Islam Ahlaki - Ali Bin Emrullah - Muhammed Hadimi

dır. Bunların tedâvîleri güçdür. İlâclarını iyi bilmek ve iyi kullanmak
lâzımdır. Hulk, ya’nî huy, kalbdeki meleke ve kalbdeki arzû, hâl demekdir.
İnsanın i’tikâdı, sözleri, hareketleri, hep bu kuvvetden hâsıl
olmakdadır. İhtiyârî hareketleri, huyunun eserleridir.
Ahlâkı tebdîl etmek, kötüsünü yok edip, yerine iyisini getirmek
mümkindir. Hadîs-i şerîfde, (ahlâkınızı iyileşdiriniz!) buyuruldu.
İslâmiyyet mümkin olmıyan şeyi emr etmez. Tecribeler de, böyle
olduğunu göstermekdedir. [Tecribe, kat’î bilgi elde etmeğe yarıyan
üç vâsıtadan biridir. Bu vâsıtalardan ikincisi, Muhbir-i Sâdıkın haber
vermesidir. Üçüncüsü, hesâb ile anlamakdır.] İnsanların, ahlâklarını
tebdîl etmek isti’dadları aynı değildir.
Ahlâkın menşei, sebebi, insânî rûhun üç kuvvetidir. Bunlardan
birincisi, rûhun (İdrâk) kuvvetidir. Buna (Nutk) ve (Akl) denir.
Nutkun nazarî kuvvetinin mu’tedil, orta mikdârına (Hikmet) denir.
Hikmet, iyiyi kötüden, hakkı bâtıldan ayıran kuvvetdir. Bu
kuvvetin lüzûmundan fazla olmasına (Cerbeze), ya’nî ukalâlık denir.
Cerbeze insan, mümkin olmayan şeyleri anlamağa kalkışır.
Müteşâbih âyetlere ma’nâ verir. Kazâ kader üzerinde konuşur.
Mekr, hiyle, sihr gibi zararlı şeyler yapar. Bu kuvvetin lüzûmundan
az olmasına (Belâdet), ya’nî ahmaklık denir. Böyle kimse,
hayrı, şerri birbirinden ayıramaz. Nutkun amelî kuvvetinin orta
olmasına (Adâlet) denir. Adâletin azı çoğu olmaz.
Ahlâkın kaynağı olan kuvvetlerden ikincisi (Gadab)dır. Hayvânî
rûhun kuvvetidir. Beğenmediği, istemediği birşey karşısında,
kanı harekete gelir. Bu kuvvetin insânî rûh tarafından te’mîn edilen
orta mikdârına (Şecâ’at), cesâret denir. Lüzûmlu, fâideli işlere
atılmakdır. Müslimânların, iki mislinden fazla olmıyan kâfirlerle
harb etmeleri, mazlûmu zâlimden kurtarmaları böyledir. Bu kuvvetin
fazla olması (Tehevvür), atılgan, saldırgan olmakdır. Çabuk
hiddetlenir. Bu kuvvetin az olması (Cübn), korkaklıkdır. Lüzûmlu
olan şeyi yapmakdan çekinir.
Rûhun kuvvetlerinden üçüncüsü (Şehvet)dir. Hayvânî rûhun,
kendine tatlı gelen şeyleri istemesidir. Bunun insânî rûh tarafından
te’mîn edilen orta mikdârına (İffet), nâmûs denir. İnsan, tabî’atinin
muhtâc olduğu şeyleri, islâmiyyete ve insanlığa uygun olarak
yapar. Lüzûmundan fazla olmasına (Şereh), hırs ve fücûr denir.
Halâldan olsun, harâmdan olsun, her istediğini elde etmeğe çalışır.
Başkalarının zararına da olsa, beğendiği şeyleri toplar. Şehvetin lüzûmundan
az olmasına (Humûd), uyuşukluk denir ki, hasta olduğundan
veyâ hayâsından, yâhud korkusundan, kibrinden, muhtâc
olduğu şeylere kavuşmakda gevşek davranır.
Yukarıda bildirilen dört orta derece, ya’nî hikmet, adâlet ve if-
– 14 –