Islam Ahlaki - Ali Bin Emrullah - Muhammed Hadimi

Kalbin ve rûhun iki kuvveti olduğunu mukaddemenin son sahîfesinde
bildirmişdik. Birincisi, (Kuvve-i âlime) ve (Müdrike) denilen
(anlama kuvveti) idi. Bu kuvvete, (Nutk) ve (Akl) demişdik.
Bu kuvvet ile, aklın erdiği şeyleri anlarlar. İkincisi, hareket etdiren
(Kuvve-i âmile), (yapıcı kuvveti) idi. Her iki kuvvet de ikiye ayrılır.
Aklın birinci kısmına (Hikmet-i nazarî), ikinci kısmına (Hikmet-i
amelî) denir. Yapıcı kuvvetin birinci kısmına (Şehvet) denir
ki, zevkli, tatlı şeylere kavuşmak istiyen kuvvetdir. İkinci kısmına
(Gadab) denir ki, beğenmediği şeylerden uzaklaşdırmak istiyen
kuvvetdir. Bu dört kuvvetden muhtelif işler meydâna gelir. Bu işler
akla uygun, güzel, noksan olmakdan ve aşırı olmakdan kurtulmuş
olursa, bunları yapan huy fazîlet olur. Noksan veyâ aşırı olan
işleri yapan huy, rezâlet olur. Aklın nazarî kuvveti iyi olursa, o huya
(Hikmet) denir. İkinci kuvveti olan (Hikmet-i amelî) kuvveti iyi
olursa, o huya (Adâlet) denir. Kalbin ve rûhun, yapıcı kuvvetlerinin
şehvânî kuvveti iyi olursa, o huya (İffet) denir. Gadabî kısmı iyi
olursa, o huya (Şecâ’at) denir. İyiliklerin başı, bu dört huydur.
Adâletin azı çoğu olmaz. Diğer üçünün aşırı ve noksan olmaları,
rezâlet olur. Hikmetin aşırısı (Cerbeze) ya’nî, ukalâlıkdır. Noksan
olması ise; (Belâdet), ya’nî kalın kafalılıkdır. Adâletin aşırısı ve
noksanı olmaz. Yalnız zıddı, tersi olur ki, bu da (Zulm)dür. İffetin
aşırısı (Fücûr) ya’nî (Sefâhet)dir. Noksan olması ise (Humûd)
ya’nî durgunlukdur. Şecâ’atin aşırısı (Tehevvür) ya’nî saldırmakdır.
Noksanı, korkaklıkdır. Ahlâkın bu nev’leri, İmâm-ı Gazâlî
hazretlerinin (İhyâ) kitâbında böyle ta’rîf edilmişdir. Abdülganî
Nablüsînin [1] (Hadîkat-ün-Nediyye) kitâbında da yazılıdır. Bu kitâb,
arabî olup, İstanbulda, (Hakîkat Kitâbevi) tarafından, ofset
yolu ile basdırılmışdır. Ba’zılarına göre hikmet, iffet ve şecâ’at bir
araya gelince (adâlet) olur.
Cerbeze huylu kimse, rûhun kuvveti olan aklını, hiyle, dedikodu,
maskaralık yapmak için kullanır. Belâdet huylu kimse, hakîkatları
anlıyamaz. İyi, kötü şeyleri birbirinden ayıramaz. Tehevvür
huylu kimse, kendini tehlükelere atar. Kuvvetli düşmanla döğüşmeğe
kalkar. Korkak olan adam, sabr edemez. Dayanamaz. Hakkını
arayamaz. Fücûr huylu olan kimse, yimekde, içmekde ve evlenmekde
mekrûhlara ve harâmlara sapar. Çirkin, kötü işlerden
zevk alır. Humûd huylu olan kimse de, halâl olan zevkleri, meşrû’
olan arzûları terk eder. Yâ kendi helâk olur, yâhud nesli kesilir.
İnsanlarda bulunan bütün güzel ahlâk, yukarıda bildirilen dört
iyi ana huydan doğar. Herkes bu dört huy ile öğünür. Hattâ, soyu
ile, yakınları ile iftihâr eden kimseler, onlarda bu huylar bulunduğu
için öğünürler.
[1] Abdülganî Nablüsî, 1143 [m. 1731]de Şâmda vefât etdi.
– 147 –