SARDİS - Kitap-Atelyesi

ANADOLU UYGARLIĞININ 

GÖRKEMLİ SİMGESİ 

SARDİS 

Teoman ERGÜL

Kitap Atelyesi Yayınları: 18 

Bilimsel Eserler Dizisi: 1 

Teoman Ergül 

Anadolu Uygarlığının Görkemli Simgesi 


© Teoman Ergül 

Birinci Baskı Ocak 2007 

Kapak Tasarımı: Kitap Atelyesi 

Kitap Atelyesi Yayınları bir Düş Atelyesi 

kuruluşudur. 

5. Sokak 32/3, 06500 Bahçelievler-Ankara 

Tel ve Faks: (312)215 70 37 

e-posta: kitapatelyesi@gmail.com 

www.kitapatelyesi.com

ANADOLU UYGARLIĞININ 

GÖRKEMLİ SİMGESİ 


Teoman ERGÜL

BİRİNCİ AYRIM 

İçindekiler 

I. Lidya ve Sardis 

A. Lidya 

B. Sardis 

C. Sardis’in Coğrafyası 

II. Bölgenin Prehistoryası 

III. Lidya Krallığı ve Lidya Kralları 

A) Lidya Krallığı 

B) Bilinen Lidya Kralları 

C) Kroisos ve Lidya Devletinin Sonu 

IV. Lidya Krallığından Sonra Sardis 

1) Persler Döneminde Sardis 

2) Hellenistik Dönem ve Bergamalılar 

3) Bağımsız Sardis Devleti 

4) Romalılar Anadolu’da 

5) Bizanslılar Döneminde Sardis 

6) Araplar Sardis’te 

7) Sardis Önünde Türkler 

İKİNCİ AYRIM 

I. Lidya Halkı 

II. Sardis Kentinin Yerleşimi 

III. Dünyanın İlk Parası 

IV. Sardis’te Yaşam, Dil ve Müzik 

V. Kral Yolu, Ticaret, Endüstri, Mimarlık 

VI. Lidya’da Din

Teoman Ergül © SARDİS

Teoman Ergül © SARDİS 

“Her şey, birbuçuk yüzyıl boyunca 

(İÖ. 687-557) Sardis’te başladı. Ekonomik 

ve endüstriyel buluşlar... 

Para... Uzun mesafeli ticaret... 

Lirik şiirsel yapıtlar ve müzik... 

Felsefe... Astronomi ve coğrafya... 

Sefahat mezhepleri... 

Metalürjinin ilerlemesi ve heykelcilik.” 

A. Radet. “La Lydie et le monde 

Gréc au temps des Mermnades”, s. 302-304.


HİTİTLER DÖNEMİNDE ANADOLU

Birinci Ayrım 

Teoman Ergül © SARDİS


10 I. LİDYA ve SARDİS 

LİDYA 

Lidya denildiğinde, Lidya Krallığı egemenliğinin 

yayılabildiği ülkelerin değil Lidyalıların öz yurdu, 

güneyde Büyük Menderes/Maindros ile Karya’dan, 

kuzeyde Akhisar/Thyeteira ile Misya’dan, batıda Aiolis 

ve Ionia Helen kentlerinin yayıldığı kıyı bölgesi 

ile denizden ayrılan ve doğuda Uşak kentinin batı ve 

Kütahya kentinin güneybatısını içine alan bölge anlaşılmalıdır. 

Asur belgelerindeki Luddi Kralı Gugu 

deyişinden hareketle Lidya kelimesinin Lidyalılar 

yurdu anlamına geldiği, Lidya kelimesinin Ludda 

kelimesinin Hellen ağzına uydurulmuş şekli olduğu 

ve Ludda kelimesinin Luwi adı ile (udda=kent) kelimesinden 

Luiudda/Ludda şekline dönüştüğü ileri 

sürülmektedir. 1 

Mitolojiye göre, Lidyalılara adını veren Lydos 

adında bir kahramandır. Lydos, aynı zamanda Lidya 

devletinin de kurucusudur. Herodotos, Lydos’un, 

Atys’in, Atys’nin de Manes’in oğlu olduğunu yazmaktadır. 

2


Lidya’nın eski adı Maionia’dır. 3 Sonraları 

Lydos’tan dolayı ülkenin adı Lidya olarak değiştirilmiştir. 

Ülke adı değişmesine karşın Maionia halkının 

aynı olduğu Herodotos tarafından belirtilmekte 

ise de çağdaş yazarlardan G. A. Bean, sadece kral 

soyunun değil, egemen halkın da değiştiği gibi bir 

düşünce ileri sürmekte 4 Akurgal da bu iddiayı yeni 

halkın eskisiyle hısım olduğu biçiminde yumuşatmaktadır. 

5 

Bir diğer anlatışa göre, Lydos, Lidya Kralı dağ 

tanrısı Tmolos’un 6 dul karısı Omphale ile Herakles’in 

çocuğudur. Mitolojinin kahramanı, olmaz işlerin başarılı 

kişisi, insanın doğaya karşı savaşımının, doğaya 

karşı dayanma gücünün simgesi Herakles, Kral 

Eurytos’un kızı İole’yi armağan olarak koyduğu 

yarışı kazanır. Ancak, kral sözünü tutmaz ve kızını 

yarışı kazanan Herakles’e vermez. Herakles öfkelenir. 

Kralın oğlu İphitos’u öldürür. Sonra pişmanlık 

duyar ve bu suçtan arınmak için n e yapması gerektiğini 

Delphoi’deki bilicilere sorar. Apollon tapınağının 

bilicileri, üç yıllık kölelik cezası önerirler. Herakles 

öneriyi kabul eder. Kendisini Omphale satın alır. 

Omphale, güçlülüğün simgesi bu kahramanın aslan 

derisinden giysisini çıkartır, kadın kılığında gezdirir; 

elinden lobutunu alır, iplik büktürür. Yine de Herakles, 

Lidya ülkesini devlerden, haydutlardan ve düşmanlardan 

korur. Dul Omphale, bu güçlü kişiye âşık 

olur, birlikte yaşarlar. 7 Herakles, amazonlarla yaptığı 

savaşı kazanınca, öldürdüğü amazon ecesinin silah- 

11

12 


ANADOLU, EGE, LİDYA, SARDİS VE KRAL YOLU 

Harita: Mimar Sakine Öz


ları arasından aldığı iki yüzlü baltayı hizmetinde bulunduğu 

Omphale’ye sunar. Çift yüzlü balta şimşek 

simgesidir. Bu balta Omphale’den sonra tahta çıkan 

Heraklit’lere geçmiştir. Son olarak Karyalı Arselis 

öldürdüğü kraldan aldığı baltayı Mylasa’ya götürüp 

Zeus’a vermiştir. 8 

Bir başka anlatışa göre Herakles ile İardonos’un 

bir kölesinden 9 doğan Agron’a gelinceye kadar 

Lidya’da egemenlik Atys oğlu Lydos’un ailesindeydi 

ve Lidya’ya da Maionia adı verilmekte idi. 10 Agron 

zamanında, Lydos’a atfen ülkeye Lidya adı verilmiştir. 

Lidyalıların Yunanlarla ilişkileri, coğrafi konumu 

dolayısıyla diğer Anadolu halklarından fazla olmuştur. 

Lidyalılar, Yunanları etkiledikleri sürece saygınlıklarını 

korumuşlar; Yunan zenginleri çocuklarına 

Lidya büyüklerinin isimlerini vermekte yarışmışlardır. 

Bu etkileme Krezüs’ten sonra tersine dönünce, 

Lidya ve Sardis halkı etkinliğini ve de saygınlığını 

yitirmiştir. 

1 Umar, Bilge, “Türkiye Halkının İlkçağ Tarihi”, C.I, s. 102, 201 

2 Bayatlı, Osman, “Bergama Tarihinde Krallık Devri” (1950, s. 

15) adlı eserinde, “Lidyalıların Atys, Yunanlıların Atyıs diye söyledikleri 

kelime Anadolu’nun en eski tanrılarından biri olan Attis’ten 

gelmektedir. Bergamalıların Atalos adındaki kralları da bu tanrıya 

göre bu isimleri almışlardır. Ata kökü Hititler zamanından kalma bir 

kök olup baba demektir. Attis ya da Frigya dilinde Attis’e verilen ilk 

isim ise Korybas, ana tanrıça Kybele’ye bulunmuş kocadır ve ‘yağmur 

13

14 


toprağın kocasıdır” demektedir. Atys hakkında ayrıntılı bilgi için 

bkz., U., Bilge, a. g. e., S. 146 ve d. 

3 İliada’da da Homeros, Maionialılardan söz etmektedir. (İliada 

II, 864-866; II 401, X 431, VIII 391) -Umar, bu adın Manes ya da 

Frigya tanrısı Men ile ilişkisi olduğu varsayımını ileri sürmektedir. 

Manes ile Men’in aynı tanrı olması ise kuvvetli bir olasılıktır. 

Manes ya da Men, Atys’nin devam eden bir çeşitlemesidir. (A. g. 

e., 154) Daha fazla bilgi için bkz., Afif Erzen, Ay Tanrısı Men’in 

Adı ve Menşei Hakkında, Belleten C. 17, 1953, s.1-14 

4 George E., Bean, Aegean Turkey, 3. Bası, s. 260 

5 Akurgal, Ekrem, Die Kunst Anatoliens, S. 150 

6 Tmolos adlı bir başka Lidya kralından da söz edilir. Ares’in 

oğlu olan bu kral Artemis’in arkadaşlarından birine saygısızlık 

etmiş ve tanrıça da onun üstüne azgın bir boğa salmıştır. Boğa 

Tmolos’u öldürür. Ares, oğlunun ölüsünü Bozdağ’a gömdüğü 

için dağa Tmolos adı verilmiştir. 

7 Lidya kraliçesi olan bu şuh ve güçlü kadının Herakles ile 

olan aşkı pek çok şair, ressam, yontucu ve müzikçiye ilham kaynağı 

olmuştur. “Omphale’nin dizi dibinde yün eğiren Herakles” eski 

bir Pompei freskinin konusudur. Saint Sains’in “Omphale’nin Çıkrığı” 

adlı müzik parçası ise hâlâ çalınmaktadır. Omphale konusu 

Primatic’in, Fr. Bassanoun, Turchi’nin, Rubens’in, A. Carraci’nin, 

Natoire’ın, Gleyre’in tablolarında işlenmiştir. Le oymalarında 

Omphale’yi canlandırmaya çalışmıştır. Heykellerini ise Crank 

ve Gerome yapmışlardır. Bu heykellerden birincisi Louvre Sarayı 

avlusunu, diğeri ise Tuileries Sarayı bahçesini süslemektedir. 

320 

8 G., Thomson, Tarih Öncesi Ege, Celal Üster çevirisi, C. I, s. 

9 Herodotos’un anlatımına göre Herakles İardonos’un kölesi 

ile yaşamış ise de Sophokles’e göre Heraklit’i satın alan Omphale 

köle değil bir kraliçedir. Lydos’un da aynı ilişkiden doğduğuna 

dair olan söylenceye dikkat çekmek isterim. 

10 Sevin, Veli, a. g. m., 255; Ramsay, a. g. e., 31


Aeropol’den Sardis Ovası’nın görünüşü. 

(Fotoğraf : Hüseyin Özdoğan) 

15


1 SARDİS 

Sardis, Hermos/Gediz havzasında, Paktolos/ 

Sartçayı kıyısında ve Tmolos/Bozdağ’ın batısındaki 

tepelerin kuze y yamaçları üzerinde, Mythos öyküsüne 

göre Meles adlı bir kral tarafından Lidya’nın 

başkenti olarak kurulmuştur. 11 İÖ 1750-1200 yıllarında 

Hititler döneminde Sardis’in de içinde bulunduğu 

bölge Assuwa/meskûn bölge olarak anılmıştır. 

“Sardis’in bu dönemde bir köy mü, kasaba mı, yoksa saraylı 

bir şehir mi olduğu bilinmemektedir.” 12 Veli Sevin, 13 

Sardis’in tunç çağı sonlarında, bir Anadolu köyü 

özelliği gösterdiğini söylemekte ise de, A. Ramage’a 

göre Sardis bronz çağının sonlarına doğru (İÖ 1200- 

1000) önemli bir yerleşim merkezidir. 14 Ancak, Sardis 

İÖ 7 ve VI. yüzyıllarda büyük gelişim göstermiştir. 

Hititler, dönemlerinde Anadolu’da siyasal birliği 

sağlamaya çalışmışlar ve sağlamışlardır. “Assuwa/Arzawa 

Konfederasyonu” Hititlere bu amaçlarında karşı 

çıkınca Hitit İmparatoru IV. Tudhaliya (İÖ 1250-1220) 

zamanında Hititler Sardis’i yakmışlardır. 15 Bu olaya 

karşın Hititlerle ilişkiler yüzeyseldir. Sardis’teki kazılarda 

çok az Hitit çağı çömlek bulunmuştur. Kazı-


larda sadece bir tane Hitit tipi okbaşı elde edilmiştir. 

Bulunanlar arasında mührün olmayışı Hanfmann 

tarafından İÖ VII. yüzyıldan önceki dönemlerde yazının 

olmayışı şeklinde yorumlanmıştır. 16 Oysa daha 

önce İÖ 2. bin yılda bu bölgede yaşayan Luwilerin 

Hititlerin kullandığı, hem de Luwi diliyle kullandıkları 

hiyeroglif yazısı vardır. 17 

Strabon’un yadsımasına karşın, kazılar Sardis 

kentinin bronz çağında Troia ile ilişkileri bulunduğunu 

göstermektedir. 18 Homeros da Lidya ve çevresi 

ile Troia ilişkilerinden söz etmektedir. İleride göreceğimiz 

gibi, Sardis ismi Gyges döneminden sonra 

kullanıldığından Homeros Sardis’ten söz etmemekte 

Hyde ismini kullanmaktadır. 

Anadolu kelimesi unutulmuş bir Anadolu dilinden 

gelmektedir. Homeros “asya” kelimesi ile Batı 

Anadolu’yu simgelemiştir. Sonraları “küçük asya”, 

Anadolu için kullanılmıştır. Bizanslılar çağında ise, 

doğu anlamındaki “anatoli” sözcüğü, “küçük asya” 

deyiminin yanı sıra, Anadolu’yu anlatmak için kullanılır 

oldu; zaten Anadolu adı bu sözcüğün Türk 

ağzına uydurulmuş biçimidir. “Asia” adı artık yalnız 

tüm kıtayı belirtmek için kullanılmaktadır. Herodotos, 

Asua/Asya kelimesi ile Sardeis/Lidya ilişkisine 

şöyle değinmektedir: “Asya adı da Prometheus’un karısından 

gelir; ama Lidyalılar bu ada sahip çıkmak isterler: 

Asya derler Prometheus’un karısı olan Asia’dan değil 

Manes oğlu Kotys’in oğlu olan Asias’ın adından almıştır. 

1

1 


Bu Asias adını Sardis boylarından biri olan Asiadlar da 

taşır” 19 

Birçok yazar, Lidya ve Sardis adlarının Kral 

Gyges’ten sonra kullanılmaya başlandığını söylemektedir. 

20 Kanthos’a 21 göre, Hellen yazımında Sardeis 

ya da Sardis diye gösterilen, böylece tanıdığımız 

kent adının aslı Lidya dilindeki Sfardis/Sparda sözcüğüdür 

ki, bu sözcük, o dilde, “yıl” anlamına gelmektedir. 

İlk kez İÖ VII. yüzyılda Paroslu ozan Arkhilekhos’un 

şiirlerinde Sardis adına rastlamaktayız. 

Sardis, bu yüzyıldan itibaren de ün kazanmaya başlamıştır. 

Sardis kelimesi üzerinde başka değişik düşüncelere 

de rastlamaktayız. Örneğin Ch. Texier, kentin 

adının Ermenice “Sardar” kelimesinden geldiğini, 22 

bazı yazarlar da kente Trak göçmenlerinin bu adı 

verdiğini yazmaktadırlar. Antik çağ yazarlarından 

Nikanor, kentin eski adının demirçağı başlarında 

Hyde olduğunu ve Homeros’un İliada’sında da bu 

isimle anıldığını söylemektedir. 23 Strabon ve Plinius 

ise Hyde adının sadece “akropol” için kullanıldığı düşüncesindedirler. 

Sardis için ayrıca Xuaris ismi de 

kullanılmıştır. 24 

11 Sevin, Veli, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi’nin (Lidyalılar) 

maddesinde (C. II, s. 247); Assuwa Konfederasyonu’na karşı 

sefer yaptığı bir tablette yazılı olan Malaziti ile Meles’in aynı kişi 

olması olasılığından söz etmektedir. Bu incelemede, ayrıca Mop-


sos ile Moxos’un da aynı kişi olması olasılığından söz edilmektedir. 

Moxos, Atyad sülalesinin bir ferdidir. Mopsos ise birçok 

destan öyküsünde ismi geçen, Troia savaşına katılan Akaların 

gelecek bilicisi olduğu ve savaştan sonra Aka göçmenlerinin güney 

Anadolu’ya, Pamphilya ve Kilikia dolaylarına gidişlerinde 

onlara öncülük ettiği söylenen Mopsou Eskia kentine bugünkü 

Misis/Yakapınar adını veren kişi olarak bilinmektedir. 

12 Hanfmann, Sardis - 1983, s. 83 

13 Veli Sevin, a. g. m., s. 248 

14 Hanfmann, a. g. e., s. 84 

15 Veli Sevin, a. g. m., 247 

16 Hanfmann, a. g. e., 81 

17 Bilge Umar, Türkiye Halkının İlkçağ Tarihi, C. I, s. 35 

18 Hanfmann, a. g. e., 85 

19 Herodot Tarihi, Müntekim Ökmen çevirisi, 243 

20 Kubilay Nayır, Sardes Örenyeri ve Yeniden Tasarlanan 

Lidya evi, Manisa Dergisi, Nisan 1981, 47; Veli Sevin, Lidya 

Devleti’nin Ana Hatları, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, s. 6-7, s. 14; 

aynı yazarın Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi’ndeki Lidya maddesi. 

21 Lidyalı tarihçi Xanthos (İÖ V. yy. başları) Yunanca yazdığı 

ve bilimsel gözlemlerle destanların içiçe bulunduğu Lydiaka adlı 

eserinde, fosillerin eskiden yaşamış canlıların kalıntısı olduğunu 

ileri sürmüştür. Paleontolojinin öncülerinden sayılmaktadır. 

22 Ermenilerle Urartular arasında herhangi bir ilişki olmamakla 

birlikte Ch.Texier, bu adı Ermenilere atfetmiştir. 

23 Homeros, İliada, A., Erhat/A., Kadir çevirisi, XX 380: “İptition 

birçok ere önderlik ederdi, -İller yıkan Otrynteus’a bir su perisi 

doğurmuştu onu- Karlı Tmolos’un dibinde Bereketli topraklarında 

Hyde’in”. 

24 Johannes Laurentuis Lydus, De Mensibus 3.20 (Pedley, a. 

g. e., s. 9’dan) 

1

20 


26000 yıla tarihlendirilen Demirköprü Barajı kıyısındaki 

Divlittepe’deki fosil insan ayak izlerinden biri. Bölge doğal 

sit alanı olarak belirlenmesine rağmen, hiçbir koruma önlemi 

alınmadığından,insanlık tarihine ışık tutacak izler özelliklerini 

kaybetmiş, kaybolmuştur. 

(Fotoğraf: Hüseyin Özdoğan)

SARDİS’İN COĞRAFYASI 


Sardis’in coğrafi konumu şöyle anlatılabilir. 

Anadolu’nun batısında Ege Denizi’ne doğru uzanan 

iki önemli dağ sırası vardır: 

Güneyde Aydın Dağları... 

Kuzeyde Bozdağlar sırası... 

Bu dağ sıraları arasında da denize doğru oluk biçiminde 

uzanan Menderes/Anabelen Ovası ile Gediz/Hermos 

Ovası, ortalarından geçen nehirlerin 

isimlerini almışlardır. 

Batı Anadolu’yu bölen Bozdağ/Tmolos’un kuzey 

yamaçlarını tırmandığımızda yukarı Gediz Ovası 

bütün güzelliği ile karşımızdadır. Sardis bölgesinin, 

yüzyıllardır değişmeyen özelliği, iki ayrı dünyayı 

dağlar ve ovalar dünyasını birleştirmiş olmasıdır. 

Batı Anadolu’nun doğusundaki Murat Dağı eteklerinden 

çıkan Gediz/Hermos Nehri, eskiden Borlu 

civarında düze inerdi. Şimdi ise Demirköprü barajı 

yapıldıktan sonra, tarihi Adala kasabasının hemen 

yanında Gediz Ovası ile kucaklaşmaktadır. 

21

22 


Önceleri Gediz Nehri’ne Hermos adı veriliyordu 

ve Homeros bu nehirden ve hemen yanındaki Gyges 

Gölü’nden şöyle söz etmektedir: 

Yıkıldın Otrynteusoğlu, erlerin en korkuncu 

buralarda oldu ölümün, 

Oysa Gygaie Gölü’nün kıyılarında doğmuştun, 

Orada babanın toprakları vardır, 

balığı bol Hyllos Irmağı’nın orda, 

burgaçlı Hermos Irmağı’nın kıyılarında. 25 

Gediz Ovası’nı güneydoğudan gelen Alaşehir/ 

Kogomes Çayı 26 da bölmektedir. Gediz/Hermos ile 

Alaşehir/Kogomes Çayı’nın birleştiği nokta doğal 

bir yol ayrımı meydana getirmiştir. Alaşehir Çayı 

ve Gediz Nehri’nin böldüğü kuzeydeki parçaya, eskiden 

Adala Ovası; batı ve güneyde kalan parçaya 

ise Sart Ovası adı verilmekteydi. Şimdi ova tümüyle 

Salihli Ovası diye anılmaktadır. 

Yaklaşık 800 kilometrekarelik bir alana yayılmış 

bulunan ova, kuzeyde alçak neojen kireçtaşı dağ sırası 

ile sınırlanmıştır; kuzeybatısındaki geçit ise bir 

göl ile kapanmaktadır. 

Lidyalıların “hiç kurumayan göl” diye sözünü ettikleri 

alüvyal yığılmayla meydana gelmiş 34 kilometrekare 

genişliğindeki bu sığ göle, eski çağlarda 

Koloe 27 ya da Homeros’un İlyada’sında söz edildiği 

gibi Gygaie/Gyged/Gyges Gölü denilirdi. Gölün 

bugünkü adı Gölmarmara’dır.


Gölün kuzeyindeki alçak neojen kireçtaşı dağ sırasının 

arasında ise antik Daldis kenti bulunmaktadır. 

Bozdağ/Tmolos, Gediz/Hermos ve Marmara 

Gölü/Gyges/Koloe mitolojinin ve antik çağ tarihinin 

başlıca mekânlarıdır. 

Bölgede deprem ve sel gibi doğal olayların etkisi 

ile büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Tmolos 

Dağı’nın eteğindeki tepeler, coğrafyada Tmolos 

depoları olarak anılmaktadır. 28 Hanfmann, eğer bugün 

Sardes bölgesini hayalimizde yeniden kurmak 

istersek, sadece günümüzün kara ve demiryollarının 

kaldırılmasının yeterli olamayacağını; depremlerin 

ve toprak kaymalarının sert kış yağışları ve olumsuz 

akıntıların neden olduğu karmaşık değişiklikleri de 

göz önünde tutmak gerektiğini söylemektedir. 

25 İliada, XX 390 

26 Akşit, Oktay, Manisa Tarihi, s. 345’te bu çaya Phrig adı vermektedir. 

Phrig çayı sonraları Romalılar çağında Kumçay’a da 

verilen bir isimdir. 

27 Koloe Gölü’nün Bozdağ üzerindeki bugün Gölcük dediğimiz 

göl olması olasılığı da vardır. 

28 Batı Anadolu’da etkili olan genç tektonik hareketlerin yol 

açtığı düşey dislokasyonlar ve deformasyonlar sonucunda oluşan 

çöküntü havzaları/depresyon sistemi, bölgenin en önemli morfoloik 

unsurlarını teşkil ederler. Gerçekten orta/üst Miosen’den 

itibaren başlayan tektonik hareketlerle belirli doğrultularda gelişen 

ve yüksek fay diklikleri ile çevrili bulunan bugünkü Gediz 

Ovası ve Alaşehir Çayı oluğu, önceleri Neojen ve Plio-Kuaterner 

yaşlı dolgular tarafından doldurulmuş, daha sonraki hareketler- 

23

24 


le batıda Ege karasının çökmesi ve değişen iklim şartları altında 

önceleri kapalı olan bu havzanın dış drenaja bağlanması ile yüksek 

alanlardan inen akarsular yataklarını yarmış ve organize bir 

akarsu şebekesi oluşmuştur. Bu akarsular, Gediz havzasını dolduran 

dolgu depolarını büyük ölçüde boşaltmış ve genel taban 

seviyesinin oluşması ile alüvyal dolgularını havza tabanında 

biriktirmişlerdir. Gediz depresyonu bugün, İzmir’den Anadolu 

içlerine uzanan en önemli karayollarının geçtiği ve tarımsal 

faaliyetlerin gelişmiş olduğu oldukça geniş ve düz bir alüvyal 

tabana sahiptir. Gediz Ovası ve onun doğuya doğru devamını 

oluşturan Alaşehir Çayı oluğundan güneydeki Bozdağların yamaçlarına 

geçiş, ova tabanına göre nispi yüksekliği 300-400 metreyi 

bulan dolgu depolarının aracılığı ile olmaktadır. Çakıl, kum 

ve killerden oluşan bu muazzam moloz kütle, Philippson’un incelemelerinden 

bu yana, Tmolosschutts olarak adlandırılmıştır. 

Fakat bugün pek pekişmemiş olan bu moloz yığınlarına “Bozdağ 

depoları” adı verilmektedir. Bozdağlar kütlesinin kuzey eteklerinde 

uzunluğu ortalama 11 kilometreyi bulan dolgu depoları, 

sürekli bir şerit halinde batıda Kemalpaşa/Nif Ovası’ndan başlar, 

doğuya doğru Sarıgöl yakınlarına kadar devam eder. Genellikle, 

genişliği 3-5 km., en geniş yerinde (Turgutlu’nun güney ve 

güneydoğusunda) 10 kilometreyi bulan bu depolar üzerinde yer 

yer gelişen düz satıhlar, ayrı basamaklar halinde görülmektedir. 

Bozdağların kuzey yamaçları ile irtibatlı olan depoların alacalı/boz 

ve kırmızı renkleri ve aşınmış, derin yarılmış morfolojisi 

uzaktan dikkati çeker. Bu çökeller kumlu, killi, milli ve az yuvarlanmış 

şist, gnays, kuvarsit çakıllı malzemeden oluşmuşlardır. 

Bozdağlardan inen akarsuların çökelleri yardığı yerlerde, 

halen aşındırma ile gerileyen dik yamaçlar ve bunların arasında 

kalmış düz seviyeler veya pramidal tepeler, dolgu depolarının 

morfolojisinde önemli bir yer tutar. Söz konusu depoların pekişmemiş 

bir yapıya sahip olması, aşınmayı kolaylaştırmaktadır. 

Öte yandan bitki örtüsünün seyrek veya tahrip edilmiş olduğu 

yerlerde erozyon artmakta ve kütle hareketleri/heyelanlar sıkça 

vuku bulmaktadır. Bozdağlar kütlesi ile daha batıdaki Kemalpaşa 

dağı ve Manisa Dağı’nın doğu yamaçları önündeki dolgu 

depoları, bazı yerlerde aşındırılarak ortadan kaldırılmıştır. Buna 

karşılık, bu formasyonlar hemen her yerde mevcuttur ve kırıklı,


eğimli bir yapı gösterirler. Tabaka doğrultuları çeşitlidir. Tabaka 

eğimleri ancak yerel olarak tespit edilebilir. Eğim ve doğrultularının 

çok değişik olması, bunların tektonik hareketlerden şiddetli 

bir şekilde etkilendiklerini kanıtlamaktadır. (E. Ü. Edebiyat 

Fakültesi Coğrafya Kürsü Başkanı Prof. Dr. Ahmet Necdet Sözer 

tarafından lütfedilen bu notun kaynakçası şöyledir: Philippson, 

A. 1911 Reisen und Forsshungen im westlichen Kleinasien, II 

Heft, Petermanns Mitteilngen, Ergaenzungsheft, Nr. 172; Erinç, 

S. 1955. Über die Entstehung und morphologische Bedetung des 

Tmolosschutts. Review, 2, s. 57-72, İstanbul; Koçman, A. 1986. 

İzmir-Bozdağlar Yöresinin Jeoekolojisi (Batı Anadolu), Ege Üniversitesi 

Araştırma Fonu Yönetim Kurulu, Proje No. 002, Borno- 

va/İzmir). 

25


2 II. BÖLGENİN PREHİSTORYASI 

Son yapılan arkeolojik araştırmalar Sardis ve çevresinin 

beş bin yılı aşkın bir süreden beri yerleşime 

açık olduğunu göstermektedir. 29 

A. Divlittepe/Fosil İnsan Ayak İzleri (İÖ. 25000) 

İnsana benzer ilk yaratık olan homo erectus, uzun 

bir süre, birbuçuk milyon yıl kadar yaşadı. Doğal 

ayıklanma sonucu 250000 yıl kadar sonra bugünkü 

insanın atası homo sapiens ortaya çıkmıştır. Homo 

erectus’un ataları ise, Australopitecus robustus ve 

Africanus olarak bilinmektedir. 

Homo sapiensin dünyada ilk görüldüğü çağa jeolojik 

bakımdan pleistosen buzul çağı denilmektedir. 

Günümüzden önceki on bininci yıldan iki buçuk milyon 

yıl geriye kadar uzanmaktadır. Bu çağın yirmi 

bininci yıllarında, bölgemizin yer aldığı Anadolu, 

dünyada nemli dönemlerde insanların yaşamaları 

için elverişli sınırlı yerler arasında bulunmaktadır. 

Günümüzden on bin yıl kadar önceleri, neolitik


çağın başlarında hayvanların evcilleştirilmesi söz konusu 

olmaktadır. Paleolitik çağda/yontma taş devrinde 

ise, insana benzer yaratıkların amaçlı aletler 

yaptıkları ve kullanmaya başladıkları ileri sürülmektedir. 

İnsanların hayvanları evcilleştirmesinden 2-3 

bin yıl kadar sonra da tarlaları sulamaya başladıkları, 

koşum hayvanları kullandıkları, meyve yetiştirdikleri 

ve kent yaşamına geçtikleri kabul edilmektedir. 

Sardis ve giderek Salihli ile yakın çevresinin tarihini 

araştırmaya, Gediz/Hermos Nehri kenarında 

bulunan Salihli Sindel köyü sınırları içerisindeki 

Divlittepe/Çakallar konisinin batısında bulunan 

insan ve hayvan ayak izlerini inceleyerek başlamak 

gerekmektedir. 

1969 yılında MTA prospektörlerinden Mustafa 

Çelik’in bölgede yaptığı çalışmalar sırasında rastladığı 

ve kamuoyuna duyurduğu insan ayak izleri 

fosilleri, hayvan ayak izleri ile alet/sopa izleri bölgenin 

çok eskiden beri insanlarla meskûn olduğunu 

göstermektedir. 30 

Bu tür izler dünyada pek fazla değildir. Bilinebildiği 

kadar henüz Fransa, İtalya, Macaristan ve 

Tanzanya’da bu tür izlere rastlanmıştır. Ancak, 

bu izlerin hepsi tek ayak izi şeklindedir. Çakallar/ 

Divlittepe’de bulunan izler ise sayısı ve çeşidi bakımından 

büyük bir zenginliğe sahiptir. 31 

Salihli sınırları içerisinde toplu yaşama biçiminin 

varlığını gösteren ayak izlerinin (ne kadar zaman 

2

2 


önceye) ait olduğu sorusuna bugüne kadar kesin bir 

cevap bulunabilmiş değildir. 

Bu konuda ilk araştırmayı yapan ve buluşa “insanlık 

tarihine ışık tutan yeni bir keşif” gözü ile bakan Prof. 

Dr. Fikret Ozansoy, izlerin bulunduğu tabakaların 

durumuna göre, yani jeomorfolojik yöntemle 250000 

(iki yüz elli bin) yıllık bir tarihi olduğu varsayımını 

ileri sürmüştür. 32 

Bir başka araştırıcı ise, bölgenin volkanik aktivitesini 

değerlendirerek, bu izlerin günümüzden yaklaşık 

olarak 12000 yıl kadar önceye ait olduğu savında 

bulunmuştur. 33 

Ancak, arkeolojik tarihlendirme yöntemlerinin en 

güvenlisi olduğu bilinen thermoluminescence metodunu 

kullanan Doç. Dr. Yeter Göksu, 1978 yılında bu 

izlerin, beş bin yıl hata ile 26000 yıllık olduğu görüşüne 

varmıştır. 34 

Bu üç tarihten hangisi doğru olursa olsun, “insanlık 

tarihine ışık tutacak” bu izler, bölgenin tarihten çok 

önceki çağlarda/prehistoryada bile insanları barındırdığını 

inkârı gayri kabil şekilde gösterdiği gibi, 

insanlarla birlikte görülen hayvan izleri, bu insanların 

hayvanları evcilleştirdiklerini, sopa vs. alet izleri 

ise, bu insanların alet kullanacak olgunluğa erişmiş 

olduklarının delilini teşkil etmektedirler.

B. Ahlatçıktepe (İÖ. 3000-2500) 35 


Bölgenin prehistoryası ile ilgili ikinci önemli buluntular 

Koloe/Gyges/Gölmarmara Gölü’nün güney 

kıyılarında 1967-1968 yıllarında yapılan kazılarda 

bulunmuştur. Gömüt ve çömlekçiliğin özelliklerine 

dayanılarak ilk bronz çağına tarihlendirilen buluntulara, 

gölün güney kıyısında ve Salihli-Akhisar karayolu 

üzerindeki Tekelioğlu köyünden yaklaşık 800 

metre batıda bulunan Ahlatçıktepe denilen küçük 

bir tepede ve buna çok yakın eski Balıkhane’de rastlanmıştır. 

Hanfmann’a göre, bulunan gömütler aynı 

çömlekleri içeren Pithoi ile çağdaştırlar. Bunlar aynı 

zamanda Anadolu’daki pek çok gömüt ve buluntulara 

da benzemektedirler. Buluntulara göre Ahlatçıktepe 

ve Eski Balıkhane’de demirçağında ve yakın 

bronz çağında da yaşanmış olmalıdır. Daha sonraları 

Lidyalılar zamanında da canlılığını korumuş bir yerleşme 

bölgesi olduğu ise kesindir. 

1967-1968 yıllarında Amerikan kazı heyeti 

Ahlatçıktepe’de ve göl boyunca birçok hendek 

kazmıştır. Bunlardan en genişi, Roma devrine ve 

ilk bronz çağına ait olan mezarların bulunduğu 

Ahlatçıktepe’nin güney yamacındadır. 

Bu kazılar bir Lidya evi ile ticarethanesini ve birçok 

gömütü ortaya çıkarmıştır. Mezarların altı tanesi 

ilk bronz çağı pithos/çömlek biçimindeki gömüt, beş 

tanesi lahit gömüt ve iki tanesi de taş kaplı gömütlerdir. 

Bu lahit gömütler dikdörtgen şeklindedirler. 

2

30 


Gömütlerin kenarları ve kapakları kalın bir tahta 

tabaka ile çerçevelendirilmişlerdir. Artemis tapınağındakilerden 

iki tanesi boş ve içlerinde sadece toprakla 

bütünleşen eski çağlara ait çömlek parçaları 

bulunmuştur. Buna benzer bir lahit de göl yarığında 

bulunmuştur. Lahitin içerisinde 50 yaşlarında, 

dik şekilde duran bir kadının kemikleri çıkmıştır. 

2.25X1.30 boyutlarında olan en geniş gömüt ise güneyde 

bulunmuştur. İçerisinde tek bir ölünün kemikleri 

ile birlikte; tek kulplu kızıl çömlek, iki çanak, 

bir siyah çömlek ve bir kahverengi çömlek çıkmıştır. 

Diğer lahit ise kuzey yarığın dışında bulunmuştur ve 

içinde kemik parçaları ile Yortan tipi üç ayak derinliğinde 

siyah çömlek bir vazo vardır. Vazonun kapağı 

ve kazınarak yapılmış bir süslemesi bulunmaktadır. 

Ayrıca bu gömütün içinde bir kızıl çömlek sürahi, 

bir kahverengi çömlek sürahi, bir bronz lobut ve iğe 

ağırlık veren bir halka bulunmuştur. Gömütte 24-28 

yaşlarında bir erkeğin kemikleri vardır. 

1968 yılında Ahlatçıktepe’de birbirine kenetlenmiş 

iki kadının cesedinin kemikleri de bulunmuştur. 

Bunların kireçtaşı yığını altında ezildikleri sanılmaktadır. 

Kadınlardan birinin 50, diğerinin 55-65 yaşları 

arasında bulundukları saptanmıştır. İkincisinin başında 

bir kahverengi çömlek sürahi vardır. Araştırıcılardan 

D. Finkel’e göre, bu kadın özellikle öldürülmek 

amacıyla ezilmiş olmalıdır. 

Çömlek biçimindeki gömütlerin/pithos hemen 

hepsi birbirlerinin aynıdırlar. Bu altı pithostan beşi


doğu-batı düzeninde sıralanmışlardır. Küplerin ağzı 

doğuya doğrudur ve genellikle kalın bir toprak tabakası 

ile örtülüdürler. Beş tanesinde birer kişinin 

kemikleri bulunmuştur. Pithoslardan bir tanesi küçük 

ve iki kulpludur. Bir pithos kuzey-güney doğrultusunda 

yerleştirilmiştir ve içinde bir çocuğa ait 

kemikler ve yakılmış siyah bir tas vardır. Diğerleri 

birbirinin aynıdırlar. Dört tane dik şeritsel kulpları 

ve bunlara bağlantılı dört tane boynuzumsu kulakları 

vardır. 

Ahlatçıktepe ve civarında bulunan çömlekler şu 

şekilde sınıflandırılabilirler: Bütün çömlekler el yapımıdırlar 

ve tek renklidirler. Kırmızı, siyah ya da kahverengi... 

Çoğu cilalıdır. Bozulmamış kaplar gömütlerden 

elde edilmişlerdir. Çok sayıda da kırık çömlek 

parçaları bulunmuştur. Bu çömleklerde en çok rastlanan 

şekiller, kalın eğimli, kenarlıklı, geniş ağız ve 

tek kulplardır. Ayaklıklı ve kulaklı kulplu parçalar 

da bulunmuştur. Ender bulunan kaplar ise, kızıl, tek 

kulplu ve yukarıya doğru kenarları çevresinde şekilli 

sürahilerdir. 

Aynı bölgede bulunan metal eşyalar, genellikle 

bakırdan altın ya da gümüşten yapılmışlardır. Buluntular 

arasında iki altın kulak süsü, üç bakır kama, 

bir gümüş koç biçiminde pantantif, üç gümüş tepe 

süsü ve birçok bakır yüzük vardır. 

31

32 


C. Diğer Yerleşim Merkezleri (İÖ 2000) 

Ayrıca Gyges/Gölmarmara’nın güneybatısında 

Taşlıtarla mevkiinde Dr. Recep Meriç tarafından, 

1984 yılında yapılan yüzey araştırmasında İÖ 2000 

yılları ile Lidya dönemine ait bir yerleşme merkezi 

daha tespit edilmiştir. 36 

Araştırmacı bu çalışmaları sırasında bugün 

Salihli’nin köyleri olan Taytan, Durasıllı, Yeşilova ve 

Mersinli civarında da antik çağa ve Lidya dönemine 

ait yerleşim merkezlerine delâlet eder buluntulara 

rastlamıştır. 37 

29 Ramage A./ Nancy H., Sardis, 1958-1983, s. 3 

30 Mustafa Çelik, Fosil İnsan Ayak İzleri, Prospektör Dergisi, 

Ankara 1972, s. 1, s. 107 

31 Dr. İbrahim Tekkaya, İnsana Ait Fosil Ayak İzleri, MTA 

Haberler Dergisi, Ağustos 1982, s. 12 

32 Prof. Dr. Fikret Ozansoy, Türkiye’de Pleistosen Fosil İnsan 

Ayak İzleri, MTA Dergisi, Nisan 1969, s. 72, s. 204 ve dv. 

33 İbrahim Tekkaya, İnsanlara Ait Fosil Ayak İzleri, Yeryuvarı 

ve İnsan Dergisi, Temmuz 1976, s. 8-10 

34 Dr. Yeter Göksu, The Thermoluminescence age de termination 

of fosil human footprints, Archeo-physika, No. 10, p 455- 

464 

35 Bu bölüm G. M. A. Hanfmann’ın Sardis 1983 adlı eserinden 

Lütfiye Koçak’ın çeviri ve özetlemelerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. 

Bu konuda şu yayınlara da bkz., “Sardis-Eski Balıkhane”, 

“Hanfmann-Mitten, Archaeology in Asia Minor, AJA 74, s. 

157-178; 163, 1970 - “Ahlatçıktepe”, Hanfmann, aynı eser 78, sh


.203-227; 209, 1969 Excavation at Ahlatçıktepe the Gygean Lake” 

1969 “Eski Balıkhane”, Preliminary Report, HSCP 75, XVII/1, S. 

125-131, 1968 “Ahlaçıktepe beside the Gygean Lake”, Mitten, D. 

G./G. Yüğrüm, Archaeclogy 27, 22-29, 1974” The Gygean Lake 

1969 “Eski Balıkhane, Prelimimary Report”, HSCP 75, 191-195, 

1975 

36 III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara 20-24 Mayıs 

1985, TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler 

Genel Müdürlüğü Yayını, s. 200 

37 A. g. e., s. 201 

33


34 III. LİDYA KRALLIĞI VE LİDYA KRALLARI 

A. LİDYA KRALLIĞI 

Lidya tahtında, tarihi boyunca, üç soydan gelen 

krallar oturmuşlardır: Atyad’lar, Heraklit’ler ve 

Mermnad’lar. Sonuncular ünlü Kroisos’un da soyudur. 

Heraklit’lere, aşağıda açıklamalarda bulunacağımız 

yerel bir Lidya kahramanı olan Tylon’a izafeten 

Tylonid’ler de denilmektedir. Bu dönemde yukarıda 

sözünü ettiğimiz gibi, halk, Sardis’ten başka, genellikle 

Tmolos eteklerinde ve Gyges Gölü kıyılarında 

küçük yerleşim yerlerinde oturmakta idi. Küçük bağımsız 

prensler bu dönemin siyasal yapısını teşkil 

etmiştir. Troya’nın yardımına koşan, Homer’in cesur 

atlıları Maionyalılar bunlar olmalıdırlar. 38 

Bu dönemde Lidya kralları ekonomik alanda söz 

sahibi, müteşebbis ve tekelcidirler. 39 Diğer yandan, 

doğal olarak her kral gibi ordulara kumanda ederlerdi. 

Yargı gücüne sahiptirler, dinsel görevleri olan 

tanrısal kişilerdir. Çağlarının diğer krallarından onları 

farklı kılan, ekonomik işlev ve görevleri bulunmasıdır. 

Güçlerinin kaynağını altın oluşturmuştur. 

Altın rafinerileri üzerindeki tekelleri ise, güçlerinin 

asıl nedeni olmalıdır.


Lidya kralları ücretsiz işçilere, toprağa bağlı kölelere 

ve esirlere de sahiptirler. 

Lidya krallarının sarayı Akropolis’te bulunmakta 

idi. Kral sarayları Gyges ve Alyattes zamanında yapılmış 

olmalıdır. 

Lidya kral soyu anaerkildir. Kroisos’un babası 

Alyattes ve onun babası Sadyattes kızkardeşleri ile 

evlenmişlerdir. Bilindiği gibi, kızkardeş ile evlenmek 

anaerkil özelliklerin başında gelmektedir. Her 

ne kadar Herodotos, Heraklit’lerin babadan oğula 

tahta geçmelerine dayanarak, babaerkil olduklarını 

ileri sürerse de tahta geçme şekli böyle olsa bile 

Heraklit’lerin babaerkil olduklarına inanmak güçtür. 

40 

Lidya kralları, bazı mitlerde çift balta ile birleştirilmiştir. 

Çift balta bir Hitit simgesidir. Çift balta ile 

birlikte sihirli yüzük de krallık simgesidir. Gyges’in 

tahta geçiş öykülerinden birinde bu sihirli yüzük 

karşımıza çıkmaktadır. Boğa kanında yıkanarak gücün 

yenilenmesi geleneği de Hititlerden geçmedir. 

Hititlerden geçen üçüncü simge aslandır. Kralların 

ölüsünün yakılması ve ordunun ikiye ayrılmış bir 

insan vücudunun arasından geçmesi de Lidyalılarda 

yaşayan bir başka Hitit geleneğidir. 

Lidya kralları hakkındaki ilk kesin bilgiler Heraklid/Tylonid 

soyunun son kralı Myrtilos oğlu 

Kandaules’e aittir. (İÖ 680) 1893 yılında Sardis’te 

araştırmalar yapan Radet, “İÖ 687-552 yılları arasın- 

35

3 


daki bir buçuk asır içinde her şeyin Sardis’te başladığını” 

yazmıştır. Bu “her şeyin” içeriğini ise şöyle sıralamıştır: 

“Ekonomik ve endüstriyel buluşlar, para, uluslararası 

ve uzun mesafeli ticaret, lirik, şiirsel yapıtlar ve müzik, 

filozofluk, astronomi ve coğrafya, sefahat mezhepleri, metalürjinin 

ilerlemesi ve heykelcilik.” 41 

İÖ XI. yüzyıl başlarında, başka bir deyişle 1200 yıllarında 

Lidya’nın yönetimi Heraklit soyuna geçmiştir. 

Herodotos bu soyun Lidya’yı 565 yıl yönettiğini 

yazmaktadır. Bu ailenin Troya kentini yaktıktan sonra 

Batı Anadolu’ya doluşan Yunanlardan olması olasılığı 

ileri sürülmüştür. Heraklit’lerin Lidya tahtına 

geçişi (İÖ 1200-1185) Akdeniz’in karanlık çağı içinde 

çok büyük bir önem taşımaktadır. Ege tipi çömlekçilik 

bu tarihten itibaren görülmeye başlamıştır. Bu da 

bir bakıma Herodotos’un Heraklit’lerin Egeli savaşçılar 

olabileceği görüşünü desteklemektedir. 42 

Diğer yandan bu ailenin diğer adı, söylenceye 

göre Tylon adlı bir yerel kahramandan gelmektedir. 

Heraklit, toprak/yeryüzü tanrıçası Rhea/Gaia’nın 

oğullarından biridir. Yunanların Heraklit’le Tylon’u 

eşitlemesi sonucu, Tylon, yerli bir mit olmasına 

karşın Yunan mitolojisi ile açıklanmış olmaktadır. 

Lidyalı tarihçi Xanthos’un eseri kayıptır. Nonnos, 

Plinius 43 ve İÖ I. yüzyılda yaşamış Halikarnaslı Dionysions 

bu konudaki bazı bilgileri ondan aktarmışlardır. 

Sonuncunun aktardığı bir öyküye göre, Lidya 

Kralı Meles, geçici olarak yurdundan ayrıldığında


yerine Tylon’u naip olarak atamaktadır. Sardis dolaylarına 

ait bir başka söylenceye göre de Lidya’nın 

eski krallarından Kotys, Tylon’un kızkardeşi ile evlidir. 

Tylon’un kızkardeşi Moire Hermos/Gediz kıyılarında 

gezinirken, bir yılanın kardeşini ısırdığını 

ve kardeşinin de öldüğünü görür. Hemen Damasen/ 

Mamasen adlı bir devden yardım ister. Dev gelir, yılana 

saldırır ve öldürür. Yılanın öldüğünü gören eşi, 

ormandan “Zeus Çiçeği” denen bitkiyi koparır ve erkeğinin 

ağzına sürer. Ölü yılan dirilir. Bunu gören 

Moire de aynı bitkiden alarak kardeşi Tylon’un ağzına 

sürer ve onu diriltir. 

Bu söylence bazı Sardis paralarında kabartma olarak 

Tylon, ölü yılan, dev Damasen/Mamasen ve hayat 

veren çiçekli dal olarak işlenmiş olmakla birlikte 

bu paralardan görmediğimiz gibi hangi döneme ait 

olduklarını da bilememekteyiz. 44 

38 Dip not 25’e bkz., 

39 Hanfmann, a. g. e., s. 81 

40 G., Thomson, a. g. e., s. 190 

41 Radet A. La Lydie et le monde grec au temps des Mermna- 

des, s. 302-304 

42 Hanfmann, a. g. e., s. 84; Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 

C. 2, s. 248 de Veli Sevin, bu sülaleye Lidyalılarca Tylonidler 

adı verildiğini, Tylon’un Batı Anadolu’ya yeni gelen Hind-Avrupalı 

Traklar soyundan olduğunu ileri sürmektedir. 

43 Plinius’un Doğal Tarihi, XXV 14 

44 Frazer, J. G., Adonis, Attis, Osiris, Londra 1906, s. 98 

3


3 B. BİLİNEN LİDYA KRALLARI 

Heraklitlerin egemenliğinin sürdüğü 565 yıl içinde, 

22 kral tahta çıkmıştır. 

Bunların tümünü saymak olanağı bulunmamaktadır. 

Ancak bir kısmının ismini Herodotos sıralamaktadır: 

Ninos, Belos, Alkainos, Myrsos ve Kandaules. 

Bu krala babasından dolayı Myrtilos adı da 

verilmiştir. Hind-Avrupa savaş tanrısı sıfatı da olan 

Kandaules’in adının “köpek boğan” anlamına gelen 

Maionca bir kelime olduğunu Efesli bilge Hiponax 

söylemektedir. Sardis kazılarındaki bazı arkeolojik 

bulgular da bu anlamı doğrulamaktadır. 45 

a. Gyges 

Heraklit soyundan son kral olan Kandaules, Tire 

(Tirha) prensi Mermnas oğlu Gyges tarafından tahttan 

indirilmiş ve Heraklit soyunun egemenliği sona 

ermiştir. Olayı önce Herodotos’tan izleyelim: 

Kandaules karısına sevdalıydı, sevdası çıldırasıya 

olduğundan dünyanın en güzel yaratığının kendi


karısı olduğunu sanıyordu. Bu sanı ile önemli işlerini 

yaptırdığı Gyges’e karısının ölçüsüz güzelliği ile 

övünmekten geri kalmazdı. 

Sonunda bir gün Gyges’e şunları söyledi: “Gyges 

karımın ne kadar güzel olduğunu söylediğim zaman 

pek inanır gibi görünmüyorsun, o halde onu bir de çıplak 

gör.” 

Gyges karşı koydu: “Efendim dedi, ne yakışıksız bir 

şey yapmamı istiyorsun. Efendimin karısını çıplak seyretmek 

olur mu? Bir kadın üstünü çıkardı mı utancından soyunmuş 

olur. İnsanoğlunun namus kurallarını bulmasından 

bu yana çok zaman geçmiştir, bunlardan öğrenilmesi 

gereken bir tanesi de, ‘yalnız senin olana bak’ şeklindedir. 

Bütün kadınlar arasında en güzel olanın seninki olduğuna 

inanıyorum ve yalvarırım, benden bu kadar ağır bir suç 

işlememi isteme.” 

Kandaules, Gyges’in yalvarmalarına kulak vermez; 

gizlice yatak odasına alır. Karısının soyunmasından 

sonra kaçıp gitmesini emreder. Ancak, kadın, 

yatak odasına gizlenmiş Gyges’in farkına varır. 

Kocasının kendisine karşı düzenlediği bu tertip çok 

ağrına gider; çünkü, Herodotos’un deyimi ile “zira 

Lidyalılarda hemen bütün barbarlarda olduğu gibi çıplak 

görünmek büyük bir ayıp sayılırdı.” 

Kadın ertesi gün Gyges’i çağırtır, ona iki yol önerir. 

Gyges ya ölecektir ya da Kandaules’i öldürecek; 

hem kendisine hem de tahta sahip olacaktır. Gyges 

doğal olarak ikincisini kabul eder kadını seyrettiği 

3

40 


yerde Kandaules’i bekler ve gece yatağında hançerle 

öldürür. 

Kadın ve krallık Gyges’in olur. (İÖ. 670) 46 

Halikarnas Balıkçısı, birçok olayda olduğu gibi bu 

olayın da Herodotos’un uydurması olduğunu söylemektedir. 

47 Halikarnas Balıkçısı’na göre, Kandaules, 

bir halk ayaklanması sonucu tahttan indirilmiştir. 

Kandaules’in sonu ve Gyges’in tahta çıkması, 

Eflatun’un Devlet yapıtında, Sokrates ile öğrencileri 

arasındaki diyaloglarda, ahlak incelemesine örnek 

olarak değişik biçimde anlatılmaktadır: 

“Gyges, Lidya kralının hizmetinde bir çobanmış, günün 

birinde bir sağanak ve bir deprem yüzünden yer çatlamış; 

hayvanların otladığı yerde derin bir yarık açılmış. 

Bunu görünce şaşakalan çoban, yarığın içine inmiş ve orada 

görülmedik birçok güzel şeyler arasında içi oyuk, üstü 

delik deşik, tunçtan bir at görmüş. Eğilip içine bakmış 

atın, insan boyundan büyük bir ölü görmüş; ölünün parmağında 

altın yüzükten başka bir şey yokmuş. Bu yüzüğü 

alıp yukarı çıkmış. Çobanlar her ay sonunda olduğu gibi, 

krala hesap vermek için toplandıklarında Gyges bu toplantıya 

parmağında yüzükle gelmiş. Otururlarken yüzüğün 

taşını farkında olmadan avucunun içinde çevirmiş. Bunu 

yapar yapmaz da yanında oturanlar kendisini göremez olmuşlar. 

Nereye gitti diye soruşturmaya başlamışlar. Şaşakalmış 

herkes. Yüzükle oynarken taşı çevirince yine göze 

görünür olmuş. Böylece işi anlayan Gyges, yüzüğün tılsımını 

denemiş, bakmış ki yüzüğün taşını çevirince görün-


mez oluyor, düzeltince görünüyor. Bunun üzerine saraya 

girenlerin arasına katılmanın yolunu bulmuş. Sarayda 

kralın karısını baştan çıkarmış ve onun yardımı ile kralı 

öldürüp yerine geçmiş.” 48 

Nicolas Damascus’un anlattığı öykü ise daha değişiktir: 

Kandaules döneminde Dascylos oğlu Gyges ve 

babası Pontus’a sürgüne gönderilmişlerdir. Kral bir 

süre sonra Gyges’i Sardis’e geri getirir ve hizmetine 

alır. Ona çok güvenir. Bu güven Kandaules’in soyundan 

gelenlerce eleştirilmeye başlar. Ancak, Kandaules 

eleştirilere aldırmaz. Bu arada muhafızları 

arasına aldığı ve kumandanlığa yükselttiği Gyges’i 

evleneceği Misya Kralı Arnossus’un kızı Toudo’yu 

alıp Sardis’e getirmek üzere görevlendirir. Gyges gelini 

memleketinden alır ve Sardis’e gelirlerken, yolda 

Toudo’nun güzelliğine aşık olur ve aşkını kraliçeye 

belli eder. Toudo çok kızar kendisini krala şikâyet 

edeceğini söyler. Sardis’e geldiklerinde de krala 

yolda olanları anlatır. İlk gecenin heyecanı içindeki 

Kandaules, kraliçeye Gyges’i ertesi gün cezalandıracağını 

söyleyerek teskin eder. Bu sözleri duyan oda 

hizmetçilerinden biri -ki Gyges’e âşıktır - durumu 

Gyges’e haber verir. Gyges de arkadaşları ile birlikte 

sarayı basar, kralı öldürür. 

Kraliçeye ve tahta böylece sahip olur. 49 

Kandaules’in öldürülerek yerine Gyges’in tahta 

çıkmasına Sardisliler hemen boyun eğmediler. Kar- 

41

42 


gaşa çıktı. Sonunda, bilicilere sormaya karar verdiler. 

Delphoi bilicileri tahtı Gyges’e bıraktılar. Ancak, 

Heraklit’lerin de Gyges’in dördüncü kuşak torunundan 

öçlerini alacaklarını bildirdiler. Bu kehanet Krezüs 

zamanında gerçekleşmiş sayılmıştır. 

Dascylos oğlu Gyges ile birlikte Lidya tahtı da 

Mermnad soyuna geçmiş oldu. Gyges’ten sonraki 

krallara Şahin Krallar adı verildi. 

Gyges, tahta çıkmasını onaylayan Delphoi bilicilerini, 

Sardis’in efsanevi zenginliklerinden yoksun 

bırakmadı. Herodotos’a göre, “Frigya kralı Gordios 

oğlu Midas’tan sonra Delphoi’ye sunular gönderen ilk 

barbar işte bu Gyges’tir.” Herodotos, bu sunuların güzellik 

ve görkemini, büyük bir coşku ile anlata anlata 

bitirememektedir. Paktolos çayının altın kumları bu 

siyasal destek için uzun süre Delphoi bilicilerine ve 

tapınaklarına akmış anlaşılan. 

Gyges, tahta çıkar çıkmaz bir yandan bilicilere 

sunular yollar, İon sanatçı ve yazarlarına gözde muamelesi 

yaparken; diğer yandan İon kentlerinin çoğuna 

zorla antlaşmalar imza ettirmeye başlamıştır. 

Antlaşma imzalamayı kabul etmeyen Milet ve İzmir 

üzerine yürümüş; antlaşmayı silah gücü ile kabul ettirmiştir. 

Kolophon kentini de almıştır. 

Gyges, çağının güçlü devletleri ile antlaşmalar 

yapmaya önem vermiştir. Dış politikası, güçlü 

devletlere karşı birleşmeler ve ülkenin sınırlarını 

genişletme olarak özetlenebilir. Güçlü, yiğitliği ile


tanınmış bir halk ve zenginliklerle dolu topraklar 

üzerinde yaşayan Gyges, ülkesinin Kimmerlere karşı 

savunmasını sağlayabilmek için kudretli bir devlet 

kurmak zorunluluğu ile karşı karşıya kalmıştır. 50 

Gyges’in tahta çıktığı günlerde Kimmerler Frigya’ya 

hücum etmişler, kralı intihara zorlamışlardır. Gyges 

doğal olarak bu olaydan etkilenir ve Asurlulardan 

yardım ister, işbirliği önerir. Ancak Asurlular bu 

çağrıya yanıt vermezler. Gyges, kendi gücü ile Kimmerlere 

saldırır, onları yener. (İÖ 660) Esir aldığı iki 

Kimmer beyini zincirlere vurdurur; Asur başkenti 

Ninova’ya, Asurbanibal’a gönderir. 

Asurluların kendisini Kimmerlere karşı yalnız 

bırakmış olmalarından dolayı, Asurluların düşmanı 

Mısırlılarla anlaşma yollarını arar; Kimmer tehlikesinin 

geçtiği düşüncesi ile Asurlularla savaş hazırlığına 

başlar. 

b. Ardys 

Gyges zamanında Lidya egemenliği kuzeyde 

Troos’a (Sinop) kadar genişlemiştir. 

Ancak, Gyges Asurlularla savaş fırsatı bulamadan 

yeni bir Kimmer saldırısına uğrar, savaş alanında 

ölür. (İÖ 651) 

Kimmer saldırıları devam ediyordu. Ardys bu saldırıları 

önlemek için Asurlularla anlaştı. Bu konuda 

babasından daha başarılı sayılmalıdır. Asur belgele- 

43

44 


rine göre antlaşma şöyle gerçekleşmiştir: “Kendisinden 

sonra oğlu Ardys onun tahtına çıktı. Kötü iş tanrılar 

aracılığıyla beni (Asurbanibal) güçlendirdi. Bana elçileri 

ile haber gönderdi. Benim soylu ve krali ayaklarıma sarıldı 

ve dedi ki, tanrının koruduğu kral sensin. Babam (Gyges) 

senden ayrıldı ve çok kötü şeyler oldu. Beni (Ardys) yani 

senden korkan uşağını koru. Ben senin boyunduruğunu 

taşımak istiyorum.” 

Asurlularla iyi ilişkilere rağmen Kimmer saldırısı 

yine devam etmiştir. İÖ 639/638 yıllarında Kimmerler 

doğudan gelerek Sardis’e ulaşmışlar ve Akropol 

dışında Sardis’i yeniden yakmışlardır. Bu konuda 

arkeolojik bulgular vardır. Bu bulgulara göre Kimmerlerin 

üçüncü yıkımı, İÖ 635-645 yılları arasında 

olmuştur. Paktolos kayalık bölgesindeki aşırı yanmış 

bölge olaya ışık tutmaktadır. 

Ardys, Kimmer saldırılarından sonra yeniden ülkesini 

toparlayabilmiştir. Priene’yi almış, Milet üzerine 

asker yollamıştır. Paktolos çayı kenarında yapılan 

kazılarda, Ardys çağında yapıldığı sanılan yapılar ve 

kuyular bulunmuştur. Ana tanrıça Kybele’ye ait bir 

sunağın o çağa ait olduğu sanılmaktadır. 

Yine Sardis kalesinin bu kral zamanında kuvvetlendirildiği 

yeni bulunan kazı bulgularından anlaşılmaktadır. 

Bu devirde kral saraylarının ortadaki 

platformdan kuzeye doğru gidilirken kalkerden yapılmış 

teraslar üzerinde bulunduğu yine kazı sonuçlarından 

çıkarılmaktadır.

c. Sadyattes 


Ardys, İÖ 600/610 yıllarında ölünce tahta oğlu 

Sadyattes çıkmıştır. 

Sadyattes, 12 yıl iktidarda kaldı. (İÖ 600/610?- 

588) 

Sadyattes döneminin son altı yılı Milet’e yapılan 

akınlarla geçmiştir. Bu akınların her yıl ne şekilde 

başlayıp sürdürüldüğünü Herodotos’tan okuyalım: 

“Toprağa emanet edilmiş ekin olgunlaşınca yola çıktı. 

Ordu syrinx, harp, flüt hem kadın hem erkek flütü sesleriyle 

yürüyordu. Miletos topraklarına varıldığında, kırlık 

yerlerde çiftlikleri bozmak, yakıp yıkmak bir yana kapılarına 

el bile sürmediler; her şeyi yerli yerinde bıraktılar; 

yalnız ağaçları kesiyor, ekini kaldırıyor ve geri dönüyorlardı. 

Miletoslular denizlere hâkimdiler, kenti kuşatmaları 

düşünülemezdi, ama Lydialı, çiftlikleri de bozmaktan 

kaçınıyordu, şunun için ki Miletoslular gene çalışsınlar, 

iyice yorgun düşsünler, o zaman o kendisi gelecek akında 

yağma edecek bir şey bulabilsin.” 

Ardys ve oğlu Sadyattes çağı başlardaki Kimmer 

saldırılarından sonra Sardis’in dışarıdan saldırı görmediği 

huzurlu yıllardır. Zenginliğinin artması ve 

ününün yaygınlaşması da bu yıllarda başlamıştır. 

d. Alyattes 52 

Alyattes (İÖ 588-560), babasının başlatıp sürdürdüğü 

Miletos akınlarını beş yıl yineledi. Altıncı yıl, 

45

4 


ordu Miletos çevresindeki ekini ateşe verdiğinde, 

alevler rüzgârın etkisiyle Athene tapınağına uzandı 

ve tapınak yandı. Lidya ordusu Sardis’e geri döndü. 

Ancak, Alyattes hastalandı, yatağa düştü; bütün 

burda resim olması gerekli galiba 

Piramit mezarın duvarlarını süsleyen desenlerden bir kesit 

(Manisa Müzesi).


gayretlere karşın iyileşemedi. Delphoi tapınağına armağanlar 

sunularak başvuruldu. Kendisine Athene 

tapınağının onarılmasından sonra yanıt verileceği 

söylendi. 

Alyattes, bunun üzerine Miletos’a elçiler gönderdi; 

barış ve iki tapınak önerdi; iki düşman böylece 

anlaştılar. Alyattes sağlığına kavuştu; barış yirmi sekiz 

yıl sürdü. 

Alyattes zamanında Med’ler Kızılırmak/Hallys 

ırmağı kıyılarına kadar gelmişlerdi. Alyattes kendisini 

Anadolu’nun tek egemeni saydığı için durumu 

kabullenmedi; Medlerle savaşa tutuştu. Beş yıl 

süren savaşlarda kesin bir sonuç alınamadı. Altıncı 

yıl, savaş sırasında güneş tam olarak tutuldu. Savaşçılar, 

bu olayı tanrıların hoşnutsuzluğu olarak yorumladılar. 

53 Barış için Babil ve Kilikyalılar temsilci 

seçildiler. İki ülke arasındaki sınır Kızılırmak olarak 

saptandı. Barışı güvence altına almak için Alyattes, 

kızı Aryenis ile Med Kralı Keyaksar’ın oğlu Astiyag’ı 

(İÖ 585-555) evlendirdi. Alyattes, krallığının gücünü 

arttırmak için kendisine rakip olabilecek prenslerle 

anlaşmaya büyük önem vermiş; Korint tiranı 

Periandros’la dostluk ilişkileri kurmuştur. Aynı 

amaçla kızlarından birini de Efes tiranı Meles Pindaros 

ile evlendirmiştir. 

Alyattes, bütün bu siyasi girişimleri ile birlikte ordusunu 

devamlı olarak güçlü ve hazır tutmuş; ülkesinden 

Kimmer tehlikesini uzaklaştırmıştır. 

4

4 


Bitinya’nın önemli bir kesimini sınırları içine 

alan Alyattes, saltanatının son yıllarını Mısır ve Babil 

anıtlarını andıran büyük bir mezar yaptırmaya, 

memleketin gelirini bu işe harcamaya yönelmiştir. 

Bu tümülüs Gyges Gölü’nün hemen kenarındadır. 

Etekleri büyük taşlarla örülmüş bir toprak yığınıdır. 

Birçok tümülüs içinde en büyüğüdür. Bu mezarın 

yapılışında Sardis’li tüccarlar ile serbest yaşayan kadınlar 

en büyük yardımı yapmışlardır. 

Alyattes, Gyges zamanında başlayan Grek etkisini 

çoğaltacak çabalara girmiş, Grek mimar ve heykeltraşlarını 

da Sardis’te ağırlamaya başlamıştır. 

Abradates ile karısı Pantheia’ya Kyrus’un yaptırdığı piramit me- 

zarın kalıntıları. 

Alyattes İÖ 560/561 yılında ölmüştür.


C. KROİSOS VE LİDYA DEVLETİNİN SONU 

Alyattes’in yerine, Karia’lı bir kadından doğma 

oğlu Kroisos tahta çıktı. Kroisos uzun süre İonia’lı bir 

kadından olan kardeşi Pantaleon’un çıkardığı saltanat 

kavgaları ile uğraştı. Taht kavgasının Alyattes’in 

sağlığında başladığını ve Pantaleon’un annesinin 

Kroisos’u zehirlemeye çalıştığını biliyoruz. 

Dilimizde ve dünyada zenginliğin simgesi olarak 

anılan, Tevrat ve İncil’de Korah, Kuran’da Karun 

diye söz edilen kişinin Kroisos olduğu ya da Karun 

efsanesinin Kroisos’un masallaşan yaşamından kaynaklandığı 

sanılmaktadır. Lidya’nın zenginlik ve 

saygınlığının üst düzeye Kroisos zamanında ulaştığı 

kuşkusuzdur. Zamanında Grek aristokratları çocuklarına 

onun adını vermekten onur duyarlardı. Pindaros, 

Kroisos şiirinde, “... iyiliklerinin ve yardımseverliğinin 

anısı ölmez” dediği gibi, genel kanı, Kroisos’un 

dine saygılı ve bağlı, “tanrısever”; cömert, konuksever 

ve yüce yürekli olduğu şeklindedir. Diğer yandan 

Batılı yazarlar, Kroisos’un kişiliğinde iyilikseverlik 

ile öç alma duygusunu; dine bağlılık ile dine saygısızlığa 

varan davranışları bir arada görmüşlerdir. Bu 

çelişkinin etkisi ile olsa gerektir ki, ünlü Grek yazarı 

Aristophanes “Beni ne sanıyorsunuz? Uzun sözlerle 

korkutabileceğinizi umduğunuz bir Lidyalı, bir Frigyalı 

ya da başka bir şey mi?” diye Lidyalıları hafife de alabilmiştir. 

610? 

4

SARDİS - Kitap-Atelyesi

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?