ve DP döneminde temiz bir

din anlayışının yerleştiğini gözlemleyen Araplar, kendi ülkelerinde de bunun model alınarak

2. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-1-0-

0/126-813-5, (Eski Irak Başbakanı Fazıl Cemali’nin Türkiye’ye yaptığı ziyaret sonrası Türkiye hakkında basına

verdiği beyanat. [07.09.1957])

23

komünizm ve siyonizm gibi akımlardan uzak durulacağını düşünüyorlardı. Bunun için de

Türkiye ile samimi ilişkiler içinde olunmalıydı.

Türkiye-Irak İlişkilerinin Zirvesi: Türkiye-Irak İşbirliği Anlaşması

Türkiye-Irak ilişkileri yukarıda da bahsettiğimiz çizgide devam ediyordu. CHP

döneminde imzalanan anlaşmaların devamlılığını da isteyen DP, o anlaşmaların tamamlanması

için 1955 tarihinde “Türkiye-Irak İşbirliği Anlaşması”nı imzaladı. 3 Bu anlaşma ile sınırların

güvenliği gibi birçok alanda karşılıklı işbirliği sağlandı. Uzunca bir sınıra sahip iki devletin

sınırlarında yapılacak yasadışı faaliyetlerle beraber mücadele etmesi ve karşılıklı ticaretin

artması amacıyla böyle bir anlaşma yapması barış namına önemli bir adımdı. İslam dünyası bu

durumu olumlu karşıladı. Mısır hariç tüm Arap devletleri ve Pakistan bu anlaşmayı kutlayan

mesajlar gönderdi. Adnan Menderes’in Irak ziyareti sırasında Celal Bayar ile yaptığı telgraf

görüşmeleri Irak, Suriye ve Lübnan halkının da Türkiye ile yakınlaşmaya sıcak baktığını

göstermektedir. Halkın büyük sevinç gösterileri içinde sokaklarda kendilerini karşıladığını

belirten Bayar, Adnan Menderes’in de Lübnan’a geçmesi gerektiğini, Lübnan halkının

kendisini karşılamak için hazırlık yaptığını iletmiştir.

Bu anlaşma ile Türkiye ile Irak içişleri haricinde birçok noktada işbirliği yapmayı

kabul etmiştir. Bu da iki devletin dostluğunu daha da pekiştirmiştir.

Türkiye-Irak İlişkilerini Soğutan Olay: 14 Temmuz 1958 Irak İhtilali

1. ve 2. Dünya Savaşları sonrası Ortadoğu’da bulunan devletlerden çok azı demokrasiye

geçiş yapmıştı. Geri kalan devletler krallıklar ile yönetiliyordu. Bu krallar tahtlarını yabancı

devletlerin desteği ile sağlamışlardı ve bu sebepten dolayı ülkelerinin kaynaklarını bu

devletlerin kullanımına bırakmışlardı. Bu durum bazı aydınları ve subayları rahatsız ediyordu.

Bu rahatsızlıkların artması ordu içinde kıpırdaşmalara, bu kıpırdaşmalar da ihtilallere neden

oldu. Abdülnasır önderliğindeki bir grup Mısır’da ihtilal yaptılar ve monarşiyi yıktılar. Bu

durum diğer ülkelerdeki subaylara ilham oldu. “Hür Subaylar” adı verilen bu hareketlilik bir

zaman sonra Irak’a da sıçradı. 1958 yılında ordu içinde cuntalaşma başladı ve sonuç olarak

14 Temmuz’da askeri ihtilal yaşandı. Kral 2. Faysal, Veliaht Abdülilah ve Başbakan Said Nuri

Paşa idam edildi.

Bu ihtilalin gerçekleştiği gün Kral 2. Faysal ve Başbakan Said Nuri Paşa Türkiye’yi

ziyaret edeceklerdi. Başbakan ve karşılama heyeti İstanbul’da misafirlerini beklerken Bağdat-

İstanbul seferi yapan bir uçak pilotunun haberi ile bir kargaşa başladı. İhtilal yapan Hür

Subaylar cuntası kralın ve başbakanın gelemeyeceğini çünkü görevden alındıklarını haberini

bir pilot ile göndermişti. Bu haber Ankara’nın büyük tepkisine sebebiyet verdi.

Türkiye derhal bölgeye müdahale edilmesini istiyordu. Amerika’nın Lübnan

örneğinde olduğu gibi Irak’a da müdahale etmesinin uygun olacağını düşünüyordu. Ancak

Amerika bölgenin İngilizlerin hakimiyet alanına girdiğini düşündüğünden bir müdahaleye

girişmeyeceğini bildirdi. Bunun üzerine Türkiye, kendisinin bölgeye müdahale edebilecek

durumda olduğunu ve bu ihtilal hareketini bastırıp düzeni tekrar sağlayabileceğini savunmaya

başladı. Cumhurbaşkanı Celal Bayar MAH (Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT)’nın eski ismi)’dan

3. BCA, 30-1-0-0/35-215-3, (Türkiye ile Irak arasına imzalanan karşılıklı işbirliği antlaşmasının temini.

[24.02.1955])

24

bölgede bir operasyon yapılırsa Türkmenlerin ve Arapların nasıl tavır alacağını araştırmasını

istedi. Araştırmada MAH Amerika’nın haberi ve izni olmadan bölgeye bir operasyon

yapılamayacağını belirttikten sonra Türkmenlerin büyük bir istekle Türkiye tarafında yer

alacağını belirtti.

Türkiye hızla ordularını sınıra dayandırsa da olası bir Rus müdahalesinden çekinildi.

İran ve Suriye’ye ortak harekât yapma teklifinde de bulunan Türkiye, Musul ve Kerkük

üzerinde bir Türk hakimiyeti başlamasından korkulduğu için, olumsuz sonuç aldı.

14 Temmuz İhtilali’nin en önemli noktalarından biri Türkiye’nin, Irak ile iyi ilişkiler

kurduğundan, göz ardı ettiği Türkmenleri artık görmeye başlamasıdır. Türkmenler de bu

dönemde bozulan ilişkileri değerlendirerek Türkiye ile işbirliği yollarını aramaya başladılar.

Başbakan Adnan Menderes’e isteklerini ilettikleri bir mektup yazdılar. 4 Bu mektupta

Türkmenler Türkiye’den;

1) Türkmen öğrencilere burs ve yurt imkanlarının sağlanarak Türkiye’de okumalarının

sağlanmasını. Okuyan öğrencilerin Irak’ta söz sahibi olmasının sağlanmasını,

2) Türkmenlerin yaşadığı sıkıntılardan dolayı Türkiye’nin Irak’a baskı yapması ve

Türkmenlerin haklarını savunmasını,

3) Sınırlara gelen Türkmenlerin ülkeye alınışında kolaylık sağlanmasını,

4) Türkmen tüccarların ticaretlerini Türkiye’de rahat yapmasının sağlanmasını,

talep ettiler.

Adnan Menderes’in ya da başka bir devlet adamının bu mektuba cevap verdiğine

dair elimizde bir belge bulunmamaktadır. Ancak sınırlara gelen Türkmenlerin mektupta talep

edildiğinin aksine sınırlardan içeri alınmadığını ve gelen göçmenlere karşı önlemler alındığını

valiliklerden merkeze yollanan telgraflardan öğreniyoruz.

Menderes Hükümetinin Irak’a operasyon yapma arzusu devam ederken Türkiye iç

siyaseti de karışmaya başladı ve 27 Mayıs 1960 tarihinde askeri ihtilal yaşandı.

Sonuç

Osmanlı Devleti’nin dağılması sonrası kurulan iki genç devletin ilişkileri inişli çıkışlı

olsa da daima iyi yönde ilerlemiştir. Ancak Atatürk’ün ölümü sonrası Türkiye’nin asıl ilgilenmesi

gereken Türkmeneli Türklerinin sorunları göz ardı edilmiş, ikili devlet ilişkilerinde tamamen

unutulmuştur. Bu durum günümüze kadar süren Irak’ta Türkleri yok sayma politikasına ve

Türklerin soykırıma uğramasına yol açmıştır.

4. BCA, 30-1-0-0/63-386-22, (Türkiye’deki Irak Türklerinin taleplerini havi mektup. [23.11.1959])

25

Kaynakça

“Ankara Antlaşması (1926)”, t.y.

Bakır, Tuğrul: Yeni Belgeler Işığında 14 Temmuz 1958 Irak İhtilali ve Türkiye’nin Irak’ın

Kuzeyine Müdahale Tasarıları, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, Cilt: 6, Sayı:1, s.

184-217

BCA, 30-1-0-0/35-215-1, (Türkiye ile Irak arasında karşılıklı işbirliği antlaşması dolayısıyla

Başbakan Adnan Menderes’in bir ajansa verdiği beyanat. [08.02.1955])

BCA, 30-1-0-0/35-215-3, (Türkiye ile Irak arasına imzalanan karşılıklı işbirliği

antlaşmasının temini. [24.02.1955])

BCA, 30-1-0-0/62-384-7, (Irak’la münasebetler hakkında notlar. [22.09.1957])

BCA, 30-1-0-0/63-386-22, (Türkiye’deki Irak Türklerinin taleplerini havi mektup.

[23.11.1959])

Kodal, Tahir: Adnan Menderes Dönemi Türkiye-Irak İlişkileri (1950-1960), Belgi Dergisi,

Cilt: 2, Sayı: 18, s. 1507-1524

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi

(BCA), 30-1-0-0/126-813-5, (Eski Irak Başbakanı Fazıl Cemali’nin Türkiye’ye yaptığı

ziyaret sonrası Türkiye hakkında basına verdiği beyanat. [07.09.1957])

26

Ömer Faruk AYDIN – Mert YALANIZ

SURİYE İÇ SAVAŞI’NDA SURİYE TÜRKMENLERİ

Giriş

17 Aralık 2010 günü Tunus’ta Muhammed Buazizi adında bir genç seyyar satıcı,

tezgahına el koyan zabıtalara karşı kendini ateşe vererek tepki gösterdiğinde birçok ileri

görüşlü, kültürlü, sözüm ona akıllı insan işlerin buraya geleceğini tahmin edemiyordu.

Ortadoğu’yu ve Kuzey Afrika’yı kucaklayan bu isyan ateşi, Batılı demokrasilerin gözünden

bakıldığında adalet, ifade özgürlüğü ve eşitlik kavramları ekseninde sözde baharı getirecekti.

Bu sözde bahar; Tunus, Mısır ve Libya’da hükümetleri devirdi, Suriye’de iç savaşa sebep oldu.

Kimi bölge ülkelerinde hükümetleri yeniledi, kimilerinde reformlara vesile oldu. Yoksulluğun,

işsizliğin, sefaletin açtığı yaralar daha da derinleşti. Adaletin, ifade özgürlüğünün, eşitliğin

tesis edilemediği görüldü. Olaylar neticesinde bölgelerde oluşan güç boşluğu, ekseriyetle

vekalet örgütler ve terörist gruplar tarafından dolduruldu. Az evvel adını sıralamış olduğum

devletler bizim için az önemli değiller ancak sınırdaşımız Suriye’deki iç savaş hiç şüphesiz

bizi daha derinden etkiledi. Soydaşlarımız olan Türkmenlerin savaşın ortasında kalmaları ve

bizzat Türkiye’den destek talepleri bu süreç içerisinde cevapsız kalmadı. Gerek siyasi gerek

askeri oluşumlarının kurulmasına Türkiye tarafından destek verildi.

Suriye İç Savaşı

“2011 yılının mart ayında Suriye’nin Dera kentinde başlayan ve rejimin sert karşılık

vermesiyle kısa sürede iç savaşa dönüşen Suriye olayları, bölgesel ve uluslararası politikanın

temel gündem maddelerinden biri haline gelmiştir. Türkiye de bu süreçten ziyadesiyle etkilenmiş

ve mesele, Türk dış politikasının öncelikli konularından birisi olmuştur. Süreç içerisinde

27

farklılaşan stratejiler üzerinden dış politikasını yürüten Türkiye, çok farklı motivasyon

kaynakları ve sistemik yönlendirmelere bağlı kalarak politikasını belirlemiştir.” 1

Suriye İç Savaşı’nı dünya siyaseti için mühim kılan temel faktörlerden biri bölgede

meydana gelen iktidar zaafiyeti ve güç boşluğunu terör örgütlerinin doldurması ve Batı rakibi

devletlerin bölgedeki etkinliğidir. Dünya ve ülkemiz için tehdit oluşturan DAEŞ, PYD, El-

Nusra Cephesi gibi Selefi, Sünni ve Marksist-Leninist görüşlerdeki bölücü terör örgütü ve

yapılanmaların Suriye’deki varlığını koruması ve etkinliğini arttırması gibi gelişmeler dünya

siyaset gündemini uzun süre meşgul etmiştir. Karşılaştırmalı olarak incelendiğinde; Zeynel

Abidin Bin Ali, Kaddafi, Mübarek gibi güçlü liderler devrilirken Esad’ın 2022 itibariyle hâlâ

yönetimde olmasının en önemli sebebi Rusya, Çin ve İran tarafından desteklenmesidir.

Suriye İç Savaşı’nın doğurduğu “göç” gerçekliği dünya siyasetini ve ağırlıkla ülkemizi

ilgilendiren en mühim meseledir. Büyük yıkıma yol açan bu savaşta hayatını kaybeden insan

sayısı milyonlara varmaktadır. “BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri Bachelet, Mart 2011-Mart

2021 arasında Suriye’deki çatışmalarda öldürülen 350 bin 209 kişinin bir listesini derlediklerini

belirtti. Hayatını kaybeden yaklaşık 350 bin kişinin belirlemesinde katı bir metodoloji

izlediklerini vurgulayan Bachelet, “Rakamlarımız yalnızca tam adları ile tanımlanabilen,

ölüm tarihi belirlenmiş ve belirli bir ilde ölen kişileri içeriyor. Bu üç unsuru içermeyen bilgiler

hariç tutuldu ve mükerrer kayıtları önlemek için kapsamlı bir inceleme yapıldı.” dedi.” 2 Aynı

zamanda milyonlarca insan da ülkesini terk etmiştir. “15 Mart 2011’de ülkenin güneyindeki

Dera ilinde bir grup öğrencinin okul duvarına, “Ey doktor (Beşşar Esad) şimdi sıra sana

geldi.” 3 yazılmasıyla başlayan bu süreç, sayısı milyonları aşan insanın ülkemize girişiyle, iç

politikamızdaki birçok sorunu tetiklemesiyle beraber devam etmektedir. 2011 yılının Nisan

ayında ilk sığınmacı kafilesi Türkiye’ye giriş yapmıştır. Zaman geçtikçe iç savaşın aktörleri,

örneğin DAEŞ, şiddetini oldukça arttırmasıyla kitlesel göçün hızı da ziyadesiyle artmıştır.

“Çatışma, şiddet ve zulüm sebebiyle zorla yerinden edilen kişilerin sayısı küresel çapta rekor

düzeylere ulaşırken; Türkiye dünyada en fazla sayıda mülteciye ev sahipliği yapan ülke olmayı

sürdürmüştür. Türkiye, yaklaşık 3,6 milyon kayıtlı Suriyeli mültecinin yanı sıra 320.000 kadar

diğer uyruklardan UNHCR’nin ilgi alanına giren kişiye de ev sahipliği yapmaktadır.” 4

“Birleşmiş Milletler Mülteci Örgütünün daha rakam 4 milyonda iken bile yakın tarihin

tek başına en büyük mülteci akını şeklinde vasıflandırdığı (UNCHR, 2015) Suriyelilerin ülke

dışına mecburi göçleri, Suriye iç savaşının olumsuz etkilerinin çok geniş bir coğrafyada

hissedilmesine ve dolayısıyla tartışmalara daha fazla konu olmasına yol açmıştır. Öyle ki

bir noktadan sonra başta Avrupa ülkeleri olmak üzere pek çok yerde Suriye meselesi büyük

oranda mülteciler boyutuyla konuşulur olmuştur. Rakamlardan anlaşılacağı gibi, ülke dışına

göç etmek zorunda kalan Suriyelilerin yarıdan fazlasına tek başına Türkiye ev sahipliği

yapmaktadır. Sadece birkaç yıllık dönemde gerçekleşen böyle yoğun bir göç dalgası, şüphesiz

hem gelenler açısından hem de Türkiye devleti ve toplumu açısından çok önemli etkileri olan

büyük bir olaydır.” 5

1. Sami Kiraz, Türkiye’nin Doğrudan Müdahale Öncesi Dönemde Suriye İç Savaşı’na Yönelik Dış Politikasının

Analizi, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, s. 101

2. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bm-suriye-ic-savasinda-olumleri-teyit-edilenlerin-sayisi-350-bin-gercek-rakam-ise-cok-fazla/2374165,

(16.12.2022)

3. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/suriyedeki-ic-savas-10uncu-yilini-geride-birakti/2175301, (16.12.2022)

4. https://www.unhcr.org/tr/turkiyedeki-multeciler-ve-siginmacilar, (16.12.2022)

5. Hakan Samur, Murat Cihangir, Suriye Krizi Hakkında Suriyelilerin Düşünceleri: Aktörler, Sorumlular ve

28

Türkiye bu gelişmeler ışığında “coğrafi sınırlandırmayı sürdürerek ve bu bağlamda Avrupa

dışında gerçekleşen olaylardan dolayı Türkiye’ye gelmiş mülteciler için üçüncü ülkeye

yerleştirmeyi en çok tercih edilen çözüm olarak koruyarak; 1951 Sözleşmesi ve 1967

Protokolü’ne taraftır. Türkiye, uluslararası standartlara uygun etkin bir ulusal sığınma sistemi

inşa edebilmek için yasal ve kurumsal reformlar gerçekleştirmektedir. 2013 Nisan ayında,

Türkiye’nin ilk sığınma kanunu olan Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, Türkiye

Büyük Millet Meclisi tarafından uygun bulunmuş ve 11 Nisan 2014’te yürürlüğe girmiştir.

Kanun, Türkiye’nin ulusal sığınma sisteminin temel dayanaklarını ortaya koyup; politika

oluşturma ve Türkiye’deki tüm yabancılara ilişkin işlemlerden sorumlu olan başlıca kurum

olarak Göç İdaresi Genel Müdürlüğü’nü kurmuştur. Türkiye aynı zamanda, Türkiye’de geçici

koruma sağlanan kişilerin hakları, yükümlülükleri ve bu kişilere ilişkin prosedürleri ortaya

koyan Geçici Koruma Yönetmeliği’ni 22 Ekim 2014 tarihinde kabul etmiştir.” 6

Suriye’de Türkmen Varlığı

Türkler, Malazgirt Savaşı ile Anadolu’nun kapılarını açmadan evvel Suriye’yi

kendilerine yurt bellemişlerdi. Suriye Türkmenleri yedinci yüzyıldan itibaren bölgede varlık

göstermektedir. 7 Türkmen ifadesi, Maveraünnehir bölgesindeki Müslümanlar tarafından

İslâmiyet’i kabul eden Oğuzlar için Gayrimüslim Oğuzlardan ayırt etmek için kullanılmaya

başlanmıştır. 8 Tolunoğulları ile başlayan Suriye’deki Türk idaresi, Memlükler ve akabinde

Osmanlı İmparatorluğu ile devam etmiştir. Bilhassa Suriye’nin kuzeyi tamamen Türkleşmiştir.

30 Ekim 1918 Mondros Ateşkes Antlaşması sonrası bölgede Osmanlı hakimiyeti sona ermiş

ve Suriye Türkmenleri için sıkıntılı süreçler baş göstermeye başlamıştır.

Birinci Dünya Savaşı esnasında gelişen Arap milliyetçiliği, Suriye Türkmenleri için

problem olmaya başlamıştır. Osmanlı hakimiyetinden sonra Fransız idaresine giren Suriye’de,

etnik gruplar arasındaki ayrım Fransız politikaları çerçevesinde iyice derinleşmiştir.

Fransızların bölgeden çekilişinden sonra 1958’de Mısır ve Suriye’nin bir araya gelerek

oluşturduğu Birleşik Arap Cumhuriyeti’nin başına, Suriye Devlet Başkanı Türk kökenli Şükrü

Kuvvetli’nin başkanlıktan çekilmesiyle Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdülnasır geçmiştir.

Abdülnasır, ırkçı ifadeleri ve Türk düşmanlığı ile Suriye toplumundaki ayrımı derinleştirmeye

devam etmiştir. Özellikle Suriye Türkmenleri bürokrasiden ve askeriyeden uzak tutulmaya

başlanmıştır. 9 Bu durum Abdülnasır’ın verdiği bir demeçte daha iyi anlaşılıyor: “…’Ey

büyük Tanrım, İngilizleri kahret!’ zamanla öğrendim ki bu sözler, bize Memlükler devrinden

kalmadır… Dedelerimiz buna benzer bir bedduayı vaktiyle Türklere karşı ederlermiş: Ey

Tanrım… Sen Türk’ün belasını ver!” 10

Baas Partisi’nin 8 Mart 1963’te askeri darbe ile iktidarı ele geçirmesiyle Suriye’de

yeni bir dönem başlamıştır. Yıllardır devlet kurumlarından uzaklaştırılan ve baskı altında olan

Suriye Türkmenleri, Hafız Esad’ın iktidarı ele geçirmesiyle asimile edilmeye ve Araplaştırma

Çözüm Yolları, Göç Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, s. 219

6. https://www.unhcr.org/tr/turkiyedeki-multeciler-ve-siginmacilar, (16.12.2022)

7. Ülküm Gözde Gündoğdu: Suriye İç Savaşı ve Suriye Türkmenleri, Ankara, Nobel Akademik Yayıncılık,

2021, s. 1

8. Faruk Sümer, “TÜRKMENLER”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/turkmenler

(16.12.2022)

9. Gündoğdu, a.g.e., s. 28

10. İlhan Arsel, Arap Milliyetçiliği ve Türkler, İstanbul, Kaynak Yayınları, 1999, s. 29

29

politikalarına daha da güçlü şekilde maruz bırakılmaya devam edilmiştir. Esad’ın bu nefretindeki

sebeplerden biri de kendisinin Nusayri-Şii olmasına karşı Suriye Türkmenlerinin Sünni-

Hanefi mezhebe mensup olmalarıdır. 11 Suriye’de Türkmenler üzerindeki baskının diğer bir

sebebi ise Türkmenlerin Türkiye Cumhuriyeti ile olan etnik bağlarıdır. Bu sebeple Türkiye ve

Suriye arasında yaşanan PKK ve su sorunları Türkmenler üzerinde de ciddi baskı yaratmıştır. 12

Ayrıca Suriye Türkmenleri, Türkiye’nin bölgedeki casusları olarak görülmektedir. 13 Hafız

Esad’ın ölümü sonrası Devlet Başkanı olan Beşşar Esad döneminde Türkiye ile ilişkilerde

yaşanan iyi gelişmeler Suriye Türkmenleri üzerindeki politikalarda da yumuşama meydana

getirmiştir. Bu yumuşama dönemi Arap Baharı’nın Suriye’ye sıçraması ile son bulmuştur.

Suriye Türkmenlerinin uzun süredir uğradığı asimilasyonun da etkisiyle Türkmen nüfus

hakkında net bir veriye ulaşılmamaktadır. Özelikle İç Savaş’ın başlamasıyla çatışmalardaki

kayıpların, iç ve dış göçlerin neticesi ile iyice belirsiz hale gelmiştir. ORSAM’ın 2011 yılındaki

çalışmasına göre; Suriye’de 1,5 milyon Türkçe konuşan, 2 milyon Türkçe konuşmayı unutmuş

ve tamamen Araplaşmış, toplam 3,5 milyon Türkmen nüfus vardır. 14 Halep, Bayır-Bucak,

İdlib, Rakka, Hama, Humus, Dera, Şam, Tarsus ve Golan bölgeleri yaygın Türkmen nüfusa

sahip önemli yerleşim yerlerindendir. 15

Uzun yıllar boyunca asimile ve Araplaştırma politikalarına maruz kalan Suriye

Türkmenleri, gördükleri baskı sebebiyle örgütlenebilme kabiliyetine sahip olamamıştır.

Yukarıda kısaca değindiğimiz tarihî olaylar, Suriye İç Savaşı’nda Suriye Türkmenlerinin

faaliyetlerini anlayabilmemiz açısından bir ışık tutmaktadır. Ülkenin ana unsurlarından Suriye

Türkmenleri olmadan bir Suriye düşünülemez.

Suriye Türkmenlerinin Suriye İç Savaşı’nda Siyasi ve Askeri Faaliyetleri

Suriye İç Savaşı’nın başlaması ile Suriye Türkmenleri de rejime karşı muhalif saflar

içerisinde yer aldı. Uzun süredir maruz kaldıkları baskı ve zulüm diğer etnik gruplarda da

olduğu gibi Suriye Türkmenlerinin örgütlenmesine engel oluşturmuş ancak buna rağmen iç

savaşın başlaması ile Türkmenler arasında ulusal bir bilincin geliştiği görülmüştür. Askeri ve

siyasi alanda tecrübesizlik ve güçlü bir lider profili ortaya çıkmaması gibi sorunlar olsa da

Türkmenler örgütlenme faaliyetlerine başlamışlardır. 16 Siyasi yapılanmaların ilk ve önemli

oluşumları, Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçekleşmiştir.

Siyasi Parti oluşumlarından ilki, Suriye Türkmen Kitle Partisi 15 Şubat 2012’de

Türkiye’deki Suriye Türkmenleri tarafından İstanbul’da kurulmuştur. Daha sonra ikinci

oluşum olarak Suriye Türkmenleri Derneği’nin siyasal bir harekete dönüştürülmesiyle 21

Mart 2012’de Suriye Türkmen Demokratik Hareketi kurulmuştur. Hareket’in Suriye Ulusal

Konseyi’nde 16 üye kazanmasından sonra 2 Mart 2014’te Suriye Türkmen Milli Hareket


12. Yusuf Ziya Bölükbaşı, Etnisite, Kimlik ve Dış Politika: Türkiye’nin Suriye Türkmenleri Politikası, PESA

International Journal of Social Studies, Cilt: 4, Sayı: 1, s. 110.


14. Suriye’de Değişimin Ortaya Çıkardığı Toplum: Suriye Türkmenleri, ORSAM-Ortadoğu Türkmenleri

Programı Raporu, Ankara, 2011, s. 5


16. https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/suriye-ic-savasinin-turkmenler-uzerindeki-etkileri/702594,

(16.12.2022)

30

Partisi kurulmuştur. Daha sonra sırasıyla Osmaniye’de Suriye Türkmen Nahda Partisi ve

Halep’te 25 Ağustos 2019 tarihinde Türkmen Milli Vefa Partisi kurulmuştur. 17

Siyasal partilerin oluşturulmasının yanı sıra partiler üstü bir oluşumun gerekliliği de

gün yüzüne çıkmıştır. Böylece yine Türkiye’de yaşayan Suriye Türkmenlerinin öncülüğünde

2012 yılında Suriye Türkmenleri Platformu kurulmuştur. Suriye Türkmenleri Platformu’nun

15 Aralık 2012 yılında İstanbul’da düzenlediği ilk toplantısında bir Türkmen meclisinin

kurulması hedeflenmiştir. Yapılan çalışmalar doğrultusunda 29 Mart 2013 tarihinde 400

Türkmen delegenin oyları ile Suriye Türkmen Meclisi (STM) kurulmuştur. 18 Ne yazık ki

2020’nin Mayıs ayında STM’nin son başkanı Vecihi Cuma’nın istifa etmesinin ardından

Meclis, faaliyetlerini noktalamış ve halen daha toplanamamaktadır. 19

Suriye Türkmenleri siyasi mücadelesini verirken aynı zamanda askeri mücadelelerini

de sürdürmüşlerdir. İç savaşın başlamasıyla beraber rejim güçlerine karşı silahlı mücadeleye

girmişlerdir. Önemli Türkmen nüfusuna sahip bölgeler olan Bayır-Bucak, Halep, Humus,

Rakka, Şam, İdlib, Hama ve Tartus’da askeri birlikler oluşturulmuştur. Türkmenler Esad

rejiminin yanında DAEŞ ve PYD ile de sahada mücadele vermiş, 2015 sonrası Rusya’nın Esad

rejimi yanında savaşa dahil olmasıyla ağır kayıplar vermişlerdir. Türkiye’nin sınır güvenliğini

sağlamak ve Kürt koridorunun önüne geçmek için başlatmış olduğu Fırat Kalkanı Harekâtı

sonrasında askeri yapılar yeni bir oluşum sürecine girmiştir. 30 Aralık 2017’de Suriye Milli

Ordusu, 20 Mayıs 2018’de ise Ulusal Özgürleştirme Cephesi kurulmuş ve her iki askeri oluşum

da Suriye Geçici Hükümeti Savunma Bakanlığı’na bağlandıklarını açıklamıştır. Bu yapı

bünyesinde faaliyet yürüten en önemli Türkmen Tümenleri ise Sultan Murat Tümeni, Hamza

Tümeni, 2. Sahil Tümeni, Muntasır Billah Tümeni ve Fatih Sultan Mehmet Tümeni’dir. 20

Suriye Türkmenlerinin hem askeri hem de siyasi yapılanmaları, Suriye’nin etnik olarak

bölünmesini istemiyordu. Türkmen partilerinin temel ilkeleri demokratik, özgür bir Suriye

isteğiyle şekillenmişti. Türkmen askeri birlikleri bu bağlamda hem rejim ile hem de etnik bölücü

PYD gibi yapılarla mücadele etmiştir. Türkmen askeri birlikleri, Türkiye’nin düzenlediği Fırat

Kalkanı, Zeytin Dalı ve Barış Pınarı Harekatlarında aktif rol üstlenmişlerdir. Bu harekatlar

sonucunda temizlenen bölgelerde Türkmen siyasi oluşumları da faaliyetlerine başlamıştır.

İstanbul’da kurulan Kitle Partisi ilk genel kongresini 2019’da Halep’te düzenlemiştir.

Sonuç

Bin yıldan fazla sürede Türk varlığını taşıyan Suriye’de Türkmenler 20. yüzyıldan

beridir uğradıkları baskı ve zulme rağmen Türk varlığını halen daha devam ettirmektedirler.

Uğradıkları asimilasyon politikaları, devlet kurumlarından uzaklaştırma, demografik

yapılarının bozulma çabaları gibi durumlarla yıpransalar dahi İç Savaş sürecinde büyük bir

direnç göstermişlerdir. Baas rejiminin baskısı altında örgütlenemedikleri halde Türklüğün

teşkilatçılık özelliğini bir kez daha dünyaya göstererek kısa sürede uluslararası alana kadar

uzayan oluşumlar kurmayı başarabilmişlerdir. Osmanlı hakimiyetinden sonraki süreçte her

daim Türkiye Cumhuriyeti ile anılan Türkmenlerin savaş esnasında da siyasi faaliyetlerinin

17. Ülküm Gözde Gündoğdu, a.g.e., s. 158-180

18. Abdurrahman Mustafa, Suriye’de Türkmen Gerçeği, ORSAM, 2015, s. 6.

19. https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/3322800-suriye-turkmen-meclisine-ne-oldu-neden-hala-toplanamiyor,

(16.12.2022)


31

merkezinin Türkiye olması beklenilen bir durumdur. Bu süreçte her daim Türkiye tarafından

destek verilmiş aynı zamanda Türkiye’nin Suriye’deki kara harekatlarında Türkmenler

kilit rol oynamışlardır. Demokratik, özgür bir Suriye için Türkmenler mücadeleye devam

etmektedirler.

32

Kaynakça

ARSEL, İlhan: Arap Milliyetçiliği ve Türkler, İstanbul, Kaynak Yayınları, 1999.

BÖLÜKBAŞI, Yusuf Ziya: Etnisite, Kimlik ve Dış Politika: Türkiye’nin Suriye Türkmenleri

Politikası, PESA International Journal of Social Studies, Cilt: 4, Sayı: 1, s. 105-123

GÜNDOĞDU, Ülküm Gözde: Suriye İç Savaşı ve Suriye Türkmenleri, Ankara, Nobel

Akademik Yayıncılık, 2021.

https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/suriye-ic-savasinin-turkmenler-uzerindekietkileri/702594,

(16.12.2022)

https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bm-suriye-ic-savasinda-olumleri-teyit-edilenlerin-sayisi-350-

bin-gercek-rakam-ise-cok-fazla/2374165, (16.12.2022)

https://www.aa.com.tr/tr/dunya/suriyedeki-ic-savas-10uncu-yilini-geride-birakti/2175301,

(16.12.2022)

https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/3322800-suriye-turkmenmeclisine-ne-oldu-neden-hala-toplanamiyor,

(16.12.2022)

https://www.unhcr.org/tr/turkiyedeki-multeciler-ve-siginmacilar, (16.12.2022)

KİRAZ, Sami: Türkiye’nin Doğrudan Müdahale Öncesi Dönemde Suriye İç Savaşı’na

Yönelik Dış Politikasının Analizi, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2,

s. 99-140

MUSTAFA, Abdurrahman: Suriye’de Türkmen Gerçeği, ORSAM, 2015

SAMUR, Hakan; CİHANGİR, Murat: Suriye Krizi Hakkında Suriyelilerin Düşünceleri:

Aktörler, Sorumlular ve Çözüm Yolları, Göç Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, s.

216-240

Suriye’de Değişimin Ortaya Çıkardığı Toplum: Suriye Türkmenleri, ORSAM-

Ortadoğu Türkmenleri Programı Raporu, Ankara, 2011

SÜMER, Faruk: “TÜRKMENLER”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.

org.tr/turkmenler (16.12.2022).

33

Ahmet Talha PEPENOĞLU

TÜRKMENELİ’NDE PKK/PYD TERÖR ÖRGÜTÜYLE MÜCADELE

Giriş

Türkmeneli’nde yaşanan etnik terör faaliyetleri gün geçtikçe artmakta ve PKK’nın

Suriye’de işgal ettiği bölgelerde kendisine geniş bir saha bulmaktadır. Yazının ilk bölümlerinde

PKK’nın Türkmeneli’ndeki yapılanmasını ve faaliyetlerini anlatmaya çalıştık daha sonraki

bölümde ise PKK ve PYD bağlantısını anlatarak bu iki ismin aslında tek bir terör örgütü

olduğunu açıkladık. Son bölümde ise Türkiye’nin bu bölgelere yapmış olduğu harekatları

özetleyerek Türkmeneli bölgesinde verilen mücadeleyi inceledik.

1. PKK ve Türkmeneli

Kürtlerin haklarını savunmak iddiasıyla ortaya çıkan PKK terör örgütü yıllar içerisinde

Türkiye, Suriye, Irak ve İran’da farklı isimlerle eylemlerini gerçekleştirmiş ve bu örgütleri

KCK yapılanmasıyla tek bir çatı altında toparlamıştır. PKK/KCK’nın etnik terör faaliyetleri 1

sonucunda yaklaşık olarak bin yıldır Türk nüfusun çoğunluğu oluşturduğu, mimarisi ve

sanatında Türk etkisinin yoğun olduğu Türkmeneli, Türk nüfusun güneye itilmesi sonucu

Türksüzleştirilmiş ve bu alanda Kuzey Irak Kürt Yönetimi adı altında bir özerk bölge

oluşturulmuştur. 4 ayaklı Kürdistan planının Suriye ayağı olan PYD, 2002 yılında yapılan

PKK’nın 8. Kongresine Abdullah Öcalan’ın talimat göndermesi sonucu kurulmuştur. 2011

1. Etnik terörizm alt etnik grubun davasını yüceltmek için yaptığı bilinçli şiddet hareketi olarak tanımlanabilir.

Bu şiddet hareketi bağımsız bir devletin kurulmasına yönelebileceği gibi, ülke içinde belli bir etnik azınlığın

diğerlerinden ayrı bir statüye kavuşturulmasına da yönelebilmektedir’’ https://www.teram.org/Icerik/etnik-terorizm-nedir-98,

(25.08.2022)

34

yılında çıkan Suriye iç savaşında otorite boşluğunda yararlanan PYD silahlanmaya giderek

YPG’yi kurmuştur.

Suriye İç Savaşı’nda, Suriye’nin iç tarafları ve Suriye’nin kuzeyi birçok farklı terör

örgütünün faaliyet alanı olmuştur ve bunlardan en tehlikelisi olarak görülen DAEŞ yapmış

olduğu zulümlerle herkesin ortak nefretini kazanmıştır. Türkiye, DAEŞ ile mücadele için Fırat

Kalkanı Operasyonu’nu yaparken ABD, PYD/YPG’ye silah yardımı yapmayı tercih etmiştir. 2

Böylelikle PKK’nın Suriye kolu olan YPG hem güçlü bir müttefik kazanırken hem de DAEŞ

ile mücadele adı altında Suriye’nin kuzeyinde kendisine faaliyet alanı oluşturmaya başlamıştır.

Bu hamleden de anlaşıldığı üzere ele geçirdiği bölgelerde etnik terör yöntemleriyle Suriye’nin

kuzeyinde etnik homojenleştirmeye giderek sözde Kürdistan’ın Irak’tan sonra ikinci ayağını

tamamlamak uğraşındadır.

1970’li yılların gerilimli ortamında kurulmuş olan PKK terör örgütü ilk günlerinde Marksist-

Leninist bir çizgi takip etmiş 3 ancak ilerleyen dönemde giderek ırkçı bir çizgide Kürtçülük

yapmaya başlamıştır. Öcalan, PKK yapılanmasını Türkiye içerisinde oturttuktan hemen sonra

Suriye, Irak ve İran’da da yapılanmalar oluşturmaya çalışmış ancak 90’lı yıllarda Türkiye’de

terörle mücadelede büyük adımlar atılarak PKK giderek zayıflatılmış ve Öcalan’ın 15 Şubat

1999 tarihinde yakalanmasıyla birlikte örgüt tamamıyla yeraltına çekilmiştir.

2. PKK’nın Irak ve Suriye Yapılanmaları

2.1. PKK’nın Suriye Yapılanması

Abdullah Öcalan, Ağustos 1979 tarihinde Türkiye üzerinden Suriye’ye geçiş yaptı.

Öcalan Suriye’ye gelmeden önce burada sağladığı bağlantılar sayesinde El-Fetih Örgütünün

kamplarında kendine bağlı militanların eğitimlerine başladı. 4 Kendisi ise uzun yıllar ikamet

edeceği Şam’a yerleşti ve PKK/PYD terör örgütünün ilk karargâhı Şam’da kurulmuş oldu.

20-24 Nisan 2002 tarihinde gerçekleştirilen PKK’nın 8. Kongresinde Öcalan’ın 4 ayaklı

Kürdistan tezi için PKK’nın Suriye kolunun oluşturulması kararlaştırıldı ve bu doğrultuda 17

Ekim 2003 tarihinde Partiya Yekitiya Demokrat (PYD) kuruldu. 5 PYD için dönüm noktasını

Suriye İç Savaşı teşkil etti. Suriye’de oluşan otorite boşluğundan yararlanan terör örgütü

silahlanmaya giderek Halk Savunma Birlikler’ini (YPG) hayata geçirdi. Suriye’de rejimden

kaçarak Irak’a sığınan Salih Müslim’in 6 de 2011 yılında ilan edilen genel afla Suriye’ye

dönmesiyle örgüt hızlı bir şekilde Suriye’de silahlı yapılanmayı tamamladı. Müslim,

yapılanmanın PKK’yla bağlantılı olduğunu ise Kurdwatch’e verdiği röportajda itiraf ederek

2. Dönemin ABD Savunma Bakanı Ashton Carter: “Daha önce zaten silah vermiştik, onlar Suriyeli Demokratik

Güçler’in bir parçası. Suriyeli Kürtlerle çalışmaya devam edilmesini destekliyorum.” https://www.aa.com.tr/tr/

dunya/ashton-carter-suriyeli-kurtlerle-calismaya-devam-edilmesini-destekliyorum/650984#, (25.08.2022)

3. Nihat Ali Özcan, PKK (Kürdistan İşçi Partisi) Tarihi, İdeolojisi ve Yöntemi, Ankara, ASAM, 1999, s. 55

4. Nihat Ali Özcan, a.g.e., s. 244

5. PKK/KCK Terör Örgütünün Suriye Kolu: PYD-YPG, İçişleri Bakanlığı, 2017, s. 6-7.

6. 2015 yılına gelindiğinde Türkiye’de devam eden Çözüm Süreci son bulmuş ve Salih Müslim resmî olarak

Türkiye tarafından terörist ilan edilmiştir.

35

Apo’nun felsefesini uyguladıklarını belirtmiştir. 7

2.2. PKK’nın Irak Yapılanması

PKK’nın Irak yapılanması, Irak-İran savaşı yıllarına rastlar. Bu dönemde savaşan iki

ülkenin çeşitli Kürt gruplarına destek vermesi sonucunda bu gruplar Türkmeneli bölgesinde

güçlenmeye başladı. 1983 yılında Barzani-PKK ittifakı kuruldu ve bu yıl içinde Barzani,

Irak’ın kuzeyinde önemli noktaları ele geçirdi. Ele geçirilen noktalarda Türkmen nüfus kırıma

uğradı (Irak’ta savaştan hemen önce iktidara gelen Saddam rejimi bölgedeki Türkmen nüfusu

azaltarak petrol sahalarında Arap nüfusu hakim kılma çabasına girişmişti). Irak-İran savaşının

bitmesiyle Saddam, güçlenen Kürt grupların üzerine harekatlar düzenledi, Irak ordusu Barzani

ve Talabani gruplarını Türkiye sınırına kadar süpürürken yeraltından henüz kafasını çıkarmamış

olan PKK bu harekatlardan kötü etkilenmedi, aksine Irak’taki iki güçlü rakibi yok oldu, Irak

hükümeti ile de anlaşan Öcalan, örgütünü Kuzey Irak bölgesine yerleştirdi, Saddam savaşta

eriyen ordusunu Türkiye sınırına yerleştirmek yerine sınır güvenliğini PKK’ya bıraktı. 8

Bölgede Saddam’ın yaptığı zulümlere karşı koymak amacıyla ABD öncülüğünde

başlatılan harekatlarda ABD’nin Saddam karşısında desteklediği örgüt PKK oldu. PKK,

Barzani ve Talabani’nin bölgeden silinmesiyle önce Irak Hükümeti ile anlaşma yoluna gitti ve

ardından ABD ile masaya oturması sonucunda Kuzey Irak’ta tek hakim güç konumuna geldi

ve örgüt Şam’dan sonra 2. Merkez Karargahını Kandil’de oluştururken başına Osman Öcalan

geçti. 9

ABD’nin etkisiyle 1991 yılında Kuzey Irak’ta Kürtler tek taraflı özerklik ilan etti,

1992 yılında gidilen seçimde Barzani ve Talabani’nin ittifaka gitmesiyle PKK saf dışı kaldı ve

parlamentoya giremedi, kurulan hükümetin başına ise Talabani geçti. PKK, Barzani-Talabani

ikilisine karşı bölgede silahlı kuvvet kazanmaya devam ederken Turgut Özal, Türkiye ve

PKK’nın barış sürecine girmesi ve ateşkes ilan edilmesi için uğraştı. 1993 yılının Mart ayında

bu ateşkes PKK tarafından tek taraflı ilan edilse de 10 Özal’ın ölümüyle PKK, Türkiye’ye

karşı saldırılarına devam etmiştir (PKK ile masaya oturma hatasına daha sonra dönemin AKP

hükümeti düşecek ve sonu yine başarısızlık olacaktır). 1992-1999 yılları arasında Türkiye’nin

tavizsiz bir şekilde etnik terörle mücadele etmesi sonucunda terörist elebaşı Öcalan tutuklanıp

Türkiye’ye getirildi ve örgüt 2002 yılında KADEK adıyla ortaya çıkana kadar tamamen

yeraltına çekildi. PKK terör örgütü, 2004 yılında saldırılarına yeniden başladı ancak bu

sefer devlet terörle tavizsiz bir şekilde mücadele etmek yerine müzakere masasına oturdu,

“Çözüm Süreci” olarak adlandırılan bu dönem “Açılım Süreci”ni de içine alırsa 2009-2016

yılları arasını kapsar. Örgüt bu dönemde güç kaybetmenin ve geri çekilmenin aksine gittikçe

güçlendi ve Suriye’de de iç savaş ortamından yararlanarak önemli şehirleri elde etti.

3. PYD/YPG Terör Örgütü ve PKK Bağlantısı

7. PKK/KCK Terör Örgütünün Suriye Kolu: PYD-YPG, İçişleri Bakanlığı, 2017, s. 12.

8. Nihat Ali Özcan, a.g.e., s. 265-266

9. Nihat Ali Özcan, a.g.e., s. 267

10. Abdullah Öcalan, Hasan Cemal ile 1993 yılı Nisan ayında yaptığı röportajda tek taraflı ateşkes ilan ettiklerini

şu sözlerle açıklıyor ‘’Kendi gücümüze güvendiğimiz için geçen ay (1993’ün mart ayı ortası) tek taraflı

olarak ateşkes ilan ettik’’. https://t24.com.tr/yazarlar/hasan-cemal/1993-nisan-ayi-bekaa-da-apo-yla-sohbet-silahli-mucadeleyle-her-iki-taraf-da-kesin-bir-ustunluk-saglayamaz,30004,

(25.08.2022)

36

Avrupalı devletlerin çoğu ve ABD PYD/YPG’yi terör örgütü olarak görmemektedir.

YPG’nin temsilcilik binaları DAEŞ’in en güçlü günlerini yaşadığı 2015-2016 yılları arasında

birçok farklı ülkede faaliyetlerine başladı. 11 Avrupalı devletlerin ve ABD’nin desteklerine

rağmen PYD/YPG’nin PKK’ya bağlı bir terör örgütü olduğu ise çok açıktır.

PYD’nin kuruluş amacı terörist elebaşı Abdullah Öcalan’ın 4 ayaklı Kürdistan’ının

Suriye kolu olması amacıyla ve bizzatihi Öcalan’ın PKK kongresine İmralı’dan talimat

göndermesi sonucunda 2003 yılında kurulmuştur. Örgütün ilk liderleri ‘eş başkan’ sıfatlarıyla

Salih Müslim ve Asya Ayşe olmuştur. Salih Müslim, PYD’nin kuruluşundan kısa bir süre

sonra Suriye’de kalamamış ve Kuzey Irak’a kaçmak zorunda kalmıştır. 2011 yılında, Suriye

Devlet Başkanı Esad’ın af çıkarmasının ardından ülke dışına kaçmak zorunda kalmış olan

PYD liderleri Suriye’ye gelebilmiştir.

PKK/KCK yapılanmasıyla PYD/YPG yapılanmasının aynı kaynaktan beslendiği

yayımlamış oldukları tüzüklerle de sabittir. KCK Sözleşmesinde, PKK tüzüğünde ve YPG

tüzüğünde ‘’demokratik konfederalizm’’ ‘’demokratik kondeferal’’ yönetim sisteminin

amaçlanması, ‘’cinsiyet özgürlüğü’’ ‘’ekolojik yaşam’’ın vurgulanması ve PYD tüzüğünde

‘’bütün Kürdistan parçalarında’’ ve ‘’Kürdistan Ulusal Birliği’’ gibi ifadelerin yer alışı

PYD’nin sadece Suriye ile alakalı olmadığını muhayyel Kürdistan’ın bütün parçalarında

eylem amaçladıklarını gözler önüne sermektedir. 12

PYD/YPG’nin, PKK/KCK yapılanmasıyla eşgüdümlü olduğunu gösteren bir diğer

delil ise yakalanmış olan örgüt mensuplarının ifadelerinde açıkça gözükmektedir. Bunu

örneklendirmek gerekirse ele geçirilen örgüt mensubu C. K. “PYD’nin Suriye’de PKK

terör örgütüne eleman temin etmek amacıyla kurulduğu, terör örgütünün parçası olduğu ve

Suriye’de Demokratik Özerkliği hayata geçirmeye çabaladığı” şeklinde ifade vermiştir. 13

PKK ve YPG arasındaki bağı açıkça ifade eden ABD ve çeşitli ülkelerdeki yetkililer

de mevcuttur. ABD Özel Kuvvetler Komutanı Orgeneral Raymond Thomas, Türkiye’nin YPG

isminden rahatsız olduğunu örgüte ileterek isim değiştirmeleri teklifinde bulunduğunu söylüyor

ve böylelikle YPG adını Suriye Demokratik Güçleri olarak değiştirdiğini açıklıyor. 14 ABD, laf

cambazlığı yaparak dünya kamuoyunu bu isim değişikliğiyle aldatsa da örgüt yapısı ve PKK

ile olan bağı aynı kalmıştır. ABD Eski Savunma Bakanı James Mattis, “YPG’yi PKK’dan

ayırabileceklerini ve Türkiye için tehlike olmaktan uzaklaştırabileceklerini” 15 dönemin Milli

Savunma Bakanı Nurettin Canikligil’e söyleyerek YPG’nin PKK’ya bağlı bir örgüt olduğunu

itiraf etmiştir.

Görüldüğü üzere, PYD/YPG ve PKK/KCK’nın birbirine göbeğinden bağlı olduğu çok

açıktır lakin ABD ve Rusya’nın 16 bölgeye asker sevk etmeden, bölgeyi bilen adamları kullanma

isteği bu açıklığın üzerine gölge düşürerek Türkiye’ye karşı tek cephede birleşmelerini

sağlamaktadır. Ne yazık ki ABD, Rusya ve Avrupalı ülkeler hukuk ve insan haklarına karşılık

11. PYD temsilcikleri bulunan bazı ülkeler Almanya, Belçika, Birleşik Krallık, Rusya ve ABD

12. PKK/KCK Terör Örgütünün Suriye Kolu: PYD-YPG, İçişleri Bakanlığı, s. 15-20.

13. a.g.e., s. 26

14. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/abdli-general-ypgye-verdikleri-destegi-boyle-itiraf-etmisti/1041919,

(25.08.2022)

15. https://www.teram.org/Icerik/pkk-ya-tasfiye-pyd-ye-devletcik-97, (25.08.2022)

16. Rusya, PKK’yı da terör örgütü olarak görmemektedir.

37

petrol yataklarını ve taşeron örgütleri tercih etmektedirler.

4. PKK/PYD ile Mücadele

Türkiye, PKK ile kurulduğu tarihten beri mücadele etmektedir. Bu mücadele sadece

ülke sınırları içersinde kalmamış, aynı zamanda Irak ve Suriye’nin kuzeyine Türk Silahlı

Kuvvetleri 1984’den beri operasyonlar düzenlemiştir.

4.1.1 Irak’ta Yapılan Operasyonlar

Irak’ın kuzeyine yapılan operasyonların ilki Sıcak Takip Operasyonu’dur. PKK terör

örgütü mensuplarınca 1983 yılında 3 askerimizin şehit edilip 3 askerimizin de yaralanması

sonucu Türkiye ve Irak sınır bölgesinin güvenliği için Sınır Güvenliği ve İşbirliği Anlaşması’nı

imzalamış 17 ve Türkiye buradan doğan haklarıyla 1984 yılında Kuzey Irak’a operasyon

düzenleyerek sınırdan 10 kilometre içeri girmiştir. PKK terör örgütünün saldırılarını artırarak

devam etmesi sebebiyle 1986-1987 yılları arasında hava ve kara operasyonlarına devam

edilmiştir.

4 Ağustos 1991 tarihinde PKK’nın Samanlı Jandarma Karakoluna saldırı düzenlemesi

sonucu, Türkiye bölgeye yeniden operasyon düzenleme kararı almıştır ve 12 Ekim 1992 tarihinde

TSK 15bin asker ve hava gücüyle düzenlediği operasyonda 1452 terörist öldürülmüştür.

1997 yılında Türkiye, Kuzey Irak bölgesinde bulunan terörist eğitim kamplarını

işaret ederek ‘meşru müdafaa’ hakkını kullanmış ve 30 bin askerle başlatmış olduğu Çekiç

Harekatı’nda 2730 teröristi öldürmüştür. Aynı yılın devamında yapılan Şafak Harekatı’nda

816 terörist öldürülmüştür.

2007 yılında PKK terör örgütünün saldırılarında şehit düşen Piyade Onbaşı Kasım

Aksoy’un kızının adının verildiği Güneş Operasyonu’na 10 bin Türk askeri katılmış ve 240

terörist öldürülmüştür.

Bu operasyonun ardından terör örgütü PKK ve dönemin AK Parti hükümeti arasında

başlayan Çözüm Süreci’nde terör örgütü PKK dağlardan şehirlere inmiş, Habur rezaleti

yaşanmış, Türkiye’nin resmî kurumlarından ‘Türk’ ifadeleri birer birer kaldırılmaya başlanmış

ve terör örgütü şuursuzca üniversite kampüslerine kadar sokulmuştur. Terör örgütü PKK bu

süreçte silah bırakmamış kuvvetlerini artırmaya devam etmiştir öbür yandan ise Türkiye

içerisinde partileşme sürecine girerek Halkların Demokratik Partisi’ni (HDP) vücuda getirmiş

ve ilk defa Türkiye’de seçimlere bir kolunu sokmayı başaran örgüt, HDP adı altında %13 oy

alarak barajı aşmıştır. 18 Bu gaflet döneminin başlangıç ve bitiş sınırlarını çizmek zor olmakla

birlikte, 2008’de yapılan Oslo Görüşmeleri başlangıç tarihi olarak görülebilir. 2014 yılında

PKK’nın sözde üst düzey yöneticilerinden Murat Karayılan ‘Kobani Olayları’ sonucunda

Çözüm Süreci’nin bittiğini ilan etmiştir. Bu açıklamanın ardından Şırnak’ta çatışmalar

başlamış ve Türkiye, Hendek Operasyonları’nı başlatmıştır.

17. Özhan Hancılar, “1983-1987 Kuzey Irak’taki Türk Sınır Ötesi Operasyonlarının Hukukîliği”, Pamukkale

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 46, s. 347-359

18. 2015 yılının Haziran ayında yapılan seçimler PKK/KCK’nın doğrudan bir parti olarak Türkiye’de temsil

edildiği ilk seçimdir.

38

4.2.2 Suriye’de Yapılan Harekatlar

Türkiye’nin Suriye’ye yaptığı ilk operasyon, Şah Fırat Operasyonu’dur. DAEŞ tehdidi

karşısında Süleyman Şah Türbesi’nin taşınması ve personelinin kurtarılması için yapılmıştır.

Türkiye sınırlarında DAEŞ tehdidini hissetmeye başladığı dönemde ülke içinde Suriye’ye

harekât yapılması yönünde kamuoyu oluşmuş ve AKP hükümeti Fırat Kalkanı Harekatı’nı

başlatmıştır. Harekatın amacı DAEŞ olduğu kadar ABD’nin Türkiye sınırına yerleşmiş olan

YPG/PYD terör örgütünü DAEŞ ile mücadele bahanesiyle silahlandırmaya başlamasıdır.

Türkiye’nin Azez-Cerablus hattını terörden temizlemesiyle operasyon son bulmuştur.

Türkiye’ye bu operasyon esnasında Türkmen tugaylar da destek vermiştir. 19

Suriye’nin Kuzeyinde tehdit oluşturan PKK yapılanmasına karşı Türkiye, 20 Ocak 2018

tarihinde yaptığı açıklamayla “Suriye’nin kuzeybatısında Afrin bölgesinde PKK/KCK/PYD-

YPG ve IŞİD’e mensup teröristleri etkisiz hale getirmek maksadıyla” Zeytin Dalı Harekatı’nı

başlatmıştır. Operasyona en büyük tepki PYD/YPG’ye silah yardımı yapan ABD’den gelmiş,

ABD, Zeytin Dalı Operasyonu’nuna “Birincil tehdit olan IŞİD’le mücadelede dikkatlerin

dağılacağı” 20 gerekçesini öne sürerek karşı çıkmıştır. Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu

ABD-Türkiye ilişkileri için ‘’Ya düzelecek ya da ilişkiler tamamen bozulacak’’ açıklamasında

bulunmuştur. 21 Operasyon sonucunda Afrin terörden temizlendi.

Zeytin Dalı Harekatı’nın ardından, Fırat’ın doğusunu temizlemek amacıyla Türkiye,

Barış Pınar’ı Harekatı’nı başlattı. Harekatın amacı, doğrudan PYD/YPG terör örgütünü

Türkiye sınırlarından temizlemek ve terör örgütü ve Türkiye arasında 30 kilometrelik bir

tampon bölge oluşturmaktı. Barış Pınarı Harekatı, Avrupalı devletlerin ve ABD’nin tepkisiyle

karşılaşırken rejim, topraklarına yabancı bir devletin girmesini işgal olarak nitelendirdi.

Rusya’nın aracılığıyla PYD/YPG ve Suriye masaya oturdu ve anlaşmaya vardı. Yapılan

anlaşmaya göre YPG, Türkiye sınırındaki mevzilerini Suriye ordusuna terk etti. 22 Daha sonra

Türkiye ve Rusya arasında imzalanan Soçi Mutabakatı’na göre, Rusya garantörlüğünde,

YPG Barış Pınarı Harekatı’nda hedeflenen bölgelerden ayrılacak ve yerlerine Suriye ordusu

geçecekti. İmzalanan mutabakat havada kaldı, PYD/YPG Suriye’nin kuzeyini terk etmezken

sadece bazı noktalarda rejimin gölgesine sığındı. 23

Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyine yaptığı son harekat, Bahar Kalkanı Harekatı’dır.

Bu harekatta hedef doğrudan Suriye ordusu oldu. Rusya, Soçi Mutabakatına uymadığı

gerekçesiyle Türk ordusunu hedef aldı ve Rusya destekli Suriye kuvvetleri, 34 Türk askerini

şehit etti. Türkiye kamuoyunda haklı bir tepki alan bu olayın ardından Türkiye Cumhuriyeti

Devleti, Suriye mevzilerinin hedef alınacağını duyurdu ve hemen ardından topçu atışlarıyla

rejim kuvvetleri vurulmaya başlandı ve 29 Şubat günü harekat başlatıldı. Bu harekatta Türkiye,

Suriye ile doğrudan; Rusya, İran ve Hizbullah ile dolaylı yoldan silahlı çatışmaya girmiştir.

Moskova Mutabakatı’nın imzalanmasıyla 5 Mart günü son bulan operasyon neticesinde Türk-

19. Mustafa Özalp, Türkiye’nin Suriye’ye Düzenlemiş Olduğu Fırat Kalkanı Operasyonu, Bartın Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(18), s. 178-183.

20. https://ilkha.com/guncel/zeytin-dali-harektina-yonelik-dis-tepkiler-69043, (25.08.2022)

21. https://www.bloomberght.com/haberler/haber/2094906-cavusoglu-abd-yle-iliskiler-ya-duzelecek-ya-tamamen-bozulacak,

(25.08.2022)

22. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-50037511, (25.08.2022)

23. Bu harekat Suriye İç Savaşı’nda bir dönüm noktasının oluşmasını sağladı PYD/YPG, ABD’de güdümünden

yavaş yavaş ayrılamaya başlarken Rusya güdümüne girerek Suriye’de rejimle masaya oturmaya başladı.

39

Rus ortak devriyesi kararı alınmış ve Suriye için hayati öneme sahip olan M4 karayolunun

kuzeyinde güvenlik koridoru oluşturulması karara bağlanmıştır. 24

Sonuç

1970’lerin ortasında Türkiye’nin içeresinde yapılanmaya başlayan örgüt, Türkiye

dışında ilk defa yapılanmaya Suriye’de gitse de bu dönemde orada henüz Suriye devletine

karşı eyleme girişebilecek bir havaya sahip değildir ve bu nedenle örgüt Bekaa Vadisi’nin

ardından kendini Kandil’e yerleştirir. PKK terör örgütü Irak-İran Savaşı esnasında Irak’ta

Barzani-Talabani ikilisiyle yan yana olmuş ardından savaşın bitimiyle Saddam’la ondan sonra

da ABD ile anlaşarak Türkmeneli bölgesinde hakim konuma gelmiştir. Bu durum hâlâ değişmiş

değildir, gerek Irak ordusu gerekse IKBY’ye bağlı peşmerge kuvvetleri, Irak Türkmeneli

bölgesinde PKK’ya karşı ciddi adımlar atmış değildir. Irak Türkmenleri tek başlarına PKK

terörüne karşı direnmektedirler.

Irak’ın ardından 2011 yılından itibaren Suriye içerisinde de silahlı eylemlerine başlayan

terör örgütü burada YPG adıyla, bölgedeki Türkmen nüfusa karşı savaş açmış ve bölgede

etnik homojenleştirmeye giderek Irak’ın kuzeyinde oluşturulan suni Kürdistan’ın ardından

muhayyel Kürdistan’ın ikinci ayağını oluşturma çabasına girişmiştir. Yazının başından beri

belirttiğim üzere geniş çerçevede plan Türkiye, Irak, Suriye ve İran’dan bölgeler alarak Büyük

Kürdistan’ı inşa etmektir. Bu durumun karşısında Irak’ta olduğu gibi Suriye’de de karşılarına

Türkmen nüfus çıkmıştır. Türkmenler, Suriye’nin kuzeyinde Bayır-Bucak bölgesinde ve

Azez-Cerablus bölgesinde önce DAEŞ terör örgütüyle ardından ise Azez-Cerablus bölgesinde

PYD/YPG ile mücadele etmiştir. Türkiye’nin, Suriye’ye yapmış olduğu operasyonlarda ÖSÖ

içerisinde yer alan Türkmen tugayları da Türk ordusunun yanında DAEŞ ve PYD/YPG’ye

karşı cephe almıştır.

Esas itibarıyla Türkiye’nin, 1. Cihan Harbi’nin ardından bölgeden çekilişiyle

Türkmenlerin çileli günleri başlamıştır ve PKK/KCK lanetiyle bu durum had safhaya ulaşmıştır.

Neredeyse yarım asırlık bir dönemden beri PKK/KCK terör örgütü sadece Türkiye sınırları

içerisinde değil; Türkmeneli’nde de faaliyet yürütmekte ve katliamlar gerçekleştirmektedir.

Büyük devletlerin bölgeye olan ilgisinin yanında bölgede taşeron örgüt kullanma politikaları

PKK’nın uzun yıllar daha Türkmeneli’nde faaliyette bulunacağının acı göstergesidir.

24. https://www.aa.com.tr/tr/bahar-kalkani-harekati/suriyede-2020ye-bahar-kalkani-harekati-damgasini-vurdu/2092130,

(25.08.2022)

40

Kaynakça

BAYRAKTAR, Bora: Suriye İç Savaşı Açısından Zeytin Dalı (Afrin) Harekatı, Bilge

Strateji. Cilt:11, Sayı: 20, s. 51-65.

GÜLER, İbrahim Tuna: Terörizm Niteliğindeki Faaliyetler Karşısında Meşru Müdafaa

Hakkı ve Türkiye’nin Bu Kapsamda Suriye’de İcra Ettiği Harekâtlar.

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

HANCILAR, Ö: “1983-1987 Kuzey Irak’taki Türk Sınır Ötesi Operasyonlarının

Hukukîliği, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 46, Denizli,

s. 347-359

https://ilkha.com/guncel/zeytin-dali-harektina-yonelik-dis-tepkiler-69043, (25.08.2022)

https://t24.com.tr/yazarlar/hasan-cemal/1993-nisan-ayi-bekaa-da-apo-yla-sohbet-silahlimucadeleyle-her-iki-taraf-da-kesin-bir-ustunluk-saglayamaz,30004,

(25.08.2022)

https://www.aa.com.tr/tr/bahar-kalkani-harekati/suriyede-2020ye-bahar-kalkani-harekatidamgasini-vurdu/2092130,

(25.08.2022)

https://www.aa.com.tr/tr/dunya/abdli-general-ypgye-verdikleri-destegi-boyle-itirafetmisti/1041919,

(25.08.2022)

https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-50037511, (25.08.2022)

https://www.bloomberght.com/haberler/haber/2094906-cavusoglu-abd-yle-iliskiler-yaduzelecek-ya-tamamen-bozulacak,

(25.08.2022)

https://www.teram.org/Icerik/etnik-terorizm-nedir-98 (25.08.2022)

https://www.teram.org/Icerik/pkk-ya-tasfiye-pyd-ye-devletcik-97, (25.08.2022)

ÖZALP, Mustafa: Türkiye’nin Suriye’ye Düzenlemiş Olduğu Fırat Kalkanı

Operasyonu, Bartın Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. Cilt:9, Sayı:

18, s. 169-186.

ÖZCAN, Nihat Ali: PKK (Kürdistan İşçi Partisi) Tarihi, İdeolojisi ve Yöntemi, Ankara,

Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 1999.

PKK/KCK Terör Örgütünün Suriye Kolu: PYD-YPG, İçişleri Bakanlığı, 2017.

41

Göktürk AKSU

IRAK TÜRKMENLERİ VE İNSAN HAKLARI

Giriş

Irak Türkleri, bugün Irak devletinde üç milyona varan nüfusu ile üçüncü büyük

popülasyonu oluşturmaktadır. Çok uzun yıllardır, sahip olduğu petrol rezervleri dolayısıyla

Avrupa ve ABD’nin mücadeleleri ile yıpranan Irak’ta, Türkmenlerin hakları da daima ihlal

edilegelmiştir. Türkmenler, Irak halkları içinde en fazla ötekileştirilen millet olmuşlardır. 1

Ortadoğu, 19.asra kadar çok uzun yıllar boyunca Türk hakimiyetinde idare edilmiştir.

19. yüzyıldan sonra bölgedeki petrol rezervlerinin paylaşımı mücadeleleri esnasında

Osmanlı Devleti hakimiyetinden çıkan Ortadoğu bölgesi, özellikle Türkmen nüfusun büyük

mağduriyetlerine sahne olmuştur. 1932 yılında Irak’ta kurulan bağımsız devlet, bölgedeki

Türkmenleri de hakimiyeti altına almıştır. 2 Fakat Türkmenler; bölgede daima ötekileştirilen,

en fazla acılara maruz kalan millet olmuştur.

1980-1988 arasında cereyan eden İran-Irak savaşı ve 1991 ile 2003 yıllarında

gerçekleşen ABD-Irak savaşlarında en fazla mağduriyete uğrayan halk yine Türkmenler

olmuştur. Özellikle ABD’nin Irak’ı işgali sonrasında bölge Türkmenleri adeta yok sayılmıştır.

Irak Türkmenleri Kimdir?

1. Suphi Saatçi, Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2019, s. 14

2. Suphi Saatçi, Irak Türkmen Boyları ve Oymakları ve Yerleşme Bölgeleri, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2020, s.

214

42

Türkmen, müslüman Oğuz boylarına verilen isimdir. Oğuzlar bu adı 11.yüzyılda

almıştır. Türkmenler Irak’a ilk olarak 674 yılında gelmiş, Abbasiler devrinde orduda büyük

yararlıklar göstermiş ve kendileri için Samarra şehri kurulmuştur.

Irak Türkmenlerinin ikinci büyük unsuru ise, 1050-1054 yılları arasındaki kalabalık Selçuklu

göçüdür. Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey devrinde Türkmenler, bugünkü Musul ve

civarını yurt edinmişlerdir. Irak Türkmenlerinin üçüncü unsuru ise Osmanlı devri göçleridir.

Irak Türkmenleri, Oğuzların Bozok koluna mensup Bayat boyundandırlar ve genellikle bugün

Kerkük’te yaşamaktadırlar. 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesiyle Irak’ın tamamı(Musul)

hariç İngilizler tarafından işgal edilmiştir. 5 Haziran 1926’da imzalanan Ankara Antlaşması ile

de Türkmenlerin geleceği İngiliz kontrolündeki Irak Krallığının inisiyatifine terk edilmiştir. 3

Krallık ise Irak Türkmenlerine; İngilizler ve Kral Faysal’a karşı tutumlarından dolayı sindirme,

sürgün ve katliam politikalarına başvurmuştur.

İnsan Hakları İhlalleri

Türkmenlere karşı ilk katliam, Birinci Dünya Savaşı sırasında, Levy adlı askerî milis

teşkilatı tarafından 4 Mayıs 1924 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Irak yönetimi Türklere siyasi

haklar verilmesini başlangıçta kabul etmesine ve hükümetinde Kerküklü bir Türk’e yer

vermesine rağmen vaatlerini yerine getirmemiş, 1936’da hükümetin başına getirilen Memluk

Türk’ü Hikmet Süleyman’ın iki yıl sonra istifasının ardından Irak Türklerine yapılan baskılar

şiddetini gün geçtikçe artırmıştır.

Türkmenlere karşı ikinci katliam ise, Kerkük petrol işçisi Türklerin toplantı ve gösteri

yürüyüşü üzerine 12 Temmuz 1946 tarihinde polis kuvvetlerinin topluluğa ateş açması ile

gerçekleştirilmiştir. Kültürel ve sosyal faaliyet yürüten dernekler kapatılmış, kendi dillerinde

yayın yapma ve eğitim verme hakları kısıtlanmıştır. 4

14 Temmuz 1958 tarihinde Irak’ta krallığın devrilip cumhuriyetin ilan edilmesi üzerine

General Abdülkerim Kasım, Türkmenleri kurucu unsur kabul etmiş fakat kısa süre sonra

komünistlerin yönetimi ele geçirmesi ve Kuzey Irak’ta bir Kürt devleti kurma girişimleri,

karışıklığı tekrar büyütmüştür. Molla Mustafa Barzani’nin Kuzey Irak’ta bir Kürt devleti

kurma girişimi ve bu doğrultuda Kerkük toprağında hak iddia etmesi üzerine 24 Ekim 1958’de

bölgede yoğun silahlı çatışmalar başlamıştır.

1959 Kerkük Katliamı, 14-16 Temmuz 1959 tarihleri arasında yaşlı-genç, kadın-erkek

ayrımı yapılmaksızın silahsız Kerkük Türklerinin önceden silahlandırılmış Kürt grupları

tarafından vahşi bir kıyıma tabi tutulduğu son derece önemli bir katliamdır. Uluslararası

3. Ali Kerküklü, Irak’taki Türkmenlerin Sessiz Çığlığı, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2015, s. 83

4. Metin Erendor, Irak Türkmenleri Dünü Bugünü Yarını, Ankara, Bilgeoğuz Yayınları, 2018, s. 311

43

tepkiler ve Türkiye’nin uyarısı üzerine katliamın sorumlusu Davud el-Cenabi ile birlikte 260

kişi tutuklanmıştır. Ancak haklarında verilen idam kararları uygulanmamış, savsaklanmıştır. 5

17 Temmuz 1968’de Irak’ta Sosyalist Arap Baas Partisi darbeyle iktidara gelmiş ve amansız bir

tasfiye hareketine başlamıştır. Bu doğrultuda ilk etapta 51 kişi idam edilmiştir ki bu kişilerin

arasında eski Ekonomi ve Ticaret Bakanı Nizameddin Arif de (Türk casusu olmak iddiasıyla)

vardır.

1960 yılından bu yana ayaklanan Kürtler, başkent olarak Kerkük şehrini talep etmesine rağmen

Kerkük şehrinin Türklüğü kabul edilmiştir. Bu kabulün üzerine bölge Türklerine ana dilde

eğitim hakkı tanınmıştır.

Bölge Kürtleri, Türkmenlerin Kerkük’teki yoğunluğunu seyreltmek için çok çeşitli baskılara

girişmişlerdir. Yeni doğan Türkmenler nüfus cüzdanlarına Kürt ya da Arap olarak kaydedilmiş,

nüfus dengesi Araplar lehine değiştirilmeye çalışılmıştır. Bu dönemde Türkiye’nin çabaları da

sonuçsuz kalmıştır.

Baas Partisi’nin talimatlarıyla, Türkmenlere tanınan ana dilde eğitim hakları ertelenmiş,

Türkmen okullarının sayısı azaltılmış, Türk öğretmenler Güney Irak’a sürülmüştür. Türkmen

halkın boykot faaliyeti karşısında ise yönetim, birçok öğretmen ve öğrenciyi tutuklamış,

işkencelere maruz bırakmıştır ki bu işkenceler sırasında Türkmen tiyatro sanatçısı Hüseyin

Ali Demirci de çok acı şekilde öldürülmüştür. Camilerde Türkçe hutbe okunması yasaklanmış,

Türk yerleşim birimlerine Arapça isimler verilmiştir. Kerkük bölgesine sistemli olara Arap

nüfus yerleştirilmek suretiyle maksatlı bir iskan politikası yürütülmüştür. 6

Kerkük bölgesinde tarım arazileri kamulaştırılmış, birçok Türk derneğinin mallarına el

konulmuştur. Emekli Albay Abdullah Abdurrahman, Bağdat Üniversitesi öğretim üyesi Necdet

Koçak ve müteahhit Adil Şerif 16 Ocak 1980 yılında idam edilmişlerdir. Bu uygulamaların

temelinde 1976 yılında Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’ün Kerkük’ü

ziyareti ve bu esnada coşkuyla karşılanması da etkili olmuştur.

1979’da iktidara gelen Saddam Hüseyin, başta Kerkük olmak üzere, Türk bölgelerini

Araplaştırma politikalarını hızla sürdürmeye devam etmiştir. Bu politika İran-Irak savaşı

sırasında da devam etmiştir. Nüfus kütüğünü Kerkük’e nakleden ve burada yerleşen Araplara

10.000 Irak dinarı ve bedava arsalar verilmiştir. Türk kızlarıyla evlenen Araplara, işyeri açmak

isteyenlere krediler verilmiştir.

1991 Körfez Savaşı’nda Irak’ın ABD ve müttefiklerine karşı hezimete uğraması sonucunda

Saddam Hüseyin yönetiminin zayıfladığı kertede Şiiler ve Kuzey’de bulunan Kürtler

ayaklanmış, Irak ordusu Kerkük’ü isyancı Kürtlere terk etmiştir. Bunun üzerine isyancı

Kürtler, Kerkük’te birçok Türkmeni acımasızca katletmiş ve Türkmenleri kuzeye doğru

göçe zorlamışlardır. 100 civarında Türkmen kurşuna dizilmiş, binlerce Türkmen bu soykırım

faaliyetleri üzerine 1991 yılı Nisan ayından itibaren Türkiye ve İran’a göç etmiştir. Sadece

15.000 Türkmen Şemdinli ve Yüksekova’ya göç etmek zorunda kalmıştır. 7000 Türkmen ise

5. Şevket Koçsoy, Irak Türkleri, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 2019, s. 173

6. Ali Kerküklü, a.g.e., s. 111

44

İran’a göç etmiştir. 7

Irak Türkmenlerinin Nüfus Sorunu

Irak Türkmenlerinin nüfusu hiçbir zaman Irak yönetimince objektif şekilde ortaya

konulmamıştır. Bugün 3 milyon Türkmen Irak içinde dağılmış durumdadır.

1987 yılı nüfus sayımında Türkler, kendilerini nüfus sayımı esnasında Kürt ya da Arap halkından

yazdırmaları konusunda açıkça tehdit edilmişlerdir. Karşı çıkanların sürgüne gönderilecekleri

ifade edilmiştir. Karara muhalefet eden köyler ve diğer yerleşim bölgeleri zorla boşaltılmış ve

yıkılmış, söz konusu bölgelerle Arap halk göç ettirilmiştir.

Bugün de Türkmen liderler saldırılarla hedef alınmaktadır. 14 Mayıs 2004 tarihinde IMTP

Başkanı, ITC Yürütme Kurulu Üyesi ve Kerkük Meclis Üyesi Mustafa Kemal Yayçılı şüpheli

bir trafık kazasında ölmüştür. Irak Türkmen Cephesi Musul İl Başkanı Yavuz Efendioğlu

evinde uğradığı silahlı saldırı sonucu hayatını kaybetti. Irak Türkmen Cephesi Başkan

Yardımcısı Ali Haşim Muhtaroğlu ve Selahaddin eski vali yardımcısı Ahmet Abdülmecit Koca

intihar saldırısı ile öldürüldü. Irak Türkmen Cephesi Yürütme Kurulu Üyesi Münir Kafili,

Kerkük askeri semtinde silahlı saldırı sonucu öldürüldü. Bu saldırılar bugün de artarak devam

etmektedir. 8

Irak’ın işgalinden sonra Türkmenlere yönelik artan baskı ve şiddet sonucu son 10 yılın en

acımasız saldırıları gerçekleştirilmiştir. Erşat Salihi, bu saldırıların Türkmenleri yok etmeye

yönelik planlı saldırılar olduğunu ifade etmektedir.

Türkiye’nin Irak Türkleri Politikası

Türkiye daima Türkmenler ve sorunları ile yakından ilgilenmiştir. 1959-1960 katliam

ve asimilasyon hareketlerinin tekrarlanmaması için ciddi girişimlerde bulunmuştur. Baas

Partisinin 1968’de iktidara gelmesi ile birlikte Türkiye bölgeye uzmanlar göndermiş, uzman

raporlarında da özellikle Kerkük Türklerinin Kürt grupları tarafından asimile edildiğine ve

siyasi-kültürel baskı altında tutulduğuna işaret edilmiştir.

1991’de ilk Irak Milli Türkmen Partisi Ankara’da kurulmuştur. Irak Türkmen Cephesi de

Türkiye’nin desteğiyle kurulmuş ve varlığını sürdürmektedir.

KDP-KYB sorunlarının çözümü için 1996’da yapılan Ankara toplantılarında Türkiye’nin

yoğun girişimleri neticesinde eğitim ve silah donanımı güçlü bir Türkmen barış gücü

oluşturulmuştur. Fakat Irak rejimi, Türkiye’nin bölge Türkmenleri ile alakadar olmasından

daima rahatsız olmuştur ve bugün de durum değişmemiştir. 9

7. Suphi Saatçi, Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri, s.77

8. Suphi Saatçi, Darağacında Sallanan Bayraklar, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2018, s. 221

9. Şevket Koçsoy, a.g.e., s. 255

45

Bölge Kürtlerinin Türkmenlere yönelik baskı ve şiddet politikalarının arkasında ABD’nin

desteği vardır. Zira bölge Kürtleri ABD yönetimini baskılamakta ve desteklerini sağlamaktadır.

Bugün Kuzey Irak’taki siyasi oluşum devletleşmeye doğru gitmektedir ve Türkiye bunu

istememektedir.

Irak Türkmenleri hiçbir zaman ayrılıkçı bir tutum içinde olmamış, daima Irak devletinin

hakimiyetinde yaşamak kararında olduğunu ifade etmiştir. Ancak yıllarca Irak Türkmenleri,

Irak rejimleri tarafından baskı, zulüm, işkence, asimilasyon, etnik temizlik, katliam ve zorla

göçe tabi tutulmuşlardır. Bugün bu insanlık dışı uygulamaları Kürtler gerçekleştirmektedirler.

ABD de Türkmen şehri Kerkük’ün Kürtleştirilmesine ve Türkmenlere etnik temizlik

yapılmasına destek vermiştir. 2003 yılında Kerkük, Kürtler tarafından işgal edilmiş, şehir

yakılmış ve yağmalanmıştır. Tapu ve nüfus daireleri özellikle tahrip edilmiş, Kerkük’e yüz

binlerce Kürt yerleştirilmiştir. ABD destekli Barzani ve Talabani, birçok Türkmen bölgesini

işgal etmiştir.

Bölgedeki İŞİD Faaliyetleri

Erşat Salihi, IŞİD militanlarının işgal ettiği Telafer’den binlerce Türkmenin kaçarak

Musul ve Sincar’a sığındığını, bölgede büyük bir insanlık dramı olduğunu ifade etmektedir.

Bugün de peşmerge güçleri Kerkük’ü bir oldubitti ile ele geçirmek arzusundadır. 10

10. Metin Erendor, a.g.e., s. 479

46

Kaynakça

ERENDOR, Metin: Irak Türkmenleri Dünü Bugünü Yarını, Ankara, Bilgeoğuz Yayınları,

2018

KERKÜKLÜ, Ali: Irak’taki Türkmenlerin Sessiz Çığlığı, İstanbul, IQ Kültür Sanat

Yayıncılık, 2015

KOÇSOY, Şevket: Irak Türkleri, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 2019

SAATÇİ, Suphi: Darağacında Sallanan Bayraklar, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2018

SAATÇİ, Suphi: Irak Türkmen Boyları ve Oymakları ve Yerleşme Bölgeleri, İstanbul,

Ötüken Neşriyat, 2020

SAATÇİ, Suphi: Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2019

47

Harun GÜNAYDIN

Giriş

KERKÜK’TE YİTİRİLEN TÜRK SANATI

İslam’ın ilk yıllarından itibaren anavatan Türkistan’dan gelip Irak’ın kuzeyine yerleşen

Türkmenler, asırlardır bu bölgede varlıklarını daima göstermişlerdir. Bu bölgedeki şehirlerinin

her bir karışında izleri görülür. İlk Türk İslam devletlerinin ve yaşadıkları bölgenin doğurduğu

sonuçlar neticesinde birlikte yaşadıkları diğer kavimlerin etkisiyle kendilerine has bir kültür

ve sanat anlayışı oluşturmuşlardır.

Her ne kadar eserleri yıkılarak varlıkları silinmeye, unutturulmaya çalışılsa da bu köklü kültür

ve sanat birikimini yok etmek mümkün olmuşa benzemiyor. Yaşadıkları bölgede ezici bir

çoğunluğa sahip olan Türkmenleri aynı bölgede azınlık durumuna düşürmek için yapılan farklı

milletleri bu bölgede iskân ve asimile etmek için gerçekleştirilen katliam politikalarının pek bir

işe yaramadığını bölgedeki Türkmenlerin hâlâ “Biz buradayız.” demelerinden anlayabiliyoruz.

Kerkük

Türkmenli denilince akla gelen ilk şehirlerden biri olan Kerkük’te, şehri ikiye ayıran

Hassa Nehri’nin her iki yakasında da bölgede yaşayan Türkmenler ve buraya hâkim olmuş

Türk devletleri tarafından muhteşem eserler inşa edilmiştir. Şehrin doğu yakasına “Eskiyaka”,

batı yakasına ise “Korya” adı verilir. İlk yerleşim yeri olan ve kaleyi de içinde barındıran kısım

Eskiyaka olarak bildiğimiz yerdir.

Camileri, medreseleri, çarşıları, kışlaları, sarayları ve sivil mimarisiyle bir Türkmen mührü

vurulan Kerkük’te ne yazık ki saydığımız bu yapıların bir kısmı kasten yıkılarak metruk halde

bırakılmıştır.

48

En çok zarar verilen ve günümüzde kaderine terk edilen Kerkük Kalesi’nin tarihi Asurlulara

kadar dayanmaktadır. Nitekim Türkler bu kaleyi tahkim etmiş ve asırlarca kullanmıştır. Kalenin

iç kısmında da Türk-İslam mimarisinin en güzel örneklerini inşa etmişlerdir. Malakârî 1 ve

rumî 2 bezemelerle tezyin edilmiş konaklar; Danyal 3 ,Uzeyr 4 , Huneyn 5 nebilere atfedilen makam

türbe ve cami, aynı caminin haziresinde yer alan Osmanlı subayları şehitliği ve neredeyse yedi

yüzyıllık bir Selçuklu eseri olan her bir zerresiyle “Ben Türküm” diye haykıran Gök Kümbet

zamanla şehrin birer silüeti olmuşlardır.

1. Kalenin İncisi: Gök Kümbet

Günümüzde bu kale ve içindeki eserler, ilk olarak Saddam Hüseyin tarafından daha

sonra da çok yakın zamanda muhtelif terör örgütleri tarafından tahribata uğramıştır. Nitekim

sadece aleni bir yıkımla değil aynı zamanda “onarım” adı altında eserlerin özgün hüviyetleri

kaybedilmiştir. Örneğin bugün şehrin bir simgesi olan Gök Kümbet bu sözde restorasyonun

bir kurbanıdır.

Selçuklu hanedanından Buğday Hatun’un kutsal toprakları ziyareti dönüşünde rahatsızlanması

sonucu bir müddet kaldığı evin yerine XIV. yüzyılda inşa edilen Gök Kümbet, bütün bu yıkma

çabalarına rağmen hâlâ ayaktadır. Türk-İslam mimarisinin Kerkük’teki şaheserlerinden biri

olan bu kümbet sanılanın aksine turkuaz renkteki kubbesinden değil, dış cephesindeki çini

süslemelerinden alır. Zira yapıyı aslında kubbe yerine konik bir çatı örtmektedir. Sekizgen bir

şemaya sahip bu kümbet aynı zamanda duvar köşelerinden de tahrip olmuş şekilde durmakta

ve bütün mahzunluğuyla görenleri hüzünlendirmektedir.

2. Sivil Mimarinin Örneği: Konaklar

2.1. Tayfur Evi

Boynu bükük kalmış yapılardan bazıları da konaklardır. Kerkük sivil mimarisinin

günümüze ulaşan bu eserleri metruk bir halde de bulunsa gösterişlerinden pek de bir şey

kaybetmişe benzemiyor. XVIII. asırda inşa edilen Tayfur Evi, Kerkük Kalesi’ndeki yıkımlardan

genel olarak sağlam kalmış nadir yapılardan biridir. Şehrin ortasında geçen Hassa Nehri’ne

nazır bir konumda yer alan bu ev, havuzlu geniş avlularıyla, pencere ve kapı kenarlıklarındaki

rumî süslemeleriyle devrinin sanat ve zarafet anlayışını yansıtmaktadır. Hele ki tavanı ve

duvarlardaki nişlerin 6 alınlıkları mavi kalem işi süslemeleriyle kaplı olan koridoru tamamıyla

1. Malayla yapılan duvar süslemeleri

2. Bitkisel bezeme motifleri

3. Ömer Faruk Harman, “DÂNYÂL”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/danyal

(01.01.2023).

4. Baki Adam, “ÜZEYİR”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/uzeyir (01.01.2023)

5. Yahudilere gönderildiğine inanılan peygamber

6. Duvar içine oyulmuş hücre

49

koruma altına alınması gerekirken maalesef sahipsiz kalmış ve tahrip olmuştur.

Irak’ın diktatör lideri Saddam Hüseyin tarafından, Türkmen varlığı ve kültürüne karşı açılan

savaşta bu yapıların hazin sonunu hazırlamış, onları kimsesiz bırakmıştır. Yapı günümüzde

yukarıda bahsettiğimiz özelliklerinin üzerine sprey boyayla yazılmış yazılar, havuzlarından

ve sütunlarından sökülmüş taşlarla tahrip olmuş bir vaziyette bulunmaktadır. Herhangi bir

koruma altına alınmamış, girenin çıkanın belli olmadığı, geceleri serkeşlerin bulunduğu bir

yer halini almıştır.

2.2. Abdülgani Efendi Evi

Kalenin içinde günümüze ulaşan büyük evlerden biri olan Abdülgani Efendi Evi tıpkı

Tayfur Evi gibi metruk bir vaziyette dahi olsa hâlâ ayaktadır. Tayfur Evi kadar büyük ve

gösterişli olmasa da bu ev de aynı dönemin etkisini hissettirmektedir. Orta avlusunun etrafında

yer alan eyvanlar, tam ortasında yer alan asırlık hurma ağacıyla oluşturulan atmosfer insana

binbir gece masallarından bir mekana uğramış hissi verir. Ne yazık ki evlerin eski gösterişli

günleri geride kalmış, şu anda baykuşların tünediği birer virane halini almıştır.

3. Üç Nebi ve Osmanlı Subayları Mezarlığı

Danyal, Uzeyr, Huneyn nebilerin kabrinin bulunduğu bu yerde önceleri sadece bir

makam şeklinde bulunan yerde Osmanlılar zamanında bir cami ve türbe inşa edilmiştir.

Asırlardır ziyaretçilerin uğradığı bir nokta olan bu türbe de gerçekleştirilen saldırılarda tahrip

olmuş olsa da yakın zamanda TİKA 7 tarafından restore edilmiştir. Camiye bitişik hazirede

Osmanlı son dönem komutanları, subayları ve Teşkilat-ı Mahsusa üyelerinin mezarları yer

alır.

Bölge halkının ve dışarıdan gelen ziyaretçiler; kendileri, aileleri ve yakınları için bu

peygamberleri aracı kılarak dua etmektedir. Kabirlerin etrafını çeviren mahfazanın ortasına

açılan bir delikten içeri kabrin üzerine para atanlar da bulunur. Danyal nebi kabrinden güzel

bir koku geldiğine inanılır ve bu yüzden de kabrin gerçek kabir olduğu düşünülür. Zira

Hz. Danyal’ın Kerkük haricinde biri Türkiye’de biri de İran’da olmak üzere iki kabri daha

mevcuttur.

4. Taşköprü

Kaleden aşağı, Hassa Nehri’ne doğru indiğimizde Kerkük’ün iki yakasını birbirine

bağlayan bir köprü karşımıza çıkmaktadır. Bu köprünün olduğu yerde önceden mevcut olan

Taşköprü maalesef tamamen yok olmuştur. XIX. yüzyılda inşa edilen ve şehrin iki yakasını

birbirine bağlayan bu köprü de Saddam’ın saldırılarından kurtulamamış ve tamamı yıkılmıştır.

7. Türkiye İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı

50

Eskiden şehir sadece kale ve kalenin bulunduğu Eskiyaka’da yer alırdı. Karşı tarafta yani

Korya yakasında ise şehrin mezarlığının bulunduğu bilinirdi. Şehir nüfusunun artmasıyla

beraber nehrin diğer yakasına da iskân başlamıştır. İlk başta devlet tarafından buraya kışlalar,

hükümet binaları inşa edilmiştir. Hâl böyle olunca iki yakayı birleştirmek hayli elzem görünür

ve bir kâgir 8 bir köprü inşa edilir. Yıllar içinde sellerden taşkınlardan zarar görüp tekrar tekrar

onarılan yapı, maalesef insan eliyle feci bir şekilde yok olmuştur. Günümüzde yerinde ona

benzeyen bir köprü bulunsa da maalesef eski köprüden geriye sadece adı kalmıştır. Mehmet

Sadık Taş köprünün yıkımını, köprüye bir kişilik vererek onun dilinden yazdığı manzumeyle

anlatır bize.

Ey millet-i Kerkük gözün aç bak bana bir an

Bu çarh-i felek etti beni hâk ile yeksan

Yaptı beni bir yar eli yıktı beni ağyar

Bu vakıa verdi şeref-i Kerkük’e noksan

...

5. Kışlalar

Sultan Abdülaziz zamanında inşa ettirilen Aziziye kışlası şehrin en görkemli kışlasıdır.

Seksen oda, dokuz büyük salon, ana girişi olan Nizamiye ve diğer üç kapıdan oluşur. Kerkük

Mutasarrıflığı tarafından verilen yıkım emrini protesto etmek amacıyla Bağdat’a giden Atâ

Terzibaşı ve Şakir Sabır Zabit beyler o vakit yapının yıkımını önleyebilmişlerdir. Ancak yapı

kaderine terk edilmiş ve harap olmuştur. 2018’in ağır geçen kış mevsiminde binanın bir kısmı

yıkılmıştır.

Aziziye kışlasının karşı tarafına denk düşen kısımda Redif kışlası yer alır. Bu kışla Osmanlı

zamanında askeri depo olarak kullanılmıştır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise Irak

ordusunun hastanesi olmuştur. Yapı yıllar içinde farklı kurumlar tarafından kullanılmış olsa da

yapı yıldan yıla yavaş yavaş yıktırılarak yerine yeni binalar yapılmıştır. Böylece bir yapı daha

Kerkük’te maziye karışmıştır.

6. Mecidiye Sarayı

Aziziye kışlasının bitişiğinde kışladan önce, Seyit Ali Paşa tarafından sultan Abdülmecid

adına Mecidiye sarayı inşa ettirilmiştir. Kerkük hükümetinin genel yönetim merkezi olarak

alınmıştı. Mutasarrıflık, maliye, adliye, tapu işleri bu saraydan yürütülürdü.

Geniş bir arazi üzerine kurulu bu saray, Türkmen mimari usüllerine göre hazırlanmış kireçle,

8. Taş, tuğla veya kerpiçten yapılmış yapı

51

“Deve Beli” adı verilen kemerleri ve kümbetli özel tavanıyla, yetmişe yakın odasıyla görkemli

bir yapıdır. 1971 tarihinde yıkımına başlanan yapı tamamiyle yok olmuştur. Bugün yerinde

Kerkük polis merkezi bulunmaktadır.

7. Kayseriyye Çarşısı

Arapçada ticari atölyelerin, dükkânların bir çatı altında bulunduğu sokaklarla belli

kısımlara ayrılmış çarşılara Kayseriyye Çarşısı denilmektedir. Türkçede bedesten olarak

bildiğimiz bu yapılar genelde kuyumcu veya kumaşçıların bir arada olduğu kapalı çarşılardır.

2018’de nedeni bilinmeyen bir yangın sonucu büyük hasar gören yapı, kısa süre içinde TİKA

tarafından eskisinden de sağlam bir şekilde restore edilerek diğer yapılar gibi kaderine terk

edilmemiş olup ve günümüzde şehrin en canlı merkezlerinden biri olma özelliğini taşımaktadır.

160 yıllık olan yapı, zaman dilimlerine göre inşa ettirilmiştir. Günün 24 saatine işaret eden 24

sokağı, senenin 365 gününe işaret eden 365 dükkânı, haftanın 7 gününe işaret eden 7 kapısı ve

yılın aylarına işaret eden 12 bölümüyle zamanın somutlaşmış hali olarak görülür.

Sonuç

Yüzlerce yıllık bir Türkmen yurdu olan Kerkük’ün her bir taşına vurulmuş olan

Türkmen mührü, her ne kadar silinmeye çalışılsa da günümüzde mevcudiyetini sürdürmektedir.

Yıllarca eserleri tahrip edilen bu kent bütün zulme karşı hâlâ ayaktadır. Yapılar uğradıkları

bu felaketlerin sonucunda günümüzde harabe vaziyette bulunmaktadır. En son bahsettiğimiz

Kayseriyye Çarşısı ve Danyal Nebi Türbesi gibi diğer yapıların, başta TİKA olmak üzere, sivil

toplum kuruluşlarımızın işbirliğiyle ayağa kaldırılmalıdır.

52

Kaynakça

ADAM, Baki: “ÜZEYİR”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/

uzeyir (01.01.2023).

GÜNDÜZ, Ahmet: “KERKÜK”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.

tr/kerkuk (01.01.2023).

HARMAN, Ömer Faruk: “DÂNYÂL”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://

islamansiklopedisi.org.tr/danyal (01.01.2023).

KAYIRAN, Mehmet; SAYGIN, Selami: “Irak Türkmenleri”, Dumlupınar Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 31

KEVSEROĞLU, Necat: “Kerkük’te Yıktırılan Türkmen Eserleri”, Bengi Dünya

Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1, s. 21-37

SÖZEN, Metin; TANYELİ, Uğur: Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Remzi

Kitabevi, 2020

VEHBİ, Günay: “Irak’taki Türk Şehitlik ve Anıtları”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi,

Cilt: 6, Sayı: 1

VEHBİ, Günay; SAAD, Oumar F.: “Kerkük Osmanlı Subay Mezarlığı/Şehitliği”,

Cihannüma Tarih ve Coğrafya Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 2, s. 79-112

53

54

Türkmeneli Ocak 2023 | İÜ Milliyetçi Kulüpler Topluluğu

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?