Dədə Qorqud dastanı

DƏDƏ QORQUD
d a s t a n ı
2-ci nəşr
Bu kitab Fərhad Zeynalovun və Samət
Əlizadənin sadələşdirdiyi variant əsasında
hazırlanmışdır. Yenidən sadələşdirilmiş bu
variantda çətin anlaşılan sözlər çıxarılmış,
ixtisarlar aparılmışdır.

Redaktor:
F.ü.f.d., dos. Şəmil Sadiq
Naşir:
Müşfiq XAN
Korrektor:
Xanım Anela
Texniki redaktor:
BəxtiYar
Dizayn və qrafika:
Gülnar Hacıyeva
© Dədə Qorqud dastanı
© "XAN" nəşriyyatı. Bakı–2018. 120 səh.
Kitabda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında olan 12 boyun uşaqlar
üçün işlənmiş versiyaları toplanıb. Əsasən 7-16 yaşlı uşaqlar üçün
nəzərdə tutulan bu kitabda xalqımızın ən qədim yazılı abidələrindən
olan “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı bir sıra anlaşılmayan söz və söz
birləşmələri anlaşıqlı sözlərlə əvəzlənmiş, hadisələr qeyd olunan
uşaqların anlayış səviyyəsinə görə işlənmişdir.
Bu kitab Hədəf Nəşrlərinin “İNCİ” uşaq ədəbiyyat silsiləsinə
aiddir.
Hədəf Nəşrləri MMC-nin rəsmi razılığı olmadan kitabın və ya
onun hər hansı bir hissəsinin təkrar nəşri, elektron və mexaniki
üsulla çoxaldılması qəti qadağandır.
ISBN: 9039392095289
© Hədəf Nəşrləri / 2018

Redaktordan bir neçə söz
Qədim tarixə, mədəniyyətə malik olan Azərbaycan
xalqının şifahi ədəbiyyatı çox zəngindir. İstər nağılları,
istər dastanları, istər rəvayət və əfasənələri dünyanın keçmişindən
xəbər verməklə yanaşı, fantastik obrazlarla gələcəyindən
də xəbər verir. Bu bizə imkan verir ki, böyməkdə
olan uşaqlarımız bu amillərdən yararlanıb dünyanın gələcəyi
ilə bağlı layihələr, ideyalar təklif etsin. Türklərin gücünü
dünyaya intellektləri ilə bəyan etsinlər.
Həyat, dünya, ideyalar, arzular heç vaxt yenilənmir,
sadəcə olaraq formasını dəyişib, bir formadan digər formaya
düşür. Avropa bunu çoxdan dərk etdiyi üçün qədim
mədəniyyətin üzərində işləyərək, cilalayaraq yeni, modern
formada üzə çıxarır və dünyaya mədəni hökmranlıq edir.
Və beləliklə situasiyalar yaradıb onu idarə edirlər. Necə ki
16-19-cu əsr Avropa yazıçıları Avestanı, Nizami Gəncəvinin
“Xəmsəsini” öyrənərək yeni ədəbi nümunələr ortaya
qoydular. Bunun sübutu şərqin ən dəyərli abidələrəninin
hələ də Avropa arxivlərində saxlanılmasıdır.
Milli irsimizi tanıyıb və tanıtdırmaq məqsədi ilə Hədəf
Nəşrləri böyük alimlərimiz Samət Əlizadənin və Fərhad
Zeynalovun hazırladığı “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının
sadələşdirilmiş variantı üzərində yeni layihə hazırlayaraq
əziz balalarımıza təqdim edirik.
Dastanın boyları bir daha sadələşdirilərək ixtisar edilib
uşaq dilinə salınmışdır. İnanırıq ki, balalarımız Oğuz
qəhrəmanlarının xarakterini, igidliyini, mənəviyyatını mə-
3

nimsəyərək tarixi kökünə sevgi ilə böyüyəcək.
Bizim başlatdığımız bu ideya inşaallah ki, mültimedia
şirkətlərinə, teleradio şirkətlərinə də təsir edəcək, nağıllarımız
və dastanlarımız əsasında cizgi filmləri, bədii filmlər
çəkiləcək. Və yad ideologiya ilə böyümək problemindən
qurtulacağıq.
4

Müqəddimə
Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) zamanında yaxın
Bayat boyunda Qorqud ata deyilən bir kişi vardı. O kişi
oğuzların kamil bilicisi idi: nə deyirdisə, olurdu. Gələcəkdən
qəribə xəbərlər söyləyirdi. Allah onun könlünə ilham
verirdi...
Bir gün Qorqud ata dedi: Bir gün gələcək dünyada hökmranlıq
türklərin əlinə keçəcək. Və bu hökmranlığı heç kim
onların əlindən ala bilməyəcək. Qiyamət günü qopunca,
necə var, elə də ömür sürüb gedəcək.
Qorqud ata həm də oğuz xalqının çətin işlərini həll
edərdi. Nə olsa, Qorqud ataya danışmayınca iş görməzdilər.
O, nə buyursa, qəbul edirdilər, sözün tutub gedirdilər...
Dədə Qorqud xalqı düzgün əməllərlə yaşamaq üçün
tez-tez məsləhətlər veridi ki, bir vaxtdan sonra bu fikirlər
atalar sözlərinə çevrilmişdir.
Allah-allah deməyincə işlər düzəlməz.
Qadir tanrı verməyincə kişi varlanmaz.
Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.
Əcəl vaxtı çatmayınca kimsə ölməz.
Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz.
Bir igidin Qara dağ yumrusunca malı olsa,
yığar toplayar, qismətindən artığını
yeyə bilməz.
Qovuşaraq sular daşsa, dəniz dolmaz.
Təkəbbürlük eyləyəni tanrı sevməz.
Könlünü uca tutan adamda ağıl olmaz.
Qara eşşək başına yüyən vursan, qatır olmaz.
Qaravaşa don geydirsən də, qadın olmaz.
Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz.
Gül-çiçəkli göycə çəmən payıza qalmaz.
Köhnə pambıq bez olmaz.
5

Qarı düşmən dost olmaz.
Qaracığa qıymayınca yol alınmaz.
Böyük, iti, polad qılıncı çalmayınca döyüş bitməz.
Kişi malına qıymayınca adı çıxmaz.
Qız anadan görməyincə öyüd almaz.
Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz.
Oğul atanın yetirməsi, iki gözünün biridir.
Ağıllı oğul olsa, ocağının gözüdür.
Oğul daha neyləsin, ata ölüb mal qalmasa.
Ata malından nə fayda, başda ağıl olmasa...
Ağılsız adamın şərindən allah saxlasın, xanım,
sizi!
Qorqud ata xanımları dörd qismə ayırıraq Xanlara
belə məsləhət verərmiş: birisi soy soldurandır; birisi toy
doldurandır; birisi evin dayağıdır; birisi necə desən, bayağıdır”.
Evin dayağı odur ki, çöldən-bayırdan evə bir qonaq
gəlsə, əri evdə olmasa, o gələn adamı yedirir-içirir, əzizləyib-oxşayır,
yola salır. Onun uşaqları sağ olsun. Ocağına
bu cür arvad gəlsin...
Gəldin, o ki, soy soldurandır, oğrunca yerindən qalxar,
əl-üzünü yumadan doqquz bozlamacla bir bardaq qatığı
gəvələyər, tıxıb-basıb doyunca yeyər, əlini böyrünə vurar,
deyər: “Bu evi görüm xaraba qalsın! Ərə gedəndən bəri
qarnım da doymadı, üzüm də gülmədi. Ayağım başmaq,
üzüm yaşmaq görmədi”. Deyər: “Ah, nə olaydı, birinə də
gedəydim. Umduğumdan da yaxşı-uyfun olaydı”. Onun
kimisinin, xanım, uşaqları böyüməsin! Ocağına bu cür arvad
gəlməsin.
Gəldin, o ki toy doldurandır, tərpənincə yerindən
qalxdı, əl-üzünü yumadan obanın o ucunu bu ucuna çarpışdırdı.
Söz-şaiyə yaydı, qapılara qulaq qoydu. Öynəyədək
gəzdi. Öynədən sonra evinə gəldi. Gördü ki, oğru
köpəklə yekə dana evini qatıb-qatışdırmışdır; evi toyuq
6

komasına, inək damına dönmüşdür. Qonşularını çağırar
ki: “Yetər! Zəlihə! Zibeydə! Urudə-can, qız-can! Paşa!
Ayna Mələk! Qutlu Mələk! Ölməyə-itməyə getməmişdim.
Yatacaq yerim yenə bu xaraba olasıydı. Nə olardı, mənim
evimə azacıq baxaydınız? “Qonşu haqqı – tanrı haqqıdır”
– deyib-söylər. Bunun kiminin, xanım, uşaqları böyüməsin!
Ocağına bunun kimi arvad gəlməsin.
Gəldin, o ki necə desən, bayağıdır. Əri evdə olanda,
çöldən-bayırdan evinə bir abırlı qonaq gəlsə, əri desə ki,
dur çörək gətir, yeyək; qonaq da yesin. Desə, bişmiş çörək
daimi deyil, yemək lazımdır. Arvad deyər: “ Neyləyim,
bu yıxılacaq evdə un yox, ələk yox. Dəvə də dəyirmandan
gəlmədi... Nə gəlirsə mənim sağrıma gəlsin”, – deyə əlini
yanına vurar, üzünü o tərəfə, sağrısını ərinə döndərər.
Min söylərsən, birisini eşitməz, – ərin sözünü qulağına
almaz. O, Nuh peyğəmbərin eşşəyi nəslindəndir. Xanım,
ondan da sizi allah saxlasın! Ocağınıza belə arvad gəlməsin!
7

ı Boy
DİRSƏ XAN OĞLU
BUĞAC XAN BOYU
Xanlar xanı Bayandır xan ildə bir dəfə şadlıq edib,
Oğuz bəylərini qonaq edirdi. Yenə şadlıq məclisi qurub,
atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç kəsdirmişdi.
Xan, bəylər üçün üç çadır düzəltdirmişdi: Biri ağ, biri qırmızı,
biri də qara. Keşikçilərə də tapşırmışdı ki, oğlu olanı
ağ, qızı olanı qırmızı, övladı olmayanı isə qara çadıra yerləşdirin.
Dirsə xan adlı bir bəyin isə nə oğlu, nə də qızı var idi.
Onun üçün də onu qara çadıra aparanda etiraz edir. Ona
deyirlər ki, xanın əmri belədir. Bundan çox pərt olan Dirsə
xan igidlərini də götürüb birbaşa evə gəlir. Hadisəni arvadına
danışır.
Arvadı deyir ki, xan, gəl böyük bir çadır qurdurub kasıb-kusubu
bura yığaraq onlara ehsan verək, borcluların
borcunu ödəyək, yetimlərin könlünü alaq. Bəlkə, bu, Allahın
xoşuna gələ, bizə bir övlad verə.
Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük məclis qurdurdu,
Allahdan istəyini dilədi. Atdan ayğır, dəvədən buğra,
qoyundan qoç qırdırdı. İç oğuz, Dış Oğuz bəylərini ora
topladı. Ac gördüsə, doydurdu. Yalın gordüsə, geyindirdi.
Borclunu borcundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı. Göl
kimi qımız sağdırdı. Əl götürüb arzularını dilədilər. Allah
bir ağzı dualının alqışı ilə övlad verdi. Arvadı hamilə oldu.
Bir neçə müddətdən sonra bir oğlan doğdu. Oğlancığı
8

dayələrə verdi, saxlatdı... Oğlan böyüyüb boya-başa çatdı.
Deyilənə görə, Bayandır xanın bir buğası və bir də
buğrası vardı. O buğa bərk daşa buynuz vursa, un kimi
üyüdərdi. Bir yazda, bir də payızda buğa ilə buğranı savaşdırırdılar.
Bayandır xan Qalın Oğuz bəyləri ilə tamaşaya
baxır, əylənirdi.
Bir dəfə, sultanım, yenə yazda buğanı saraydan çıxardılar.
Dəmir zəncirli buğanı üç kişi sağdan, üç kişi də sol
yandan tutmuşdu. Onlar girib meydanın ortasında buğanı
qoyub getdilər. Bu vaxt Dirsə xanın oğlu üç uşaqla
meydanda “aşıq-aşıq” oynayırdı. Buğanı qoyub gedəndə
oğlanlara “qaç” dedilər. Bu vaxt Dirsə xanın oğlu hündür
meydanın ortasında durdu, baxdı. Buğa da hücüm edib
ona sarı gəldi. İstədi ki, oğlanı həlak etsin. Oğlan buğanın
alnına çəpəki bir zərbə vurdu. Buğa dalı-dalı getdi, geri
qayıdıb oğlana hücüm etdi. Oğlan yenə buğanın alnına
möhkəm bir yumruq vurdu; bu dəfə buğanın alnına yumruğunu
dayadı, itələyib meydanın başına çıxartdı.
Oğlanla buğa xeyli çəkişdilər. Oğlan fikirləşib öz-özünə
dedi: “Bir dama dirək vururlar, o dama dirək olur.
Mən niyə bunun alnına dayaq olub dururam?” Yumruğunu
buğanın alnından çəkib, yolundan atıldı. Buğa ayaq
üstündə dura bilmədi, yıxıldı; təpəsi üstə düşdü. Oğlan
bıçağına əl atdı. Buğanın başını kəsdi.
Oğuz bəyləri gəlib, oğlanın başına toplaşdılar, əhsən
dedilər. “Dədə Qorqud gəlsin, bu oğlana ad qoysun; özüylə
götürüb, atasının yanına getsin. Atasından oğlana bəylik
istəsin, taxt alıb versin”, – dedilər.
Dədə Qorqud isə oğlanı belə alqışladı:
Bu oğlan Bayandır xanın uca meydanında vuruşmuşdur.
Sənin oğlun bir buğa öldürmüşdür, qoy adı “Buğac”
olsun. Adını mən verdim, yaşını Allah versin, – dedi.
9