İSLAM MEDENİYETİ VE FUAT SEZGİN PROJESİ

İslam Medeniyeti ve Fuat Sezgin Projesi
Ömer Hayyam
İranlı âlim,
matematik bilgini,
fizikçi, astronom, şair
ve filozof
Horasan eyaletinin merkezi Nîşâbur’da 1048 yılında
doğduğu düşünülmektedir. Asıl adı Ebü’l-
Feth Gıyâsüddîn Ömer b. İbrâhîm el-Hayyâm’dır.
Hayatının büyük bir kısmını Nişabur ve Semerkant’ta
geçirdi. Sözlükte Hayyâm kelimesi “çadır
yapımcısı” anlamına gelmektedir. Ayrıca
Hayyam’ın İran’a yerleşmiş Arap asıllı Hayyâmî
kabilesine mensup olabileceği ile ilgili görüşler
bulunmaktadır. İbn Sînâ ekolüne mensup bir
âlim-filozof olarak kabul edilen Ömer Hayyâm
matematik, geometri, astronomi, fizik ve tıp bilimleriyle
ilgilenmiş, birçok icadı ve eseri bulunmaktadır.
Ayrıca müzikle uğraşmıştır. Doğu
edebiyatında rubai türünün kurucusudur. İbn Sina‘dan
sonra Doğu’nun yetiştirdiği en büyük bilgin
olarak kabul edilmiştir. Hayyam, İran’ın Büyük
Selçuklu yönetiminde olduğu dönemde
yaşamış ve Selçuklu veziri Nizamülmülk, bilgisine
çok güvendiği için devlet yönetimi konusunda
Hayyam’dan yardım istemiştir. Ancak Hayyam,
saray entrikalarından uzak kalmayı tercih ettiği
için bu teklifi kabul etmemiş, kendini bilimsel
araştırmalara adamıştır. Horasan bölgesindeki
Semerkant, Belh, Buhara, İsfahan ve Merv gibi
şehirleri ve bilim merkezlerini gezmiş ve Bağdat‘a
da gitmiştir.
Ömer Hayyâm, Doğu’nun en fazla hayranlık duyulan
şairi ve en tanınmış âlimlerinden biridir.
Hayyâm’ın genelde matematiğin ve özelde analitik
geometrinin gelişimi üzerindeki etkisi çok büyüktür.
Hayyâm’ın katkıda bulunduğu alanların
en önemlisi cebirdir. İlk olarak Öklid tarafından
ikinci dereceye kadar özel durum olarak keşfedilen
denklemler Ömer Hayyam tarafından genişletilmiştir.
Bu alanda üçüncü dereceden kübik
denklemleri de kapsayan birçok cebirsel denklemi,
matematik tarihinde ilk kez Ömer Hayyam
sınıflandırmıştır. En değerli cebir eserlerinden
biri olan Risâle fi’l-Berâhîn ‘alâ Mesâ’ili’l-cebr
ve’l-Mukabele’de denklemlerin birden fazla köklerinin
bulunabileceğini göstermiş ve bunları kök
sayılarına göre sınıflandırmıştır. Bu arada üçüncü
dereceden denklemleri terim sayılarına göre tasnif
etmiş ve her grubun çözüm yöntemlerini belirlemiştir.
Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın
33