Karun gibi zengin krallar, çıkardıkları altını dünyada ilk kez paraya ...

A N A D O LU UYG A R LIKL A R I
Lydia
Karun gibi zengin krallar, çıkardıkları altını dünyada
ilk kez paraya dönüştüren bir halk ve bu zenginliği
korumak için üç ayrı duvarla çevrili bir kent, Sardes.
Batı Anadolu’dan Kızılırmak’a kadar uzanan bir
etkiye sahip Lydia Krallığı’nı anlayabilmenin yolu
Manisa’nın Sart köyünden geçiyor.
Tapınak mimarisini anımsatan bir yapı içinde, kanatlı güneş kursu
altında, birbirine dönük insan başlı kanatlı aslanlar, Lydia’da Pers
satraplık dönemini yansıtıyor. Altın yapraktan aplike olarak hazırlanmış
ince altın levhanın kenarındaki delikler olasılıkla üst düzey bir kişinin
giysisi üzerine dikildiğini gösteriyor.
40 national geo graphic • o cak 2010 lİDYA 41

Lydia’nın altın sikkeleri İÖ 6. yüzyıldan itibaren üretilmeye başlandı. Dünyanın bilinen bu ilk altın sikkeleri, İstanbul
Arkeoloji Müzeleri’ndeki altın, gümüş ve elektron Sardes sikkelerinin bir kısmı müze salonlarında teşhirde.
lİDYA 43

YAZI: ŞENGÜL AYDINGÜN FOTOĞRAFLAR: MURAT TÜREMİŞ
Prof.Dr. Nicholas D. Cahill (Nick), küçük bir kapağı kaldırmış ve ortaya
çıkan aralığın içinde kaybolmuştu. Kenara dayanmış metal merdiven
uçlarını gördüm, yıllardır arkeolojinin içinde olmuş biri olarak tered-
düt etmeden merdiveni kavradım. Nick henüz 8 metre aşağıdaki yer seviyesine
inmemiş, basamakları bitirmeye çalışıyordu. Dengemi sağlayıp merdivene bastım
ve peşinden inmeye başladım. Girdiğimiz deliğin küçüklüğünden beklenmeyecek
kadar geniş ve derin bir yere iniyorduk. Bir tarafta kırmızımsı bir toprak duvar,
karşısında ise kaba taşlardan, düzgün bir şekilde
inşa edilmiş bir sur vardı. Merdivenden en son
inmekte olan California Üniversitesi’nden Prof.
Dr. Crawford H. Greenewalt Jr. (Greenie) ise
1959’dan beri buradaydı ve 1977’den itibaren 30
yıl süreyle kazı başkanı olarak görev yapmıştı.
Nerede olduğumuzu anlayabilmek için
Nick’e bakıyordum. Halen Wisconsin–Madison
Üniversitesi’nde profesör olan Nick,
Sardes’e 1979’da öğrenci olarak gelmiş ve görünüşe
göre kazıdan bir daha ayrılmamıştı. İki yıl
önce Greenie’nin emekliye ayrılmasıyla da, Harvard
Üniversitesi merkezli Sardes’in Arkeolojik
Keşfi Heyeti’nce yürütülen kazının başkanlığını
Nick üstlenmişti.
Bir arkeolojik kazı alanını, oraya yıllarını
adamış bir kazı başkanı ile gezmekten daha ayrıcalıklı
ne olabilir? Tabii ki aynı yere yıllarını
vermiş iki kazı başkanı ile gezmek... Nick
ve Greenie ile Lydia Krallığı hakkında en fazla
bilgiye sahip olabileceğimiz tek kazı alanı olan
Sardes’teki delikten içeriye girdiğimde ne kadar
şanslı olduğumu düşünüyordum.
Yerin altında karşımıza çıkan duvar, Lydia
dönemindeki kentin duvar sisteminin bir parçasıydı.
Greenie, İngilizce olarak anlatırken
duvar sözcüğünün arkasındaki çoğul takısının
üzerine özellikle vurgu yapıyor ve “duvarlar” diyordu.
İÖ 7 nci yüzyılın sonlarına doğru Lydia-
lılar, kenti ve muhtemelen sahip oldukları zenginliği
korumak için antik dünyada benzerine
az rastlanır 20 metre genişliğinde muhteşem bir
duvar inşa etmişlerdi. Ama bunu yetersiz bularak,
duvarı güçlendirmek için dışını bir de surla
çevirmişlerdi. Duvar da bu yüzden iki, hatta
üç kat daha kalın bir hale gelmişti. Ayrıca 7.
bu duvarın altında daha önce yapılmış güçlendirilmiş
bir duvar daha vardı. Nick, “Pers istilasından
sonra Lydia duvarının üstüne bir duvar
daha inşa edilmiş. Yani burada birbiri ardına
inşa edilmiş üç ayrı duvar bulduk” diyor.
Lydia denince akla, hem gerçek hem masal;
Karun’un zenginliği ve Midas’ın altınları geliyor.
Efsane ve masalın gerçeklerle ilişkisini bilmiyoruz
ama büyük olasılıkla bir zamanlar bu
duvarların bir tarafında çok miktarda altın vardı
ve her türlü hırsızı, uğursuzu, yağmacıyı dışarıda
tutabilmek için bu kadar güçlü bir savuma
sistemine gerek duymuşlardı.
Kazı ekibi duvarı bulduktan sonra, hangi tarafın
iç, hangisinin dış olduğuna bir süre karar
verememiş. Greenie “Lydialılar’dan günümüze
çok az yazılı belge kaldığı için bunu saptamak
çok zordu” diyor.
Var olan belgeler çoğunlukla mezar taşlarına
yazılmış, törensel yazılardan oluşuyor. Tüm yazılı
tarihsel metinlerin büyük bölümü ise Yunanlılar
tarafından, yüzyıllar sonra kaleme alınmış.
Bu metinlerden yola çıktıklarında ise kentin tam
yeri konusunda bazı karışıklıklar yaşamışlar.
Aslında görünen o ki; sorun, Lydialıların yazılı
bir tarihe sahip olup olmamaları değil. Greenie,
Lydialıların Hititler ya da Mezopotamyalılar
gibi kil tabletlere değil parşömenlere yazdıklarını
düşünüyor. Mısır çölünün kurak havasında
bazı papirüsler günümüze kadar dayanabilirken
ve üzerlerindeki bilgileri bize taşıyabilirken
Batı Anadolu’nun nemli topraklarındaki yazılı
metinler çürüyüp gitmiş olabilir. Bu, Lydia dilini
çözebilmek açısından oldukça kötü bir durum
çünkü şu anda elimizde bulunan metinler
ölü bir dili anlamaya yetecek kadar çok değil.
Bir gece önce Artemis tapınağının yanında
kurulmuş, 50 yıllık geçmişin ihtişamını
sergileyen ve kendisi bir tarihi esere
dönüşmekte olan kazı evinin bahçesinde soh-
Sardes kazılarının son yıllarda en dikkat çekici
buluntularından, Pers saldırısı sırasında yıkılan
sur duvarlarının altında kalarak hayatını kaybettiği
anlaşılan iki Lydia’lı askere ait kafatasları.
Arkeolog–restoratörler dağılmış durumdaki,
yaklaşık 2500 yıllık kafatası parçalarını sabırla
bir araya getirmeye çalışıyor.
bet ederken, burada yaptıkları çalışmanın insanlık
tarihinde, arkeoloji dünyasında hangi
boşluğu doldurduğunu sordum. Arkeologlar,
hele bir de yarım asrı tek bir kazıda geçirebilecek
kadar bir yere bağlanmış olanları, yaptıkları
araştırmanın dünyada tek olduğuna; başka hiçbir
yerden gelemeyecek bilgileri, bulguları sağlayacağına
gönülden inanmasalar işlerine devam
edemezler. Greenie de, Nick de bu düşüncemi
destekleyip konuyu Lydialılara ve onların
44 national geo graphic • o cak 2010 lİDYA 45

kurduğu uygarlığa getirdiler. Bu büyük uygarlık
konusunda Yunan ve Roma kaynaklarından
birşeyler öğrenmek mümkündü ama asıl bilgileri
ancak burası, Manisa Salihli’nin Sart köyünde
yapılmakta olan Sardes kazıları sağlıyordu.
Bu bilgiler bize Lydialıların bıraktığı ve arkeologların
yeniden kazandırdığı mimari eserler,
takılar, dünyada bilinen ilk paralar, ölü gömme
adetleri, ufku dolduran sayısız tümülüsler, günlük
kullanılan kap kacaklarla geliyordu. Lydialıları
anlayabilmek için Sardes’ten başka hiçbir
yer yoktu. Çünkü, Sardes kazıları Lydia dönemini
aydınlatan tek bilimsel kazıydı –Tabii
ki müzelerin, definecilerin açtığı kaçak kazıların
ardından kalanı kurtarmak amacıyla yaptığı
kurtarma kazılarını saymazsak!
Lydia’nın komşusu olan Phrygia’nın başkenti
Gordion’da, Kerkenes Dağı’ndaki Pteria olduğu
düşünülen antik kentte ve de diğer komşu böl-
46 national geo graphic • o cak 2010
gelerde yapılan İÖ 1. bin kültürlerine ait kazılar
biraz, Lydia dönemi hakkında bilgi sağlamasına
karşın sadece Sardes’te,onlarla doğrudan ilgili
bulgulara ulaşabiliyoruz. Greenie ve Nick
bu durumu anlamakta zorlanıyordu. Kazı çalışmaları
ilerledikçe, yeni bulgular ortaya çıktıkça
öğrenmek istediklerinin sayısı hızla artıyordu.
Ancak Nick, “Her iyi arkeolojik çalışma zaman
içinde bize aslında ne kadar az bildiğimizi
hatırlatıyor. Ama neden hâlâ Sardes’ten başka
hiçbir Lydia kenti bulunmadığını anlayamıyorum”
diyordu.
İyi bir arkeolojik çalışmanın, bulduğu her
yanıta karşı, iki iyi soru üretmesi gerekirdi
ve burada da soruların ardı arkası kesilmiyordu.
Örneğin, böylesine önemli bir
başkentin nasıl organize olduğuna ve Batı ve
Orta Anadolu’nun neredeyse tamamını etki-
lemiş böylesine büyük bir imparatorluğu nasıl
yönettiklerine dair bazı kanıtlar olsa da Nick,
“Sardes’teki Lydia binalarının pek azı günışığına
çıktı ve kentin nasıl organize olduğuna dair
bilinenler hâlâ pek az” diyor.
Greenie, tarihin yazılı döneminde bile bazı
konularda olağanüstü büyük boşlukların olduğunu
söylüyor ve “yeni bilgilere ulaşmanın tek
yolunun arkeolojinin sağlayacağı maddi kanıtları
ortaya çıkarmak olacağına” inanıyordu.
Sardes’in yönetim binasının, sarayının yeri henüz
belirlenememişti. Düşünsenize, belki de
içinde saray arşivleri, tahıl siloları, silah depoları,
görevli memurların sayısı hakkında fikir
verecek idari binaları, bahçeleri ile dev bir saray,
sohbet ettiğimiz noktadan biraz ötede, toprağın
altında bizi bekliyor olabilirdi. Umuyorum
ki onları eski eser tacirlerinden önce bilim
insanları bulacaktı.
BITHYNIA
Daskyleion
Adramytteion Dorylaion
Gordion
Samos
Thyateira
LYDIA Silandos
Sardes
Hypaipa
PHRYGIA
Ephesos
Miletos
KARIA
Halikarnassos
PAMPHYLIA
Ege Denizi
LYKIA
Xanthos
A k d e n i z
Lydia Krall›¤›
Lydia
e¤emenli¤indeki
bölgeler
Lydia yerleşimleri
Di¤er yerleşimler
0 km 200
NG TÜRKİYE
Sardes’in kuzeyinde en büyüğü Kral Alyattes’e
ait, yüzlerce büyük boyutlu tümülüs (mezar tepeleri)
inşa edilmiş. Bölge bu nedenle Bintepeler
olarak anılıyor (en üstte). Gediz ve Küçük Menderes
vadilerinde hüküm süren Lydia Krallığı’nın
etkisi Kızılırmak’a kadar uzanıyordu (üstte).
lİDYA 47

Tarihin İlk Paraları
Paktolos Irmağı’ndan koyun postlarının yardımıyla toplanan elektron
zerrecikleri Sardes’teki arıtma atölyelerinde ayrıştırılarak, altın, gümüş
ve ikisinin karışımından oluşan elektron sikkelere dönüştürülüyordu.
Paktolos Irmağı (bugünkü Sart çayı) zenginlik ve
gücü Lydia krallarının ayağına getirmişti. Kaynağını
Tmolos Dağı’ndan (Bozdağ) alan ırmak,
Lydia’nın başkenti Sardes’in ortasından akıp giderken
alüvyonlarında taşıdığı altın (elektron) zerreciklerinin
bir kısmını burada bırakıyordu. Ama Lydia’nın zenginliğinde,
sadece ırmağın alüvyonlarının değil koyun
postlarının da parmağı vardı. Koyun postlarının Paktolos
Irmağı’na daldırılıp çıkarılması sonucu üzerinde kalan
elektron zerrecikleri toplanıyor ve sonra rafineride işleme
tabi tutuluyordu. Bu işlem sonucunda ortaya çıkan
sikkeler tarihte bilinen ilk madeni paraydı.
En eski sikkeler, Lydia kralları tarafından altın ve gümüş
alaşımı bir metal olan elektron’dan basılmıştı. Doğada
bulunan altın, içinde gümüş, bakır ve başka madenleri
de barındırabiliyor. Saf hale getirilmesi için işlemden
geçmesi gerekiyor. Doğal altın, içerdiği gümüş
oranına göre ile elektron olarak adlandırılabiliyor. Eskiçağ
dünyasında elektron sikkeler sadece Lydia’ya ve
Batı Anadolu’ya özgüydü. Ancak, birkaç yüz yıl sonra,
Phokaia ve Mytilene gibi kentlerde iki metali suni olarak
karıştırıp elektron sikke basıldığı biliniyor.
Komşularıyla olan ilişkilerinde doğada saf olarak bulunmayan,
altın, yani elektron Lydia Krallığı’nın prestijiydi.
Tarihçi Herodot, Kral Kroisos’un (İÖ 6. yüzyıl), dönemin
ünlü kehanet merkezi olan Delphoi’a 10 talanton
ağırlığında “beyaz” altından (elektron) bir aslan heykeli
armağan ettiğini yazıyor.
Kroisos’un zenginliği ülke sınırlarını aşmış, ünü günümüze
kadar ulaşmıştı. Çoğu Doğu toplumlarında
Kroisos’un adı, Karun olarak biliniyordu. “Karun kadar
zengin” deyimi de ona yapılan bir atıftı. Lydia Krallığı’nın
değerli madenden kaynaklanan bu zenginliğine bir de
egemenliği altındaki Batı Anadolu’daki kent–devletlerinden
aldığı vergileri eklersek, karşımıza çıkan tablonun
Lydia krallarının sadece siyasal gücünü değil, aynı
zamanda ekonomik gücünü de yansıttığı söylenebilir.
Lydia Krallığı elinde bulunan maden zenginliğini sikkeye
dönüştürerek insanlık tarihinde bir ilke imza attı.
Ancak bu imzada egemenliği altında bulunan Ionia
bölgesi kentlerinin (Miletos, Ephesos, Khios, Phokaia,
Klazomenai gibi) rolü büyük. Çünkü sikke, ortaya çıktığı
yerde, yani Lydia Krallığı topraklarında kalsaydı, münferit
ve tekil bir buluş olarak tarihe geçecekti. Fakat öyle
olmadı. O dönemde kent-devletleri tarafından gerçekleştirilen
kolonizasyon hareketi nedeniyle tüm Ege ve
Akdeniz dünyasına yayıldı.
Herodot (İÖ 5. yy) ve Polluks’un (İS 2. yy) verdiği
bilgiler sikkenin icadının Lydia Krallığı’yla ilişkisini ortaya
koyuyor. Arkeolojik kazılarda ele geçen buluntular da ilk
sikkelerin Lydia Krallığı tarafından bastırıldığını kanıtlıyor.
Ancak Lydia Krallığı’nın ilk sikkeleri kadar önemli bir
konu da, sikkelerin metalleri. Sardes’te yürütülen arkeolojik
kazılarda İÖ 6. yüzyılın ortalarına tarihlenen arıtma
atölyeleri açığa çıkarıldı. Günümüzde yapılan laboratuvar
çalışmaları, bu atölyelerde elektronun ayrıştırılarak
saf altın ve saf gümüş elde edildiğini ve ayrıca altının
içinde bulunan bakır gibi adi metallerin de altından ayrıştırıldığını
ortaya koydu.
Modern analizler, Paktolos’un alüvyonlarından elde
edilen elektrondaki gümüş miktarının yüzde 20–30 ve
altın miktarının yüzde 70–80 olduğu halde, bu elektrondan
basılan sikkelerde altın oranının yüzde 55, gümüş
oranının yüzde 45 olduğunu gösteriyor. Bu da, Lydialıların
elektronun alaşımına müdahale ederek, içerdiği altın
miktarını düşürdükleri, buna karşılık gümüş miktarını
artırdıkları anlamına geliyor. Söz konusu alaşımda az da
olsa bakır da bulunuyordu. Sonuç olarak, Lydia elektron
sikkeleri doğrudan Paktolos’un alüvyonlarından alınan
doğal elektrondan değil, içeriğine müdahale edilmiş
elektrondan basılmıştı. Ve bu altın atölyeleri, yılda birkaç
yüz kilo altının ayrıştırılıp sikke basımı için hazır hale
getirilmesine olanak verecek kapasitedeydi.
Lydia Krallığı’nın ilk sikkeleri olasılıkla Kral Alyattes
(İÖ yaklaşık 610–561) zamanında basıldı. Bu ilk sikkeler
elektrondan basılmış olsa da Alyattes’in oğlu Kroisos
döneminde elektron sikke basımı terk edildi ve hem
altın hem gümüşten (iki ayrı metalden) sikkeler basıldı.
Lydia Kralı Kroisos zamanında basılan altın, gümüş ve elektron sikkelerin ön yüzünde Lydia Krallığı’nın
arması olan aslan veya karşılıklı aslan ve boğa başları yer alıyor.
1904–1905 yılları arasında British Museum adına
D.G. Hogarth başkanlığında Ephesos’taki Artemis
Tapınağı’nda yürütülen arkeolojik kazılarda çok sayıda
elektron sikke ele geçti. Sikkelerden bir kısmının üzerinde
hiçbir işaret veya tasvir yoktu; bir kısmının üzeri kazıma
çiziklerle kaplıydı; bir kısmında ise hayvan tasvirleri
vardı. Ancak hepsinin ortak noktası arka yüzlerinde
bir çukurluk bulunmasıydı. Üzerlerinde aslan başı tasvirinin
olduğu sikkelerin, aslanın Lydia Krallığı’nın arması
olması ve Ephesos’un Lydia Krallığı’nın egemenlik alanı
içinde bulunması nedeniyle Lydia Krallığı’na ait olduğu
düşünülüyor. Lydia Krallığı’na ait sikkeler Sardes ve
Frig/Phyrg Krallığı’nın başkenti Gordion’da da ele geçti.
Lydialıların kendi sikkelerine verdikleri adı da bilmiyoruz
Lydia Krallığı’nın aslan başı tasvirli elektron sikkeleri
Lydia–Milet ağırlık sisteminde basılmıştı. Ana birim 14,1
gram ağırlığındaki stater’di. Ele geçen sikkeler, bir sta-
terin yarısı (hemistater, 7,15 gr.), üçte biri (trite, 4,75 gr),
altıda biri (hekte, 2,40), onikide biri (1,20 gr.), yirmidörtte
biri (0,60 gr.), kırksekizde biri (0,30 gr.) ve hatta doksanaltıda
biri (0,15 gr.) kadardı. Günümüze kalan sikkelerden,
en fazla basılmış olanın, trite olduğu anlaşılıyor;
hatta onun ana birim olduğunu öne süren uzmanlar
var. Ufak birimlerdeki sikkelerden çok sayıda bulunması,
sikkenin bir kere icat edildikten sonra, günlük yaşamdaki
yararlılığının çok çabuk anlaşıldığını ve alıverişlerde
ihtiyaç duyulduğunu gösteriyor.
Kroisos döneminde basılan sikkelerin Pers yenilgisinden
(İÖ 546) sonra, Persler tarafından da kullanıldığı
kabul ediliyor. Staterlerdeki ağırlık, üslup ve birimlerde
görülen farklılık, bir kısmının erken, bir kısmının geç dönem
darpları olduğuna işaret ediyor. Böylece Lydia’dan
çıkan madeni paralar Anadolu’ya ve oradan da dünyaya
yayıldı... — Prof.Dr. Oğuz Tekin
48 national geo graphic • o cak 2010 lİDYA 49

Bir teoriye göre Sardes’te yaşayanlar hep oradaydı ve Lydia’dan sonra Pers, Hellen ve Roma hâkimiyetine girdiler. Helle-
nistik dönemde yapımına başlanan Artemis Tapınağı da burada yaşayan Lydialıların torunları tarafından yapılmış olabilir.
lİDYA 51

Altın zemin üzerine turkuvaz, beyaz
ve kırmızı damarlı akik ile kahverengi
damarlı akik yanında metamorfik
taşların kakıldığı kanatlı güneş kursu
biçimli kolye ucu. Tipik bir Pers motifi
olan bu eser, Türkiye’ye dönen Karun
Hazinesi’nin parçaları arasında.
Biz arkeologlar için birkaç giysi ve yiyecek
tasviri bile eski yaşamlar hakkında öğrenmek
istediklerimiz için yeterli ipucu olabilirdi; sosyal
durumları, statüleri, gelenekleri... Pahalı ve
şık bir giysi her zaman prestij ve güç simgesidir.
Kazı evinin gölgesinde, asırlık ağaçların altına
kurulu masanın etrafındaki beş Amerikalı
arkeoloğu giysileri, oturuşları, çaya bandıkları
sıradan bisküvilerden değerlendirmeye kalkanlar
eğlenceli sonuçlara ulaşabilirler. Eski başkan
Prof.Dr. Greenewalt açık sarı, kolları kıvrılmış
gömleği, bej rengi hafif solmuş pantolonu güneş
ve rüzgârdan yanmış yüzü ile bir istisna oluşturmuyordu
ama sözcükleri tane tane seçerek
yaptığı itinalı konuşması, seçkin ifade tarzı her
şeyi değiştiriyordu.
Greenie’ye, Lydialıların çevre devletlerin arşivlerinde
iz bırakmış olmaları gerektiğini sormuştum.
O da Lydia Kralı Gyges’in Asur Kralı
Asurbanipal’a gönderdiği heyetten söz etmişti:
“Asurlular, batıdan gelen bu insanların ülkesi
Lydia’yı ilk kez duyuyorlar ve dillerini hiçbir
şekilde anlamıyorlardı. Sonunda resmi heyetin
derdi bir şekilde anlaşılmış ve de Lydialıların
Kimmerlere karşı istedikleri yardım gönderilmiş.
Lydia Asur’dan aldığı demirin bedelini de
Kimmerli esirler vererek ödemiş. Üç nesil sonra
ise Kroisos’un babası Alyattes, Medler’le savaşmış
ve güneşin tutulduğu savaştan sonra barış
anlaşmasında aracılık yapmaları için Babillileri
ve Kilikyalıları davet etmiş ve aradaki ilişkiler
çok daha ileri bir düzeye ulaşmış.”
Biraz önce gazetede okuduğumuz devlet büyüklerinin
adları gibi Lydia’yı yönetenlerden söz
ediyorduk. Bu insanların adı gerçekten Gyges,
Ardys, Sadyattes, Alyattes, Kroisos muydu? Ülkelerine
Lydia mı diyorlardı? Lydia’nın adının
geçtiği en eski metin olan Asurbanipal’in yazısında
ülkenin adı, Lu–ud–du şeklinde geçiyordu.
Diğer kral isimleri ise hep daha sonraki Yunan
ve Roma metinlerinden geliyordu.
Lydialıları anlamaya çalışmak için belki
başka izlere bakmak gerekiyor. Örneğin,
en çok yaptıkları ve öyle kolay kolay kaybolmayacak
olan izlere; tümülüslere...
Sardes’in çevresinde yer alan tümülüsler, içlerine
gömülen çok değerli ölü hediyeleri ile bir-
likte daha tarihin en eski çağlarından başlayarak
mezar soyguncularının dikkatini çekmiş ve
tamamına yakını açılıp boşaltılmıştı. Ama Antik
Çağ’ın en başarılı soyguncularının ya da günümüz
hırsızlarının bile çalamayacakları bir şey
vardı: Tonlarca ağırlıktaki tümülüsler ve yükseldikleri
yerler. Sadece Lydia tümülüslerinin en
büyüğü olan Alyattes Tümülüsü’nde bir milyon
tondan fazla toprak var. Ama bu tümülüsler de
define avcıları veya tarım için alan açmak isteyenler
tarafından tahrip ediliyor.
Masamızda sessiz bir şekilde oturan ve yine
Sardes kazılarına yıllarını vermiş Başkan Yardımcısı
Prof.Dr. Andrew Ramage’ın öğrencisi
Prof.Dr. Christopher Roosewelt, İÖ 7–4 yüzyılları
kapsayan Lydia ve Pers yönetimi dönemle-
52 national geo graphic • o cak 2010 lİDYA 53

Yurt dışına kaçırılan ve açılan davalarla Türkiye’ye geri getirilen parçalar arasında Aktepe tümülüsünün kireçtaşı
blokla örülü mezar odasından, elindeki çiçeği koklayan insan betimli duvar resmi parçası da bulunuyor.
Kaçak Hazinelerin Dönüşü
Köylülerin zengin olmak için yaptıkları kaçak kazılarda buldukları Lydia
Hazinesi önce gizlice New York Metropolitan Müzesi kolleksiyonlarına
satıldı, sonra mahkeme kararını beklemeden Türkiye’ye iade edildi.
Uşak’ın Mıdıklı ve Güre köylerinde, 1965–68
yılları arasında, tümülüslerde yapılan kaçak
kazılarda bulunan çeşitli yapıtlar, İÖ 6. yy’ın
ortalarına tarihleniyor. Bu tarihin Lidya Kralı Kroesus’un
(Karun) dönemine denk düşmesi nedeniyle, bu yapıtlara
“Karun Hazinesi” adı veriliyor. Hazinenin görkeminin ancak
çok soylu zenginlere ait olabileceği kanısı da, bu adı
pekiştiriyor. Yasal ve bilimsel alanda ise “Lidya Hazinesi”
tanımlaması kullanılıyor.
Yöredeki antik nekropol (mezar) alanında, 1965’te
bir çobanın sürüsünü otlatırken, bir deliğe giren sopasını
geri çektiğinde altından bir yüzük bulmasının ardından
köy halkı bu alanda kaçak kazılara başlamıştı. Sardes
bağlantılı arkeolojik kazılarda işçi olarak çalışan Mıdıklı’lı
Ahmet Bülbül, tümülüs kazısının nasıl yapıldığını öğrenmiş,
köyünün yakınındaki Toptepe Tümülüsü’nü kazmayı
kafasına koymuştu. Gözlemleriyle belirlediği noktadan
arkadaşlarıyla kazarak bulduğu giriş yolundan mezar
odasına ve hazineye ulaşmıştı. Güre köyünden 10
kişi de Mıdıklıların zengin olmasından heveslenerek Haziran
1966’da İkiztepe’yi 10 gün süren kaçak kazıyla
soymuş ve olağanüstü zenginlikteki hazineyi İzmir’de
Ali Bayırlar’a satmıştı. Ancak bir köylü, Jandarmaya kaçak
kazıyı haber verdi. Hazinenin bir bölümü ele geçti.
Soyguncular yakalanarak yargılandılar. Bu arada Bayırlar,
New York’tan İzmir’e gelen antika galerisi sahibi John
Klejman’a hazineyi birkaç aşamada satmıştı. Klejman,
New York Metropolitan Sanat Müzesi’nin (MET) Yunan
ve Roma Bölümü Müdürü Dr. Dietrich von Bothmer’e
hazineden bazı örnekler gösterdi. Dr. von Bothmer
1966–68 yılları arasında sağladığı bağışlarla koleksiyonun
tümünü 1,7 milyar dolara Müze’ye kazandırdı.
Müzenin deposunda çelik kasalarda saklananan hazinenin
MET’te olduğunu çok az kişi biliyordu. MET’in
100. kuruluş yıldönümünde (1970) hazinenin, sergilenmesine
niyetlenilse de, aynı yıl hazinenin izini süren İngiliz
Sunday Times Gazetesi muhabiri Peter Hopkirk
Ankara’ya geldi ve araştırmayı birlikte sürdürdük. Ancak
hazinenin izine raslayamadık. Hopkirk, Londra’ya
dönüşte gazetesinde, “Türkler Karun Hazinesini Geri
istiyor” başlığıyla, dönemin Milli Eğitim Bakanı Orhan
Oğuz’un “Eğer böyle bir hazine Türkiye’den kaçırılmışsa
Müze’yi dava ederiz” demecini yayımladı. Güç durumda
kalan MET, hazinenin sadece 3–5 parçasını “Doğu
Yunan” kaynaklı olarak sergiledi.
O tarihten sonra Manisa ve Uşak yöresinde araştırmalarımı
yoğunlaştırdım. Üç kez New York’a gittim.
16 yıl süren bilgi, belge toplama ve tanık ifadelerinden
yola çıkarak hazırladığım ve hazinenin MET’te olduğunu
belirten araştırma sonuçlarını Nisan 1986’da Milliyet
Gazetesi’nde yayınladım.
Görkemli hazine, Lidya ve Anadolu’da Pers yayılması
ile eşzamanlı sanatsal etkileşimi yansıtması açısından
benzersizdi. Özellikle yörenin kuyumculuğu ve ayrıca
şarap kültürü açılarından da önem taşıyordu.
Türkiye, 1987 Haziran’ında New York Federal
Mahkemesi’ne başvurarak hazinenin geri verilmesi
amacıyla MET’e dava açılmasını istedi. Federal yargıç
üç yıllık bir süre boyunca tarafların sunduğu belge, tanık
ifadesi ve uzman raporlarına dayanarak 1990 ‘da
Türkiye’nin dava açılması istemini kabul etti.
Güç durumda kalan MET, Türkiye ile iyi ilişkileri olan
bazı ünlü Amerikan diplomatlarını aracı olarak kullanıp
olayın mahkeme dışında, “363 parçadan oluşan hazinenin
paylaşılarak ve karşılığında Türkiye’ye bir bedel
ödeyerek” çözülmesini önerdi.
Bu öneriyi açıkladığımda, “paylaşım” gündemden
düştü. MET, davayı yitireceğini anlayınca, mahkeme
sonucunu beklemeden 1993’te hazineyi Türkiye’ye geri
verdi. Hazine bir süre Ankara’da Anadolu Medeniyetler
Müzesinde sergilendikten sonra tarihinin yaşandığı kendi
toprakları olan Uşak Arkeoloji Müzesi’ne gönderildi.
Dönemin Kültür Bakanları, Uşak’a yeni müze yapımı
için bütçeye konulan ödeneği kullanamadığı için hazine,
hala Uşak Müzesi’nde sergileniyor. Koleksiyonun en
önemli parçalarından biri olan altından “kanatlı denizatı”
broşun çalınarak sahtesi ile değiştirildmesi ise koleksiyonun
iyi korunamadığını gösteriyor. — Özgen Acar
54 national geo graphic • o cak 2010 lİDYA 55

LYDIA’NIN HAZİNELERİ
Sardes’teki kazı açmalarından birinin en dibinde kazı başkanı Nick ve kası ekibi, Lydia dönemine ait
duvarları ortaya çıkarmaya çalışıyor (üstte). Lydion–geniş ağızlı, küresel gövdeli, konik ayaklı, Lydialılara
özgü pişmiş topraktan krem ve parfüm ihraç kabı Manisa Müzesi’nde sergileniyor (Altta, başta).
İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen gri kuvars aynı zamanda alt kısmı damga mühür olarak da
kullanılan altın kulplu kolye ucu (Altta, ikinci). İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen fildişinden
büst (Altta, üçüncü) Sardes kazısında ele geçmiş 35 cm. genişliğinde yayvan kap (Altta, sonda).
KREM, PARFÜM İHRAÇ KABI ALTIN KULPLU KOLYE UCU FİLDİŞİNDEN BÜST
56 national geo graphic • o cak 2010
YAYVAN KAP
rine ait yerleşim yerlerini bulabilmek için mevcut
tümülüsleri kullanmıştı. 2000–2001 yılları
arasında çevredeki en az 510 tümülüsün yerini
coğrafi olarak kayıt edip, çevre il müzelerinden
çıkan buluntularla birleştirip en az 113 Lydia–
Pers dönemi yerleşim yeri tespit etmişti
Buradaki temel varsayım, eski insanların
ölülerini gömmek için bu tümülüsleri çok uzak
yerlere değil, yaşadıkları yerleşmelerin yakınlarına
yapmış olabilecekleriydi. Zaten değerlendirilen
verilerde göze çarpan en önemli özellik,
bu insan yapısı tepelerin kendi aralarında kümeleşmiş
olmasıydı.
Greenie’ye göre arkeolojik kazıların bize sunduğu
bir başka ilginç nokta, kentin değişik yerlerinde
ve duvarlarında rastlanan resimler ve
içindeki ithal malı pahalı kap kacaklardı. Geniş
alanlarıyla, zengin sayılacak insanlara ait evlerin
varlığı da bize Lydia zamanında kentte nasıl
bir sosyal düzen olduğuyla ilgili ipuçları sağlıyordu.
Acaba çok güçlü merkezi bir otorite ve
sefalet içinde yaşayan bir halk mı vardı? Yoksa
günümüz burjuvazisini çağrıştıracak, oldukça
zengin yurttaşlardan söz edilebilir miydi? Buluntular,
bu evlerin özellikle aristokrat bir sınıfa
ait olmadığı kanısını uyandırıyor. Ticaretin özgürce
yapıldığı, günümüz toplumlarını çağrıştıracak
bir sosyo–ekonomik yapının izlerini bu
zengin evlerinden öğrenebiliyoruz.
Anadolu, Asya ve Avrupa’yı birbirine bağlayan
göç yollarının tam ortasında, kavimlerin bir
yerden diğerine gittiği, hatta göçmen kuşların
bile güzergâh bellediği bir yer. Bu topraklarda
kavimler zaman içinde oradan oraya savrulmuş.
Acaba Sardes’te yaşayan halkla günümüz
Sart’ında yaşayanlar arasında kopmadan gelmiş
bir bağlantı olabilir mi?
“DNA testi yaptınız mı?” soruma “Bu mümkün”
yanıtını aldım. Pers istilası sırasında yıkılan
bir duvarın altında kalan iki askerin (olasılıkla
Lydia askerleriydi) kemiklerini bulmuşlardı.
O kemiklerden alınacak DNA örnekleri
ile günümüzde burada yaşayanlardan alınacaklar
karşılaştırılabilir ve belki de 3000 yıldan
beri babadan oğula aktarılmış bir süreklilik
yakalanabilirdi.
Greene gülümseyerek, 2000’li yılların başı-
na kadar İzmir’i Ankara’ya bağlayan ana yolun,
şu anda yürütülen bazı kazı açmalarının hemen
yanından geçtiğini söyledi. Gerçekten de
Ankara’dan İzmir’e her gidişimizde Sardes harabelerinin
hemen dibinden geçerdik. Şimdi ise
ana yol, Sardes sit alanının içinden çıkarılmış
birkaç yüz metre ileriye alınmıştı. Cumhuriyet
döneminde yapılan eski ana yolun asfaltının altında
Osmanlı yolu, onun altında Bizans yolu,
onun altında Roma, altında da Yunan, Pers ve
Lydia yolunun izleri duruyordu. Binlerce yıldır
ulaşım hep aynı çizgi üzerinden yapılmıştı.
“3000 yıllık bir geleneğin bozulması size kısmet
olmuş” deyip şakadan bir sitemde bulundum.
Greenie pek gülmedi, biraz üzüntülü bir
sesle, “Biliyor musunuz, bu dediğinizi gerçekten
aramızda konuştuk” dedi. Hititler, İÖ 2. binde
Ege’deki Miken Uygarlığı ile tam da bu yoldan
geçerek ilişkiye geçmişlerdi; daha Lydia’nın
ünlü kralı Kroisos’un doğmasına bin yıl varken...
Kısacası buradaki yerleşim ve kültür varlığı
Lydia’dan da eskiye dayanıyordu. O dönemlerden
günümüze gelene kadar hangi dönemde
ne değişti? Neler aynı kaldı? Buradaki bir yerleşmenin
sürekli varlığından, yolun hep burada
olduğundan, kısacası binlerce yıllık bir kalıcılıktan
söz ediyoruz ama acaba aralarda neler
değişmişti, bunu henüz bilmiyoruz.
Persler’in İÖ 6. yüzyılda Sardes’i işgal ettiklerinde,
yerel bazı idarecilerin gene
yönetimde olduğunu düşünmemiz için
geçerli nedenlerimiz var. Kısacası bu insanlar
Lydia şapkasını çıkarıp Pers başlığı takmış ve
kaldıkları yerden devam etmişler. Ama tarihi
kayıtlarda karşımıza çıkan tek bir satır farklı yorumlara
yol açabilir: Büyük İskender 4. yüzyılda
Lydia’yı Perslerden aldığında “halkın atalarından
kalan eski törelerini yeniden uygulayabileceklerini”
söylemişti. Bu cümle insanı pek
çok olasılığı düşünmeye zorluyor.
Sardes’in en görkemli yapısı Artemis tapınağını,
40 dereceye varan kavurucu öğle sıcağı altında
dolaşıyoruz. Prof. Greenewalt’un üzerinde
dizine kadar çektiği siyah çoraplar, bermuda
kumaş pantolonu ve keten gömleği var. Ancak,
bu delici sıcakta başında hiçbir koruyucu
lİDYA 57

SAVAŞA SON VEREN GÜNEŞ TUTULMASI
Önceleri Gediz ve Küçük Menderes vadilerine
sıkışıp kalan Lydia Krallığı, İÖ 600’lerde, ülkesindeki
altın madenlerinin verdiği güçle giderek,
Kızılırmak’a kadar yayılan geniş bir coğrafyaya
hükmeder olmuştu. Kral Alyattes, Anadolu’yu
dehşete düşüren göçebe Kimmer boylarına karşı
kazandığı zaferlerle ünlenmişti. Bu sırada Asur
İmparatorluğu’nun Babil ve Medlerce tarih sahnesinden
silinişi (İÖ 612) Yakın Doğu’daki güç dengelerini
bozmuştu. Medler kısa sürede Kızılırmak’a
kadar yayılarak Lydialılar’la komşu oldular. İranlı
Med kabileleri çoğu kez kuzeyli İskitlerle birlikte
hareket ediyordu. Herodot’a göre, Med hizmetindeki
kimi İskitli beylerin Lydia kralına sığınması sorunlara
yol açmıştı. Med hükümdarı Kyaksares’in
İskitliler’in teslimi için yaptığı başvurunun reddi
üzerine durum gerginleşti ve İÖ 591’de Lydia ve
Med orduları Kızılırmak kavsi içinde karşı karşıya
geldi. Çatışmalar beş yıl sürdü; o zamanki savaşlar
yaz aylarında yapılıyor, kış ayları yaklaştığında
hâlâ sonuç alınamamışsa ordular ateşkes yaparak
evlerine dönüyorlardı. Savaşın altıncı yılında, çarpışmaların
sürdüğü bir sırada, günü aniden geceye
çeviren bir güneş tutulması yaşandı. Taraflar bu
doğa olayını tanrıların çağrısı olarak kabul etti
ve bir dostluk antlaşması imzaladı. Antlaşma,
Alyattes’in kızı ve Kyaksares’in oğlunun evlendirilmesiyle
güçlendirildi. İÖ 28 Mayıs 585’te yaşanan
bu güneş tutulmasını Miletoslu doğa filozofu
Thales önceden hesaplayıp İonialılar’a bildirmişti.
— Prof.Dr. Veli Sevin
58 national geo graphic • o cak 2010
yok. Aynı şekilde yeni başkan Nick de şapka ya
da kazılarda moda olduğu üzere, poşi kullanmıyordu.
Greenie ömrünün elli yılının, Nick ise
otuz yılının tüm yaz aylarını burada geçirmişti.
Her ikisi de incecik ve çok hareketliydi. Nicholas,
tapınağın sütunları arasında çekirge gibi
dolaşıyordu. Bir an dikkatle Greenie’ye baktım.
Bu sakin yüzlü adam, yetmiş yaşına gelmiş bir
bilim insanı gibi görünmüyordu.
Bir gece önce sorduğum sorunun yanıtını
ertesi gün vermişti. Sardes’te unutamadığı
en önemli anısını sormuştum: “Burada neden
kalmam gerektiğini anladığım anı unutamıyorum.
Sardes’ten önce Gordion’da, Bayraklı’da,
Pitane–Çandarlı’daki kazılara katılmıştım. Ancak,
Sardes’e geldiğimde çözülmesi gereken çok
soruyla karşılaştım ve bu soruların çözümüne
kendimi adamam gerektiğini kavradım.”
Kazı bilimi, disiplin ve sabır işidir. Bazen küçük
bir sorunun yanıtı yıllarınızı alabilir. Bazen
de bu soruların yanıtını siz değil, yerinizi alanlara
bırakırsınız. Genç başkan Nicholas, yüksek
yamaçtaki kazı açmasında, gelecek beş yılın
ağırlığının Lydia dönemi yapılarını aramak
olacağını söylüyordu.
Sardes’ten ayrılmadan hemen önce kazı evinde
çay içerken, kazı alanından getirilen iki küçük
poşet birden heyecan yarattı. İçlerinde İÖ
6.yy’da üretilmiş pırıl pırıl parlayan Lydia’nın
elektron ve gümüşten iki sikkesi vardı. O gün
bulunmuşlardı.
Haldun arkeolojideki kuralları bilse de, dünyanın
ilk basılı paralarından birinin (sayıları
şu anda hiç az olmasa da) kazı başkanları tarafından
incelenme anını fotoğraflamak istemişti.
(Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma
Kanunu’na göre, kazıda eserlerin ilk yayın hakları,
beş yıllığına kazı başkanına verilmiştir.)
Nick, bu istek karşısında, çok benzer (ve
daha önce yayınlanmış) başka bir parayı çekmesini
teklif ederken, Haldun çoktan vazgeçmişti
bile... j
Kocaeli Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi
Yrd.Doç.Dr. Şengün Aydıngün, National Geographic
Türkiye’nin arkeoloji danışmanlarından. Murat Türemiş,
NG’ye sürekli katkı veren fotoğrafçılar arasında.
Profilden uzun saçlı, küpeli,
iri gözlü, sivri burunlu, sakallı
bir Lydialı. Kazı ekibi
bu erkeği feminen, süslü ve
narin görüntüsü nedeniyle,
eski bir Yunan sözünden
alıntı yaparak Lydian Dandy
olarak adlandırmış (karşı
sayfada). Karun Hazineleri
davasından sonra Türkiye’
ye getirilen Uşak çevresinde
yasal olmayan tümülüs
kazılarıyla ortaya çıkarılmış
insan yüzlü, hayvan gövdeli
iki Syphinx’den biri.
lİDYA 59