NAZIM HİKMET_merged

N
âzım Hikmet Ran ya da Türkiye'den ayrıldıktan sonraki soyadı ile Nâzım
Hikmet Borzecki (14 Ocak 1902; Selânik, Osmanlı İmparatorluğu - 3
Haziran 1963; Moskova, SSCB), Türk şair ve yazardır. Şiirleri elliden
fazla dile çevrilmiş ve eserleri birçok ödül almıştır. Türkiye'de serbest nazımın ilk
uygulayıcısı ve çağdaş Türk şiirinin en önemli isimlerindendir. Uluslararası bir
üne ulaşmıştır ve dünyada 20. yüzyılın en gözde şairleri arasında
gösterilmektedir.
Komünist siyasi düşünceleri yüzünden defalarca tutuklanmış ve
yaşamının büyük bölümünü hapiste ya da sürgünde geçirmiş; Türkiye'de 11 ayrı
davadan yargılanarak İstanbul, Ankara, Çankırı ve Bursa cezaevlerinde 12 yılı
aşkın süre hapis yatmıştır.Yasaklı olduğu yıllarda Orhan Selim, Ahmet Oğuz,
Mümtaz Osman ve Ercüment Er adlarını da kullanmıştır. 1951 yılında
Türkiye'den ayrılması sonrasında Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından
çıkarılmış; bu karar ölümünden 46 yıl sonra, 5 Ocak 2009 tarihinde iptal
edilmiştir.
1963 yılında Moskova'da kalp krizi sonucu ölmüştür. Mezarı hâlen
Moskova'dadır.
Yaşam öyküsü
Ailesi
Babası, Matbuat Umum Müdürlüğü ve Hamburg Şehbenderliği yapmış olan
Hikmet Nâzım Bey'dir (d. 1876). Hikmet Bey, Diyarbakır, Halep, Konya ve Sivas
gibi illerde valilikler yapmış olan Mehmet Nâzım Paşa'nın (ö. 1926) oğludur.[9]
Mevlevi tarikatından olan ve özgürlükçü fikirlere sahip Nâzım Paşa, Selanik'in
son valisidir.
Annesi Ayşe Celile Hanım (d. 1880), dilci ve eğitimci de olan Hasan Enver Paşa
ile Leyla Hanım'ın kızıdır; piyano çalan, resim yapan, Fransızca bilen bir kadındır.
Hasan Enver Paşa Polonya'dan 1848 Ayaklanmaları sırasında Osmanlı
İmparatorluğu'na göç eden ve Osmanlı vatandaşı olunca Mustafa Celalettin
Paşa adını alan Konstantin Borzecki'nin (Lehçe: Konstanty Borzęcki, d. 1826 -
ö.1876) oğludur. Mustafa Celaleddin Paşa, Osmanlı Ordusu'nda subay olarak

görev yapmış ve Türk tarihi üzerine önemli bir eser olan Les Turcs anciens et
modernes (Eski ve Yeni Türkler) kitabını yazmıştır. Celile Hanım'ın annesi Leyla
Hanım ise Alman kökenli Osmanlı generali Mehmet Ali Paşa'nın, yani Ludwig
Karl Friedrich Detroit'in kızıdır. Celile Hanım'ın kız kardeşi Münevver Hanım, şair
Oktay Rifat'ın annesidir. Oğlu Nâzım tarafından "Alman, Polonyalı, Gürcü,
Çerkes ve Fransız kökenli" olarak tarif edilen[10][11][12] Celile Hanım, 3/8
Çerkes, 2/8 Leh, 1/8 Sırp, 1/8 Alman, 1/8 Fransız (Huguenot) kökenliydi.
Nâzım Hikmet'in babası Hikmet Nâzım Bey ile annesi Ayşe Celile Hanım 1901
Şubat ayında evlendiler
Çocukluğu
Nâzım Hikmet, Mehmed Nâzım adıyla 15 Ocak 1902 tarihinde Selânik'te doğdu.
O sırada Hariciye Nezareti memuru olarak Selanik'te çalışan Hikmet Bey,
Nâzım'ın çocukluğunda memuriyetten ayrıldı ve ailesiyle birlikte, Halep'te
bulunan babasının yanına gitti. Burada bulundukları sırada Hikmet-Celile çiftinin
biri Ali İbrahim, diğeri Samiye adında iki çocuğu oldu, fakat Ali İbrahim
dizanteriye yakalanıp öldü. Nâzım Paşa'nın Diyarbakır'a atanmasıyla birlikte,
Hikmet Bey ve ailesi de Diyarbakır'a taşındı. Ancak burada bunalan Hikmet Bey,
ailesiyle birlikte İstanbul'a taşındı. Hikmet Bey'in İstanbul'daki iş kurma
denemeleri de iflasla neticelenince memuriyet hayatına geri döndü. Fransızca
bildiği için 28 Şubat 1914’te Matbuat-ı Umumiye çevirmenliğine atandı. Bu
sırada 1910 yılında emekli olan Nâzım Paşa da İstanbul'a, oğlunun yanına
taşındı.
Nazım Hikmet, Heybeliada Bahriye Mektebi'nde öğrenciyken
Nâzım Hikmet, ilk öğrenimini Göztepe Taş Mektebinde tamamladı.[14] İlk şiiri
Feryad-ı Vatan'ı 3 Temmuz 1913'te yazdı. Aynı yıl Mekteb-i Sultanide ortaokula
başladı, fakat bu okulun pahalı olması nedeniyle Nişantaşı Sultanisine geçti.
Bir aile toplantısında denizciler için yazdığı bir kahramanlık şiirini Bahriye Nazırı
Cemal Paşa'ya okuyunca Bahriye Mektebine gitmesine karar verildi.

25 Eylül 1915'te Heybeliada Bahriye Mektebine girdi. O sırada Yahya Kemal de
bu okulda öğretmenlik yapmaktaydı. Yahya Kemal'in, Nâzım'ın annesi Celile
Hanım'la ilişkisi olduğu söylentileri, Hikmet-Celile çiftinin arasını bozdu ve çift,
bir süre sonra boşandı. Hikmet Bey daha sonra Cavide Hanım'la evlendi, ondan
Metin ve Fatma (Melda) adlarında iki çocuğu oldu; 1918-1922 yılları arasında
Hamburg Başkonsolosu olarak görev yaptı. Celile Hanım ise resim dalında
eğitim almak için Paris'e gitti.
Nâzım'ın Mehmed Nâzım imzasıyla yazdığı ve ilk yayımlanan şiiri olan Hala
Servilerde Ağlıyorlar mı? 3 Ekim 1918'de Yeni Mecmua dergisinde çıktı. Nâzım
aynı yıl 26 kişi içinden 8. olarak Bahriye Mektebinden mezun oldu.[16] Karne
değerlendirmelerinde zeki, orta derecede çalışkan ve ahlakî tavırları iyi bir
öğrenci olmakla birlikte, elbisesine özen göstermediği ve sinirli olduğu
belirtilmektedir.[16] Mezun olduğunda dönemin okul gemisi Hamidiye gemisine
güverte stajyer subayı olarak atandı. 1919 kışında zatülcenp hastalığına
yakalandı, birkaç ay süren tedavisi sırasında sağlık kurulu 1920 Mayıs ayında
Nâzım'ı askerlikten çürüğe çıkardı.
Millî Mücadele dönemi
Millî Mücadelenin ilk yılını hasta olarak geçiren Nâzım Hikmet, 19 yaşındayken,
1921 Ocak ayında arkadaşı Vâlâ Nureddin ile Kurtuluş Savaşına katılmak üzere
ailesinden habersiz Anadolu'ya geçti. İnebolu'ya vardığında Anadolu halkının,
özellikle köylünün çileli yaşayışını yakından gördü. Bu sırada Spartakistlerden
Sadık Ahi (Mehmet Eti) adlı bir sosyalistle tanıştı ve ondan yeni fikirler öğrendi.
Yedi günlük yaya yolculuk sonrasında Ankara'ya ulaştı. Cepheye gönderilmedi,
Tedrisat-ı Taliye Müdürü Kâzım Nâmi’nin (Duru) yardımıyla 14 Haziran 1921’de
Bolu Sultanisi kısm-ı iptidai muallimliğine atandı. Burada bir süre öğretmenlik
yaptı, çevrenin tutucu olması nedeniyle zorlandı, hatta Milli Mücadeleye karşı
padişahı destekleyen kişilerin düşmanlığını kazandı.
Ağustos 1921'de Bolu'dan ayrıldı. Düzce, Akçakoca, Zonguldak ve Trabzon'dan
geçerek 30 Eylül'de Batum'a ulaştı. Burada bir süre yaşadı, yolculuğunda
kendisine eşlik eden Vâlâ Nureddin'in yanı sıra Batum'da tanıştığı Ahmet Cevat
(Emre) ve Şevket Süreyya (Aydemir) ile Temmuz 1922'de Tiflis'ten Moskova'ya
gitti.

Moskova dönemi (1922-1928)
Nâzım Hikmet Temmuz 1922'de Moskova'ya vardığında Ekim Devrimi
sonrasında başlamış olan Rus İç Savaşının son ayları yaşanıyordu. Nâzım Türkiye
Komünist Partisi üyesi olarak burada Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesinde
felsefe, siyasal bilimler ve iktisat dallarından oluşan Marksizm-Leninizm eğitimi
aldı.
Moskova’da SSCB'nin ilk yıllarına tanık oldu. Rus avangart şiirini inceledi;
Bagritski, Mayakovski, Selvinski, İnber, Panov gibi edebiyatçıların eserlerini
tanıdı. Rus fütüristleri ve konstrüktivistlerinden esinlendiği bu dönemde klasik
biçimden sıyrılarak yeni bir biçim geliştirmeye başladı. 1923 Ocak ayında
Mayerhold Tiyatrosunda düzenlenen Uluslararası Sanat Gösterisinde Yeni Sanat
başlıklı şiirini okudu. 1924'te yayınlanan ve Türkiye Komünist Partisinin (TKP)
kurucularından Mustafa Suphi ve 14 arkadaşının 28-29 Ocak 1921'de Trabzon
açıklarından boğularak katledilmelerini anlatan ilk şiir kitabı 28 Kanunisani
Moskova'da sahnelendi.
Ekim Devriminin lideri Lenin'in 24 Ocak 1924 günü ölmesi üzerine Nâzım,
Lenin'in mezarında beş dakika nöbet tuttu.
Nâzım Hikmet Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesinden mezun olup 1924
Aralık ayında Türkiye Komünist Partisinin ülke içindeki faaliyetlerine katılmak
üzere yurda döndü fakat sadece yedi ay kalabildi. Bir yandan babasının çıkardığı
Sinema Postası dergisinin teknik işlerine yardım etti, bir yandan da Türkiye
Komünist Partisinin legal yayın çalışmalarında görev aldı. Bunlardan Aydınlık
dergisine yazılar ve şiirler yazdı, 21 Ocak 1925 tarihinde yayımlanmaya başlayan
Orak-Çekiç gazetesine de yazdı, bu gazeteyi sokaklarda sattı. Polis takibine
takılması üzerine gizlice İzmir'e gitti.
1925 Mart ayında çıkan Takrir-i Sükûn Kanunu aracılığıyla liberal, sosyalist her
türlü muhalif kuruluşlar ve yayın organları kapatıldı, birçok yazar tutuklandı.
Nâzım Hikmet aranmasına rağmen bulunamadı, İstiklal Mahkemesinde gıyaben
yargılandı ve 12 Ağustos 1925 tarihinde gizli komünist partisi üyeliğinden 15 yıl

kürek mahkumiyetine çarptırıldı. Ay sonunda gizlice İstanbul'a gitti, annesinin
yanına uğradı ve bir takaya binerek dönemin TKP lideri Şefik Hüsnü ile birlikte
yurt dışına çıkıp TKP'nin 1926 Viyana Konferansına katıldı ve yeniden
Moskova'ya gitti.
Türkiye'ye dönüşü (1928-1935)
1 Mart 1926 tarihinde kabul edilen Türk Ceza Kanunu uyarınca bir yıl önce aldığı
15 yıllık hapis cezası 1 yıla inince, Nâzım Hikmet yurda dönmek için Türkiye
Büyükelçiliğine birkaç kez başvurdu fakat olumlu sonuç alamadı. Bunun üzerine
Temmuz 1928'de partili yoldaşı Laz İsmail (1970'lerde TKP genel sekreteri olan,
Marat kod adlı İsmail Bilen) ile birlikte ülkeye sahte pasaportla girdikten sonra
Hopa'da yakalanıp burada iki ay tutuklu kaldıktan sonra Rize'ye, oradan
İstanbul'a, oradan da Ankara'ya sevk edildiler. Burada Nâzım'ın 1925 İstiklal
Mahkemesi mahkumiyet hükmü kaldırıldı, ikisine sahte pasaport kullanmaktan
üç ay ceza verildi, fakat tutukluluk süreleri mahkumiyet süresini aşmış
bulunduğu için serbest bırakıldılar.
Nâzım, Ankara'da eski TKP yöneticilerinden olup 1927 Tevkifatı sonrası
Kemalizm ile uzlaşmayı tercih eden Şevket Süreyya Aydemir ve başkaları
tarafından ya da onlar aracılığıyla kendisine yapılan Halkevi bünyesinde çalışma
teklifini geri çevirip İstanbul'a gitti ve 1929'da Zekeriya Sertel ve Sabiha Sertel'in
çıkardığı Resimli Ay dergisinin kadrosuna katıldı. Bu arada Muhsin Ertuğrul,
Cemal Reşit Rey, Peyami Safa gibi ünlü isimlerle de çalıştı. Kısa sürede ülke
çapında tanınan bir şaire ve düşünce adamına dönüştü.
835 Satır adlı şiir kitabı edebiyat çevrelerinde geniş yankı uyandırdı; Ahmet
Haşim gibi şairlerin övgüsüyle karşılaştı. Fakat bu süreçte Nâzım Hikmet'in
Putları Yıkıyoruz başlığı altındaki yazı dizisinde eski edebiyatı yıkmak ve yeninin
temellerini atmak yönündeki fikirleri, dönemin önde gelen edebiyatçılarının
tepkisini çekti.
1+1=1, 835 Satır, Jokond ile Si-Ya-U, Sesini Kaybeden Şehir ve Varan 3 adlı
kitapları hakkında açılan davalar beraatla sonuçlandı. Kafatası adlı oyunu
İstanbul Şehir Tiyatrosunda sahneye kondu.

Bu dönemde Nâzım, TKP içerisinde de hızla öne çıktı. Fakat parti içinde
Komintern'den Moskova-Ankara hükümetleri arasındaki ilişkiler olumlu
seyrederken TKP'nin Kemalist rejime karşı sert muhalefet yapmaması yönünde
gelen talimatlara itiraz eden "devrimci muhalefet" hareketinin liderliğini
yapmasının ardından arkadaşlarıyla birlikte Troçkist vb. olmakla suçlanıp
1932'de partiden atıldı.
Bir süre görece rahat bir dönem yaşanıp ardından yine baskılar artınca Nâzım
yirmiye yakın takma ad kullanarak yazmaya devam etti. Destanlarla öne çıkan
ustalık döneminin ilk kitabı sayılan Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedrettin Destanı
(1936) Türkiye’de sağlığında yayımlanan son eseri oldu. Bu tarihten 1968 yılına
kadar eserlerinin Türkiye'de basım ve yayımı yasaktı.
Hapis hayatı (1938-1950)
Nâzım Hikmet ordu
mensupları arasında komünizm
propagandası ve örgütlenme
faaliyetleri yürüttüğü iddiasıyla
17 Ocak 1938 gecesi gözaltına
alındı, sonra Ankara'ya
gönderildi. Harp Okulu
Komutanlık Askerî
Mahkemesinde "askerî kişileri
üstlerine karşı kışkırtmak"
suçlamasıyla yargılandı. 29 Mart
1938 tarihinde on beş yıl ağır
hapsine ve ömür boyu kamu
hizmetlerinden men edilmesine
karar verildi. Aynı fiillerinden
ötürü ayrıca Ağustos ayında
1938 Donanması Davası olarak
da bilinen davada da o dönem
TKP'nin önde gelen isimlerinden
Hikmet Kıvılcımlı ile birlikte
"donanmayı isyana teşvik"
suçundan yargılanıp herhangi
bir tanık veya kanıt olmamasına
rağmen yirmi yıl ağır hapis
cezası aldı. Böylece toplam
hapis cezası, birtakım
indirimlerden sonra, 28 yıl 4 ay
oldu.
31 Ağustos 1938'de
İstanbul Tevkifhanesine, oradan
da 1940 Şubat ayında Çankırı
Cezaevine gönderildi. Burada
birlikte kaldığı Kemal Tahir ile

dostluğu daha sonra
mektuplarla sürdü. Çünkü
sağlığının bozulması üzerine
aynı yılın Aralık ayında Bursa
Cezaevine nakledildi. Burada ise
Orhan Kemal ve Balaban ile
birlikte kaldı. Tüm bu süre
zarfında edebi çalışmalarına
cezaevinden devam etti, ailesi
ve arkadaşlarıyla mektuplaştı.
Cezaevindeyken Kuvâyi Milliye
Destanı, Memleketimden İnsan
Manzaraları gibi sayısız eserler
üretti.
Cezaevinde kaldığı yıllar
boyunca hakkında verilen
kararın bozulması için çabalarını
sürdürdü. Gerek büyük dayısı
Ali Fuat Cebesoy ve başkaları
aracılığıyla yapılan çabalar
gerekse doğrudan kendisinin
"Başvurabileceğim en inkılapçı
baş sensin. Kemalizm’den ve
senden adalet istiyorum. Türk
inkılabına ve senin başına and
içerim ki suçsuzum." gibi
ifadeler içeren dilekçesi vb. hiç
fayda etmedi.
Bu sırada, Komintern
1935'ten itibaren İtalya'da
Faşizm ve Almanya'da Nazizm
karşısında demokrasiyi
savunmak için geniş birleşik
cephe oluşturma politikası
izlemiş, 1939'da başlayan II.
Dünya Savaşı sırasında, özellikle
1941'de Almanya'nın Sovyetler
Birliği'ne saldırmasının ardından
bu politika uluslararası antifaşist
cephe oluşturulmasına yol
açmış ve bu süreçte Nâzım da
yeniden parti çizgisine uygun
hareket eder olmuştu. 1945'te
II. Dünya Savaşı sona erdiğinde
bir yandan Türkiye'de tek parti
rejiminden çok partili
demokrasiye geçiş sancıları
yaşanıyor, bir yandan da
uluslararası planda yavaş yavaş
Soğuk Savaş rüzgarları
hissedilmeye başlıyor ve bu
koşullarda tek cephe politikaları
sürdürülmeye çalışılıyordu.
1945 yılı sonunda Komünist
Partililerle Demokrat Partililerin
Sabiha Sertel yönetiminde
Görüşler adlı bir ortak dergi
çıkarmaları dergi 1. sayısının
çıkmasının hemen ardından
patlak veren Tan Olayı ile
tırmanan gerginlik ortamda

akamete uğramış olsa da bunu
1949 yılında yine Demokrat
Parti çevresinden birinin, Vatan
gazetesinin liberal demokrat
sahibi ve başyazarı Ahmet Emin
Yalman'ın Nâzım Hikmet'e
özgürlük kampanyası
başlatması izledi. Bursa'ya gidip
cezaevinde Nâzım'la görüşen
Ahmet Emin Yalman'ın 19
Ağustos 1949 tarihli
gazetesinde [Tevfik] Fikret ve
Nâzım Hikmet başlıklı
başyazısını yayınlaması Nâzım
Hikmet’in hapis sürecinde bir
dönüm noktası oluşturdu.
Liberal gazeteci Ahmet Emin
Yalman'ın tek parti rejimi
tarafından haksız yere
hapsedilen komünist şair Nâzım
Hikmet'in serbest bırakılması
için bu şekilde başlayan bir dizi
yazısı ve gazetenin avukatı olup
bu aşamada Nâzım'ın
avukatlığını da devralan
Mehmet Ali Sebük'e yaptırdığı
on yazıdan oluşan bir inceleme
sonucunda kamuoyunda Nâzım
Hikmet'in bir "adli hata"
yüzünden cezaevinde olduğu
görüşü ağırlık kazandı.
Avukatların yanı sıra
Adnan Adıvar, Adnan Cemgil,
Adnan Saygun, Ahmet Emin
Yalman, Ahmet Hamdi
Tanpınar, Ali Naci Karacan,
Bedri Koraman, Bedri Rahmi
Eyüboğlu, Behice Boran, Cahit
Sıtkı Tarancı, Falih Rıfkı Atay,
Gazanfer Özcan, Halide Edip
Adıvar, Hilmi Ziya Ülken,
Mazhar Osman Uzman,
Mehmet Ali Aybar, Melih
Cevdet Anday, Mina Urgan,
Mustafa Ekmekçi, Nadir Nadi,
Neyzen Tevfik, Nurullah Ataç,
Orhan Veli Kanık, Oktay Rifat,
Refit Halit Karay, Sabahattin
Eyüboğlu, Sabiha Sertel, Vâlâ
Nureddin ve Zekeriya Sertel gibi
aydınlar topluca imzaladıkları
dilekçelerle cumhurbaşkanı
İsmet İnönü'ye başvurdular.
Yurt dışında da sanatçıların,
hukukçuların öncülüğü ile
benzer girişimler yapıldı.
Paris’te Tristan Tzara’nın
öncülüğünde “Nâzım Hikmet’i
Kurtarma ve Yapıtlarını Yayma
Komitesi” kuruldu; Albert
Camus, Picasso, Jean-Paul
Sartre, Simone de Beauvoir,
Aragon ve Yves Montand gibi
aydın ve sanatçılar bu oluşuma

destek verdiler. Birleşmiş
Milletler nezdinde danışma
organlarından biri statüsünde
olan Uluslararası Hukukçular
Derneği 9 Şubat 1950'de Nâzım
Hikmet'in serbest bırakılması
isteğiyle meclis başkanı ile milli
savunma ve adalet bakanlarına
birer mektup gönderdi.
İktidarın bu konuda bir
türlü adım atmaması ve
meclisin gündeminde bulunan
af kanununu çıkarmadan tatile
girmesi üzerine Nâzım 8 Nisan
1950'de açlık grevine başladı.
Bu kamuoyunda büyük yankı
uyandırıp imza kampanyaları
başlatıldı, Nâzım Hikmet adlı bir
dergi çıkarıldı. 9 Mayıs 1950'de
annesi Celile Hanım, 10
Mayıs'ta şair Orhan Veli, Melih
Cevdet ve Oktay Rifat da açlık
grevine başladılar. CHP
oylarının %40'ın altında kaldığı,
Demokrat Partinin oyların
%55'ten fazlasını alarak iktidara
geldiği 14 Mayıs seçimleri
sonucunda ortaya çıkan yeni
durum üzerine, yeni meclise ve
hükümete zaman tanımak için
avukatların ve dostlarının
ricasıyla 19 Mayıs'ta greve ara
verdi. Sonunda 14 Temmuz'da
meclisten çıkarılan genel af
kanununun ertesi gün Resmi
Gazete'de yayınlanmasıyla 15
Temmuz 1950'de, 12 yılı aşkın
aralıksız hapis hayatının
ardından özgürlüğüne kavuştu.
22 Kasım 1950'de Dünya
Barış Konseyi tarafından Julius
Fučík, Pablo Picasso, Pablo
Neruda, Paul Robeson ve
Wanda Jakubowska ile birlikte
kendisine Uluslararası Barış
Ödülü verildi. Kendisi
katılamadığı için törende onun
adına ödülü alıp kabul
konuşmasını yapan Neruda
oldu.

Ölümü
3 Haziran 1963 sabahı saat 06.30'da gazetesini almak üzere
ikinci kattaki dairesinden apartman kapısına yürüdüğü sırada, tam
gazetesine uzanırken geçirdiği kalp krizi sonucunda öldü. Sovyet
Yazarlar Birliği salonunda yapılan törene yerli ve yabancı yüzlerce
sanatçı katıldı ve törenin görüntüleri siyah beyaz olarak kaydedildi.
Ünlü Novodeviçi Mezarlığında (Rusça: Новодевичье кладбище)
gömüldü. Meşhur şiirlerinden biri olan Rüzgâra Karşı Yürüyen Adam
figürü siyah granitten yapılan mezar taşı üzerinde ebedileştirildi.
Üslubu ve başarıları
Nâzım Hikmet ilk şiirlerini hece ölçüsü ile yazmaya başladı fakat
bunlar içerik bakımından diğer hececilerden farklıydı. Şiirsel gelişimi
arttıkça hece ölçüsü ile yetinmemeye ve şiiri için yeni formlar
aramaya başladı. Sovyetler Birliği'nde yaşadığı ilk yıllar olan 1922 ile
1925 arasında bu arayış doruğa çıktı. Hem içerik hem de biçim
bakımından dönemindeki şairlerden farklıydı. Hece ölçüsünden
ayrılarak Türkçenin vokal özellikleri ile ahenk oluşturan serbest ölçüyü
benimsedi. Mayakovski ve fütürizm taraftarı genç Sovyet şairlerinden
esinlendi.

RIFAT ILGAZ
Mehmet Rıfat Ilgaz (8 Mayıs 1911;[1] Cide, Kastamonu - 7 Temmuz 1993, İstanbul), Türk şair, romancı
ve öykü yazarı.
Özellikle Hababam Sınıfı romanıyla tanındı. Hem yazılarında hem de kişisel hayatında toplumcu bir
çizgi devam ettirdi. Türkiye'nin en çalkantılı siyasi dönemlerinde devam ettiği dergiciliği, aynı
dönemdeki birçok yazar gibi, onun da adliye koridorlarında ve hapishanede zaman geçirmesine
neden oldu.[2] Oldukça üretken olan yazın hayatına şiirden mizah öykülerine, romandan çocuk
kitaplarına birçok farklı alanda eser sığdırdı. Bir zamanlar toplatılan Karartma Geceleri eseri 2004
yılında 100 Temel Eser listesine girdi.[3] Yazarın eserleri günümüzde, oğlu Aydın Ilgaz ile birlikte
kurduğu, Çınar Yayınları'ndan çıkmaktadır. Bu kitapların baskıları Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
tarafından yapılmaktadır.[4]
Gözünü sevdiğimin kopyası...Ne doktorlar, ne avukatlar,
ne mühendisler yetiştirmişti şimdiye kadar.

Ana hatlarıyla hayatı
8 Mayıs 1911 yılında Kastamonu'nun Cide
ilçesinde doğdu. Yedi kardeşin sonuncusu olan
Ilgaz'ın doğum tarihi kesin olarak belli değildi.
Nüfusa göre 8 Mayıs 1911 olan doğum tarihi,
annesinin söylemesiyle "derin kar"dadır. Bu
da, Ilgaz'ın demesiyle, 1910'un Şubat'ına
rastlamaktadır.[5] Ortaokuldayken liseye
devam edip üniversite okumak istemesine ve
öğretmenlerinin bu konuda onu
desteklemesine rağmen babasının vefatı
nedeniyle Kastamonu Muallim Mektebi'ne
(öğretmen okulu) girdi.[6] Mezun olduktan
sonra Gerede ve Akçakoca'da ilkokul
öğretmenliği yaptı. 1932'de kızı Gönül doğdu.
Daha sonra Gümüşova'ya başöğretmen olarak
atandı. 1933 yılında askere alındı. 1936'da
Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat
bölümüne girdi ve 1938'de mezun oldu.
Mezuniyetinden sonra Adapazarı'na atanan
Ilgaz, vereme yakalandığı için öğretmenlik
yapamadan buradan ayrıldı ve İstanbul Yakacık
Sanatoryumuna yattı.[7][8]
İstanbul'dayken hem Karagümrük
Ortaokulu'nda Türkçe öğretmenliği yapıyor
hem de fakültede felsefe okuyordu. II. Dünya
Savaşı'na denk gelen bu dönemler daha sonra
edebiyatında da oldukça etkili oldu. Örneğin
savaş Karartma Geceleri romanının arka
planında yoğun olarak hissedilmektedir. 1943
yılında Karagümrük Ortaokulunda bir
öğretmenle kavga ettiği için Nişantaşı'na
sürüldü. Aynı yıl ağabeyinin de bulunduğu
Tosya'da deprem olunca oraya gitti ve daha
sonra izlenimlerini gazetede yazdı. Ayrıca bir
de bu deneyimi yansıtan Tosya Zelzelesi şiirini
yazdı.
1944'ün Ocak ayında yayınladığı Sınıf kitabıyla
adliyeler ve hapishaneyle tanışmış oldu. Bir
süre saklanan Ilgaz, 24 Mayıs 1944'te Birinci
Şubeye teslim oldu.[9] 6 aya çarptırılan yazar,
hapishaneden çıktığında hem öğrenciliğini
hem de öğretmenliğini kaybetmişti. Sağlığı da
oldukça bozulan Ilgaz, Heybeliada
Sanatoryumuna yattı. 1946 yılında
öğretmenliğe kısa bir süreliğine dönse de,
sonunda 1947'de temelli olarak bu şansı
kaybetti. Bununla birlikte sanatoryuma
yatabilme hakkını da kaybetmiş oluyordu.
Hayatı dergi ve gazetecilik ile şiir yazarak
geçiyordu. 1953 yılında Devam kitabı da
toplatıldı ve yazar hakkında soruşturma açıldı.
27 Mayıs'tan hemen önce gönderilmesi
planlanan sürgünden 27 Mayıs 1960 askeri
müdahelesiyle kurtuldu. 1966'da Ilgaz'ın
oyunlaştırdığı Hababam Sınıfı romanı Ulvi Uraz
Tiyatro Topluluğu tarafından sahnelendi. Aynı
oyun 1969 yılında İstanbul Tiyatrosu'nda
sahneye kondu. Aynı yıl Çatal Matal oyunu da
Ankara Sanat Tiyatrosu'nda sahnelendi.
Yazar Afet Muhteremoğlu ile olan evliliğinden,
1971'de kızı Defne doğdu. Aynı yıl Basın Şeref
Kartı aldı. Bu yıl ayrıca Sınıf Yayınları'nı kuran
yazar kendi kitaplarını yayımlamaya başladı. İlk
denendiğinde sansüre takılan Hababam Sınıfı,
Umur Bugay'ın senaryosuyla sansürden geçti
ve Ertem Eğilmez'in yönetmenliğinde çekildi.
Fakat yazar bu durumdan hoşnut değildi,
çünkü sansürden geçmeyi başaran senaryo
eserin bütün toplumsal eleştirilerinden
arıtılmış ve sadece eğlencelik bir komedi
haline getirilmişti.[10]

"Tek suçumuz hür insanlar gibi konuşma
Kitaplar suç ortağımız."
“Onlar, Hababam Sınıfı'nın özüne saygı gösterilerek
çevrilmiş filmler değildi. İçeriği bakımından, tezi
bakımından aykırı. Ben eğitimi eleştiririm.
Kopyacılığı, ezberciliği... Senaryoyu yazanlar
öğrenci velilerine başlıyorlar çıkışmaya. [...] Hemen
dava açtım „

Edebiyatı
Rıfat Ilgaz, edebiyat hayatına 1926 yılında Kastamonu Nazikter gazetesinde yayınlanan "Sevgilimin
Mezarında" şiiriyle başladı. Bu şiiri yazdığında henüz on beş yaşında olan şair, o dönemlerde Mehmet
Rıfat imzası ile yazıyordu. Hatta Kastamonu'dan geçmekte olan Faruk Nafiz'in ilgisini çekmeyi başardı.
Bir süre tarz olarak kişisel şiirler yazsa da -ki bunlar Varlık, Oluş gibi dergilerde yayınlandı- daha sonra
hiçbirini kitaplarına almadı. Ona göre bu şiirler gözü kapalı yaşadığı yılların ifadesiydi.[13] Bir süre şiir
tekniğine yeni bir soluk getirdiğine inandığı Nâzım Hikmet ile çalıştı. Onun Bursa Hapishanesinden
gönderdiği şiirleri İbrahim Sabri mahlasıyla yayınlıyordu. Nazım da Ilgaz'dan umutla söz ediyordu:
“Gençlerin içinde çok beğendiğim şairler var, hepsinin ismini aklımda tutamıyorum, isimleri henüz yer
etmedi, ama şiirlerini pek beğeniyorum. Şöyle aklımda kalanları, sıra tefriki yapmadan sayayım:
Dinamo, Suat Taşer, Rıfat Ilgaz, A. Kadir, Orhan Kemal, Saffet Irgat vesaire...[14] „
Ayrıca Nazım, başka bir zamanda "kendi sesini bulması" için Orhan Kemal'e Ilgaz'ı örnek göstermiştir.
Rıfat Ilgaz, II. Dünya Savaşı döneminde öğretmenlik yaparken hayatında ve çevresinde gördükleriyle
toplumcu bir anlayışa yöneldi. Halktan biri olması ve halkın çektiklerini kendisinin de çekiyor olması
bunu ifade etme isteği ve ihtiyacı yarattı. Bu amaçla çıkardığı ilk şiir kitabı Yarenlik'te (1943)
çevresindeki insan hayatını anlattı. Mesela bu eserindeki "Alişim" şiirinde onun edebiyatta durduğu
noktanın izleri oldukça güçlüdür.
Kasnağından fırlayan kayışa
kaptırdın mı kolunu Alişim!
...
Gidenler gitti Alişim,
Boş kaldı ceketin sağ kolu...
...

B
u şiirde toplumu birçok açıdan anlatmaktadır şair. Köyden kente göçten, işçinin durumuna
kadar toplumsal gerçekleri irdelerken bir yandan da bu toplumsal gerçeklik içinde sıkışıp kalan
bireyin durumunu da verir. Ne de olsa, Kızlar da emektar saz gibi iki kol ister saracak! Şiirin de
kullandığı dil ise anlattığı konuların tarzına uygun bir şekilde sadedir.
Benzer bir anlayışla yazdığı ve şiirlerin bir kısmı okuldaki öğrencileriyle ilgili olan ikinci kitabı Sınıf
(1944) toplatıldı ve Ilgaz hakkında soruşturma başlatıldı. O dönemde sağlık nedeniyle okuldan izinli
olan şair bir süre saklandıktan sonra teslim oldu ve 6 ay hapiste yattı. Bu dönemde yaşadıklarını bir
çeşit anı-roman olan Karartma Geceleri'nde, karakteri Mustafa Ural aracılığıyla anlattı.
Ilgaz, 1940'lı ve 50'li yıllarda yoğun bir şekilde dergicilikle uğraştı. Zaten zamanın ekonomik -ve biraz
da siyasi- şartları daha hacimli eserlere (kitaplara) pek izin vermiyordu. Bu dönemde hükûmete ve
İran Şah'ına hakaretten tekrar hapise girdi. 1950 Af Kanunuyla çıktı. Daha sonradan "Fedailer
Mangası" adını alacak bir grup aydın, bir çıkan bir kapanan dergilerde yazmaya devam etmeye
çalışıyorlardı. Özellikle Rıfat Ilgaz'ın takdir ettiği Nâzım Hikmet'in anahatlarını ortaya koyduğu
toplumcu bir edebiyat anlayışı gelişmişti. Sabahattin Ali, Aziz Nesin, Ömer Faruk Toprak, Hasan
İzzettin Dinamo gibi yazarların başı çektiği bir akımdı bu.
Bu dönemde özellikle Sabahattin Ali ve Aziz Nesin'le birlikte çıkardıkları Markopaşa, Türk siyasi
edebiyat tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Mizah yoluyla ülkedeki gidişatı eleştiren yazılara yer
veren yayın kısa sürede büyük ilgi topladı ve iyi bir satış seviyesine ulaştı. Kapatıldıkça Hür
MarkoPaşa, Yedi-Sekiz Paşa gibi başka isimlerle tekrar çıkan derginin benzer isimlerle sahteleri dahi
türedi.[16] Bu dönem Türk yazınında dergicilik dönemiydi ve benzer kadrolar sürekli olarak farklı
dergilerde yazıyorlardı.
1956 yılında İlhan Selçuk'un çıkardığı Dolmuş dergisinde bir hikâye serisi yayınlamaya başladı. Daha
sonra bu yazılar Hababam Sınıfı romanı oldu. Çizimlerini Turhan Selçuk'un yaptığı bu dizi çok tuttu.
Yazar "Stepne" takma adıyla yazdığı için bu hikâyelerin kime ait olduğu da ilginç tartışmalar
yaratıyordu. Bir süre sonra kendi adıyla bu yazıları topladığında birçok insan ona inanmadı.[17] Daha
sonra Ilgaz, diğer Hababam Sınıfı oyunlarını da yayınladı.
Rıfat Ilgaz romanlarının çoğunu 1970'li yıllarda yazdı. Zaten bu yıllar Türk romanında, özellikle politik
içerikli eserlerde, oldukça üretken bir dönemdi. Sevgi Soysal ve Adalet Ağaoğlu gibi yazarlar 12 Mart
romanı diye tabir edilen türde eserler yazarken Ilgaz daha önceki dönemleri de kapsayan eserlere
imza attı. Özellikle Kastamonu hayatını kaleme aldığı romanlarında "yerel" edebiyata eğilim
gösteriyor gibi görünse de, bu eserlerinde anlattığı hayatlarla halkın tarihsel süreç içerisindeki
durumunu işlediği için halkçı edebiyat çizgisini sürdürdüğünü söylemek mümkündür. Tarz olarak da
yine bu dönemde, Adalet Ağaoğlu, Füruzan ve Oğuz Atay gibi yazarlarda görüldüğü üzere, modernist
edebiyatın ortaya çıkmaya başlamasına rağmen, o Toplumcu Gerçekçi anlayışını devam ettirdi.

Yazarın öykücülüğü özellikle mizah alanında gelişti. Öyküleri Markopaşa dönemlerine gitmektedir. İlk
öykü kitapları olan Radarın Anahtarı ve Don Kişot İstanbul'da 1957 yılında yayınlanmışlardır.
Toplumsal değişimleri ve çarpıklıkları hicveden bu mizah öykülerine örnek olarak Sosyal Kadınlar
Partisi'ndeki kentleşme ve toplumda kadının yeri üzerine eleştiriler verilebilir. Biraz da bu nedenle
Ilgaz, Hababam Sınıfı eserlerinin film uyarlamalarından çok da memnun olmadı. Bu uyarlamalar
eserlerinin toplumsal hiciv kısımlarını eleyip yerine basit bir gülmece anlayışı getirdiler.
Yaşamını son dönemlerinde yazar özellikle anı ile çocuk edebiyatı türüne ağırlık verdi. Öğretmenlik
yıllarından kalma bir idealizmle özellikle yeni nesile yönelik çalışmaları tercih etti. Anıları uzun bir
tarihsel geçmişe ışık tutarken (1910'lardan bu yana yazar Türkiye'nin tarihsel geçmişini bizzat
yaşamıştır) çocuk romanları yeni bir süreç için hazırlık görevi görüyordu. Zaten Okutmak Üzerine
şiirinde şöyle der:[18]
“ Sınıfın ozanıyım mimli
Hababam Sınıfı'nın yazarıyım ünlü
Kim ne derse desin, çocuklar için yazdım
hep.
...
İki iş tuttum ömür boyu köklü.
Çocukları okutmaktı ilk işim.
İkincisi,
Yazdıklarımı çocuklara okutmak.
„
1980'li yıllarının çoğunu panellerde ve imza günlerinde geçiren Ilgaz için 1990'li yıllarda "plaketler"
dönemi oldu. Son şiirini 19 Kasım 1991'de yazdı:
“ Son Şiirim
Elim eline değsin
Isıtayım üşüdüyse
Boşa gitmesin son sıcaklığım.[19]
„
Uğur Mumcu'nun öldürülmesini takiben Sivas
Madımak Olayı'nın olması yazarı duygusal
açıdan oldukça yordu. Özellikle bu son
dönemlerini Mehmet Saydur oldukça detaylı anlatmaktadır.
öldü, 7 Temmuz 1993

Kastamonu ve Rıfat Ilgaz
Doğduğu ve yetiştiği kent olan Kastamonu'ya bağlılığını her fırsatta dile getirmiş olan Ilgaz, zaten
soyadı devrimiyle kendine bu kentin en büyük simgesi olan Ilgaz Dağlarının ismini soyadı olarak seçti
(1934). Özellikle doğduğu Cide ve kültürüne ve insanına yapıtlarında yer verdi. Sarı Yazma, Yıldız
Karayel, Halime Kaptan ve Karadenizin Kıyıcığında gibi romanlarında bu yöreyi tema olarak aldı.
Kastamonu ve Cide'de adına etkinlikler düzenlenmektedir.
Rıfat Ilgaz'ın Kastamonu ile ilgili yönlerini en iyi veren kaynaklardan biri, onunla tanışıp birlikte
çalışmalar yapmış olan Mehmet Saydur'dur. Ilgaz üzerine birçok araştırması olan yazar, onunla
anılarını Rıfat Ilgaz'lı Yıllar adlı eserinde yazmıştır.
Her yıl memleketi olan Cide ilçesinde 7-8-9 Temmuz tarihleri arasında Cide Rıfat Ilgaz Sarı Yazma ve
Kültür Sanat Festivali yapılır. Sanatçı her yıl orada konserler, paneller, dinletiler eşliğinde anılır.
Rıfat Ilgaz hayattayken adı Kastamonu Belediyesince Kırkceşme Mahallesi'ndeki bir sokağa,
vefatından sonra cezaevinden kültür merkezine dönüştürülen binaya verilmiştir.
Cidede doğduğu ev 2008 yılında Cide Belediyesince aslına uygun restore edilerek Rıfat Ilgaz Müzesi
olarak hizmete açılmıştır.

ESERLERLERİ
Şiir kitapları
Yarenlik (1943): 1946'da ikinci basımı yapıldı.
Sınıf (1944): Kovuşturmaya uğradı. 6 ay hapis yattı.
Yaşadıkça (1947): Toplatıldı.
Devam (1953): Toplatıldı.
Üsküdarda Sabah Oldu (1954)
Soluk Soluğa (1962): Yeni şiir çok azdır, genellikle derleme.
Karakılçık (1969)
Uzak Değil (1971)
Güvercinim Uyur mu (1974)
Kulağımız Kirişte (1983)
Ocak Katırı Alagöz (1987)
Çocuk Bahçesi (1995): Çocuklar için şiirler
Bütün Şiirleri (1983): 9 cilt olarak
Bütün Şiirleri: 1927-1991 (2004)
Romanları
Hababam Sınıfı (1957): Önce dizi hikâye olarak Dolmuş dergisinde yayınlandı. Sonradan
roman olarak toplandı. Film uyarlamalarına esin kaynağı oldu. Ayrıca tiyatroda da sahnelendi.
Başlığın diğer anlamları için Hababam Sınıfı sayfasına bakınız.
Pijamalılar (Bizim Koğuş) (1959): Önce Bizim Koğuş adıyla yayınlandı. Daha sonra 1973'te
Pijamalılar olarak çıktı.
Karadenizin Kıyıcığında (1969)
Halime Kaptan (1972)
Meşrutiyet Kırathanesi(1974)
Karartma Geceleri (1974): Yusuf Kurçenli tarafından filmi çekildi. Başrolünü Tarık Akan
oynadı.
Ana madde: Karartma Geceleri (film)
Sarı Yazma (1976)
Yıldız Karayel (1981)
Apartıman Çocukları (1984)
Hoca Nasrettin ve Çömezleri (1984)
Hababam Sınıfı İcraatın İçinde (1987)

Ödülleri
1982 Yıldız Karayel ile Madaralı Roman Ödülü
1982 Yıldız Karayel ile Orhan Kemal Roman Armağanı
1987 Ocak Katırı Alagöz ile Ömer Faruk Toprak Şiir Ödülü
1993 Edebiyatçılar Derneği Onur Ödülü.
Türkiye'de Rıfat Ilgaz
Her yıl öldüğü gün olan 7 Temmuz'da, Cide, Kastamonu'da adına Sarı Yazma Festivali
düzenlenmektedir.
Adına şiir ödülü verilmektedir.
6 Aralık 1982'de İstanbul Şan Müzikholü'nde 55. sanat ve 70. yaş günü kutlandı.
1984'te Cide Postası gazetesi ve Çınar Yayınları tarafından ortak olarak, Rıfat Ilgaz-Cide Edebiyat
Ödülü verildi. Kazanan "Sekizinci Renk" şiiriyle, Seval Esaslı'dır.
1986'da aynı ödül mizah hikâyesi dalında Muzeffer Abayhan'a verildi.
28 Nisan 1986'da Harbiye Konak Sineması'nda 75. yaş günü kutlandı.
12 Mart 1990'da Türkiye Yazarlar Sendikası, İstanbul Karaca Tiyatro'da Ilgaz'ın da katıldığı Ustalarla
Birlikte gecesi düzenledi.
Karartma Geceleri romanı Yusuf Kurçenli tarafından filme çekildi. Mustafa Ural rolünü, Tarık Akan
oynadı. Film birçok ödül aldı.
Ana madde: Karartma Geceleri (film)
Kastamonu'da, 2 Mayıs 1991'de eskiden oturduğu sokağa adı verildi. Ayrıca adına bir süre oturduğu
(Ataköy, İstanbul)'da bir bulvar ve İncirli Bakırköy'de bir kütüphane bulunmaktadır. Cide'deki bir
cadde Rıfat Ilgaz caddesi, belediye parkı da Hababam Sınıfı Parkı yapıldı.
11-19 Aralık 1991 tarihleri arasında Türk Yazarlar Sendikası ve PEN Yazarlar Derneği tarafından
İstanbul, İzmir, Ankara ve Kastamonu'da 80. yaş günü etkinlikleri düzenlendi.
Bakırköy Belediyesi'nce adı verilen kültür merkezi, Bahçelievler Belediyesi'nin ayrılmasıyla başına
geçen Refah Partisi tarafından Necip Fazıl Kısakürek olarak yeniden adlandırıldı. Siyasi olduğu açık
olan bu eylem basında tepki topladı.
10-12 Mayıs 2006'da Ankara Üniversitesi, Kastamonu Meslek Yüksek Okulu'nda Rıfat Ilgaz
Sempozyumu düzenlendi.
12.Cide Rıfat Ilgaz Sarıyazma Kültür ve Sanat Festivalin'de doğduğu ev Rıfat Ilgaz Kültür ve Sanatevi
olarak açıdı (6 Temmuz 2007)
T.C. Kastamonu Üniversitesi Cide Rıfat Ilgaz Meslek Yüksekokulu açıldı. (21 Ekim 2008)

Dünya'da Rıfat Ilgaz
2006-2008 yıllarında Bacaksız (Der Dreikäsehoch) serisinin üç kitabı Almanya'da çevrilip Edition
Orient tarafından yayımlandı.[20]
Dördüncü Bölük kitabı Damian Croft tarafından İngilizce'ye çevrildi ve Milet Publishing tarafından
Fourth Company başlığıyla yayımlandı (ISBN 978-1-84059-298-6).
Şiirleri birçok akademik dergide çeviri olarak yayımlandı.
Bazı eserleri bölümler halinde yurtdışında hazırlanan Türk edebiyatı antolojilerinde ve
araştırmalarında yer aldı.

"Demek seksen dört ekmeğe öğretmenlik yapıyoruz."
- Rıfat Ilgaz
"İyi ya da kötü, yaptım işte... Bir şair, üzerine düşen işi yapmalı."
Kızdım, hep bizden ölüm isterler. Hiç yaşamaktan söz eden yoktur.
- Rıfat Ilgaz
Şiir yazmak dünyanın neresinde suçtu, faşist ülkelerden başka?