Islam Ahlaki - Ali Bin Emrullah - Muhammed Hadimi

luğuna dayanmakdadır. Tesavvuf büyüklerinin, din âlimlerinin, talebesine
terbiye için koydukları üsûller, bu sözün ışığı altında işlemekdedir.
İnsanlar hangi huya elverişli olarak dünyâya gelmekdedir? Bu
da, içinden çıkılamamış bir süâldir. Âlimlerin çoğuna göre, insanlar
iyiliğe, yükselmeğe elverişli olarak doğar. Sonra, nefsin kötü arzûları
ve güzel ahlâkı öğrenmemek ve kötü arkadaşlarla düşüp
kalkmak, kötü huyları meydâna getirir. Hadîs-i şerîfde, (Herkes,
müslimânlığa elverişli olarak dünyâya gelir. Bunları sonra anaları
babaları, yehûdî, hıristiyan ve îmânsız yapar) buyuruldu.
Kendi elinle bozuyorsun kendini!
Yoksa, Hâlık güzel yaratmışdı seni!
Ba’zılarına göre, insanın rûhu pis olarak dünyâya geldi. Rûhun
kendisi temiz idi ise de, bedenle karışınca, bedenin ihtiyâcları onu
yoldan sapdırmışdır. Allahü teâlânın hidâyet, iyilik nasîb etdiği
kimseler, doğdukları gibi pis kalmayıp, iyiliğe dönerler.
Ba’zıları da, rûh, yaratılışda ne iyi, ne de kötü değildir. Sonradan
her iki şekle de dönebilecek hâldedir dedi. İyi huyları, güzel
işleri öğrenen kimse, se’âdete, kemâle kavuşur. Kötüler arasında
kalıp, kötü huy, çirkin işler öğrenen de, şakî, kötü olur dediler.
Eski Yunan tabîblerinden Calinusa göre, insan rûhu üç çeşiddir:
Bir kısmı iyi, ikincisi, kötü yaratılmışdır. Üçüncüsü, her ikisi de
değildir. Fekat, sonradan her ikisi de olabilir. Yaratılışı iyi olan insan
azdır. Yaratılışda kötü olup, hep kötülük yapmak istiyenler,
dahâ çokdur. Kötüler arasında kötü, iyiler arasında iyi olabilen
kimselerin sayısı, iki öncekiler arasındadır dedi. Buna göre, ba’zı
kimsenin huyu değişebilir. Çok kimsenin ise değişemez. [Yunan
feylesoflarının, insanın kalbinden haberleri olmadığından, yalnız
rûhu anlatmışlar, ahlâk kitâblarını yazan müslimânların bir kısmı
da, bunlara tâbi’ olmuşlardır.]
Âlimlerin çoğuna göre, herkesin ahlâkı değişebilir. Hiçbir
kimsenin huyu, yaratılışdaki gibi kalmaz. Sonradan değişebilir.
Ahlâk değişmeseydi, Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” getirdikleri
dinler fâidesiz, lüzûmsuz olurdu. Âlimlerin sözbirliği ile
koymuş oldukları terbiye ve cezâ üsûlleri abes olurdu. Bütün ilm
adamları, çocuklarına ilm ve edeb vermiş ve terbiyenin fâide sağladığı
her zemân görülmüşdür. O hâlde, ahlâkın değişdiği güneş
gibi meydândadır. Şu kadar var ki, ba’zı huylar pek yerleşmiş,
rûhun hâssası gibi olmuşdur. Böyle huyları değişdirmek, yok etmek
pek müşkil olur. Böyle ahlâk, en çok, câhil, kötü kimseler-
– 127 –