Islam Ahlaki - Ali Bin Emrullah - Muhammed Hadimi

hissî, mer’î, sathî ve riyâdî ve hakîkî üfuk düzlemlerini kesdiği iki
nokta arasında kalan semt kavsinin derecesine, güneşin bu üfuklara
göre (İrtifâ’)ları denir. Şemsin bu üfuklardan aynı irtifâ’da olduğu
vaktler farklıdır. Güneş bir mahallin sathî üfkunun altına girince,
ya’nî bu üfka nazaran irtifâ’ı sıfır olunca, bu üfkun her yerindeki
Râsıdlar, güneşin bu üfukdan gurûb etdiğini görürler.
Yüksekde bulunan Râsıd, LK kendi üfk-ı zâhirîsi hattının bir K
noktasından geçen, üfk-ı sathîden gurûbunu görür. LK, Üfk-ı zâhirî
dâiresinin her noktasından geçen birer sathî üfuk düzlemleri
vardır. Güneşden geçen ZS semt dâiresi, bu üfuklardan birini S
noktasında dik olarak keser. K noktasındaki MKO sathî üfku, Râsıdın
(Sathî üfk)udur. Sathî üfuk ve MF riyâdî üfku, Râsıdın bulunduğu
aynı düzlem içinde, aynı yükseklikden geçiyorlar. Fekat,
aralarında bir C zâviyesi [açı] vardır. Bu açıya (İnhitât-ı üfuk zâviyesi)
denir. Ahmed Ziyâ beğ diyor ki, (râsıdın bulunduğu mahallin,
üfk-ı hissîden, metre olarak, irtifâ’ının kare kökü 106,92 ile
çarpılınca, bu mahallin inhitât-ı üfuk açı sâniyesi olur). Yüksekdeki
Râsıda nazaran güneşin gurûb etmesi, üfk-ı sathîye nazaran irtifâ’ının
sıfır olmasıdır. Diğer nemâzlar zevâlden sonra oldukları
için, bunların şer’î vaktleri de, bunun gibidir. Ya’nî, güneşin sathî
üfka nazaran irtifâ’ları ile hesâb edilir. Güneşin sathî üfka nazaran
(ZS) irtifâ’ı, Râsıdın bulunduğu mahallin şâkûlünden geçen semt
dâirelerinden, güneşin kenârından geçen dâirenin kavsidir. Bu
kavs, Râsıdın gözünden çıkıp, bu kavsin iki ucundan geçen iki yarım
doğru arasındaki zâviyenin derecesini göstermekdedir. Bu
kavse muvâzî [paralel] olarak, zâviyenin iki kenârı arasında çizilen
sayısız mikdârdaki kavslerin hepsi de, güneşin bu irtifâ’ derecesini
göstermekdedirler. Râsıd, bu kavslerden, sathî üfkun, üfk-ı zâhirî
hattını kesdiği K noktasından geçen HK kavsini, güneşin sathî
üfk hattına nazaran irtifâ’ı olarak görmekdedir. Bunun için, sathî
üfka nazaran irtifâ’ olan, ZS kavsi yerine, zâhirî üfuk hattına nazaran
olan, HK (zâhirî irtifâ’ı) kullanılmakdadır. Bu irtifâ’, hakîkî
üfka göre olan ZA irtifâ’ı ile C inhitât-ı üfk zâviyesi toplamı kadar
olmakdadır. Mer’î şer’î vaktler, bu irtifâ’ ile hesâb edilmekdedir.
Şemsin zâhirî irtifâ’ı, Sekstant ve Rub’-ı dâire tahtası ile bulunmakdadır.
Erd mihverinin [ekseninin] semâ küresini kesdiği iki noktaya
(Semâ kutbu) denir. Mihverden geçen düzlemlerin semâ küresinde
hâsıl etdikleri dâirelere (Meyl dâireleri) denir. Erd merkezinden
geçen ve mihverine amûd [dik] olan düzleme (Ekvator) sathı
denir. Güneşin merkezi ile Ekvator sathı arasında kalan meyl dâiresi
kavsinin derecesine (Güneşin meyli) denir.
– 385 – İslâm Ahlâkı - F:25