3 NOKTALAMA Ä Ä¡ARETLERÄ

3.7 ÜNLEM ĠġARETĠ ( ! )
Noktalama - sorunlar çözümler teklifler / 333
Ünlem, ‗ses‘ anlamına gelen ün isminden türemiĢtir. 248 Ağızlarda ünle-
, ünne- Ģeklinde ―birini çağırmak‖ kelimeleri de vardır. 249 Ünlem iĢareti,
seslenme, çağırma ifade eden ses, hece, kelime veya sözlerden sonra konur.
Ünlem iĢareti ile cümleye ĢaĢma, sevinme, üzülme, kızma, alay etme,
yerme, küçümseme, korkma, acıma, çıkıĢma, hayıflanma, bıkma, bunalma,
abartma, yalvarma anlamları yüklenebilir. Bu anlamları pekiĢtiren iĢaret,
okuyucuya yazıda yanında bulunduğu yazı biriminin yüksek sesle ve ifade
ettiği anlama uygun bir tonda okunması gerektiğini gösterir.
248 Ün i. (Eski Türkçe ün - ü:n ―ses‖) 1. Ses. (Ġlhan AYVERDĠ, Misalli Büyük Türkçe Sözlük,
s. 3268) Ünlemek geçiĢsiz f. (< ün+le-mek) (-e) halk ağzı. Yüksek sesle bağırmak,
yüksek sesle çağırmak, seslenmek. Ünlem i. (< ünle-m) yeni. 1. Seslenmeleri, korku,
sevinç, ĢaĢkınlık, acıma gibi ruh hallerini, yasaklama, tasdik gibi hususları ifade eden
kelime türü, nidâ. 2. kısaltma yoluyle. Ünlem iĢareti (!); Ünlem iĢâreti: Ünlem kelimesinden
sonra veya söylenen sözün Ģüpheyle karĢılandığını ifâde etmek için kullanılan
noktalama iĢareti (!). (Ġlhan AYVERDĠ, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, s. 3269)
249 bk. Derleme Sözlüğü, c. XI s. 4066 Ünlemek (I) Seslenmek. (YeniĢar, Gölkonak
*ġebinkarahisar, -Isparta); (II) Ġlenmek, kargıĢlamak. (Sincan +Alaca -Çorum); (III)
Gözünü boyamak, aldatmak, ĢaĢırtmak: Ahmet‘in gözünü öyle bir ünledim ki, sorma.
(Muradiye, -Rize); (IV) Ay doğup, yükselmeye baĢlamak. (Güzelsu +Akseki-Antalya)
Tarama Sözlüğü ünlemek ‗seslenmek, çağırmak, davet etmek‖. ün 1. ses, yüksek ses,
nidâ, avaz, sada (s. 4069-4073); ündemek, (indemek, ünlemek, ünnemek): Seslenmek,
çağırmak, davet etmek. (s. 4074-4075) Kelimesinin geçirdiği anlam değiĢiklikleri
için bk. Hülya ARSLAN EROL, Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam DeğiĢmeleri,
s. 577. ünde- ün/ü:n‘den türemiĢ fiildir. Asıl anlamının ‗çağırmak‘ olduğunu bunun
yanında ‗bağırmak (geçiĢsiz, insan ve bazı hayvanlar için), çağırmak (birini Bel. )‘
gibi çeĢitli anlamlarda da kullanıldığını belirtmiĢtir. EUTS (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü
- A. CAFEROĞLU) seslenmek, çağırmak, ünlemek; M (Uygurca Metinler II
Maytrısimit) çağırmak; ĠKP (Ġyi ve Kötü Prens Öyküsü) bağırmak, sesini yükseltmek
―…tenrisi ünteyü yol ayu berdi. ‖ (LX-6); KaĢ. (Besim Atalay Divanü Lugati t-Türk) ünlemek,
çağırmak; SN (Süheyl ü Nevbahar) çağırmak, davet etmek ―Atında sarayına çün
indidi / Süheyl‘i viribidi vü ündedi‖ (4211).