ArtDog Istanbul #1

Eylül - Ekim 2019, Sayı: 1 | 39
Greenpeace modanın toksikliğine dikkat çekmek için bir kampanya başlattı. Çin, Hangzhou’da, Qiatang Nehri kıyısında yapılan bu moda çekimiyle bölgede yaşanan çevre kirliliğinin altı çiziliyor. Fotoğraf: Lance Lee/Greenpeace
Moda sektörünün etekleri
tehlike zilleri çalıyor
“Ticaretin yaşayabilir
olması için modanın ölümlü
olması gerekir.”
Coco Channel
Nuh Cenab
oda öylesine hayatımızın bir parçası
haline geldi ki, kendi kendimi-
ne zaman ortaya çıktığı sorusu-
Mze
nu bile sormaz olduk. Kimimiz onun hastası,
kimimiz ise düşmanı. Ama bakışımız ne
olursa olsun bugün moda ve dolayısıyla giyim
sektörü, 2,5 trilyon dolarlık cirosu ile 60
milyon kişiye istihdam sağlayan, birçok gelişmekte
olan ülkenin bel bağladığı ve petrolden
sonra küresel ekonominin görmezden
gelinemeyecek ağı toplarından biri.
Ama madalyonun bir de diğer yüzü var,
küresel CO 2
salınımının yüzde 10’undan, atık
suların yüzde 20’sinden, pestisit kullanımın
yüzde 25’inden sorumlu giyim sektörü, petrol
ve kağıt sanayilerinden sonra dünyanın
en çevre kirletici üçüncü sanayi.
Moda her zaman var mıydı? Yok idiyse
ne zaman fiziksel ihtiyaçlarımızı karşılamak
için –soğuğa, sıcağa karşı- örtünme aşamasından,
moda olanı giyme aşamasına geçtik?
Her ne kadar bu konu üzerinde düşünenler
ortak bir görüşe sahip değillerse de, genel
eğilim, modanın Batı’da Orta Çağın son dönemlerinde
ortaya çıktığı yönünüde.
Tabii ki insanlar giyinmek için Orta Çağı
beklemediler. Ama moda giyinmekten de,
süslenmekten de farklı bir şey. Tarihin ilk
çağlarında olsun modern dönemlerde olsun
bütün toplumlarda bir estetik arayışı, süslenme
arzusu olduğu tartışmasız. Ama moda
başka bir şey, moda zevklerin sürekli değiştiği
ve kimisi gözden düşerken kimisinin değer
kazandığı, güncellik kazandığı bir süreç.
Eski toplumlarda esas olan geleneğe riayet
etmek yani kısaca hayatını, kendileri de
ebeveynleri gibi yaşayan anne babalarının
yaşadıkları gibi yaşamaya devam etmekti.
Bugünün dünden farklı olması için geçerli
bir neden yoktu. Ayrıca öyle herkes istediği
gibi de giyinemiyordu, giyim kuşamı düzenleyen
yasalar vardı. Herkes ait olduğu zümreye,
mesleğe, sınıfa, sosyal konuma, topluluğa
göre giyinmek zorundaydı.
İlk hareketlenmeler 11. yüzyılda başladı,
tarımda yaşanılan devrim, teknik ilerlemeler
ve ticaretin gelişmesi sonucunda Avrupa
yeni bir ekonomik büyüme dönemine girdi.
Zenginleşen soylular, lüks tüketim maddelerine,
pahalı kumaşlara yöneldi. 13. ve 14.
yüzyıllarda gelişen ticaret sayesinde yükünü
tutturan kentsoylular da bu zenginleşmeden
paylarını aldılar; soylularla aşık atmaya
başladılar. Madem onların da parası vardı
o zaman niçin soylular gibi yaşamasınlardı
? Soyluların, ayrıcalıklarına göz koyan bu
“sonradan görmelerin” aralarına sızmalarına
tahammülü yoktu. Soylular ile kentsoylular
arasında itibar üzerinden yaşanılan bir
sınıf rekabeti başladı. Ve moda doğdu!
Her yeni moda akımının tek işlevi varsıllığın
ve sosyal konumunun dışa akseden bir
sembol olmasıydı, modanın nesnesinin hiçbir
önemi yoktu. Artık insanlar eski dönemin
katı sınırlarında ebeveynleri gibi yaşamak
istemiyorlardı, avant-garde olmak, yenilikçilerin
safında olmak istiyorlardı.
1789 Fransız Devriminden sonra, 1793
yılında yayımlanan bir kararname ile giyim
kuşam özgürlüğü demokratik ilkeler arasındaki
yerini aldı. Böylece, giysilerin sosyal,
mesleki, dinsel aidiyetlere göre belirlendiği
dönem resmen sona ermiş oldu
Ama modanın bir sosyal olgu haline gelmesi
için 19. yüzyılın ortalarını, İngiliz kökenli
Fransız dikimevi Charles Frederick
Worth’un kurulmasını beklemek gerekti.
Worth yepyeni bir moda anlayışına imza
atar. Artık giysilerin nasıl olacağına karar
veren müşteri değildir, terzidir. Terzi, işçi
kimliğinden sıyrılır, bir yaratıcı, sanatçı, yenilikçiye
dönüşür.
Bu ilk girişimin başarısı, devam eden
yıllarda onlarca dikimevinin açılmasına ön
ayak oldu.
1920’ye gelindiğinde, Coco Channel olarak
tanıdığımız Gabrielle Chanel, yeni bir
akıma imza atar; kesimleri ve malzemeleri
ile sadeliğin öne çıktığı ve bu sadelik sayesinde
de herkesin ulaşabileceği “Le nouveau
chic.”
Artık insanların giydiğine bakarak hangi
sosyal statüye sahip olduğunu kestirmek
eskisi kadar kolay değildir. Moda kodlarını
alt üst eden son olgu da 1950-1960 yıllarında
hayatımıza giren hazır giyim olur.
2. Dünya Savaşından sonra ABD’de, haute
couture modellerinin seri üretimine geçerek
“ready to wear” adı altında hayatımıza
giren hazır giyim, çok geçmeden “haute
couture” ile yollarını ayırdı ve yeni ilham
perilerinin peşine düştü.
Hazır giyimin yolunu açtığı bu geniş giysi
özgürlüğü alanı kimilerine göre ileri bireyselliğin
ve ileri demokrasinin bir göstergesi.
Özellikle 1990’lardan bu yana
hayatımıza giren “fast fashion” ve buna paralel
olarak giyim sektöründeki fiyat düşüşleri
sayesinde artık herkes modaya ulaşabiliyor.
Koleksiyonlar artık öyle bir sıklıkta
çıkmaya başladı ki, bir kıyafetin stilist tarafından
tasarlanması ile raflara çıkması arasındaki
süre bir ayı bile bulmaz oldu.
Bu buzdağının güneşte parıldayan kısmı
ama bir de su altında kalan karanlık kısmı
var. O da bu hızlı ve ucuz üretimin bedelleri.
Nasıl oluyor da maliyetler bu kadar düşük
tutulabiliyor?
Bu sorunun klasik cevabı, genellikle
imalatın Üçüncü Dünya ülkelerinde yapılması
oluyor, ki bu kısmen doğru. Gerçekten
de bu ülkelerdeki ucuz iş gücü etikette fiyatı
etkileyen bir etmen. Ama yine de bütün bunlar
fiyatların sürekli aşağı çekilmesini izah
etmeye yetmiyor.
Çokuluslu hazır giyim şirketlerinin genellikle
kendilerine bu soru yöneltildiğinde
sümen altı ettikleri bir konu daha var. O
da bu şirketlerin nerdeyse hiçbirinin imalatı
kendi sahip oldukları fabrikalarda yapmıyor
olmaları.
Mesela, H&M, Zara, Gap, vs. gibi büyük
markaların yer aldığı bu sektörde genellikle
çok sayıda tedarikçi ve taşeron firma ile
çalışılıyor, bu firmaların kendileri de başka
tedarikçiler ve taşeronlar kullanıyorlar.
Kısacası bir ürünün izini takip etmek imkânsız
hale geliyor. Tabii bu koşullarda çalışan
hakları ve çevre duyarlılığı açısından saydamlıktan
bahsetmek de mümkün değil.
Bu koşullarda ham madde girdileri üzerinde
oynayamayan tedarik zincirinde rekabet
işçi ücretleri ve çalışma koşulları üzerinden
yapılıyor.
Üretim nerdeyse karın tokluğuna çalışan
bir nev’i yarı kölelilik hayatı süren işçilerin
sırtından gerçekleşiyor. Gazeteci Lucy
Siegle’a göre, bugün dünyada bu kabul edilemez
koşullarda 40 milyon kayıtlı işçi çalışıyor.
Bir de kendi evlerinden çalışan ve
çoğunluğu çocuk olan kayıtdışı işçiler, bunların
üretimdeki payı ise yüzde 20.
İşte markalar fiyatları aşağı çekmeye karar
verdiklerinde olanlar bunlar ama onlar
bütün bunları sayısız aracı katmanın oluşturduğu
bir perdenin gerisinden flu görüyorlar.
Ya da çok net görüyorlar da itibarları,
karları zarar görmediği müddetçe görmezden
geliyorlar.
Sektörün faaliyetlerinin bir de öyle bazı
sonuçları var ki, bütün dünyanın küresel
ısınmanın etkilerini somut bir şekilde gün be
gün yaşadığı, çevrecilerin Batı toplumlarında
üçüncü siyasal akım haline geldiği bir dönemde,
görmezden gelinmesi mümkün değil.
Giyim ve moda sektörü, küresel sera
gazları salınımının yüzde 10’unun kaynağını
oluşturuyor. Enerji tüketimi ise, havacılık ve
deniz taşımacılığı sektörünün toplam tüketiminin
üstünde.
İş bununla da bitmiyor, sektör aynı zamanda
yoğun bir doğal kaynak tüketicisi.
Sadece bir denim jeans’te kullanılan pamuk
miktarını elde etmek için gereken su
miktarı yılda 10.000 litre. 10.000 litre bir insanın
yaklaşık 10 yıllık su ihtiyacı demek.
Bu arada dünyada her yıl 2 milyar jeans satıldığını
da aklımızın bir köşesinde dursun.
Pamuk susuzluğu dinmeyen, çeltik ve
buğdaydan sonra dünyanın en fazla su tüketen
tarım ürünü ve bu rakama işlenirken
ham pamuğu beyazlatmak için –genellikle
klor ile- ve boyamak için -ağır metaller
içeren kimyasallar ile- kullanılan su miktarı
dahil değil.
Yine bugün dünyada kullanılan pestisitlerin
dörtte biri pamuk tarlalarına tatbik
ediliyor.
Giyim ve moda sektörü dünyadaki atık
sanayi sularının da yüzde 20’sini üretiyor.
Modanın çevreye olumsuz etkisini sadece
giysilerin imalat süreciyle, sınırlı kalarak
ölçmek mümkün değil, gerçekçi bir tablo çizebilmek
için ürünlerin hayat döngüsünün,
yani kullanma,- ki giyilen kıyafetlerin yıkanması
da dahil- ve kullanımdan çıkarılması
sürecinin tamamına bakmak gerekiyor.
İmal edilen ürünlerde büyük ölçüde dönüştürülebilir
malzeme kullanılmasına rağmen,
geri dönüşümün en az yapıldığı ve ürünlerin
yüzde 85’inin ömürlerinin çöp imha alanlarında
son bulduğu bir sektör.
2050 projeksiyonunda nüfusu 10 milyarı
bulacak gezegenin doğal kaynaklarını
bu hızla yağmalarsak bizi kaldıramayacağı
aşikâr. Sadece çevreciler için değil, bu kaynakları
fütursuzca kullananlar için de.
Nitekim Biarritz’de yapılan son G7
Zirvesinin önemli anlarından biri de Fransa
Cumhurbaşkanı Macron’un 32 büyük
moda markası ile birlikte, moda sektörünü
Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma
Hedefleri’ne uyumlu bir hale getirmeye yönelik
Fashion Pact’ın açıklanması oldu.
Pakta imza atan 147 markayı temsil eden 32
grup imza attı. İmzacılar arasında Chanel,
Hermès, Burberry, Ferragamo, Armani,
Moncler, Prada, Ralph Lauren, H&M, Gap,
Adidas, Nike, Puma, PVH Grubu (Calvin
Klein, Tommy Hilfiger…), Capri Grubu
(Versace, Jimmy Choo, Michael Kors…),
Inditex Grubu (Zara, Pull and Bear, Massimo
Dutti…) gibi isimler var, büyükler arasında
yoklamaya tek cevap vermeyen LVMH Grubu
(Louis Vuiton, Dior, Kenzo…).
Fashion Pact, üç ana eylem alanını kapsıyor:
iklim değişikliği; biyoçeşitlilik ve denizler.
İmzacılar bir seri somut hedef de belirliyorlar.
Bunların arasında en iddialı olanı
şüphesiz 2050 yılına kadar karbon salınımını
sıfıra indirme hedefi, bunun için de 2030
yılına kadar bütün enerji kaynaklarını yenilenebilire
çevirmeyi öngörüyorlar. Yine aynı
yıl hedeflerinden biri de tek seferlik plastik
poşetleri kullanımdan kaldırmak ve entansif
tarıma dayalı ürünlerden elde edilen malzemeleri
kullanmamak. Hedeflerin yıllık rakamsal
büyüklüğü 1,2 milyar ton sera gazı
salınımı, 500.000 ton mikroplastik ve yüzbinlerce
ton litre pestisite karşılık geliyor.
Geçen yıl da Polonya Katowice’de yapılan
COP24 toplantısı vesilesiyle de giyim ve
moda sektörünün 43 şirketi bir araya gelerek
Fashion Industry Charter for Climate Action
belgesine imza atmışlardı. Belge tarafların
üretim hatlarının tamamında sivil toplum
örgütü WWF’in onayladığı on altı hedefi göz
önünde bulundurarak küresel ısınmaya karşı
mücadele etmelerini öngörüyordu. Nihai
amaç ise 2050 yılında sera gazı salınımının
tamamıyla ortadan kaldırılmasıydı. 2019 yılından
itibaren de çalışma gruplarının oluşturulmasını
öngörüyordu. Ama hâlâ bir hareket
yok.
Görüldüğü gibi, hedefler zaten yıllardır
dile getirilen hedefler, o cephede bir değişiklik
yok. Kullanılması önerilen araçlar ise yenilenebilir
enerji gibi teknolojinin bize sunduğu
yeni imkânlar, asıl sorun olan “fast
fashion”ı değinen yok. Oysa çözüm üretim
modelinin revizyonundan, üretimin azaltılmasından
ve uzun ömürlü, yıkandığında
mikroplastik bırakmayan ürünlerden geçiyor.