Islam Ahlaki - Ali Bin Emrullah - Muhammed Hadimi

1 - İnsan yalnız iken, başkasını düşünmeden, işlerinin iyi veyâ
kötü olduğunu anlatan ilme (İlm-i ahlâk) denir. İnsan yalnız olduğu
zemân da, bu işleri, bildiği gibi yapar. Meselâ yumuşak huylu,
cömerd, hayâlı insan, yalnızken de, başkaları yanında da, hep
öyledir. (İlm-i ahlâk), insanın böyle hiç değişmiyen işlerini öğretir.
2 - İkincisi, insanın ev içinde, çoluk çocuğuna karşı hareketlerini
tedkîk eder. Buna (Tedbîr-i menzil) ve (Ev idâresi âdâbı) denir.
3 - Üçüncüsü, insanın cem’ıyyetdeki vazîfelerini, hareketlerini,
herkese fâideli olmasını öğretir. Buna (Siyâset-i medîne), ya’nî (ictimâ’î)
veyâ (sosyal) terbiye denir.
(Ahlâk-ı Nâsırî) kitâbında diyor ki, insan, iyi, kötü her işini bir
sebeb ile yapar. Bu sebeb, yâ tabî’îdir. Yâhud bir emrdir, bir kanûndur.
Tabî’ati îcâbı olan şeyler, aklı ve düşüncesi ve tecribeleri
netîcesinde yapdığı işlerdir. Böyle işleri, zemânla ve cem’ıyyetin
te’sîri ile değişmez. İkinci sebeb olan emr, kanûn ise, yâ bir cemâ’atin,
bir milletin müşterek düşüncesinden doğar. Buna (Rüsûm)
ve (Âdet) denir. Yâhud bir tanınmış âlim, tecribeli, otorite
sâhibi kimse tarafından ortaya konur. Peygamberler, Evliyâ ve
krallar, diktatörler böyledir. Peygamberler “aleyhimüssalevâtü
vetteslîmât”, Evliyâ ve âlimler tarafından bildirilen, Allahü teâlânın
emrleri de üçe ayrılır: Birincisi, herkesin ayrı ayrı, yalnız olarak
uyması lâzım olanlardır. Bunlara (Ahkâm) veyâ (İbâdetler)
denir. İkincisi, insanlar arasında karşılıklı uymaları lâzım olan
emrlerdir. (Münâkehât), ya’nî evlenme işleri ve (Mu’âmelât),
ya’nî alış veriş işleri, böyledir. Üçüncüsü, memleketleri, cem’ıyyetleri
içine alan emrlerdir. Bunlar, (Hudûd), ya’nî (hukûkî) ve
(siyâsî) işlerdir. Bu üç ilmin hepsine (Fıkh) bilgisi denir. Fıkh bilgileri
ve bu işleri düzenliyen emrler veyâ tatbîk edilmeleri, yapılmaları,
memleketlere, milletlere göre ve zemânla değişir. Bu tebeddülât
da ancak Allahü teâlânın bildirmesi ile olur. İşte, Allahü
teâlânın dinlerde yapdığı neshler, değişdirmeler, böyle emrlerde
olmuşdur. Meselâ, Âdem aleyhisselâm zemânında insanların çoğalması
lâzımdı. Bunun için, bir erkeğin kendi kız kardeşi ile evlenmesi
halâl idi, câiz idi. İnsanlar çoğalınca, buna lüzûm kalmadı.
Harâm oldu.
İKİNCİ BAHS: Ahlâk ilminin fâidelerini bildirelim:
İnsan, etrâfını, meselâ yerleri, gökleri ve yıldızlar dediğimiz,
milyarlarca gök küresinin boşlukda döndüklerini, asrlar boyunca
çarpışmadıklarını, yeryüzünde, sıcaklık, basınc, hava, su mik-
– 124 –