Saygıdeğer katılımcılar

1

Saygıdeğer katılımcılar, 

Üçüncüsünü düzenlediğimiz Kocaeli Tarihi Sempozyumunun konusunu, 

şehrimizin ilk yöneticisi Gazi Süleyman Paşa’ya atfettik. Bölgemiz 

ve Osmanlı Tarihi açısından önemli bir şahsiyet olan Gazi Süleyman 

Paşa maalesef bugün toplumumuz tarafından pek tanınmamaktadır. 

Tarih sempozyumlarına başlarken unutulmuş tarihi değerlerimizi yeni 

kuşaklarla tanıştırmayı hedeflemiş ve bu heyecanla yola çıkmıştık. Gazi 

Akça Koca ve Kara Mürsel Alp’ten sonra Gazi Süleyman Paşa’yı tanıtmak 

bizim için ayrı bir heyecan ve onur kaynağı olmuştur. 

Kentimizin kurucularından ve Kocaeli tarihindeki en önemli figürlerden 

birisi olarak dikkat çeken Gazi Süleyman Paşa’yı konu alan bu 

sempozyumla birlikte, Kocaeli’nin sanayi kenti gerçeğinin yanı sıra bir 

kültür ve tarih kenti olduğunu da vurgulamış oluyoruz. Kocaeli Büyükşehir 

Belediye’mizin kültür politikasındaki katılımcı, şeffaf ve geçmişinden 

aldığı güçle geleceği şekillendiren anlayışı; Kocaeli Kitap Fuarı, Kocaeli 

Tarih Sempozyumları, Kültür Yayınlarımız ve diğer çalışmalarımızla 

yoluna devam edecektir. 

Elinizdeki programla üç gün devam edecek olan Gazi Süleyman Paşa 

ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, sadece şehrimize ait değil Osmanlı 

Tarihi’ne, Kuzeybatı Anadolu Bölgesine ait birçok değerli konu başlığını 

ihtiva etmektedir. İlkçağlardan modern zamanlara kadar uzanan bir konu 

bütünlüğü arz eden sempozyum konuları, daha öncekilerde olduğu gibi, 

sadece tarihe dair değil, kültüre, sanata, mimariye ve bugüne dair de 

birçok bilgiyi bir araya getirecektir. 

Gazi Süleyman Paşa Sempozyumu ile birlikte ülkemizde son dönemde 

yapılan en kapsamlı tarih sempozyumunu gerçekleştiriyoruz. Böylece 

dünyanın dört bir yanından ve ülkemizden, kentimiz ve bölge tarihi ile ilgili 

olarak çok ciddi bir hareket noktası elde etmiş oluyoruz. Bu çalışmalarda 

emeği geçen bütün arkadaşlarıma teşekkür ediyor, sempozyumumuzun 

başarılı bir şekilde geçmesini diliyorum… 

İbrahim KARAOSMANOĞLU 

Kocaeli Büyükşehir Belediye Başkanı

KOCAELİ BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ 

Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı 

Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Dairesi Başkanlığı 

Gençlik ve Spor Hizmetleri Dairesi Başkanlığı 

KURULLAR/BOARDS 

Başkan/President 

İbrahim KARAOSMANOĞLU 

Genel Koordinator 

/General Coordinator 

Doç. Dr. Tahir BÜYÜKAKIN 

Düzenleme Kurulu 

/Executive Board 

Prof. Dr. Haluk SELVİ 

Doç. Dr. İbrahim ŞİRİN 

Doç. Dr. M. Bilal ÇELİK 

Feyzullah OKUMUŞ 

Dr. Ali YEŞİLDAL 

Raşit FİDAN 

Hasan YILMAZ 

Hayriye SÖZER 

Volkan ŞENEL 

Emel ALP 

Resül NARİN 

Alptekin CEVHERLİ 

Adem YILMAZ 

Sempozyum Sekreterliği/Secretariate 

Bilimsel Konular/Scientific Matters 

Doç. Dr. M. Bilal ÇELİK - 0264 295 60 23 

Resül NARİN - 0544 207 87 80 

İdari Konular 

(Ulaşım, Konaklama vb.) 

/Administrative Matters 

Burçin TİMAÇ - 0262 322 18 74 - 2447 

Ali Kemal SANCAK - 0544 529 66 00 

Basım Yılı: 2016 

Web: http://kocaelitarihisempozyumu.com 

Mail: kocaelitarihisempozyumu@kocaeli.bel.tr 

Bilim ve Danışma Kurulu 

/Scientific and Advisory Board 

Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN 

Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU 

Prof. Dr. Ahmet GÜNEŞ 

Prof. Dr. Altan ÇETİN 

Prof. Dr. Ayşe Tuba ÖKSE 

Prof. Dr. Azmi ÖZCAN 

Prof. Dr. Cevdet KÜÇÜK 

Prof. Dr. Chakib BENAFRI 

Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT 

Prof. Dr. Emre DÖLEN 

Prof. Dr. Enis ŞAHİN 

Prof. Dr. Enver KONUKÇU 

Prof. Dr. Erhan AFYONCU 

Prof. Dr. Feridun EMECEN 

Prof. Dr. Geza DAVID 

Prof. Dr. Halil İNALCIK 

Prof. Dr. Heath W. LOWRY 

Prof. Dr. İdris BOSTAN 

Prof. Dr. İlhan ŞAHİN 

Prof. Dr. Kemalettin KUZUCU 

Prof. Dr. Maria Pia PEDANİ 

Prof. Dr. Mehmet ALPARGU 

Prof. Dr. Mehmet BEŞİRLİ 

Prof. Dr. Nedim İPEK 

Prof. Dr. Olena BAÇİNSKA 

Prof. Dr. Osman AKANDERE 

Prof. Dr. Osman KÖSE 

Prof. Dr. Özer ERGENÇ 

Prof. Dr. Rhoads MURPHEY 

Prof. Dr. Sabahattin ÖZEL 

Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU 

Prof. Dr. Tofig MUSTAFAZADE 

Prof. Dr. Viktor KIRYUKOV 

Prof. Dr. Yuriy KOÇUBEY 

Prof. Dr. Yusuf OĞUZOĞLU 

Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK 

Prof. Dr. Zeynep AHUNBAY 

Doç. Dr. Ferhat TURANLI 

Doç. Dr. Oleksandr SEREDA 

Doç. Dr. Olga MAVRİNA 

Doç. Dr. Serkan YAZICI 

Doç. Dr. Svitlana KAYUK 

Doç. Dr. Vyaçeslav STANİSLAVSKİY 

4

5

KÖRFEZ İLÇESİ’NDE (KOCAELİ) ARAZİ ÖRTÜSÜ 

DEĞİŞİMLERİNİN UZAKTAN ALGILAMA VE COĞRAFİ 

BİLGİ SİSTEMLERİ İLE ANALİZİ (1987-2015) 

Yrd. Doç. Dr. Beyza USTAOĞLU 

Suzan YILDIZ 

Sakarya Üniversitesi 

Bu çalışmanın amacı uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak 

Körfez ilçesinde 1987, 1995 ve 2015 yılları arasında arazi örtüsü 

değişimlerini belirlemektir. Araştırma alanı Marmara Bölgesi’nin Çatalca-Kocaeli 

bölümünde, İzmit Körfezi’nin kuzey kıyısında, TEM Otoyolu, 

D-100 Karayolu ve demiryolu güzergâhında yer almaktadır. Araştırma 

alanında Tüpraş ve İgsaş gibi büyük sanayi kuruluşları bulunmaktadır. 

Körfez ilçesi 2014 yılı nüfus sayımına göre 146.210 nüfusuyla Kocaeli’nin 

nüfusu artmakta olan ilçelerinden birisidir. Özellikle sanayileşmenin etkisiyle 

oluşan nüfus artışı, arazi örtüsünü meydana getiren yerleşme, tarım 

ve ormanlık alanların mekânsal dağılışını etkilemektedir. Arazi örtüsündeki 

bu değişimi belirlemek amacıyla veri olarak Landsat 5 TM 1987 

ve Landsat 5 TM 1995 ve Landsat 7 ETM+ 2014 uydu görüntüleri ve arazi 

çalışmaları ile elde edilecek olan GPS (küresel yer belirleme sistemi) 

verileri kullanılacaktır. Yöntem olarak ArcGIS 10.2.2 yazılımında ekran 

üzerinden sayısallaştırma ve Erdas Imagine 9.2 yazılımında kontrolsüz 

sınıflama tekniği uygulanacaktır. Elde edilen sonuçlar T.C Orman ve Su 

İşleri Bakanlığı tarafından oluşturulan Arazi İzleme Sistemi, Ulusal Arazi 

Örtüsü veri tabanı ile karşılaştırılacaktır. 

6

BUZUL ÇAĞLARINDAN İTİBAREN KOCAELİ’DE 

DOĞAL ÇEVRE DEĞİŞİMLERİ VE KÜLTÜRLERE 

YANSIMALARI 

Öğr. Gör. Ayşin KONAK 

Kocaeli Üniversitesi 

Her toplum geride ana hatlarını kendisinin oluşturduğu bir tarih bırakır. Bu 

tarihin oluşumu düz bir çizgi izlemez. Toplumun iç dinamikleri ile derinleşir, 

dış dünya olarak tanımlanan doğal çevreden gelen etkenlerle ise şekillenir. 

Kültür doğal çevrenin bütün değişimlerini izler, bu değişimlere göre biçim 

kazanır ya da tam tersi kültür yaşadığı coğrafyayı kültürel gelişimi doğrultusunda 

şekillendirir, tarihini oluşturduğu sahneye yön verir, kendine ait bir 

fiziksel çevre yaratır. Bu fiziksel çevre doğal çevreyle birlikte kültür tarihinin 

şekillendiği bir “sahne” ya da bir “mekân” oluşturur. Bu tarihten geriye kalan 

çoğu zaman kültürün gölgesidir. 

İnsan topluluklarının yaşama düzeni, yerleşme yeri seçimleri, beslenme, 

kültürel ve ticarete yönelik her türlü üretimleri bugün olduğu gibi doğal çevrenin 

sunduğu kaynaklara bağımlı olmuştur. Bugüne kadar çeşitli bölgelerde 

yapılan arkeolojik araştırmalar göstermektedir ki; çevresel faktörlere bağlı 

farklılıklar bu bölgelerde yaşayan toplumların yaşam biçimlerini etkilemekle 

kalmayıp, her türlü kültürel buluntulara yansımaktadır. Bununla birlikte 

doğal çevrede gözlenen değişimler yerleşmelerin yer değiştirmesine neden 

olacak kadar köklü değişikliklere neden olabilmektedir. Başta iklim olmak 

üzere bu çevresel değişimlerin hızı kültürün çevreye uyarlanma sürecinde 

oldukça etkilidir. 

Günümüzden 2,58 milyon yıl önce başlayan Kuvaterner Dönem kendi içinde 

“Büyük Buz Çağı” olarak bilinen Pleyistosen (2,58 milyon yıl - 11,7 bin yıl) ve 

günümüz iklim koşullarının yaşanmaya başladığı Holosen (11,7 bin yıl - günümüz) 

olmak üzere iki çağa ayrılmaktadır. Derin deniz sondajlarından elde 

edilen bilgiler sonucu Kuvaterner’de, zaman ve mekân çerçevesinde buzulların 

ilerlediği, daha sonra çekildiği buzul dönemleri ve buzul arası dönemlerin 

yaşandığı anlaşılmıştır. Kuvaterner Dönem’de gözlenen buzullaşmalar 

coğrafik konum, atmosferik ve topografya şartlarında gözlenen farklılıklardan 

dolayı yer ve zaman bakımından farklılık göstermiş, yeryüzünün farklı 

bölgelerinde değişik süre ve şiddetlerde etkili olmuştur. Bu dönem içinde 

Karadeniz’e ve Marmara Denizi’ne kıyısı olan ve kısa mesafelerde mikro çeşitlilik 

gösteren ekolojik bölgeleri ile Kocaeli’nde başta deniz seviyesi değişimleri 

ve alüvyonlaşma süreçleri olmak üzere çeşitli çevresel değişimler 

kültürler üzerinde ciddi etkiler bırakmıştır. 

7

BİTHYNİA, TRAKLAR VE DİĞER 

BALKAN KÖKENLİ HALKLAR 

Prof. Dr. Engin BEKSAÇ 

Öğr. Gör. Şule Nurengin BEKSAÇ 

Yrd. Doç. Dr. Mustafa HATİPLER 

Trakya Üniversitesi 

Bithynia Bölgesi’nde uygarlığın en önemli etmeni olan Balkan ve Trak 

kökenli toplulukların durumunu ele alan bir çalışma olarak, bölgenin 

Trakya ve Balkanlar ile olan ilişkisi yanında, Anadolu’da komşu bölgeler 

ile olan ilişkilere de değinilecektir. 

THE EARLY HISTORY OF BITHYNIA - THE REGION OF 

KOCAELI FROM THE TIMES OF THE THRACIAN KING 

PHINEUS TO THE LYDIAN KING CROESUS 

Doç. Dr. Alexandar PORTALSKY 

SWU, Bulgaria 

The paper interprets the information from ancient sources regarding the 

land of Bithynians. At first the hypothesis of the existence of a large Thracian 

state entity on both sides of Bosporus is proposed, which supposedly 

reached north to Salmydessos and south to today’s Gulf of Kocaeli. 

Then the growth of the Lydian kingdom in 7-6 century BC is analyzed. 

The kings Alyates and Croesus controlled southern shore of the Sea of 

Marmara and organize there founding of the Greek colonies, which with 

their fleets help to stop the continuous passing of Thracians from Europe 

to Asia Minor and vice versa. In this context the founding of Astakos, 

probably in the place of today’s Yazlik or Yuvacik is commented as well. 

8

KURULUŞUNDAN YIKILIŞINA KADAR BİTHYNİA 

KRALLIĞI’NIN SINIRLARI VE GELİŞİMİ 

Dr. Ali BORA 

Ele aldığımız konunun genel kronolojisi, MÖ. üçüncü yüzyılın başlarından, 

MÖ. birinci yüzyılın ilk çeyreği arasındaki süreci kapsamaktadır. 

Hellenistik Dönemin önemli bir parçası olan bu süreç, aynı zamanda siyasi 

otorite olarak Bithynia Krallığı’nın ortaya çıkışı ve yok oluşu ile ilgili 

gelişmeleri içerir. Bu bakımdan çalışmamız, bölgedeki önemli tarihsel 

gelişmeler eşliğinde, Bithynia Krallığı sınırlarının oluşumu ve gelişimini 

ele almaktadır. 

Antik kuzeybatı Anadolu’nun konu edilen siyasi otoritesinin hükmettiği tarihsel 

coğrafya, Prusias I döneminden itibaren en geniş sınırlarına ulaşan 

krallığın, o zamanlar bilinen dünyadaki saygınlığı ve bu ortamda oynadığı 

rolün öneminin bir göstergesidir. Bu bağlamda Bithynia hanedanlığı ile 

Asia, Kappadokia, Galatia, Paphlagonia, Pontos kralları ve Roma arasındaki 

mücadelelerin yanı sıra, bölgenin coğrafi ve topoğrafik özelliklerinin 

krallığın sınırlarına olan etkileri değerlendirilmektedir. 

BITHYNIAN INFLUENCES ON ROMAN 

IMPERIAL CULT PRACTICES IN THRACE 

Dr. Milena RAYCHEVA 

Sofia University 

Bithynia and Thrace are two geographic regions closely related by the 

ethnic origin of their inhabitants, as noted by ancient authors as early as 

Herodotus, Thucydides and Xenophon. These lands continued to share 

cultural similarities in the following ages, further confirmed by later historians. 

Under Roman rule these territories were transformed, though 

not simultaneously, into the neighboring provinces of Bithynia et Pontus 

and Thracia, which still preserved a special connection. Various forms of 

evidence prove their continuous interaction, usually attested by the flow 

of artisans from Asia Minor in Thrace, or by the Thracian personal names 

still used in Bithynia. 

9

The paper will focus on one aspect of the powerful cultural impact of 

Bithynia on Thrace during Roman age - namely, the influences on imperial 

cult practices. Major Bithynian cities like Nicomedia, Nicaea, Prusias 

ad Hypium, Apamea flourished in Roman times and set fashion trends 

in civic and religious life which were copied in Thrace. Very often these 

trends were brought in by Bithynian natives themselves that settled down 

in Thrace, as shown by epigraphic evidence. The influences will be traced 

through a number of parallels between the provinces, and close attention 

will be paid to the planning of architectural space, the organizing of imperial 

cult events, and especially the individuals and institutions that were 

involved in emperor worship at municipal or provincial level. 

BİTHYNİA BÖLGESİNİN TARİHİ VE 

KULLANDIKLARI TAKVİM 

Doç. Dr. Hülya BOYANA 

Ankara Üniversitesi 

Bithynia kuzeyde Karadeniz (Pontus Euksenios), batıda Çanakkale Boğazı 

(Hellespontos) ve Kocaçay (Rhyndakos), güneyde Sakarya Irmağı (Sangarios) 

ile sınırlanmış, Anadolu’nun kuzeybatısında bulunan bir bölgedir. 

M.Ö. V. ve M.Ö. IV. Yüzyıl antik dönem yazarlarının hemen hepsi, Bithynleri 

“Asya Trakları” veya “Trakya Bithynleri”, ülkelerini de “Asya Trakyası” 

veya “Trakya Bithyniası” diye adlandırmışlardır. 

Bu çalışmamızda Bithynia Bölgesi halkının kullandığı takvimi incelemeye 

çalışacağız. Bithynia’da tapınılan on iki bölge tanrısına göre isimlendirilmiş 

olan bu takvim muhtemelen Hellenistik Döneme aittir. Çalışmamızda 

her aya atfedilen tanrı ve tanrıçalar incelenmeye çalışılacaktır. 

10

DOĞU MARMARA’DA ANA TANRIÇA (KYBELE) 

KÜLTÜ VE TASVİRLERİ 

Kemal ÇİBUK 

Kocaeli Müze Müdürlüğü 

1. Ana Tanrıça dönem insanı tarafından neden kadınla özdeşleştirilmiştir? 

2. Ana Tanrıça inancının olduğu dönemlerde kadının toplum içerisindeki 

konumu ve Ana Tanrıça’nın doğayla ilişkisi nasıldır? 

3. Marmara’nın doğusunda kybele tapınımına işaret eden arkeolojik veriler 

nelerdir? 

4. Marmara’nın doğusundaki kybele tasvirlerinin benzer ve farklı yönleri 

hangileridir? 

Bildiride yukarıda sayılan hususlara dikkat çekmek amaçlanmıştır. Kocaeli 

(Nikomedia), İznik (Nikaia), Düzce Konuralp (Prusias ad Hypium) 

ve Bolu (önceleri Bithynion, Romalılar döneminde ise Claudiopolis) Müzelerinde 

yer alan Kybele heykelleri karşılaştırma, anoloji vb. teknikler 

kullanılarak şekil, içerik yönleriyle sunulmaya çalışılacak olup, Roma’ya 

başkentlik yapması nedeniyle Nikomedia (İzmit) merkezinde şekillendirilecektir. 

Kybele, bitkiler ve hayvanlar âleminin yöneticisi ve sahibesidir. Kent koruyuculuk 

özelliği bulunan Tanrıça Bu özelliği neticesinde ülkeleri ve 

kentleri korumak adına Anadolu’dan Yunanistan ve Roma’ya taşınmıştır. 

Kybele kültü, kökeni Paleolitik Çağ Venüs’lerinden Neolitik, Kalkolitik ve 

Tunç Çağı Ana Tanrıça’larına kadar uzanan, Phryg egemenliği altında, 

o güne kadar taşıdığı imgelem ile birlikte yeniden biçimlenerek Roma 

dönemi dâhil olmak üzere gücünü ve etkisini artırarak varlığını ortaya 

koyan evrensel nitelikli bir külttür. Sümer’de; İnanna, Babil’de; İştar, Astarte, 

Mısır’da; İsis, Suriye’de; Atargatis, Girit’te; Rhea, Kültepe tabletlerinde; 

Kubaba, Hitit kaynaklarında; Hepat, Frigya’da; Kybele, Agdistis, 

Lydia’da; Kybebe, Kubebe, Lykia’da; Kybele, Komana Pontika (Karadeniz 

Ereğlisi, Tokat bölgesi’nin 9 km kuzeydoğusunda) ve Kappodokia’sında; 

Ma, Efes’te; Artemis, Yunanistan ve Roma’da; Gaia, Rhea, Demeter, 

Mater, Magna Mater, Dindymos, Dindymene, İtalya’da; Venüs, Vesta, Ermenistan 

ve Hindistan’da; Aditi isimleri ile tapınım görmüş olması onun 

evrenselliğini ortaya koymaktadır. 

11

Ana Tanrıça; “yaratıcılığı, bereketi, cinselliği, doğumu, çocuk büyütmeyi 

ve gelişme döngüsünü temsil eden analık simgesi ya da tanrıça” olarak 

tanımlanmaktadır. Anadolu’da Ana Tanrıça varlığı M.Ö. 6500-7000 yılına 

dayandırılmaktadır. 

Müzelerde bulunan eserlerin tanıtımı, şehrin ve sahip olduğu kültürel 

değerlerin bilinmesi açısından önemli olduğu için bu bildiri ile Kocaeli 

Müzesi ve Kocaeli’nin sahip olduğu değere dikkat çekilecektir. 

MILETUS - A MAJOR CENTER OF THE 

ANCIENT ASIA MINOR 

Prof. Dr. Gabelia Alik NIKOLAEVICH 

Abkhazian State University 

Miletus - one of the largest and richest of the ancient polis, the metropolis 

of a large number of cities on the coast of the Marmara and the Black 

Sea, was the largest center of Greek culture. Miletus was the founder of 

almost all the cities of the North and the Eastern Black Sea region, and 

therefore the study of its material culture is of great scientific interest. 

Herodotus left a vivid description of the events that took place in this ancient 

city of Asia Minor, the class struggle during the period of formation 

of the polis, the policy of Miletus during the Greco-Persian wars and its 

total destruction after capture by the Persians in 494 BC. 

The Greek historians Xenophon and Thucydides wrote about Miletus as 

well as later writers like Strabo, Pliny, Pausanias and Plutarch. Milestones 

of the history of this city have been studied and refined by later 

explorers, as well as by the results of archaeological excavations. Great 

interest attaches to the book of E. Akurgal, Turkish researcher, based on 

the latest discoveries of the 60s in Smyrna, Gordion, Ephesus, Miletus, 

Sinop and other places. 

Archaeological materials of archaic Miletus are very fragmentary, as the 

city was destroyed and looted by the Persians during capture in 494 BC. 

These ruins lie under the buildings of a later period and are partially opened. 

At the same time, the remains of buildings and archaeological materials 

provide a glimpse of the material culture of the city. 

Archaeological excavations have refined the stratigraphy of cultural la- 

12

yers of the Cretan settlement of Miletus. Fragments of ancient ceramic 

layer have been found there, and excavations near the Temple of Athena 

of the 4th century BC have revealed the remains of fortifications, houses 

and outbuildings of the late Milesian period. 

Apparently, in the XII-XI centuries BC, the settlers from mainland Greece 

began to appear on the shores of the Asia Minor and by the findings of 

painted vases of the proto geometric style, resettlement has been started 

from the XI th century BC, relocation process of Ionians lasted for several 

generations. Cities appeared directly by the sea or by small islands surrounded 

by the sea. 

Since the VIIIth century BC, Miletus began to develop rapidly as a trade 

and craft center. Sea travels of Miletus merchants, founded trading posts 

or emporiums by the latter ones, and later the colonization activities of 

Miletus have been of great importance to economy of Miletus, as well as 

to formation of the polis. 

According to various sources Miletus founded around 100 colonies on the 

shores of the Marmara, Mediterranean and Black Sea. 

The appearance of new cities, to which Miletus, as the metropolis, had 

the live links and where Miletus merchants enjoyed special privileges, 

had even more contributed to the development of trade, crafts and all 

sectors of the society of Miletus. 

The social structure of Miletus during the under review period has been 

developing towards an increasing differentiation of property relations. 

HİTİTÇE METİNLERDE SAKARYA IRMAĞI 

Dr. Kurtuluş KIYMET 


Sakarya Irmağı olduğu kabul edilen ırmak adının Hititçe çivi yazılı metinlerde 

ÍDŠahiriia (Šahiriya) veya ÍDŠehiriia (Šehiriya) şeklinde görüldüğü, 

tarihi coğrafya çalışmalarında iddia edilmiştir. Söz konusu ırmak klasik 

dönemde Saggarios ve Sangarius olarak geçmektedir. Klasik metinler 

çerçevesinde Sangarius-Sakarya eşitliği konusunda herhangi bir şüphe 

olmamakla birlikte, Šehiriia kelimesinin tartışmaya yer bırakmaksızın 

Sakarya Irmağı’nın karşılığı olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu 

13

kelime Hititçe metinlerde yedi defa görülmektedir. Bunlardan sadece 

bir tanesi tarihi içeriklidir. Tarihi metin, Hitit kralı II. Muršili’nin Ayrıntılı 

Yıllıkları’dır. Diğer metinlerden birisi IV. Tuthaliya dönemine ait bir 

toprak bağış belgesi, diğerleri ise dini içerikli metinlerdir. Ne yazık ki bu 

çivi yazılı belgeler hem kırık olarak ele geçmiştir hem de içerik açısından 

baktığımızda sağlıklı bir lokalizasyon denemesi için yeteri kadar veri içermemektedirler. 

Söz konusu Hititçe belgelerden sadece II. Muršili dönemine 

ait olan yıllık parçası kısmen de olsa birtakım ipuçları içermekte ve 

lokalizasyon konusunda bizlere fikir vermektedir. Bu metne göre Hititler 

Arzawa seferi esnasında Šehiriya Irmağı ile karşılaşmıştır. Ancak bu ırmağın 

Sakarya olduğuna dair yeterli bir veri yoktur. Çünkü Hitit ordusunun 

takip ettiği güzergâh belli değildir. 

GEÇ ANTİKÇAĞDA HACYOLU GÜZERGÂHINDA BİR 

MERKEZ: NİKOMEDİA 

Yrd. Doç. Dr. Kamil DOĞANCI 

Uludağ Üniversitesi 

M.Ö. 8. yüzyılın sonlarına doğru Megara kolonisi olarak kurulan Astacus, 

Makedonya kralı Lysimakhos tarafından yıkılınca, Bithynia kralı I. Nikomedes 

tarafından Nikomedia adıyla yeniden kurulmuş (M.Ö. 264) ve krallığın 

başkenti yapılmıştır. Bithynia Krallığı tarih sahnesinden silininceye 

kadar da bu unvanını korumuştur. Roma İmparatorluğu’nun doğu politikası 

çerçevesinde M.Ö. 1. yüzyıl başlarında Pontus kralı VI. Mithridates 

ile yaptığı savaşlar sırasında Bithynia’nın ve dolayısıyla buradaki yolların 

önemi artmıştır. Bu süreçte Bithynia kralları Roma yanlısı bir politika 

izlemişlerdir. Son Bithynia kralı IV. Nikomedes’in M.Ö. 74’de vasiyetle 

krallığını Roma’ya bırakmasıyla Bithynia eyaleti kurulmuştur. Krallık döneminde 

olduğu gibi Roma döneminde eyaletin metropolis’i Nikomedia 

olmuştur. Eyalet valileri Nikomedia kentinde oturmuşlardır ve eyaleti 

buradan yönetmişlerdir. 

Nikomedia’dan geçen yollar Roma döneminde önem kazanmakla birlikte 

asıl olarak imparator Diokletianus’un (M.S. 284-305) imparatorluğun 

doğu kısmını buradan yönetmeye başlamasıyla zirveye ulaşmıştır. Daha 

sonra imparator Konstantinus’un M.S. 330’da başkent olarak Konstantinopolis’i 

seçmesi de Nikomedia’nın önemini azaltmamıştır. Çünkü 

bulunduğu coğrafya itibarıyla kent, doğudan gelip başkente giden yolla- 

14

ın geçiş rotası üzerinde yer almaktadır. Aynı şekilde Avrupa’dan gelip 

Doğuya giden askeri, ticari ve dini yolların Anadolu’daki ilk ve en önemli 

durağı da Nikomedia’dır. Doğuya yapılan seferlerin ana üssü Nikomedia 

olmuştur. Özellikle Parth Savaşları sırasında eyalet askeri açıdan önem 

kazanmış ve imparator eyaleti yapılmıştır. 

Geç antikçağda Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğu’nun resmi dini olmasıyla 

Avrupa’dan başlayıp Jerusalem’e ulaşan yollar önem kazanmıştır. 

Bu dini yola Hacı Yolu denilmiştir. “Hacı Yolu” terimi ilk kez Itinerarium 

Burdigalense (Bordeaux Seyahatnamesi) adlı bir seyahatnamede geçer. 

Hacı Yolu, Hıristiyan hacı adaylarının Jerusalem’e (=Kudüs) giderken 

kullandıkları ana yol idi. Avrupa’nın çeşitli bölgelerinden yola çıkan 

hacı adayları için ilk toplanma merkezi Konstantinopolis idi. Buradan 

Anadolu’ya geçen hacı adaylarının buradaki ilk durağı da Nikomedia idi. 

Nikaia-Ankyra-Tarsus-Antiokhia güzergâhını takip eden hacı adayları 

nihayetinde Jerusalem’e (=Kudüs) ulaşıyordu. Yolun güzergâhı üzerindeki 

tartışmalar devam etse de, araştırmacıların büyük çoğunluğu 

Konstantinopolis-Nikomedia-Nikaia arasındaki bölümü için görüş birliğine 

varmışlardır. Konstantinopolis-Ankyra arasındaki en önemli merkez 

Nikomedia’dır. Burası Hacı adaylarının önemli durak noktalarından biri 

olmuştur. 

Hacı Yolu hakkındaki bilgilerimiz başta arkeolojik verilere dayanmaktadır. 

Bu yol üzerinde bulunan çok sayıdaki miltaşı, köprü ve yol kalıntıları 

yolun güzergâhı hakkında önemli bilgiler verir. Diğer kaynak grubu Itinerarium 

Burdigalense, Itinerarium Antonini, Tabula Peutingeriana vb. gibi 

seyahatnameler ve antik kaynaklardır. 

HANNİBAL’İN ANADOLU’DAKİ FAALİYETLERİ VE 

LİBYSSA (GEBZE?) ÜZERİNE BİR İNCELEME 

Arş. Gör. Onur GÜNDAY 

Celal Bayar Üniversitesi 

MÖ 202 Kasımında, Hannibal’in Romalı General Scipio (Africanus) karşısında 

Zama’da aldığı yenilgi ile Kartaca’nın kaderi tayin olmuştur. Ülke 

bu savaş sonunda Batı Akdeniz hâkimiyeti mücadelesinde Roma’nın gerisine 

düşmüş, Hannibal de Roma’nın ve Kartaca’daki siyasi rakiplerinin 

baskıları sonunda şehri terk etmek zorunda bırakılmıştır. Roma ile olan 

mücadelesinden vazgeçmeyen Hannibal, bu amacına en uygun mütte- 

15

fik olarak kendisine doğunun büyük Helenistik hükümdarı olan Seleukos 

kralı III. Antiochos’u seçmiştir. Hannibal’in bu amaçla Anadolu’ya 

geçişi onun Roma ile olan mücadelesinin ikinci aşamasını oluşturmakla 

beraber, Kartaca-Roma savaşları kadar önemli sonuçlar doğurmuştur. 

Hannibal, III. Antiochos dışında kuzeybatı Anadolu’da Helenistik bir 

krallık olan Bithynia’da kral Prusias’ın da hizmetinde bulunmuş, Prusias’ın, 

Roma’nın müttefiki olan Pergamon krallığı ile olan mücadelesinde 

onun yanında yer almıştır. Hannibal’in Anadolu’ya geçişi Roma’nın Anadolu 

siyasetini gözden geçirmesine neden olmuş ve bölgedeki yayılışını 

hızlandırmıştır. İtalya’da neden olduğu yıkımın etkileri taze olduğu için, 

Hannibal yaşadığı sürece, Roma onu büyük bir tehdit olarak görmüştür. 

Roma’nın her fırsatta Hannibal’i hizmetinde bulunduğu krallardan teslim 

edilmesini istemesi sonucunda çıkış yolu bulamayan Hannibal Libyssa’da 

(Gebze?) intihar etmiştir. Antik ve modern kaynaklarda Libyssa’nın 

yeri hakkında farklı kayıtlar ve iddialar yer almış, günümüze kadar araştırmacılar 

arasında tartışma konusu olmuştur. 

İLK ÇAĞ’DA NİKOMEDİA (İZMİT)’DAN HIRİSTİYANLIK 

TARİHİNE YAYILAN IŞIK: SANTA BARBARA 

Yrd. Doç. Dr. Yüksel GÜNGÖR 


İlk çağda Nikomedia, öncelikle, konumu nedeniyle Bithynia Eyalet Meclisi’nin 

merkezi olarak eyalette ön plana çıkar. MÖ 29 yılında ise İmparator 

Augustus, Roma ve kendi adına bir tapınak yapılması için Pergamon’a ve 

Nikomedia’ya izin verir. Böylece kent, neokoros unvanını alarak eyaletteki 

imparatorluk kültünün de merkezi olur. Kenti sahip olduğu, jeopolitik 

stratejik öneminin de bir göstergesi olarak Hellenistik dönemde Bithynia 

Krallığı’na ve Roma döneminde, İmparatorluğun doğusuna başkentlik 

yapmıştır. 

Araştırma konumuzun amacı; kentin sahip olduğu bu siyasi ve kültürel 

zenginliğinin yanında Santa Barbara gibi, Nikomedia’da yaşamış Hristiyan 

inancında 14 Koruyucu (Kutsal Yardımcılar) arasında ismi zikredilen 

St. Barbara’nın Hıristiyanlık tarihi içinde önemini araştırıp, ortaya koymaktır. 

Roma İmparatoru Diocletianus döneminde öldürülen “Roma Martyroloji”sinde 

şehit olarak geçen dünya Hıristiyanlığı içinde en çok bilinen; 

16

adına köyler, kentler, okullar, üniversiteler ve sayısız kilise ve şapeller 

kurulmuş Santa Barbara’nın halen var olan altı kardeş şehrine, Cuzco, 

Palma de Mallorca, Puerta Vallarte, Toba City, Weihai ve Yalta’ya İzmit’i 

de ilave ettirmek çok yararlı olmaz mı? 

Bu altı kent turizm açısından St. Barbara’yı pazarlayıp ekonomik kazançlar 

elde ederken, Hıristiyanlık Tarihi kaynaklarında yaşadığı yer Nikomedia 

olarak geçer. Tarihsel süreç içinde Osmanlı hâkimiyetine girince 

Iznikmid, Ismid ve Izmit’e dönüşen kentin “dini turizm” pazarına St. Barbara’yı 

tanıtıp, hak ettiği yeri almasıdır. 

KOCAELİ MÜZESİ’NDE BULUNAN TİYATRO KORKULUK 

BABALARI 

Prof. Dr. Neşe ATİK 

Namık Kemal Üniversitesi 

Antik kaynaklar sayesinde Nikomedia antik kentinin tarihine ilişkin olaylar 

bilinmesine karşın, şehrin mimarisine ait bilgiler henüz çok sınırlı 

araştırmalara dayanmaktadır. Nikomedia antik kentinden günümüze 

gelen taşınabilir eski eserlerin bir kısmı şehrin erken dönemlerine ait 

olmakla beraber, İzmit Müzesi’ndeki zengin heykeltıraşlık buluntuları 

ve bezemeli mimari parçalar, şehrin özellikle İmparator Diokletianus ve 

kurucusu olduğu Tetrarşi Dönemi (285-305) ile imparator I. Justinianos 

(527-565) arasındaki dönemde önemli bir kent olduğuna işaret etmektedir. 

Kent özellikle de Theodosius Hanedanı (379-457) zamanında önemli 

bir dini merkez olarak, birçok anıtsal yapısı olan bakımlı bir kent olmalıdır. 

Halen Kocaeli Müzesi’nde bulunan üçü aynı yerde ele geçmiş, toplam 

dört adet tiyatro korkuluk babası Nikomedia kentinde bir ya da daha fazla 

sayıda tiyatronun varlığına işaret etmektedir. Büyük olasılıkla Hellenler 

ya da Romalılar zamanında inşa edilmiş tiyatro binalarında kullanılmış 

olan bu korkuluk babaları, M.S. 3. yüzyılda Doğu Roma’da gladyatör ve 

vahşi hayvan dövüşlerine ilginin attığı bir dönemde, tiyatrolarda yapılmış 

olan bir değişiklik safhasına aittir. Oturma sıralarının orkestradan daha 

yüksek bir seviyede başlaması ve korkuluklar (balustrade) ile çevrilmesi, 

oturma sıralarının bulunduğu kavea bölümünü, oyunların sergilendiği 

orkestra bölümünden seyircileri koruma amacıyla ayrılması Nikome- 

17

dia’da da venationes denilen gladyatör-vahşi hayvan dövüşlerinin sergilendiği 

göstermektedir. 

Korkulukları birbirine bağlayan, bacaklarının üst kısmı ve yukarısı betimlenmiş, 

insan figürü şeklindeki korkuluk babaları stilistik özellikleri nedeniyle, 

şehrin siyasi ve dini nedenlerle önemli olduğu Geç Antik Devir’de 

yapılmış olmalıdır. Figürlerde kullanılmış olan aksesuarlar ve ellerinde 

tuttukları objeler, söz konusu korkuluk babalarının içeriklerine ve kullanıldıkları 

dönemdeki kullanım amaçlarına işaret etmektedir. 

KOCAELİ ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA MÜZESİNDE 

BULUNAN CAM BİLEZİKLER 

Kemal ÇİBUK 

Yrd. Doç. Dr. Gül KARPUZ 


Atatürk Üniversitesi 

Cam, MÖ III. binde keşfedilmiş, bilezik olarak kullanımı ise MÖ II. binden 

itibaren gerçekleşmiştir. Cam bilezikler kesit, süsleme ve renk olarak 

çeşitlilik gösteren kadın süs eşyalarıdır. Günümüzde Anadolu topraklarında 

bulunan ve kırılgan malzemesine rağmen sıkça karşılaşılan cam 

bilezikler kültürel miras olarak Roma, Bizans ve İslami dönemleri kapsamaktadır. 

Cam bileziklerde karşılaşılan en büyük sorun tarihleme konusudur. 

Özellikle müzeye satın alma yolu ile gelen bileziklerin sade olması 

ve sade bileziklerin cam yapımında yaklaşık her dönem görülmesi bu tür 

eserlerin kesin bir tarihe verilmesini zorlaştırır. 

Bildiride Kocaeli Müzesi’nde bulunan kazı ve satın alma yolu ile müzeye 

kazandırılmış 30 adet cam bileziğin teknik, kesit, renk ve süsleme bakımından 

incelenmesi ile Sanat Tarihinde camın takı olarak kullanımına 

değinilecektir. Müzelerde bulunan eserlerin tanıtımı, şehrin ve sahip olduğu 

kültürel değerlerin bilinmesi açısından önemli olduğu için bu bildiri 

ile Kocaeli Müzesi’nin sahip olduğu değere dikkat çekilecektir. 

18

KOCAELİ MÜZESİ OSMANLI DÖNEMİ 

SAAT KOLEKSİYONU 

Özay TİTİZ 

Ramazan SAYİM 


Zamanı ölçmek insanoğlu için oldukça önemli bir ihtiyaç olmuştur. Saatin 

tarihsel sürecinde, ilk başlarda basit bir çubukla kurulan düzenek, 

güneşin yarattığı bir vakit anlayışını ortaya çıkarmıştır. Mezopotamya ve 

Mısır uygarlıklarında ortaya çıkan bu rasat çubukları, saatin ilk kez cihaz 

olarak ortaya çıktığı şeklidir. Çağlar içinde güneş saatinden, su saatine, 

kum saatine varana kadar birçok farklı ölçüm metodu denenmiştir. 13. 

yüzyıla kadar güneş, kum ve su saatleri, zaman ölçme aleti olarak beğeniyle 

kullanılmıştır. 

13. yüzyıldan itibaren gelişen teknoloji ile birlikte ise Avrupa’da, mekanizmaları 

bir ağırlıkla çalışan büyük mekanik saatler ortaya çıktı. Başlangıçta, 

portatif ev saatleri şeklinde kullanılan mekanik saatler, zaman içinde 

köstekli saat olarak ceplere, saat kuleleri olarak da şehirlerin önemli 

meydanlarına girmiştir. Yirminci yüzyılda saat teknolojisinde büyük ilerlemeler 

kaydedilmiştir. 1920’lerde enerjisini bir yıl veya daha uzun ömürlü 

pilden sağlayan ve kurulmasına gerek olmayan kuvars (quartz) saatler 

geliştirilmiştir. Günümüzde ise, 1/10 trilyonluk hatayla zamanı ölçebilen 

atom saatleri geliştirilmeye çalışılmaktadır. 

Selçuklular ve Osmanlılar döneminde evlerde su ve kum saatleri, cami, 

medrese ve kitaplıklarda ise, güneş saatleri beğeniyle kullanılmaktaydı. 

1477 yılında Fatih’in Venedik’ten getirttiği mekanik saatlerin benzerleri 

16. yüzyıldan itibaren İstanbul’da yerel saat ustalarınca büyük bir ustalıkla 

yapılmaya başlandı. Osmanlıların ilk mekanik saat yapımcısı İstanbul 

Rasathanesi’nin kurucusu ve Sultan III. Murad’ın müneccimbaşısı astronom 

Taḳiyyuddīn’dir. Taḳiyyuddīn, Osmanlı mekanik saatçilerinin, bilgilerinden 

faydalandığı bir yol gösterici olmuştur. 19. yüzyıldan itibaren saat, 

sultanların çevresindekilere hediye olarak verilmekten, çeyiz sandıklarının 

vazgeçilmez bir parçası ve evlenen çiftlere verilen değerli bir hatıra 

olmaya kadar günlük hayata önemli bir eşya olarak girmiştir. 

Bu kapsamda tarafımca Kocaeli Müze Müdürlüğü koleksiyonunda yer 

alan Osmanlı Dönemi saatleri incelenip kültür tarihine ve şehir hafızasına 

bir katkı sağlanması umut edilmektedir. 

19

KOCAELİ MÜZESİ KOLEKSİYONU BİZANS DÖNEMİ 

SİKKELERİNDEN ÖRNEKLER 

Zuhal UYKAL 

Kayhan AKDENİZ 


Sikke, dilimize Arapçadan geçmiş bir kelimedir. Ünlü tarihçi Herodot ilk 

sikkenin Lydialılar tarafından bastırıldığından bahsetmektedir. Lydia’lılar 

M.Ö. 7. yüzyıl ile 6. yüzyıl büyük bir uygarlık kurmuşlar ve M.Ö 640-630 

tarihlerinde ilk sikkelerini altın ve gümüş karışımı olan elektrondan darbetmişlerdir. 

Sikkeler; ilk basılışlarından bu yana, yüzyıllar önce yaşamış toplumlar 

hakkında bilgiler veren ve tarihi konuşturan belge niteliğindedirler. Bu 

özellikleri nedeniyle bu nesnelerin incelenmesi bir bilim dalı olarak kabul 

görmüş ve nümismatik bilimi doğmuştur. Grekçe “nomisma” ve Latince 

ise “numisma” sözcüklerinden türetilmiştir. Osmanlıcada bu kavram 

“ilm-i meskukat” ya da kısaca “meskukat” olarak geçecektir. 

Bizans İmparatorluğu’nda darp edilen sikkelerin betimlemeleri öncelikli 

olarak Hıristiyan inancını ve Roma devlet fikrini yansıtmaktadırlar. Nümismatlar 

için Bizans dönemi tarihi, o zamana değin Doğu ve Batı Roma’da 

(476’daki çöküşüne değin) geçerliliği olan eski Roma sikke sisteminin, 

hükümdarlığı zamanında köklü değişikliğe uğradığı İmparator I. 

Anastasios (491-518) ile başlamaktadır. 

Kocaeli Tarihi açısından büyük önem arz ettiğini düşündüğümüz, Kocaeli 

Müzesi koleksiyonunda kayıtlı Bizans Sikkeleri, bu çalışma ile tarafımızdan 

incelenerek tespitlerimiz değerlendirilecektir. 

20

BİR ROMA İMPARATORLUĞU BAŞKENTİ NİKOMEDİA 

Dr. Murat ÖZTÜRK 

Fırat Üniversitesi 

Başkent seçimi tarih boyunca bütün devletler için kritik bir karar olmuştur. 

Bu seçimde jeopolitik konum, coğrafi ve demografik yapı, devletin 

hedefleri gibi pek çok etken vardır. Ancak bazen de tarihi süreç içerisinde 

yaşanan gelişmeler, bazı şehirlerin seçilmesine sebep olur. Bu duruma 

en iyi örneklerden biri de İzmit’in 46 yıl boyunca Roma İmparatorluğu’nun 

başkenti olmasıdır. 

Roma İmparatorluğu’nun bölünüp doğunun Bizans adını aldığı yıllar tam 

bir karmaşa içerisinde geçmiştir. Başkent Roma iken ve imparatorluğun 

ikiye ayrılma süreci henüz başlamamışken, Roma’dan Pers seferi 

için yola çıkan İmparator Numerian hastalanır ve İzmit (Nikomedia)’te 

ölür. Yaklaşık elli yıldır devam eden kargaşa ortamının sona ermesini 

isteyen ordu, süvari birlikleri komutanı Diocletian’ı imparator yapar. Diocletian’ın, 

nispeten rahatlıkla, imparator olması bu iç karışıklıkların bir 

sonucudur. Tek bir rakibi ortaya çıkmıştır ve onu ordunun da desteğiyle 

mağlup etmiştir. Diocletian 1 Nisan 284’te İzmit’te taç giyerek Roma İmparatoru 

ilan edilir. 

Diocletian imparatorluğun aşırı büyüyüp hantallaştığı, düşmanlarının 

aşırı çoğaldığı ve iletişim yollarının tek bir hükümdarca layıkıyla yönetilemeyecek 

kadar uzun olduğu sonucuna varmış ve tahtını Maximianus 

adlı eski bir silah arkadaşıyla paylaşmaya karar vermişti. Diocletian, imparatorluk 

tacını giydiği şehir olan İzmit’i imparatorluğun başkenti ilan 

etti. Böylece Roma İmparatorluğu’nun dönüşüm ve bölünme süreci de 

başlamış oluyordu. 

İzmit (Nikomedia), bu dönemde kısa sürede Antiokheia (Antakya), 

Alexandria (İskenderiye) gibi görkemli Roma İmparatorluğu şehirleri ile 

karşılaştırılabilecek kadar gelişti. Öyle ki İzmit, Roma ile dahi karşılaştırılır 

hale geldi. 

46 yıl doğu boyunca Roma İmparatorluğu’na başkentlik yapmış olan 

İzmit, ilerleyen yıllarda da özellikle konumu sebebiyle önemini korumuştur. 

Çalışmamızda, İzmit’in başkent oluş süreci, 46 yıllık başkentlik 

dönemi ve doğu Roma’nın başkentinin tekrar değiştirilerek İstanbul’ a 

taşınmasının üzerinde duracağız. 

21

İMPARATORLUK BAŞKENTİ NİCOMEDİA’NIN RENKLİ 

İHTİŞAMI: ÇUKURBAĞ KURTARMA KAZILARINDA ORTAYA 

ÇIKARILAN GÖRKEMLİ ROMA ANITI 

Yrd. Doç. Dr. Tuna ŞARE AĞTÜRK 

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 

Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkentiyken ihtişamlı yapılarıyla dünyanın 

en büyük şehirlerinden biri olan antik Nikomedia, günümüzde endüstri 

kenti Kocaeli’nin hemen altında yatmaktadır. Bu sunum, 2001 ve 

2009 yılları kurtarma kazılarında Kocaeli şehir merkezi Çukurbağ Mahallesi’nde 

bir binanın temelinde bulunan ve Kocaeli Arkeoloji Müzesi’nde 

koruma altına alınan görkemli bir Roma yapısına ait çokrenkli rölyef ve 

heykellerin bilimsel araştırmasını içeren TÜBİTAK projemizin (115K242) 

tanıtımını ve ön bulgularını içerir. Proje kapsamındaki Çukurbağ buluntuları, 

sanat tarihsel ve arkeometrik metotlarla değerlendirilecek 

ve ait oldukları yapı dijital 3D modelleme yoluyla ayağa kaldırılacaktır. 

Çokrenkli Çukurbağ rölyeflerinin en çarpıcı özelliği şimdiye kadar antik 

Roma sanatında bilinen renkleri en iyi korunmuş örnek olmalarıdır. 

Projede renkli Çukurbağ rölyef ve heykelleri X ışını floresans spektrometresi 

ve 3 boyutlu lazer teknikleri ile taranarak, imalat izleri eksiksiz 

belirlenecektir. Bu teknik bilgilerin yanı sıra rölyefler üzerindeki tasvirlerin 

karşılaştırmalı sanat tarihsel analizi ile Roma tarihi aydınlatılarak son 

yılların en çarpıcı arkeolojik buluntularından olan Çukurbağ Anıtı bilime 

tanıtılacaktır. 

Çukurbağ malzemesi, 40 parça figürlü rölyef blok ve rölyeflere ait kırık 

parçalar, en az 4 adet heykele ait parçalar ve hala kazı alanında bulunan 

onlarca mimari öğeden oluşmaktadır. Rölyeflerin üzerinde tasvir edilen 

tarihi konular arasında savaş, tutsak alınan esirler, göç, zafer geçidi, askeri 

sefer ve dini tören bulunmaktadır. Rölyefler ayrıca mitolojik anlatımlar 

ve gladyatör oyunları, at arabası yarışları, tiyatro sahnesi gibi antik 

kentteki sosyal hayata dair tasvirleri de içerir. Yürüttüğümüz ön çalışma 

buluntuların ait oldukları yapının 3. yüzyılın sonlarında imparator Diokletioanus’a 

ithafen, kent Roma İmparatorluğu başkenti iken yapılmış bir 

zafer anıtı olduğuna işaret eder. Renklerin çok canlı şekilde korunmuş 

olması, anıtın yapılışından hemen sonra, güçlü bir depremde yıkıldığı izlenimini 

verir. 

Projemiz ile tanıtılacak olan Çukurbağ Anıtı, Nikomedia’nın antik Ro- 

22

ma’ya eşdeğer arkeolojik potansiyelini ortaya çıkaracak, sanayi ve deprem 

bölgesi olarak tanınan Kocaeli’nin kültür turizmini arttıracak ve 

Kocaeli halkının kültürel miras bilincinin gelişmesine yardımcı olacaktır. 

Proje, kazılar sırasında çalınan, aynı yapıya ait iki renkli rölyef blokun bulunmasına 

da yardımcı olacaktır. Bu proje ile Çukurbağ kazı alanın hemen 

yanında başlatacağımız arkeolojik çalışmalar hızlanacaktır. Bütünsel 

bir çalışma ile Dünya Kültür Mirası’na kazandırılacak olan Çukurbağ 

Anıtı ve kazı alanı, oluşturulacak bir arkeopark projesinin ideal parçaları 

olacaktır. 

BİZANS–ARAP MÜCADELELERİNDE KOCAELİ 

(NİKOMEDİA) VE ÇEVRESİ 

Arş. Gör. Muhittin ÇEKEN 

Yrd. Doç. Dr. Şükran YAŞAR 

Adnan Menderes Üniversitesi 

Asırlardır süren Sasani- Bizans mücadelesi, Sasanilerin 642 yılında Nihavend 

Savaşı’nda İslam devleti tarafından yıkılmasının ardından yerini, 

Arap-Bizans mücadelelerine bırakmış ve Anadolu yerleşimleri gibi, Nikomedia 

da bu mücadelelerden doğrudan ve dolaylı olarak etkilenmiştir. 

Arap-Bizans mücadelelerinin temelinde Arapların İstanbul’u ele geçirme 

isteği yatmaktaydı. Bu isteği dini-askeri-ekonomik amaçlarla harmanlayan 

dönemin İslam Devletleri Emeviler ve Abbasiler, kendi dönemlerinde 

İstanbul’a yönelik önemli seferler düzenlenmişlerdi. Bu seferler esnasında 

Kocaeli (Nikomedia) ve çevresi, hedef noktayı teşkil eden İstanbul’a 

giden yolda stratejik bir güzergâh noktasını teşkil etmekteydi. 

Çalışmamızda Arapların İstanbul’u almak için düzenledikleri seferlerde 

izledikleri güzergâh ve bu güzergâh bağlamında Kocaeli’nin konumu belirlenecek, 

Bizans Arap mücadelelerinin nedenleri ve bu mücadelelerinin 

genelde Bizans’a (yönetsel-dini-askeri…) özelde Kocaeli ve çevresine 

olan etkileri üzerinde (kaynaklar ve araştırmalar ışığında) durulacaktır. 

23

GEBZE’DE BİR BİZANS SARNICI 

Rıdvan GÖLCÜK 

Esra KAHRAMAN 


Gebze’de bulunan “Gebze Tarihi Çarşı Hamamı” olarak geçen hamamın, 

Çoban Mustafa Paşa tarafından 1523 yılında inşa ettirildiği, yine Çoban 

Mustafa Paşa’nın aynı tarihte yaptırdığı, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin 

200 m güneydoğusunda ve bu külliyeye gelir sağlamak üzere 

yaptırıldığı bilinmektedir. Çifte hamam olarak düzenlenen yapıda kadınlar 

ve erkekler kısmının birbirinin simetriği olduğu planlarından anlaşılmaktadır. 

Bu kompleksin yaklaşık olarak 15 metre kuzeyinde, tamamen 

zemin altında kalmış olmakla beraber, tonoz sırtının bir bölümü yüzeyden 

gözlemlenebilen bir sarnıç bulunmaktadır. Sarnıç doğu batı doğrultusunda 

uzanmakta olup görülen bölümünden tonozunun tamamen 

tuğladan yapıldığı anlaşılmaktadır. Sarnıcın doğu ucunda yer alan uzunca 

zaman önce yapılmış yol ile kesintiye uğradığı, kaldırım seviyesinin biraz 

üzerinde yer alan sarnıç kemerinden anlaşılmaktadır. 

Hamam her ne kadar 16. yüzyılın ilk yarısında yapılmış olsa da, sarnıcın 

yüzeyden gözlemlenebilen bölümlerinde, pişmiş toprak tuğla ölçüleri ve 

derz dolgusundan yola çıkılarak yapının Bizans Dönemi, 10- 12. yüzyıla 

tarihlenebileceği tahminin de bulunulabilir. 

Kocaeli Müze Müdürlüğü tarafından sarnıç ve hamam etrafında yürütülen 

kazı süreci ile birlikte; doğal kayaya oyularak yapılmış sarnıcının 

açığa çıkartılarak, özelde onun hamamla olan ilişkisini anlamaya çalışmak 

genelde ise Kocaeli Su Tarihine ilişkin yeni verilerin ortaya konması 

hedeflenmektedir. 

24

MEGALITHIC AND ROCK CUT SANCTUARIES OF ANATOLIA 

AND THE BALKANS: COMPARATIVE ANALYSIS 

Prof. Dr. Vassil MARKOV 

South-West University 

In comparative terms are treated megalithic and rock sanctuaries of 

western Asia Minor and the Balkans. Analyzed is the spectacular sanctuary 

“The city of Midas” in Anatolia, and the significant sanctuaries “Kovil” 

in the Eastern Rhodope Mountains and “Markov Stone” in the Rila Mountains. 

They are located in the Balkans. Finally, conclusions are made for 

the common features and specificities of the megalithic culture on both 

sides of the Straits. 

THE ILLICIT TRADE OF ANTIQUITIES 

IN THE AEGEAN AREA 

Dr. Sotiriou KONSTANTINOS-Orfeas 

University of Athens 

The destabilization of Syria, Iraq and Libya, combined with the financial 

crisis in Greece, raise the need to further investigate the phenomenon 

of illicit trade of antiquities in the Eastern Mediterranean countries. The 

Greek Police granted for the first time full access to the files of the Department 

of Smuggling of Antiquities, so that they can be analyzed within 

the framework of a research program of the University of Athens. So far 

100 separate cases of crimes relating to the smuggling of antiquities in 

Greece and the Eastern Mediterranean have been analyzed. This analysis 

allows valuable new insights: 1) to determine the social profile of the 

arrested persons, 2) to estimate the value of the illegal antiquities based 

on the assessments of the Greek Ministry of Culture, 3) to determine the 

type of antiquities preferred by the persons involved in this illicit trade, 

4) to show the involvement of the arrested persons with the organized 

crime or other illegal activities. “The International Symposium on the 

history of Kocaeli.” offers an excellent opportunity to present the preliminary 

results of this research to an international audience. 

25

GAZİ SÜLEYMAN PAŞA DEVRİ ÖNCESİNDE BİZANS 

DÖNEMİNDE KOCAELİ İLİ ARKEOLOJİSİ VE TARİHİ 

Prof. Dr. Ergün LAFLI 

Dokuz Eylül Üniversitesi 

1316 (?) ile 1357/1360 arası yılları arasında yaşayan ve “Rumeli Fatihi” 

olarak bilinen Gazi Süyleman Paşa 1337 yılındaki İzmit fethinde büyük rol 

oynamıştır. İzmit kentinin ismi, Bizans Dönemi’ndeki ismi ile Nikomedeia 

(Νικομήδεια), işte bu devirden hemen sonra “İznikomid”, daha sonraları 

ise “İznikmid” ve “İzmid” olmuştur. Kocaeli ile ilgili olarak İ.S. 4. yüzyılın 

ortasından bilinen en önemli tarihi kayıtlardan biri 24 Ağustos 358 yılında 

kentte yaşanan büyük depremdir. Bu tarihten sonra 50 gün boyu kentte 

yangınlar sürdüğü bilinmektedir. Aralık 362 tarihinde yine deprem olmuş 

ve Nikomedeia’da ayakta kalan son yapılar da bu deprem sonrası yıkılmıştır. 

İ.S. 395 yılında İstanbul’un Doğu Roma İmparatorluğu’nun merkezi 

olması ile Nikomedeia’nın önemi azalmaya başlamıştır. Ancak kentin 

nüfusu İ.S. 5. ve 6. yüzyıllarda yüksek olmalıdır. İ.S. 8. yüzyılda Persler ile 

Arapların Bizans ile yaptıkları savaşlarla İzmit kenti yeniden yağmalanmıştır. 

İzmit’in biz Türklerin eline ilk geçişi 11. yüzyılda olmuştur. 1078 yılında 

I. Süleyman Şah (1077-1086) Nikomedeia’yı ele geçirdi. 1085 yılında 

I. Alexios Komnenos (1081–1118) yapılan savaşlar sonunda Nikomedeia 

ile birlikte Marmara´nın güney kıyılarını geri alarak Bizans topraklarına 

kattı. 1096’da Bizans’a gelen Haçlılar İzmit Körfezi’ndeki bütün köylerle 

Nikomedeia´yı yağmaladı. Nikomedeia, 1101’de İkinci Haçlı Seferi’ne katılan 

ordunun bir kolunca ele geçirildi. Dorylaion’a (Şarhöyük, Eskişehir) 

yürümek için kentten ayrılan Haçlı ordusu, Türklerin direnişiyle karşılaştılar. 

Bu direnişten sonra Haçlılar yağmayı Bizans topraklarına yöneltti. 

Haçlılar yerli halkça kovuldu. Kent 1337’ye dek Bizans egemenliğinde 

kaldı. Kentin Osmanlılara geçişi Orhan Bey (1326–1362) döneminde oldu. 

1327 yılında Akça Koca; Kandıra, Karamürsel ile birlikte İzmit Körfezi’nin 

güneyini aldı. Osmanlı Devleti’nin egemenliği altında bulunan bölgelerde 

yaşayan halka iyi davranmaları, İzmit çevresindeki kalelerin önemli 

bir bölümünün 1333’da teslim olmasını sağladı. 1337’da kentte açlık baş 

gösterince İzmit’in tümü ele geçirilebildi. Bu tarihten sonra İzmit, Osmanlı 

sancağı oldu. İlk sancak beyi Süleyman Paşa oldu. Bu bildiride İ.S. 

4. yüzyıldan 14. yüzyıla kadarki süreçte Kocaeli İli’ndeki arkeolojik ve tarihi 

değerler bütüncül olarak ele alınacaktır. 

26

HAÇLI SEFERLERİ VE İZMİT 

Yrd. Doç. Dr. Hüseyin KAYHAN 

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 

İzmit, başkent İstanbul’a en yakın Bizans şehri idi. Bu da ona büyük kolaylıklar 

sağlıyor ve durumunu güçlendiriyordu. Haçlı Seferlerinin başlaması 

ile bu şehrin önemi bir kat daha arttı. Anadolu’dan geçmek zorunda 

kalan Haçlı ordularının toplantı ve karargâh bölgesi oldu ve bu özelliğini 

XII. asır boyunca yapılan Haçlı Seferleri sırasında korudu. Kara yoluyla 

Batı Avrupa’dan İstanbul’a kadar gelen Haçlı orduları burada toplanarak 

Anadolu’dan geçmek için burayı toplanma alanı yaptılar. Özellikle Kivetot 

hep Haçlıları çağrıştırdı. Haçlı ordularının iaşeleri İzmit’ten temin edildi. 

Şehir halkı hiç istememelerine rağmen Haçlı ordularına yardım etmek 

zorunda kaldılar. 

Biz bu çalışmada, ilk dört Haçlı seferi ile 1101 tarihli Haçlı seferinin yapılması 

sırasında İstanbul’a gelen Haçlı ordularının Anadolu’da toplantı 

yeri olan İzmit’in durumu hakkında tarih kayıtlarına geçen bilgileri değerlendirerek, 

XI. yüzyılın sonlarından XIII. yüzyılın başlarına kadar yaşanan 

gelişmeleri ele alacağız. 

XI. VE XII. YÜZYIL’DA İZMİT ÇEVRESİNDE 

SELÇUKLU - BİZANS ÇEKİŞMESİ 

Prof. Dr. Altan ÇETİN 

Gazi Üniversitesi 

XI. yüzyıl Türklerin Anadolu’ya girişi ile birlikte Bizans özelinde yakın 

doğu tarihinin en mühim değişimlerine sahne oldu. Doğu kilisesi Büyük 

Şizma sonrasında siyasi üstünlük hatta varlığını kaybetme tehlikesi ile 

karşı karşıya kalırken “güç” merkezli Bizans hâkimiyet mücadeleleri 

şimdi yeni müdahiller ile farklı bir vecheye kavuşacaktır. 

Yaşlı Nikephoros Botaneiates ile İmparator Mikail Dukas arasındaki hâkimiyet 

mücadelesi bahsi geçen yeni dönemin ilk vakıaları idi. Zira her iki 

tarafın yanı başlarına kadar gelen Türklerin savaşçı kimliklerinden istifade 

etmek adına bu mücadeleye dâhil etmeleri onları önce İznik akabinde 

de başkentin yanı başındaki İzmit’e dek taşıdı. 

27

İznik’e gelen ilk gruplar yukarıda ifade edilen mücadeleye ek olarak sonrasında 

Komnenos ailesinden Nikephoros Melissenos, Botaneiates’e baş 

kaldırdığında da devreye girdiler. Süleyman Şah burada fethedilen her 

mevkiye Türkleri yerleştirdi. Jorga’ya göre Ragusa’daki Bosna prenslerine 

benzer bir statü kazanan Süleyman Şah bundan kısa bir süre sonra 

İzmit’e de hâkim oldu ki Rum kaynaklarında ona bir sultan olmamasına 

rağmen “Bütün Doğu’nun Sultanı” dediler. Bu andan itibaren Türklerin 

İzmit’teki varlığı sürekli problem çıkardı. Onları bu şehrin dışında tutma 

çabaları Ebu’l Kasım’a karşı başarılı oldu ise de Sultan Melikşah’ın oğlu 

Porsuk karşısında yeniden İzmit’e çekilmek kaçınılmaz oldu. 

Bu çalışmada Bizans iç mücadeleleri ve Bizans-Selçuklu çekişmesinde 

bir uc nokta olarak İzmit’in konumu üzerinde durularak, stratejik konumun 

Doğu Roma’nın ve dahi Selçuklu Türklerinin bölgedeki varlığına tesiri 

izah edilmeye çalışılacaktır. 

SELÇUKLU AKINLARI VE KOCAELİ BÖLGESİ 

Yrd. Doç. Dr. Ahmet TOKSOY 

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi 

Selçuklu sultanı Alp Arslan’ın Malazgirt zaferini müteakip yapılan Türkistan 

seferinde şehit olması üzerine Büyük Selçuklu tahtına Melik-şah 

geçti. Bu arada Zaferden sonra yapılan barışın Romanos Diogenes’in ölümü 

sebebiyle bozulması üzerine Alp Arslan’ın emriyle fetih hareketlerine 

devam etmekteydiler. Selçuklu şehzadeleri Süleyman-şah, Mansur, 

Alp-İlig ve Devlet başta olmak üzere, Artuk, Tutak ve diğer Selçuklu başbuğları 

Orta Anadolu’da fetih hareketlerine devam ettirdiler. 

Büyük bir endişeye kapılan Bizans imparatoru Dukas, Selçuklu harekâtını 

durdurmak için büyük bir ordu hazırladı. İonnes Dukas ve Nikephoros 

Botaniates’in komuta ettiği bu ordu, Selçuklular üzerine hareket etti. Bu 

sırada Artuk Bey, İzmit yönünde fetihler yapmaktaydı. Bizans komutanı 

Nikephoros Botaniates, Artuk Bey savaşmak yerine onunla bir anlaşma 

yaparak, onu Bizans imparatoruna isyan etmiş olan Ursel üzenine akın 

yapmaya razı etti. Artuk Bey, bu asi komutan üzerine hareket ederek onu 

esir aldı. Devletin genişleme planları Büyük Selçuklular tarafından hazırlandıktan 

sonra Kutalmış oğlu Süleyman-Şah, Anadolu’da fetih hareketlerine 

başladı. 

28

1075’te İznik’i fethederek burayı kendine merkez yapan Kutalmış oğlu 

Süleyman-Şah, Bizans’ın içinde bulunduğu iç karışıklıklardan yararlanarak 

devletinin sınırlarını Marmara, Karadeniz ve Akdeniz yönlerinde 

genişleterek kısa zamanda Bursa yörelerinden başka, Kocaeli yarımadasını 

da elle geçirerek Üsküdar ve Kadıköy’e doğru ilerledi. Hatta Anadolu 

kıyılarında gümrük daireleri kurarak boğazdan geçen gemilerden vergi 

almaya başladı. Aynı zamanda İznik’e yerleşen Selçuklular İstanbul ve 

Anadolu arasındaki münasebeti kesmek amacıyla önemli yolları ele geçirmek 

istediler. 

İznik’i fethi, Hıristiyan dünyası için önemli bir kayıptı. Zira İznik I. Konsül’ün 

toplandığı yerdi. Buranın fethiyle Türkler, artık Anadolu’da kesin 

olarak yerleştiklerini gösterdiler. 

TÜRKİYE’DE YEREL TARİH VE ŞEHİR TARİHÇİLİĞİNİN 

YERİ, ÖNEMİ VE BUGÜNKÜ DURUMU 

Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK 


Dünyada tarih anlayışındaki gelişmelere paralel olarak özellikle 20. yüzyılın 

ilk yarısından itibaren ülkemizde de tarih alanında önemli gelişmeler 

meydana geldi. O zamana kadar daha çok siyasî tarih alanında yoğunlaşan 

çalışmalar, iktisadî ve sosyal tarih alanına yöneldi. Avrupa’daki tarih 

ekollerinin tesiriyle tarihin arka planındaki muharrik güç unsurlarının 

tarihi önem kazandı. Tapu tahrir ve şer’iyye sicilleri gibi arşiv belgeleri ve 

kanunnâmeler yayınlanmaya başlandı. Yüzyılın son çeyreğinde mahallî 

tarih araştırmaları rağbet buldu. Bu gelişmeler tarihçiliğimiz açısından 

elbette önemlidir. 

Gerçekte tarih bir bütündür, bu bütünlüğün incelikleri teferruatta gizlidir. 

Yani mahallî tarih çalışmaları bütünün esasıdır. Mahallî/bölgesel tarih, 

genel tarihin anlaşılmasında çok önemlidir. Zira her bölgenin coğrafî ve 

sosyo-iktisadî şartları farklıdır, buna bağlı olarak mahallî uygulamalar da 

farklıdır. Onun için tarih araştırmalarında cüz’den küle (parçadan bütüne) 

seyreden takip edilmelidir. 

Bu itibarla belki de İstanbul’a çok yakın olduğu için üzerinde fazla çalışılmayan 

Kocaeli tarihinin de araştırılması elbette önemlidir. Zira en eski 

çağlardan itibaren çok hareketli olan bölge, Osmanlı döneminde çok hızlı 

29

değişen bir statü ile idare ediliyordu. Anadolu’nun sağ, orta ve sol kolları 

mutlaka Kocaeli’nden geçerdi. Coğrafî konumu ve zenginliği dolayısıyla 

İstanbul’un iaşesinde, yakacak odun ve kömüründe önemli bir mevkie 

sahipti. Millî Mücadele’de de Kocaeli’nin önemi malûmdur. 

Şimdiye kadar mahallî tarih alanında pek çok kıymetli çalışma yapılmıştır. 

Ancak geçen zaman içinde bir moda haline gelen bir anlayışla bu 

çalışmaların çoğunun birbirinin benzeri olduğu görülmektedir. Özellikle 

Anadolu’da yapılan sancak çalışmaları bu meyandadır. Çünkü Anadolu’da 

iktisadî ve sosyal alandaki uygulamalar aynıdır. 

Öte yandan geçtiğimiz yirmi otuz yıllık süreçte resmî tarih-gayri resmî tarih 

tartışmaları etrafında yerel tarihçilik fikri ortaya atıldı. Şimdiye kadar 

yapılan bütün tarih çalışmaları, arşiv belgeleri, istatistikler, kanunnâmeler, 

resmî tarih olduğu gerekçesiyle reddedildi. Bunun yerine herkes tarafından 

bilinen maksatlarla, kendilerince esas kabul ettikleri, özellikle 

seçilmiş bazı hatıralar esas kaynak kabul edildi ve bu hayalî ve yönlendirilmiş 

maksatlı hatıralar etrafında bir tarih oluşturulmaya çalışıldı. 

Tarih, dar bir coğrafya veya birkaç yüzyıla sığmayacak derece geniş ilmî 

bir alandır. Hele Türk tarihi, sadece Anadolu’dan ibaret olmayan, belki de 

dünyanın en geniş ve derin tarihidir. Bu uzun tarihî süreçte karşı karşıya 

geldiğimiz ve mücadele ettiğimiz ülkelerin tarihlerinin bilinmesi de, tarihçiliğimiz 

açısından hayatî önemi haizdir. O halde mahallî tarih derken 

sadece Anadolu ve Osmanlı dönemi değil, Türkistan, Hint, Çin, Kafkasya, 

Karadeniz, Avrupa, Akdeniz, Afrika ve nihayet Orta Doğu’nun yatay 

ve dikey tarihi anlaşılmalı ve bu alanda uzmanlar yetiştirilmelidir. Dünya 

coğrafyası için bölgesel uzmanların yetiştirilmesi, tarihçiliğimize büyük 

yenilik ve zenginlikler getireceği gibi gelecekte millî siyasetimizin de ilmî 

esaslara dayandırılmasını sağlayacaktır. 

30

KOCAELİ ŞEHİR TARİHİ ÇALIŞMALARINA 

ELEŞTİREL BİR BAKIŞ 

Doç. Dr. İbrahim ŞİRİN 


Dünyada şehir tarihi çalışmaları 19. yüzyılın ikinci yarısında başlamış günümüze 

kadar artarak devam etmiştir. Kocaeli şehir tarihi çalışmaları 

İstanbul, Ankara, İzmir ve Bursa gibi şehir tarihleri dikkate alındığında 

henüz emekleme aşamasındadır denilebilir. Şehrin tarihinin ihmalinde 

ya da yeterince ciddi çalışmaların yapılmasında İstanbul’a yakınlığı “merkeze 

en yakın taşra” olması etkili olmuştur denilebilir. Bu bildiride dünden 

bugüne Kocaeli şehir tarihi çalışmaları kritize edilerek şehir tarihi 

konusunda sorunlar ve çözüm yolları dile getirilecektir. 

“İL / EL” KAVRAMI VE “KOCAELİ” 

Prof. Dr. İlhan ŞAHİN 

İstanbul Üniversitesi 

Osmanlı Beyliği’nin en erken dönemlerinden itibaren oluşmaya başlayan 

Osmanlı tarihî coğrafyasının en belirgin özelliklerinden biri, hususi adlar 

taşıyan bölgelerin ve idarî birimlerin oluşmaya başlamasıdır. Ancak bu 

bölgelerin ve idarî birimlerin nasıl oluşmaya başladığı ve her birinin hususi 

ad almasında hangi sebeplerin veya kıstasların rol oynadığı ile ilgili 

maalesef yeterli bilgiye ve araştırmaya sahip değiliz. Bu durum Osmanlıların 

erken dönemlerinden itibaren oluşmaya başlayan “Kocaeli” adı ve 

bölgesi için de geçerlidir. Bu bakımdan bildirimizde modern coğrafyanın 

ilke ve yöntemlerini de kullanarak geçmiş zaman dilimi içinde “Kocaeli” 

adının ortaya çıkışını, oluşumunu ortaya koymak ve böylece söz konusu 

adı hem tarihî hem de dil bilimi açısından incelemek istiyoruz. Bildiriyle 

ilgili Osmanlı öncesi ve Osmanlı dönemi kaynakları mukayeseli olarak 

kullanılacaktır. 

31

HOCA/KOCA TERİMİ VE ORTA ASYA’DAKİ YANSIMALARI 

Dr. Kayrat BELEK 

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi 

Türklerin zaman zaman hükümleri altında bulundurdukları Merkezî 

Asya, Anadolu ve Ön Asya ülkelerinde ortaya çıkarmış oldukları kültür 

değerlerinden bir olan Türk-İslam yazılı ve arkeolojik kaynaklarındaki 

aynı kültürü paylaşmaktan doğan benzerlikler dikkati çeker. Bu bağlamda 

ayrıca saha araştırmaları sonucunda elde ettiğimiz Tanrı Dağlarındaki 

Türk-İslam kitabelerindeki bir yansıması olan Koca/Hoca temrinin 

sosyo-kültürel tarihimizdeki benzer yönlerini ilim dünyası ışığına tabi 

tutmaktır. Bu vesile ile bildirimizde Orta Asya’daki tarihi ve arkeolojik 

(yazıtlar) kaynaklarda adı geçen “Hoca” veya “Koco” temrinin Müslüman 

Türkleri tarafından nasıl algıladığı veya sosyal tabaklara göre hangi düzeyde 

kullanıldığı, bunun Türk-İslam kültüründeki -aynı kültür bağı altında 

birleştirmeye yönlendiren- anlamının muhtevasını taşıyan bilgileri 

kronolojik dönemine göre mukayeseli olarak ele alacağız. 

Dolayısıyla “Hoca”/“Koco” terimi her ne kadar İslami kültür zeminini taşısa 

bile Türk-İslam tarihi çerçevesindeki farklı dönemlerde ve coğrafyalarda 

çeşitliliğini arz etmiştir. Buna istinaden Türk-İslam kaynakları 

yapıldıkları çevrenin ve devrin inançlarının, âdetlerinin, sanat geleneklerinin, 

iktisadî ve sosyal şartlarının müşterek ürünüdür. Oysaki araştırmakta 

olduğumuz kaynaklar sadece bir milletin bulunduğu ülkelerdeki 

kültür birliğini ortaya çıkarmakla kalmayıp, dünyanın çeşitli bölgelerinde 

yaşayan aynı kökten gelen milletlerin menşeini de ortaya koymaktadır. 

GAZA HAREKETLERİNİN ORTA ASYA’DAKİ KÖKLERİ 

Doç. Dr. Taalay ŞARŞEMBİYEVA 

Arş. Gör. Nurgül SULEYMANOVA 


Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve ilk dönemlerinde “gaza” hareketleri çok 

önemliydi. Bu bağlamda uçlarda Kocaeli bölgesinin fatihleri Akça Koca, 

Konuralp ve Gazi Süleyman Paşa gibi “gaza” hareketlerinde bulunan önderler 

ortaya çıktı. Osmanlıların kuruluş meseleleri izah edilirken”gaza” 

hareketleri önemli bir yer tutar. Ancak böylesine önemli bir konu izah 

32

edilirken Osmanlıların atalarının geldiği Orta Asya bağlantısı ihmal edilmiş 

gözükmektedir. Bu bakımdan biz bildirimizde Türk dünyasının en 

önemli ve büyük destanı olan Manas destanında Manas’ın Çinlilere karşı 

yaptığı Çong Kazat (Büyük Gaza) konusunu ele almayı, bir gaza liderinin 

nasıl ortaya çıktığını, nasıl yetiştiğini, nasıl gaza lideri olduğunu ve gaza 

hareketinde bulunan bir kahramanın özelliklerinin ne olması gerektiğini 

ve böylece Kocaeli bölgesinde gaza hareketlerinde bulunan Gazi Süleyman 

Paşa, Kara Mürsel Alp ve Akça Koca gibi “gaza” liderlerinin nasıl 

ortaya çıktığını, nasıl uçlarda “gaza” lideri olduklarını karşılaştırmalı olarak 

ele almayı ve sonunda bilinen noktaları esas alarak bilinmeyenleri 

ortaya çıkarmayı amaçlıyoruz. Bildirimizde kaynak olarak yazılı ve sözlü 

kaynakları mukayeseli olarak kullanacağız. 

OSMANLI KURULUŞ DÖNEMİNDE GAZA 

İDEOLOJİSİ VE GAZİLİK 

Prof. Dr. Rhoads MURPHEY 

İpek Üniversitesi 

Anadolu topraklarında gazi unvanının dini ve askeri özellikleri bir arada 

bulunduran kişilere verildiği bilinen bir gerçektir. Anadolu Selçuklu İmparatorluğu’nun 

son dönemleri ve Osmanlı Beyliği’nin kuruluş yıllarında 

İslam dünyası “Tavaif al-Müluk” denilen küçük hanedanlar ve devletçikler 

arasında bölünmüş bir vaziyette idi. Batı Ön Asya’da bulunan bu devletçikler 

birbirlerinden bağımsız ve rekabet halinde idiler. Diğer taraftan, 

bu devletçiklerin varlığı kendileri ile hemhudud olan Hıristiyan komşu Bizans 

İmparatorluğu’nun Anadolu’daki uzantıları için bir tehdit unsuru idi. 

13. yüzyıl sonu Anadolu coğrafyası dendiğinde Müslüman hanedanların 

hasmane ve dostane ilişkileri bir arada yürüttüğü Bizans serhaddi bölgesinde, 

Hıristiyan unsurların ve başlarında bulunan “Tekfur” adındaki 

yöneticilerin kimi zaman ikna kimi zamansa zor kullanılarak din değiştirmeye 

çalışıldığı bir ortamı düşünmemiz gerekir. Tavaif al-Müluk’un en 

başarılı temsilcileri bu iki yöntemi (ikna ve zorlama) birlikte kullanarak 

topraklarını ve insani güçlerini artırmaya çalışmışlardı. Bu döneme ait 

destansı kaynaklar “alp” yahut “gazi”leri tanıtırken sıraladıkları vasıflar 

arasında yiğitlik, yoldaşlık, kahramanlık, cömertlik gibi daha çok askeri 

ve ahlaki değerleri vurgulamakta idiler. Sınırın öte yakasında egemenlik 

kurmuş olan Bizanslı yöneticiler ve sivil halkın bir kısmı da söz konusu 

33

kaynaklarda methedilen özelliklere sahiptiler. İlk döneme ait kaynaklarda 

her ne kadar İslami bir misyonu görmek mümkün olsa da, bu metinler 

bir bütün olarak değerledirildiğinde sadece Müslüman yöneticileri değil, 

aynı zamanda Anadolu’daki Tavaif al-Müluk’un muhtemel fetih bölgesi 

olarak gördüğü yönetimleri de kapsayacak mahiyette pragmatik ve esnek 

oldukları görülecektir. 

Osmanlı İmparatorluğu’nda ortodoks İslam geleneği iyice yerleştikten 

sonra yazılan kaynaklara göre Osmanlı beyliği ve kuruluş dönemini anlamaya 

çalışmaktayız. Hâlbuki sözlü gelenekten beslenen bir menakıbname 

olmasına rağmen Saltukname gibi eserler beylikler dönemi Osmanlı 

tarihinin karmaşık yapısını çeşitli yönleriyle ve gerçekci bir biçimde yansıtmaktadır. 

Sunumumuzda bu ve benzeri kaynakları kullanarak dönemin 

yaygın ideolojisi olan gaza anlayışını yeniden inşa etmeye çalışacağız. 

TARİH VE BİREY İLİŞKİLERİNİ BİLİMSEL İNCELEMENİN 

METODOLOJİK SORUNLARI ÜZERİNE (‘KOCAELİ TARİHİ 

VE GAZİ SÜLEYMAN PAŞA’ ÖRNEĞİ) 

Prof. Dr. Sulayman KAYIPOV 

Şincang Pedagoji Üniversitesi 

Bu bildiride Gazi Süleyman Paşa’nın hayatı ve faaliyetleri, ‘tarih ve birey 

ilişkisi’ ışığında bakılarak, tarihteki ‘özel ile genelin’, ‘yerellik ile ulusallığın’, 

‘ulusallık ile evrenselliğin’ ilişkileri bazında ele alınacaktır. 

Tarihin getirdiği sosyokültürel ortam, ekonomik ve siyasi durum, ailevi 

koşullar (Doğu toplumlarında milleti temsil eden yöneticilerin kişisel 

kararları da) yeni insan ve/veya yeni lider modellerinin ortaya çıkmasına 

zemin oluşturur. Yeniden oluşan insan modeli milletin etnokültürel aslından 

uzaklaşmamış, kopmamış; milletin tarihi birikiminden beslenerek 

ortaya çıkmış ise, tarihin geçiş noktalarında büyük roller üstlenecek bireyleri 

meydana getireceği anlaşılmıştır. Bu bireyler belli bir zaman dilimindeki 

hadiselerin akışına yön verir, onun sonuçlarını etkiler ve çoğu 

zaman halkın/milletin iradesini temsil eder. Bu durum bireylerin tarihi 

oluşturması ile tarihin bireyleri ortaya çıkarması arasında diyalektik bir 

bağın olduğunu gösterir. 

Bireyin önderliği ile gerçekleşen tarihî vaka mutlaka sınırları belli olan 

bir mekân ve zaman bağlamında vücuda gelir. Ancak böyle tarihî vakalar 

34

sonuç itibariyle kronik ve coğrafik sınırları aşarak, yerel halkın hafızasıyla 

sınırlı kalmaksızın milli hafızadan da kendi yerini alır. Ayrıca bireyüstü 

kişilerin yerli halk tarafından oluşturulan “imgeleri” zaman geçtikçe ilk 

önce yöre halkının hayatında simge haline gelir ve görüş, düşünce, fikir 

ve davranışlara yön verici güce sahip olur. Gazi Süleyman Paşa’nın hayatı 

nispeten kısa bir dönemde Kocaeli yöresi ve çevre bölgelerinde geçmiş 

ise de, milli hafızada yeri olan, zamanının bireyüstü insanlarından biridir. 

‘Kocaeli tarihi ve Gazi Süleyman Paşa’ örneği, tarih araştırmalarında 

metodolojik öneme sahip olan ‘birey ve tarih’, ‘yerel ve genel’ ilişkileri 

ışığında bakılınca daha derin ve inceliklerine kadar anlaşılacak olan tarihî 

vakalardandır. 

KOCAELİ BÖLGESİ UÇ KÜLTÜRÜNE 

MUKAYESELİ BİR BAKIŞ 

Prof. Dr. Taşpolot SADIKOV 

Okt. Fatih ÇELİK 

Bişkek Sosyal Bilimler Kuseyin Karasaev Üniversitesi 

Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde Kocaeli bölgesi, “uç” bölgesi 

olarak kabul edilmekteydi. “Uç” bölgelerini diğer bölgelerden ayıran en 

önemli özelliğin, demografik nüfus yapısı bakımından daha hareketli olması 

yanında dinî, sosyal ve kültürel değerleri bakımından daha esnek 

ve renkli bir yapıda olmasıydı. Ancak bu konunun kaynakların yetersizliği 

yüzünden tam olarak anlaşıldığını ve ortaya konulduğunu söylemek çok 

güçtür. Bunun ortaya konulabilmesi için, benzer özellik gösteren ve konuyu 

açıklayacak yeterli kaynaklara sahip olan bölgelerin ele alınması ve 

Kocaeli bölgesi gibi uç bölgesiyle mukayese edilmesi gerekmektedir. Bu 

bakımdan bildirimizde tarihî süreç içinde Kocaeli bölgesiyle benzer özellik 

gösteren Orta Asya’daki uç bölgeleri ele alınacak ve böylece Osmanlı 

Devleti’nin kuruluş döneminde Kocaeli uç bölgesinin dinamik unsurları 

ortaya konulmaya çalışılacaktır. 

35

KURULUŞ DÖNEMİNDE OSMANLILARIN ANADOLU’DA 

SESSİZ YÜRÜYÜŞÜ (1277-1387) 

Prof Dr. Hasan Basri KARADENİZ 

Dumlupınar Üniversitesi 

Osmanlılar Anadolu’nun ilhakında yakın planda her birisi kendisini Selçukluların 

veya İlhanlıların varisi gören başta güçlü ve öncü Karamanoğulları 

ve Eratnalılar olmak üzere yirmi civarında siyasî yapıyla bazen tek 

tek bazen de bir çoğu ile aynı anda mücadele etmek zorunda kaldı. Bunun 

ötesinde de uzak planda ise çift taraftan hem doğu hem de güneyden 

Anadolu’yu daima kontrol altında tutmak isteyen doğuda önce Timuriler 

sonra Akkoyunlular ve nihayette Safeviler ile güneyde ise Memluklular 

ile yoğun ve sürekli siyasî, askerî ve psikolojik mücadele verdiler. 

Bu sebeple Osmanlılar öncelikle büyümek adına kendilerine tek bir hedef 

belirlediler; Batı’ya doğru gaza yapmak. Bu tercihte hem siyasî ve askerî 

bakımdan daha kolay hem de aşmak zorunda oldukları meşruiyet gibi bir 

ağır mesele söz konusu değildir. Bununla birlikte Osmanlılar fırsat buldukça 

imkânlar oluştukça, Anadolu’yu ilhaka çalıştılar. Bunu yaparken 

meşruiyetten ayrılmadılar, azami derece de dikkatli oldular. Bu hassasiyet 

sonucu Karasi Beyliğ’ni onların ümerasının çağrısı, Ankara’nın ilhakını 

otorite boşluğu, Germiyan Beğliği’nin yarısının ilhakını düğün çeyizi ve 

Hamitoğulları Beyliğini seksen bin altın karşılığı satın alarak meşrulaştırdılar. 

Buna karşın Candaroğulları Beyliği’nin merkezi Kastamonu’yu 

bu beyliğin şehzâdesinin babasına isyanından istifade ederek ilhak ettiler. 

Fakat halk bu durumu kabul etmeyince meşruiyetten ayrılmayarak 

geri çekildiler. 

LATİNLERDEN OSMANLILARA KEFKEN VE ÇEVRESİ 

Prof. Dr. Enver KONUKÇU 

Atatürk Üniversitesi 

Karadeniz’de Anadolu sahiline yakın dikdörtgen ve kayalık arazide görülen 

ada Kefken ismini taşımaktadır. Apollonia, Thynias, Daphnusia 

isimlerini taşımıştır. Boğaz ile Trabzon sahilindeki meşhur Kerpe, Kefken’e 

oldukça yakındır. Bithyniaların, Thyn ve Mariandyn yerleşmelerinin 

Pontos Euxeinos’un güneyinde ilk çağdan beri sığınak yeriydi. Sonraları 

36

ütün adayı çeviren kale ile hâkim kuruluşlarca üs haline getirilmişti. 

1204 sonrası İtalyan şehirlerinden Cenova ve Venediklilerin Karadeniz 

ticaretinde Kefken’de bir süre hâkimiyet sağladılar. İznik’teki Laskarisler 

ve onlardan sonra İstanbul’u başkent olarak kullanan Palaiologoslar, 14. 

yüzyılda adayı yönettiler. Yine bu sırada Osmanlı beylik kuvvetleri, İzmit 

hariç bütün yarım adayı ele geçirdiler. Ancak Kerpe’nin Türk hâkimiyetine 

bu sırada girmiş olması muhtemeldir. Bunun yanında bu civardaki 

Kandıra’yı merkez haline getiren Akçakoca Karadeniz’i ve Kefken’i ilk gören 

kişi olmaktadır. 1337’deki İzmit fethi ile Kocaeli mülki yapılanmada 

yerini almıştır. Yıldırım Bayazid zamanında Kefken’in batısındaki Seyrek 

ve Bağırgan ile ilintili Şile’nin de ele geçirilmesiyle sahildeki bütünleşme 

sona ermiştir. Oğlu Süleyman Çelebi, Kandıra ile çevresine hâkim görülmektedir. 

Ancak batı kaynaklarında Kefke’nin durumu bir ayrılık arz etmektedir. 

Ahalinin Cenevizliler dediği İtalyan şehrinin de Kefken’e hâkim 

olduğu görülüyor. 1402 sonrasında da Haçlılar veya kâfirlerin yine Kefken’de 

var oldukları görülüyor. 1404’te bile Kerpe, Türklerin elinde; Kefken 

ise hala Cenevizlilerin elindedir. Timur’a giden İspanyol elçisi Claviyo, 

1404’te ada ve çevresinde oluşan büyük Karadeniz fırtınalarına temas etmektedir. 

Hatta bindikleri yelkenlinin Kefken’den demir atarak Kerpe’ye 

doğru süründükleri ifade edilmektedir. Venedik ve Ceneviz hâkimiyetinin 

bilinmeyen bir zamanda; ancak Fatih Sultan Mehmed’in Karadeniz 

politikası sırasında Türklere geçtiği de kesindir. Karadeniz sahilindeki 

Amasra’nın ve sonra Sinop’un, Trabzon’un hâkimiyete alınması ile bütün 

Kuzey Anadolu sahillerinin Türkleştiği biliniyor. Kefken; Venedik ve Cenevizlilerden 

kurtulduktan sonra yine ticari amaçlı yelkenlilerin sığınma 

yeri olmaya devam etmiştir. Osmanlı kaynakları incelendiğinde Kefken’in 

bu defa tersane olarak kullanıldığı görülüyor. Civardaki sıkı ormanlardaki 

yarar ağaçlardan faydalanılarak Kefken’e taşındığı ve buradaki kalyon 

yapımı için tersanede kullanıldığı da görülmektedir. Kefken yine eski görevine 

devam etmekte, Cebeci ile Kerpe turistik amaçlı merkezler olarak 

tarihi akışta yerini korumaktadır. Babadağı’ndaki Akçakoca Türbesi ile 

Kefken birbirini görmekte ve tarihi olarak bir boşluğu doldurmaktadır. 

37

OSMANLI KURULUŞ DEVRİNDE DOĞU MARMARA 

KIYILARINDA TÜRK İSKÂNI 

Yrd. Doç. Dr. Şahin KILIÇ 

Raif KAPLANOĞLU 


Bursa Araştırmaları Vakfı 

Osmanlı Türkleri Bithynia’ya geldiklerinde, bu bölgede üç kuşaktır yaşayan 

Türk ve Müslüman unsurları bulmuşlardı. Bu nedenle, Bithynia 

bölgesi çok çabuk Türkleşmişti. Ancak bu kez, Hıristiyan unsurlar Bithynia’yı 

terketmeye başlamıştı. Bu da, bölgenin boşalmasına ve ekonomik 

zarara neden olmuş, bölgede oluşan ekonomik dengeleri bozmuştu. 

Çünkü Türkler ile Rumlar arasında zamanla uyumlu bir ekonomik ilişki 

oluşmuştu. Bu ilişki her iki toplum için son derece yararlı ve neredeyse 

vazgeçilmez bir pozisyondaydı. İşte bunu kısa zamanda anlayan Osmanlı 

yönetiminin, daha ilk yıllardan başlayarak yerli Hıristiyanların yerlerinde 

kalmalarına olanak sağlamaya çalıştığı görülmektedir. Birçok kale 

alındıktan sonra yerli halkın Hıristiyan olarak yerinde kalması için izin 

verildi. Osmanlı tarihçilerinden Gibons da, yerli Hıristiyanların bir kısmının, 

Bizans’ın kendilerini terketmeleri nedeniyle din değiştirerek bölgede 

kaldığını yazmaktadır. Osmanlı yönetimi, bölgedeki Hıristiyan unsurların 

Bithynia’yı terk etmemeleri için her tür tavizi verdiği anlaşılıyor. Daha da 

önemlisi, sonradan Müslüman olan bu yöneticiler, kuruluş döneminde 

en güçlü feodal aileleri kurmuştu. Halil İnalcık’ın tespitlerinde yer verdiği 

gibi, özellikle Rumeli’ndeki tımarların önemli bölümünün Hıristiyan 

kökenli sipahilere verildiği anlaşılmıştır. Osmanlı Devleti’nin de tıpkı Bizanslılar 

gibi, Anadolu’da boşalmış olan köyleri doldurmak ve ekonomiyi 

canlandırmak için, Rumeli’de yaptığı savaşlar sırasında elde ettiği tutsak 

ailelerden oluşan grupları Bithynia’da iskân ettiğini görmekteyiz. Nitekim 

Bizans kroniği Kritovoulos, Fatih devrindeki iskân politikası konusunda 

ayrıntılı bilgi vermiştir. 

Türkler Bithynia bölgesine geldiklerinde, hangi yerleşim alanları olduğunu 

öğrenmemizde, Hıristiyan köylerin bilinmesi bize yardımcı olabilir. 

Hıristiyanlar Bithynia’da yüzyıllardan beri yaşamaktaydı. Genel olarak 

bu Hıristiyanlar Rum olarak anılsa da, etnik kimlikleri hâlâ meçhuldür. 

Ancak Türkler, İznik ve Bursa bölgesine geldiğinde, bölgede Rumca konuşan 

Hıristiyanlar vardı. Türkler XIV. yüzyılda tüm Bithynia bölgesine 

egemen olmaya başlayınca, özellikle dağlardaki Hıristiyan köylerinin bo- 

38

şaldığı görülmüştür. Ancak diğer bölgelerden gelen Hıristiyanların tümü 

bölgeyi terk etmemişti. Çok büyük kısmı kıyılara ve adalara kaçmıştı. Osmanlı 

yönetiminin tutumuna göre adadaki Hıristiyanların daha sonra geri 

döndükleri görülür. İşte bu nedenle özellikle kuruluş devrinde, Gemlik, 

Mudanya ve Yalova arasındaki kıyılarda bulunan köylerin büyük bölümünde 

Hıristiyanlar yaşamaktaydı. XIV-XIX. yüzyıllarda ise Bithynia’nın dağlık 

alanlarında çok az Rum köyünün varlığına tanık olmaktayız. Çok garip bir 

sonuçtur ki, XV. yüzyıl ile XIX. yüzyıl arasında, tüm Bithynia’da Hıristiyan 

unsurların arttığını söyleyebiliriz. Ancak bazı bölgelerde ise Hıristiyanlar 

azalmıştır. Örneğin, XV-XVI. yüzyılda Yenişehir bölgesinde çok sayıda 

Hıristiyan köyü varken, XIX. yüzyılda hiç Hıristiyan köyü kalmamıştı. Bu 

köylerdeki Hıristiyanların zamanla İslamlaştığını rahatlıkla söyleyebiliriz. 

Çünkü bu köylerin çoğu günümüze kadar varlıklarını sürdürmüştür. 

1888 yılına gelindiğinde, Hüdavendigar Eyaletinde 61.751 Rum yaşadığı 

anlaşılmaktadır. Tüm Bithynia bölgesi için, XIX. yüzyılda yüzde otuzlara 

yaklaşan oranlarda bir Hıristiyan varlığından söz edebiliriz. Hıristiyan 

köyleriyle ilgili haritaya baktığımızda, XV-XVI. yüzyılda, başta Karacabey 

olmak üzere; Bursa, Kite, Yenişehir, İnegöl ve Yalak-Abad ile İzmit’te Hıristiyanların 

yoğunlaştığı görülür. 

Bildiriye konu edilen araştırmada, Osmanlı ve Bizans kroniklerinin verdiği 

bilgilerin yanı sıra Osmanlı dönemi boyunca tutulan arşiv kayıtları, seyahatnameler, 

tarihi haritalar ve tarafımızdan yapılan saha araştırmaları 

kullanılarak bölgedeki ilk Türk yerleşimleri tespit edilmeye çalışılacaktır. 

GAZİ SÜLEYMAN PAŞA’NIN BİR YADİGÂRI GÖYNÜK 

Prof. Dr. Mustafa KESKİN 

Erciyes Üniversitesi 

Göynük, Sakarya nehrinin doğusunda, tarihi ipek yolu üzerinde, Bolu iline 

bağlı, 4000 nüfuslu mütevazı bir ilçedir. Evliya Çelebi, “Fütuhat-ı Orhan 

Gazi” arasında Akyazı, Konrapa, Yanbolu, Gelibolu, Mudurnu, Kocaili, İzmit, 

Yalakâbad, Bursa, İznik, Taraklı, Göynük, Karesi, Balıkesir, Bergama, 

Edremit, Tekirdağ, Bolayır’ı sayıyor ve bunların “be dest-i Süleyman 

Paşa ibn Orhan Gazi” marifetiyle fethedildiklerini sayıyor. Bir yerde de 

Göynük’ü “menziller” meyanında zikrederek, “Van’dan ulaklıkla Rum’a 

gittiği menziller arasında Merzifon-Osmancık-Tosya-Bolu ve Göynük kalesini” 

sayıyor, “menzil-i kal’a-yı Göynük’te” Akşemseddin hazretleri ve 

39

ütün saygıdeğer çocuklarının yatmakta olduklarını ilave ediyor. Kıdemli 

seyyahımız İbn Battuta’nın Anadolu gezileri 1332’de başlamış, bu cümleden 

olmak üzere İznik, Bursa, Mekece, Geyve, Sakarya, Göynük, Bolu, 

Kastamonu ve Sinop’u gördükten sonra, denize açılarak Kırım’ın Kerç Limanına 

çıkmıştır O tarihteki Göynük, “küçük bir yerdir, ahalisi Hristiyan 

Rum’dur, zaviyesi yoktur. 

Selçuklulardan tevarüz ettikleri milli an’anenin bir sonucu olarak Osmanlılar 

da fethettikleri beldelere kendi, damgalarını vurmuşlardır. 

Göynük’teki Gazi Süleyman Paşa Camisini, hamamını vs. yapıları bu zaviyeden 

bakmamız doğru olur. Caminin kuruluş tarihi olarak 1331-1335 

arası kitabesinde yer almaktadır. Tebliğimizde bu cami ve haziresindeki 

yapıları arz edeceğiz. 

ŞEHZADE SÜLEYMAN PAŞA’NIN İZNİK’TEKİ VAKIFLARI 

Prof. Dr. İbrahim SEZGİN 


Orhan Gazi’nin büyük oğlu olan Şehzade Süleyman Paşa “Rumeli Fatihi” 

olarak meşhur olmuştur. Gerçekten Rumeli’de Osmanlılar tarafından 

yapılan ilk fetihler Süleyman Paşa ve emrindeki kumandanlar vasıtasıyla 

yapılmıştır. Babasının yanında da çeşitli seferlere katılan Şehzade Süleyman 

Paşa yaptırdığı vakıf eserleriyle de dikkat çekmektedir. En önemli 

vakıfları Gelibolu Bolayır’da olmak üzere Anadolu ve Rumeli’nin değişik 

şehirlerinde cami, mescid, medrese, zaviye gibi dinî ve hayrî eserleri yaptırmıştır. 

Şehzade Süleyman Paşa’nın hayır eserleri yaptırdığı yerler arasında İznik 

önemli bir yer tutmaktadır. Burada da devrine göre büyük sayılabilecek 

bir medrese yanında cami (mescid) ve sıbyan mektebi de yaptırmıştır. Bu 

hayır eserlerinin masraflarını karşılamak üzere İznik’teki bazı köylerin 

gelirleri tahsis edilmiştir. Yine Gelibolu’daki Ereğlice köyünün geliri de 

medresenin müderrisine vakfedilmiştir. Bu bildiride Süleyman Paşa’nın 

İznik’teki vakıf eserlerinin tarih içerisinde geçirdiği değişimler yanında 

vakıfların gelir ve giderleri, vakıf çalışanları, Tapu Tahrir defterleri ve diğer 

arşiv belgeleri esas alınarak ortaya konulmaya çalışılacaktır. 

40

KARACADAĞ’DAN KOCAELİ VE RUMELİ’YE OSMANLI 

KURULUŞ DEVRİ FETİHLERİ’NİN TEMEL DİNAMİKLERİ: 

STRATEJİ - BEYLİK VE BÜROKRASİ 

Doç. Dr. Nejdet GÖK 

Necmettin Erbakan Üniversitesi 

Osmanlı Beyliği’nin Rumeli’ye geçişinin sembol ismi olan Gazi Orhan 

oğlu Süleyman Paşa’yı bu fütühata yönelten en az 50 yılllık bir oluşum ve 

gelişim dönemi vardır. 

Ankara-Konya arasında yer alan Karacadağ etekleri Osmanlı Beyliği’ni 

kuran Kayı Boyu’nun ilk konaklama ve yerleşim yeri olarak ayrı bir önem 

arzetmektedir. Yedi asır sürecek bir cihan devletinin ilk rüyaları burada 

görülmüş, fetih stratejisi burada çizilmeye başlanmış, buradaki Söğüt 

Yaylası’ndan batıya doğru adım adım ilerlemiş, Bilecik, Söğüt, Bursa ve 

daha sonra Kocaeli Yarımadası ve Rumeli fetihleri ile devam etmiştir. 

Kocaeli Büyükşehir Belediyesi öncülüğünde daha önce düzenlenen Akçakoca 

ve Kara Mürsel Alp sempozyumlarında sunduğum tebliğlerde 

özellikle bu bölgeyi fetheden ilk gaziler ve onlara destek olan ahiler ve 

diğer sosyal ve askeri teşkilatlara, dönemi bize aksettiren orjinal kaynaklara 

ve arşiv vesikalarına -diplomatika açısından önemine de dikkat 

çekerek- dikkat çekmeye çalışmıştım. 

Bu sempozyumda sunacağım tebliğin esasını ise 2003 yılı yazında Prof. 

Halil İnalcık’la birlikte Karacadağ Bölgesinde yapılan bir dizi topografik 

araştırma ve incelemenin yanında, sonraki yıllarda da devam eden yöresel 

araştırmalar oluşturmaktadır. Bu çalışma kapsamında Karacadağ’dan 

Eskişehir’e, oradan Söğüt’e, Söğüt’ten Bursa’ya, Bursa’dan Kocaeli 

Yarımadasına kadar belli bir çizgide devam eden fetihler ve yeni bir 

devletin doğuşu gözlemlenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda; Takip edilen 

yol haritası, bürokrasi ve beylik teşkilatı, küttap sınıfı ve Osmanlı inşa 

(diplomatika) sanatının doğuşu ve gelişimi, Orhan Bey ve oğulları Rumeli 

Fatihi Gazi Süleyman Paşa ve Murad Hüdavendigar’ın bu yeni devlet oluşumundaki 

siyasi, idari ve kültürel katkıları ele alınacaktır. 

41

OSMANLI HANEDAN MENSUPLARININ PAŞA UNVANI 

KULLANIMI SORUNU ÜZERİNE: ALAEDDİN “PAŞA” VE 

SÜLEYMAN “PAŞA” 

Yrd. Doç. Dr. Recep YAŞA 


Paşa kelimesinin menşei ve etimolojik kökeni hakkında farklı görüşler 

vardır. Bu kelimenin Türkçe “başağa” veyahut “beşe” (büyük kardeş)’den 

geldiğini söyleyenler olduğu gibi padişahın ayağı anlamına gelen “pay-i 

şah” veya “pad-i şah”geldiğini ileri sürenlerde vardır. 

Bu kelime, Osmanlılardan evvel Anadolu Selçukluları ve beylikler döneminde 

savaşçı ve dinsel niteliği bulunan kişilere verilen bir unvan olmuştur. 

Osmanlılar döneminde de ise hanedan üyelerinden Osman Bey’in 

oğlu Alaeddin ile Orhan Bey’in oğlu Gazi Süleyman Bey’e verildiği ifade 

edilmektedir. Oysa bu iki isimden biri olan şehzade Alaeddin ile Osman 

Gazi’nin son ve Orhan Gazi’nin ilk veziri olan Alaeddin Paşa, isim benzerliği 

dolayısıyla birbirine karıştırılmakta ve şehzade Alaeddin’in Orhan 

Gazi’ye vezirlik ettiği, bu şekilde paşa unvanı aldığı yanılgısına düşülmektedir. 

Orhan Bey’in oğlu Gazi Süleyman içinde aynı yanılgı söz konusudur. 

Zira Karası Beyliğini ele geçiren Orhan Bey, burayı oğlu Süleyman’a tımar 

olarak vermiş ve daha önce Karası vezirliği yapmış olan Hacı İlbey’i 

de oğluna vezir tayin etmiştir. Bu suretle Karası Beylerbeyliğine yükseltilen 

Gazi Süleyman’ın unvanı bey, Hacı İlbey’in unvanı paşa olmuştur. 

CODEX HANİVALDANUS’TA SÜLEYMAN PAŞA 

Doç. Dr. Altay Tayfun ÖZCAN 


1591’de Leunclavius tarafından yayınlanan Historia Musulmanae Turcorum 

(Müslüman Türklerin Tarihi) adlı eser Avrupa’da Rönesans ile birlikte 

başlayan yeni tarih çalışmalarının zirvesinde bulunan kıymetli bir 

eserdir. Bunun nedeni Leunclavius’un, çağdaşlarından farklı olarak Türk 

tarihi incelemelerini doğrudan Türkçe kaynaklara dayandırmasıydı. Kullandığı 

kroniklerden birisinin Cemalî’nin eseri olduğu bugün için iyi bilinmektedir. 

Eserinde Verantianus Codex olarak geçen bu kronikten baş- 

42

ka Leunclavius Codex Hanivaldanus veya Tercüman Murat Bey’in kitabı 

olarak bahsettiği bir diğer eser daha kullanmıştır. Uzun yıllar Osmanlı 

bürokrasisine hizmet etmiş Murat Bey adlı Macar asıllı bir kişi tarafından 

Neşri tarihinin Latince’ye tercümesi olan bu eser, Leunclavius’un tarih 

çalışmasının temeline yerleşmiş vaziyettedir. Leunclavius’un bu eseri 

kullanmasını bugün için önemli kılan ise, gerek Murat Bey’in çevirisinin 

gerekse çevirisine temel teşkil eden yazmanın kaybolmuş olmasından 

ileri gelmektedir. 

Daha önce eserinde Codex Hanivaldanus’a bir kısım ayırmış olan V. Menage, 

Leunclavius’un kullandığı Murat Bey çevirisine temel teşkil eden 

yazmanın, bilinen en eski Neşri yazması olan Menzel nüshası ile Viyana 

nüshası arasındaki bir zaman diliminde yazılmış, ancak Menzel nüshasına 

daha yakın bir tarihte yazılmış farklı bir yazma olduğunu ifade etmiştir. 

Gerçekten de Codex Hanivaldanus’taki kayıtlar, genel olarak Menzel 

nüshasına daha yakın bir yöne sahiptir. Bununla birlikte burada, gerek 

Menzel nüshasında ve gerekse Viyana nüshasında bulunmayan ilgi çekici 

kayıtlar yer alır. Dahası ilgili kayıtlardan bazıları, öyle görünüyor ki, diğer 

iki yazmadan daha kıymetli bir tarihî gerçekliğe sahiptir. 

Bu çalışmamızda Codex Hanivaldanus’ta Süleyman Paşa ile ilgili kayıtları 

tetkik ederek Menzel ve Viyana yazmalarında bulunmayan farklılıkları 

takdim edeceğiz. 

OSMAN GAZİ’NİN OĞLU ORHAN GAZİ’YE 

NASİHATLERİNE TAHLÎLÎ BİR BAKIŞ 

Prof. Dr. Hüseyin ALGÜL 


Türk-İslâm geleneğinde özellikle devlet başkanlarının nasihat ve vasiyetlerinde 

yer alan unsurlar o devir siyasî iktidarlarının devlet anlayışı 

hakkında bazı ipuçlarının elde edilmesinde bize ışık tutar. Bu tür nasihat 

ve vasiyetlerin muhtevasını, sosyo-kültürel ve dinî referanslarını ele alıp 

tahlil etmek ayrı bir husustur. Bunun yapılması da hiç kuşkusuz önem 

taşır. Ancak biz bu bildiride, Osman Gazi’nin oğlu Orhan Gazi’ye nasihatlerinin 

yer aldığı kaynaklara, kaynakların mevsukiyet derecesine ve 

nasihatlerin içyüzünü anlamaya çalışarak kuruluş devri Osmanlı devlet 

43

anlayışına dair bazı tespit denemelerinde bulunmayı, nasihat metinlerinden 

çıkarılabilecek sonuçları da tasnîfî olarak sıralamayı düşünüyoruz. 

Esasınsa bu kabil vasiyet ve nasihatler ilim dünyasında maalesef hak ettiği 

yeri yeterince alabilmiş değildir. Hâlbuki Osmanlı devletinin büyüklüğü 

üzerinde ciddi araştırmalar yapılırken, kendi zamanında dünya siyasetine 

yön vermesinin sebepleri ve Bursa, İznik, İzmit-Kocaeli bölgelerinde henüz 

kuruluş döneminde devleti kuran iradenin gösterdiği dinamizm herkes 

tarafından anlaşılmaya ve analiz edilmeye çalışılmalıdır. Kuskusuz 

bu noktada doğru analize ulaşmanın yollarından biri de, kurucu devlet 

adamlarının sahsiyet ve hayat görüşlerinin Osmanlı devletinin süratle 

büyümesi ve bir cihan devleti haline gelmesindeki rolünü ortaya koymaktır. 

Dolayısıyla Osman Gazi’nin oğlu Orhan Gazi’ye vasiyet ve nasihatleri, 

hem zamanlaması hem de muhtevası açısından ziyadesiyle önemli olduğu 

gibi kuruluş dönemi dinamizmine ve canlılığına da ışık tutacaktır. 

Söz konusu nasihatler bildiride farklı kaynaklarla kıyaslanarak kaydedilecektir. 

Bildiri özetinde bunlardan birini (Tarîh-i Atâ’dan) paylaşmak 

istiyorum. Adı geçen kaynakta nasihat metinleri şu ifadelerle yer almıştır: 

“Her işten önce din işlerine dikkat et. Zira farîzaya dikkat, din ve devletin 

güçlenmesine sebeptir. Beytü’lmâl-i müslimîni (devlet hazinesini) 

koru. Devletin servetini artırmaya çalış. Sadakatle tahsîl-i rızâ için ömür 

geçiren erkân-ı devlet’i gözet; vefatlarından sonra böylelerinin çoluk-çocuğuna 

bak, ihtiyaçlarına ilgi göster. Tebaandan hiçbir ferdin emvâline 

taarruz etme. Hak edenlere yardım ile iltifat elini uzat, böylelerinin sıkıntılarını 

gider, yakınlarının sıkıntılarını da gider. Askerî erkânı iyi koru. 

Âlimler, fâzıllar, edîbler, devlet bedeninin gücüdür. Bunlara iltifat ve ikramda 

bulun. Bir kemâl sahibini işitince onunla ilişki kur, dirlikler ver, 

ihsanda bulun. Hükümetinde ulemâ, fuzelâ, erbâb-ı maârif çoğalsın, 

siyâset ve din işleri nizam bulsun. Benden ibret al ki, bu diyarlara zayıf bir 

beğ olarak gelip hak etmediğim halde bunca inâyet-i celîle-i Rabbânî’ye 

mazhar oldum. Sen de benim yolumdan git ve bu dîn-i Muhammediye’yi 

ve ashâbını ve sana tabi olanları koru. Hakkullâh ve hukûk-ı ıbâdı gözet. 

Senden sonrakilere de böyle nasîhattan geri durma. Adaletli ve insaflı ol. 

Zulmü kaldırmaya devam et. Her bir işe teşebbüste Allah’ın yardımına 

güven. Tebaanı düşman istilâsından ve zulme uğratılmaktan koru. Haksız 

yere hiçbir ferde lâyık olmayan muamelede bulunma. Halkı taltif et, 

hakkında umumun kabulünü tahsil et.” (Tayyarzâde Ahmed Atâ, Tarîh-i 

Atâ, İstanbul 1293, I, 9 vd.) 

44

15. YÜZYIL OSMANLI KRONİKLERİNDE SÜLEYMAN PAŞA 

Prof. Dr. Necdet ÖZTÜRK 

Bahçeşehir Üniversitesi 

Bu bildiride, esas itibariyle Orhan Gazi oğlu Süleyman Paşa’nın Anadolu 

ve Rumeli’deki idari, siyasi, askerî faaliyetleri ve başarıları üzerinde 

durulacaktır. 15. yüzyıl Osmanlı tarih kaynaklarının bu konuda verdikleri 

bilgiler metin okumaları üzerinden mukayeseli olarak değerlendirilecektir. 

Mesela, Karasi Beyliği’nin Osmanlı topraklarına katılması, Rumeli 

yakasına geçiş fikrinin kime ait olduğu, geçiş noktaları ve geçişin hangi 

deniz taşıtlarıyla gerçekleştirildiği, ilk fethedilen yerler ve fetih istikametleri, 

Süleyman Paşa’nın fetih ve iskân siyaseti, adil ve insaflı oluşu, 

Osmanlı toplumunda hoşgörü kültürünün gelişmesine katkısı, Aydınoğlu 

Gazi Umur Bey’le görüştüğü rivayeti, vefatı ve vefatından sonraki gelişmeler 

ele alınacak belli başlı konulardır. 

ADINA YAZILMIŞ ESKİ HARFLİ ESERLERDE GAZİ 

SÜLEYMAN PAŞA VE BAZI KOCAELİLİ ÂLİMLERDEN 

NAKİLLER 

Prof. Dr. Recep DİKİCİ 

Selçuk Üniversitesi 

Mevlid şâiri Süleyman Çelebi’nin dedesi ve Orhan Gazi’nin kayınbiraderi 

Şeyh Mahmud’un: 

“Kerâmet gösterip halka suya seccade salmışsın 

Yakasın Rumeli’nin dest-i takva île almışsın.” 

dediği, Orhan Gazi’nin büyük oğlu Süleyman Şah, Rumeli fâtihi olarak tarihlere 

geçmiştir. 

1331’de babası Orhan Gazi’ye vezir olan Şehzade Süleyman, idarî işlerden 

ziyade askerî işlerle vazifelendirilmiştir. Zaten fıtrat icabı cihangir 

ruhlu olan Şehzade Süleyman, maiyyetindeki kahramanlarla zaferden 

zafere at koşturmuş ve filiz halindeki devletin sınırlarını ikinci bir kıtaya, 

Avrupa’ya taşırmıştır. 

45

Osman Gazi’nin temelini attığı devletin sınırları gittikçe genişlemekteydi. 

Ve fetihlerin hedefi Anadolu’daki Bizans topraklarıydı... İznik ve İzmit’in 

fethinden sonra Osmanlı Süvarileri, İstanbul Boğazı’nın Asya taraflarında 

at koşturmaya başlamışlardı. Devletin bekası ve ihtişamının ziyadesi için 

mutlaka Rumeli tarafları ele geçirilmeliydi... Bizanslılar arasındaki taht 

kavgası Rumeli fethine imkân hazırladı. Yine Şehzade Süleyman, Rumeli 

topraklarında at koşturmaya devam ederek, 1352’de Dimetoka meydan 

muharebesinde Sırp ve Bulgar ordusunu perişan etmiştir. 

Süleyman Paşa, 1354 başlarında Rumeli’yi tamamen bir İslam Beldesi 

yapmaya karar vermişti. 2 Mart 1354’te Gelibolu kalesini fethetti. Rumeli’nin 

fethi yalnız Osmanlı tarihinde değil, Bizans tarihinde de bir dönüm 

noktasıdır. Etrafı Osmanlılarla çevrilmiş Bizans, günbegün çöküşünü 

seyretmekten başka birşey yapamaz hale gelmiştir. Şanlı devlete Rumeli 

topraklarını armağan eden Şehzade Süleyman, 1359’da 43 yaşında iken 

vefat etmiş ve fethettiği Bolayır’a defnedilmiştir. Fethedilen toprakların 

manevî bekçilerinden birisi olarak asırlar boyu türbesi ziyaret edilegelmiştir. 

İsmi, tarihlerde ve marşlarda devamlı anılmıştır. 

Türkiye kütüphânelerinde Gazi Süleyman Paşa adına kaleme alınmış eski 

harfli bir kitap ve üç makâle mevcuttur. Abdükadir Kemâlî’nin “Şehzâde 

Gazi Süleymân Paşa’nın Vekâyi-i Târihiyyesi” adlı kitabı (Matbaa-i Hayriyye, 

Dersaadet, 1929, 15 s.) ile Ahmed Tevhîd’in “Akşehir’de Rumeli Fâtihi 

Şehzâde Süleymân Paşa’nın Kerîmesi Mezarı” (Tarihi Osmânî Encümenî 

Mecmuası, Numara: 44, 1 Haziran 1933, s. 106-108) adlı geniş bilgi ihtivâ 

eden makâle, Nedîm’in “BOLAYIR-Büyük Osmanlı Şehzâdesi Süleymân 

Paşa’ya” adlı nazmı (İkdâm Matbaası, Dersaadet, 1331) ve Şehîm’in “Şehzâde 

Süleymân Paşa” (Edebiyyâtı Umûmiyye Mecmâsı, 1917, I, 298-299) 

adlı mensur makâlesi ele alınıp, değerlendirmeler yapılacaktır. 

Ayrıca İzmitli Ahmed Hilmi Efendi’nin “Muhibbü’l-Fıkh li Hıfzi’d-Dîn” ve 

Karamürsel Nâibi Abdullah Şevket’in “Ahlâk-ı Dînî” adlı eski harfli eserlerinden 

önemli nakillerde bulunulacaktır. Daha önce hiç incelenmemiş 

ve ele alınmamış bu orijinal tarihî, içtimâî ve dînî eserler hakkında yapılacak 

değerlendirmeler ve nakillerle, Kocaeli tarihi ve kültürüne ciddî 

katkılarda bulunulacağı kanaatindeyim. 

46

GELİBOLU’DA BİR OSMANLI ŞEHZADESİ: 

SÜLEYMAN PAŞA 

Prof. Dr. Bilgehan PAMUK 

Gaziantep Üniversitesi 

Gelibolu, Çanakkale Boğazı’nın kuzey giriş kısmında ve denize doğru 

uzanan bir yüksekliğin üzerinde yer almaktadır. Eski adı “Kallipolis” veya 

“Gallipolis” olan şehrin adının menşei konusunda kaynaklarda tatmin 

edici bilgiler yer almamaktadır. Tarihi süreç içerisinde pek çok medeniyetin 

mücadelesine sahne olan bölge, Türkçe kaynaklarda genel olarak 

Gelibolı şeklinde yer almış olup zaman içerisinde Gelibolu ismiyle anılmıştır. 

XIV. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlılar, İzmit’ten Kadıköy’e uzanan Marmara’nın 

kuzeyi ve körfezdeki kıyı şeridine de hâkimdiler. Bizans aleyhine 

genişleyen Osmanlılar, batı sınırındaki rakipleri Karesi Beyliği’nin iç 

karışıklıklarından istifade ederek, bu beyliğe ait toprakları üzerinde de 

nüfuz kurmuşlardı. Süleyman Paşa, Karesi Beyliği’nin kuzeyindeki yerleşim 

birimlerinin alınmasında etkin bir rol oynamıştı. 1345 yılında Karesi 

Beyliği’ne ait toprakların bir kısmının Osmanlı idaresi altına alınmasıyla 

birlikte Edremit Körfezi ile Kapıdağ arasındaki havali Karesi Vilayeti olarak 

teşkil edilerek idaresi Süleyman Paşa’ya verilmişti. 

Süleyman Paşa, Karesi hâkimliği sırasında, Gelibolu ile yakından ilişki 

kuran ilk Osmanlı hanedanı üyesi olmuştu. Bizans İmparatorluğu’ndaki 

taht kavgası, Osmanlıların bölgeye nüfuz etmesine olanak sağlamıştı. 

Paleologoslar ile Kantakuzenoslar arasında cereyan eden kıyasıya mücadele 

Osmanlıların pozisyonunu kuvvetlendirmişti. Nitekim 1348 yılında 

Süleyman Paşa, ilk defa Rumeli’ye geçerek Osmanlıların ismini duyurmuştu. 

Ara ara yapılan askeri yardımlar ile birlikte Osmanlılar, Süleyman 

Paşa komutasında Rumeli havalisine geçmişlerdi. 

1354 yılında Osmanlıların Gelibolu’na geçişi artık yardım amaçlı değil 

doğrudan doğruya fetih amaçlıydı. Süleyman Paşa komutasında Gelibolu’na 

gelen Osmanlılar, fetih sahası arttığı gibi bölgenin idaresi de Süleyman 

Paşa’ya verilmişti. Süleyman Paşa, adaletli yönetimi ile kısa sürede 

bölge ahalisinin takdirini kazanmıştı. Süleyman Paşa’nın Gelibolu’daki 

pozisyonu üzerinde durulmuştur. 

47

GAZİ SÜLEYMAN PAŞA’NIN KUZEY-BATI 

ANADOLU’DAKİ İZLERİ 

Prof. Dr. Kenan Ziya TAŞ 

Balıkesir Üniversitesi 

Osmanlı Devleti’nin kuruluş coğrafyasının büyük bir kısmını teşkil eden 

Kuzey-Batı Anadolu, batıda Sakarya mansabından başlayıp doğuda Sinop’a 

kadar uzanan ve Karadeniz kıyıları ile hinterlandının önemli bir 

kısmını kaplayan, kadim zamanların ifadesi ile Bizans kaynaklarında 

Bitinya ve Paflagonya adı verilen coğrafya parçası üzerinde yayılır. Bu 

bölgede 16. yüzyılda Kocaeli, Hüdavendigâr, Bolu, Çankırı ve Kastamonu 

sancakları yer almaktadır. Bölgenin Anadolu’nun fethi esnasında Bizans 

hududunda yer alması, Osmanlı devletinin kurulduğu ve ilk yayıldığı coğrafya 

olması bakımdan önemlidir. 16. yüzyıldaki Bolu Sancağı ise coğrafi 

mekân olarak bu bölgenin büyük bir kısmını kaplamaktadır. I. Murad’ın 

(1361-1389) büyük oğlu olan Gazi Süleyman Paşa zikredilen bu yörenin 

fethinde ve Osmanlı hâkimiyetine geçişinde çok önemli rol oynamıştır. 

Burada Osmanlı varlığının temin ve devamı konusunda hususi gayret ve 

tesirleri olduğu anlaşılıyor. Bunu biz tahrir defterlerinden takip edebiliyoruz. 

Hazırlanacak bildiride bu faaliyetlerinin izleri ele alınacak ve değerlendirilmelerde 

bulunulacaktır. 

OSMANLI KAYNAK VE ARŞİV BELGELERİNE GÖRE 

SÜLEYMAN PAŞA’NIN VEFATI VE TÜRBESİ 

Yrd. Doç. Dr. Veysi AKIN 


Kuruluş devri padişahlarından Orhan Bey’in oğlu Rumeli Fatihi olarak 

da tanınan Osmanlı şehzadesi Gazi Süleyman Paşa’nın vefatı hakkında 

Osmanlı kaynaklarında başta Aşıkpaşazade, Şükrullah, Oruç Bey, Neşri, 

Hoca Saadeddin Efendi olmak üzere pek çok Osmanlı kroniğinde ve bazı 

anonim Tevarih-i Al-i Osman’larında hikâye edilmiş bilgiler mevcuttur. 

Bu bilgiler arasında iki hususta “yer (vefat yeri ve defin yeri) ve vefat tarihi” 

farklılıklar bulunmaktadır. 

48

Vakıf kayıtlarında mezarın yeri sabit olmakla beraber, türbenin yapılışı 

ve geçirdiği onarımlar hakkında Başbakanlık Osmanlı Arşiv belgelerinde 

çeşitli bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca Osmanlı kaynaklarında atının da 

beraber defnedildiğine dair herhangi bir bilgi bulunmazken, günümüzde 

türbenin içerisinde atı için de bir taş bulunması, Lalasının mezarının da 

burada gösterilmesi, bazı önemli şahsiyetleri de buraya defnedilmeleri 

eski “Türk defin ve mezar geleneği” veya “Ata mezarı kültü” bakımından 

değerlendirilmesi gereken başka bir konudur. 

Bu çalışmada Şehzade Süleyman Paşa’nın vefatı, mezarının yeri ve türbesinin 

günümüze kadarki durumu ele alınarak devrin kaynakları göz 

önünde bulundurularak bilgi verilecektir. 

RUMELİ FATİHİ SÜLEYMAN PAŞA VE MEHTERİN 

“ŞEHZADE SÜLEYMAN MARŞI” HAKKINDA BİR 

DEĞERLENDİRME 

Dr. Öğ.Kd.Alb. Zekeriya TÜRKMEN 

Harbiye Askerî Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı, Müzecilik Grup Başkanlığı 

Şehzade Süleyman Paşa’nın, 1351-1352 tarihinde Gelibolu’yu ve Çimpe 

Kalesini fethetmesiyle birlikte Osmanlı Beyliği bu coğrafyada uygulamaya 

koyduğu yeni fetih siyasetiyle Rumeli’ye açılmış, kısa bir süre sonra 

Osmanlı akıncıları Meriç ve Arda boylarında akınlar yapmaya başlamışlardır. 

Şehzade Süleyman ve Şehzade Murat, Büyük Selçuklu Devleti’nde Tuğrul 

ve Çağrı Beylerin stratejilerine benzer uygulamalarla Rumeli coğrafyasında 

Osmanlı fetih ve iskân siyasetini uygulamaya koymuşlardır. Babaları 

Orhan Gazi’nin köhne Bizans Devleti ile yaptığı stratejik ortaklık, 

Osmanlı Beyliğinin Rumeli harekâtına fırsat ve zemin de yaratmıştır. 

Rumeli coğrafyası, Anadolu coğrafyasından farklı kadim Bizans’ın ve Sırp 

Despotluğunun ortodoks tebaasının yaşadığı mekânlardı. Osmanlı akıncıları 

Sultan Orhan Gazi’nin öğütleriyle bu bölgede istimalet (gönül alma) 

siyasetini uygulamaya koydular. Hoca Ahmet Yesevi öğretisini bu coğrafyaya 

yaymak için büyük çaplı psikolojik harekâta giriştiler. Bu harekât, 

49

Rumeli coğrafyasının kılıç zorundan ziyade, istimalet yoluyla yani gönül 

alma siyasetiyle fethine zemin hazırlamıştır. 

Rumeli harekâtının başlatıcısı, planlayıcısı olarak Şehzade Süleyman 

Paşa, büyük fikirleri olan bir askerî önderdi. Şehadetinden sonra vasiyeti 

gereği naaşı Bolayır’a Çimpe kalesinin Adalar Denizine bakan beri yanına 

defnedilmiştir. Onun Rumeli’ye geçişi takip eden süreçte kulaktan kulağa 

nakledilen destanımsı mücadelesi Aşık Paşazade, Enverî vd. tarihçilerin 

eserlerinde de yer almış, günümüze kadar ulaşmıştır. 

Şehzade Süleyman Paşa, sadece tarihçilerin eserlerinde, destanlarda, 

menkıbelerde, şiir ve edebî eserlerde anlatılmakla kalmamış, askerin 

cenk marşlarında ve türkülerinde de yer etmiştir. Bu bildiride, Osmanlı 

kronikleri ve araştırma eserlerinden yararlanılarak Şehzade Süleyman 

Paşa’nın askerî şahsiyeti kısaca açıklandıktan sonra mehter tarafından 

günümüzde de marş olarak söylenegelen “Şehzade Süleyman Marşı” 

üzerine bir değerlendirmede bulunulacaktır. 

SÜLEYMAN PAŞA VAKIFLARI 

Yrd. Doç. Dr. Vedat TURGUT 

Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi 

Rumeli Fatihi olarak anılan ve ömrü vefa etse üçüncü Osmanlı padişahı 

olması mukadder olan Süleyman Paşa’nın sadece Rumeli’de değil, yöneticilik 

yaptığı Kocaeli ve Bolu ile Hüdâvendigâr Livası’na bağlı bazı nâhiyelerde 

de küçük ölçekli pek çok vakıf için bitiler verdiği anlaşılmaktadır. 

Onun Karaferye ve Gelibolu’da imaret, zaviye ve türbesine ait vakfiyenin 

babası Orhan Gazi tarafından düzenlendiği bilinmektedir. Bu çalışmada 

Ona ait külliyenin yanısıra, Onun tarafından kurulduğu belirlenen zaviye 

ve evlatlık vakıflar ayrıntılarıyla incelenecek ve bu vesileyle Osmanlı 

Devleti’nin kuruluşu ve Balkan fütuhatındaki rolü üzerinde durulacaktır. 

50

VAKIF-ŞEHİR İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA İZMİT GAZİ 

SÜLEYMAN PAŞA EVKAFI (XVI. YÜZYIL) 

Prof. Dr. Mustafa GÜLER 

Uzm. Abdullah ÇAKMAK 

Afyon Kocatepe Üniversitesi 

Şehir hayatının kurulmasından gelişmesine kadar birçok aşamada kendini 

gösteren vakıflar, Osmanlı şehir kültürünün oluşmasında büyük bir 

paya sahiptir. Osmanlı şehirlerinde ön plana çıkan mimari eserler ve buralara 

tesis edilen vakıflarla yürütülen eğitim, ticaret, bayındırlık ve sağlık 

gibi hizmetlerin her biri toplum hayatına artı bir değer katmaktadır. 

XIV. yüzyılın ilk yarısında İznik ve İzmit fetihlerinde babası Orhan Bey’in 

yanında yer alan Gazi Süleyman Paşa daha sonra kendisine “Rumeli Fatihi” 

unvanını kazandıracak Gelibolu’dan Tekirdağ’a kadar olan Marmara 

sahillerinin fetihlerini gerçekleştirmiş ve ilk olarak bu bölgelere Osmanlı 

iskân politikasını uygulayarak Türkmenleri yerleştirmiştir. Osmanlı Devleti’nin 

henüz yeni kurulduğu bu dönemde Süleyman Paşa yaptırmış olduğu 

cami, medrese, mektep ve imaret gibi hayır eserleriyle adeta bu 

bölgelerde Osmanlı şehir kimliğinin oluşmasına öncülük etmiştir. 

Bu çalışmada; Süleyman Paşa’nın İzmit’te yaptırmış olduğu cami ve 

medresesi ile bunların giderlerini karşılayabilmek adına kurmuş olduğu 

vakfın tarihi ve aynı zamanda bu hayratın toplum hayatına yansımaları 

arşiv kaynaklarına dayalı olarak incelenecektir. 

Böylelikle cami ve medresenin her türlü tamir ihtiyacı, imam, müezzin, 

kayyım gibi görevlilerin maaşları, talebelerin yiyecek, giyecek, barınma 

ihtiyacı ve müderrislerin maişetlerinin ne olduğu ortaya konulacaktır. 

Yine şehir merkezinde oluşturulan bu yapılarla şehirliye ne tür hizmetler 

sunulduğu tespit edilecektir. 

51

ŞEHZADE SÜLEYMAN PAŞA’NIN İZNİK’TEKİ VAKIFLARI 

Prof. Dr. İbrahim SEZGİN 


Orhan Gazi’nin büyük oğlu olan Şehzade Süleyman Paşa “Rumeli Fatihi” 

olarak meşhur olmuştur. Gerçekten Rumeli’de Osmanlılar tarafından 

yapılan ilk fetihler Süleyman Paşa ve emrindeki kumandanlar vasıtasıyla 

yapılmıştır. Babasının yanında da çeşitli seferlere katılan Şehzade Süleyman 

Paşa yaptırdığı vakıf eserleriyle de dikkat çekmektedir. En önemli 

vakıfları Gelibolu Bolayır’da olmak üzere Anadolu ve Rumeli’nin değişik 

şehirlerinde cami, mescid, medrese, zaviye gibi dinî ve hayrî eserleri yaptırmıştır. 

Şehzade Süleyman Paşa’nın hayır eserleri yaptırdığı yerler arasında İznik 

önemli bir yer tutmaktadır. Burada da devrine göre büyük sayılabilecek 

bir medrese yanında cami (mescid) ve sıbyan mektebi de yaptırmıştır. Bu 

hayır eserlerinin masraflarını karşılamak üzere İznik’teki bazı köylerin 

gelirleri tahsis edilmiştir. Yine Gelibolu’daki Ereğlice köyünün geliri de 

medresenin müderrisine vakfedilmiştir. Bu bildiride Süleyman Paşa’nın 

İznik’teki vakıf eserlerinin tarih içerisinde geçirdiği değişimler yanında 

vakıfların gelir ve giderleri, vakıf çalışanları, Tapu Tahrir defterleri ve diğer 

arşiv belgeleri esas alınarak ortaya konulmaya çalışılacaktır. 

ORHAN GAZİ’NİN OĞLU SÜLEYMAN PAŞA’NIN VAKIFLARI 

İLE İLGİLİ BURSA SİCİLLERİNDEKİ BİLGİLER 

Prof. Dr. Yusuf OĞUZOĞLU 

Düzce Üniversitesi 

Rumeli fatihi olarak tanınan ve Orhan Gazi’nin büyük oğlu olan Süleyman 

Paşa, sadece Rumeli’de değil, Anadolu’daki fütuhat faaliyetlerinde de oldukça 

önemli bir komutan olmuştur. Attan düşerek hayatını kaybeden 

Süleyman Paşa’nın oldukça zengin vakıfları olduğu bilinmektedir. Cami, 

mescid, medrese, imaret gibi pek çok kamu binasının banisi olan Süleyman 

Paşa’nın vakıf gelirleri bu kuruluşların giderleri için kullanılmıştır. 

Bursa Şer’iyye Sicilleri, Süleyman Paşa’nın vakıfları ile ilgili kayıtların 

yer aldığı önemli bir kaynak grubunu teşkil etmektedir. Bu bildiride Sü- 

52

leyman Paşa’nın banisi olduğu kamu binaları ve vakıfları ile ilgili Bursa 

Şer’iyye Sicilleri’nde yer alan kayıtlar incelenecek ve bu kayıtlar üzerinden 

değerlendirmelerde bulunulacaktır. 

GAZİ KÖSE MİHAL’İN MENŞEİ İLE İLGİLİ YENİ BİR ANALİZ 

Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK 


Gazi akıncı beylikleri, Osmanlı Devleti’nin kuruluş periyoduna damga vuran 

en önemli askeri ve sosyopolitik faktörler arasındadır. Bunlardan en 

önemlileri olan Evrenos Gazi ve Köse Mihal’in kimlikleri ve etnik menşeleri 

etrafından oluşmuş bulunan farklı görüşler uzlaştırılmamış vaziyette 

olup bu yöndeki yayınlar konuyu aydınlatmaktan ziyade karışıklığı 

artırıcı niteliktedir. Bu iki akıncı beyinden ilkini müstakil bir tebliğimizde 

değerlendirdiğimizden, bu tebliğimizde ikincisine, Gazi Köse Mihal’e yer 

vereceğiz. 

Mihaloğulları olarak bilinen bu hanedanın atası olan Köse Mihal, Yahşi 

Fakih kaynaklı Osmanlı kroniklerinde, Bizans’a bağlı Harmankaya tekfuru 

iken İslam’a geçen bir muhtedi olarak takdim edilir. Bu tarihi kahraman, 

Bizans kroniklerinde, bildiğimiz “Köse Mihal” adıyla yer almaz. 

Osmanlı kroniklerinin Köse Mihal’e yükledikleri rol, basit bir muhtedi, 

veya mütevazi bir tekfur olmaktan öteye geçer. Osman Bey, ilk fetihlerine 

başlamadan önce Köse Mihal’in katılmasını zorunlu addeder ve ilk 

teşebbüs, onun İslam’a geçmesinin sağlanmasıyla gerçekleştirilir. Köse 

Mihal, adeta, ilk Osmanlı fetihlerinin gizli gücü ve kilit şahsiyetidir. 

Osmanlı kroniklerinde böylesine güçlü ve önemli bir rol verilen şahsiyetten 

en temel Bizans kaynağı olan Pachymeres’de rastlanmaması büyük 

çelişkidir. Tebliğimiz, bu çelişkiden yola çıkarak, Altınordu emiri Nogay’ın 

kumandanı iken, Bizans tarafından Marmara uç bölgesinde aşama aşama 

devam etmekte olan Türk ilerleyişini durdurmak için kendisine “Nikomedia-İzmit” 

ve civarının savunma görevi verilen, ismi Pachymeres’de 

“Koutzimpahis” olarak zikredilen, Türkçe’ye “Kösem Bahşı” olarak aktarılabilecek 

şahsiyetin “Köse Mihal” veya onun atası olduğunu düşünüyoruz. 

Tebliğimizde ilgili konu hakkında literatürde oluşmuş bulunan farklı görüşler 

ortaya konulacak, temel kaynakların bu konuda ortaya koyduğu 

veriler yeniden analiz edilecektir. 

53

OSMANLI DEVLETİ’NİN TARİHİNDE KOCAELİ’NİN 

ROLÜNE DAİR 

Doç. Dr. Dilaver AZİMLİ 

Azerbaycan Bilimler Akademisi 

Osmanlı Devleti’nin politikasında Rumeli’ye doğru genişletme önemli yer 

tutuyordu. Onların Anadolu’da yayılma politikasının başarıyla gerçekleştirilmesinin 

en önemli sebeplerinden biri onların Qarasidən sonra Rumeli’ye, 

yani Avrupa kıyısına geçmeleri olmuştu. Bununla da doğu-batı ticaretine 

de tam kontrol elde ediyorlardı. Osmanlılar doğu-batı ticaretine 

kontrol edebilmek için üç ticaret bölgesine özel önem veriyorlardı. Bu 

bölgelerden ikisi deniz, diğeri ise kara ticareti ile ilgili idi. Bu bölgeleri 

fethetmek için Osmanlı devleti uzun mücadele götürmüştü. Deniz ticaret 

bölgelerinden birincisi ülkenin batı bölgelerinde kalan Ege Denizi 

ve Adriyatik Denizi kıyıları boyunca uzanan ve Avrupa’ya açılan bölge idi. 

Buğday ticareti bu bölgede önemli yer tutmaktaydı. İkinci bölge ise Akdeniz’in 

doğu sahilleri ile Hint Okyanusu taraftaki ticareti kapsamaktaydı. 

Bu ticaret yolu İstanbul’dan başlanır Kuzey Afrika’daki limanlardan Cidde’ye, 

oradan da Hindistan kıyılarına ve Malakkaya kadar uzanıyordu. Bu 

bölge ticaretinde tekstil ve baharat ürünleri ile birlikte diğer değerli emteeler 

de taşınıyordu. Üçüncü bölge ise devletin hayatında önemli rol oynayan 

İstanbul’dan başlanır, Orta ve Doğu Anadolu’ya, oradan Suriye’ye 

(Halep’e) ve Azerbaycan’a, İran’a kadar uzanır, “Doğu-Batı kervan yolu” 

adlandırılırdı. Bu bölgede de taşınan emteeler işerisinde tekstil ürünleri, 

baharat ticareti ve o dönemde ticarette önem taşıyan çeşitli ürünler 

avantaj oluşturuyordu. 

Osmanlı Devleti’nin Rumeli’ye doğru genişlemesinde Koca-Elinin önemli 

rolü vardı. Koca-Eli ismi, XIV.asr başlarında, Osman Gazi devrinden itibaren, 

bu havliyi Konur Alp ve Kara Mürsel gibi arkadaşları ile beraber fethe 

teşebbüs eden Türk mücahidi Akça Koca’nın adına bağlanır. Bu mücahidler, 

iki buçuk asır daha önce bahis mevzuu olan memleketi istila ederek, 

İstanbul boğazına kadar dayanan ve Bizans ile Maltepe deresi üzerinde 

hudut kesen, fakat haçlı seferi sırasında (1097) geri çekilerek, bu toprakları 

imparator Alexios Komnenosa’a bırakan Selçukluların yolundan tekrar 

ileri yürüyüşe geçtiler. Akça Koca’nın Osman Gazi devrinde 717 (1317) 

‘ye doğru yaptığı fütuhat belki daha ziyade bir akın mahiyetinde idi. Esaslı 

hareket, Orhan Gazi’nin ilk hükümdarlık senesinde 726 (1326)‘da başladı, 

54

o sene Kartal’a yakın Samandıra ve Aydos kaleleri Rumlardan alındı. Nikomediya 

(İzmit) ise, muhasara neticesinde ele geçirildi ki, buranın feth 

tarihi hususunda Türk kaynakları ile Bizans kaynakları arasında mühim 

ayrılıklar vardır. Bilindiği gibi, 1352 yılında Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman 

Paşa Gelibolu’ya (Qallipoli) geçip orada küçük Çımbı kalesini ele geçirmişti. 

İki yıl sonra ise Balkanların fethinde önemli platsdarm rolünü oynayacak 

Gelibolu Kalesi Osmanlılar tarafından istila edilmişti. Çımbı ve 

Gelibolu fethinden sonra Karesi’den halk Rumeli’ye geçip yerleşmeye, 

köyler kurmaya başlamıştı. 

Aslında, Anadolu Türk tarihinde yeni bir aşamanın başlangıcı olan bu 

olay, paradoksal da olsa, ikili rol oynamıştı-bir yandan, Osmanlıların Küçük 

Asya’da yayılma suretini yavaşlatmış, diğer yandan ise güçlendirmiştir. 

Rumeli’ye geçiş ve orada fetihlerin başlanması türk tarihinin stratejik 

mahiyetini değiştirmişti. 

OSMANLI DEVLETİ’NİN BALKANLARA ÇIKIŞ 

GÜZERGÂHINDA İZMİT/KÖRFEZİ 

Yrd. Doç. Dr. Galip ÇAĞ 


Osmanlı Devleti’nin kuruluş meselesinde üzerinde durulan en mühim 

noktalardan biri şüphesiz ki Batı yönlü fetih tercih ve güzergâhıdır. Bugün 

artık 1353 Çimpe Kalesi’nin alınması ile eşleşen Rumeli’ye çıkışın 

farklı saiklerinin ve öncüllerinin tartışılması kuruluşa dair meselelerin 

anlaşılmasında çok daha anlamlı olacaktır. Zira bu dönemde birbirleri ile 

bağlantılı vukuatı birbirinden ayırmak bütünü analiz ve anlamakta araştırmacıları 

zor duruma sokmaktadır. 

Konunun bir başka veçhesi de Orta zamanda devletlerin varoluşu ve asabiyenin 

inşasında şehirlerin önemidir. Devletlerin kuruluş süreçlerinde 

fetih kavramının karşılığı şehirler ve çevresinde yaşananlarda aranır. Fetih 

metotları, hazırlıklar ve fethin stratejisi ile birlikte ele geçen şehrin 

bir sonraki hedefle ile olan bağı bütünü oluşturan parçaları oluşturur. Bu 

açıdan bakıldığında Osmanlı birliklerini Çimpe Kalesi’ne götüren süreçte 

başta Mudanya olmak üzere İznik ve İzmit’in konumunu doğru analiz etmek 

başta ifade edilen sıkıntıları gidermek açısından mühimdir. 

55

Bu çalışma Osmanlı Devleti’nin Rumeli’ye çıkışında İzmit ve çevresinin 

alınmasının önemini ortaya koymaya çalışırken konuya Mudanya-İzmit-Gelibolu 

çizgisinde bakmanın gerekliliğini vurgulayacaktır. 

THE HUNDRED YEARS WAR AND THE OTTOMAN 

EXPANSION IN THE BALKANS IN THE SECOND 

HALF OF 14TH CENTURY 

Dr. Ardian Muhaj 

The Portuguese Academy of History, Lisbon 

In May 1453 the Ottoman standards appeared on the walls of Constantinople. 

At the other end of Europe, the war between France and England 

practically came to an end. When the war between the two most 

important states of Europe erupted in 1337, the Ottomans were barely 

known in Europe. The summer of 1453 was a crucial point in the history 

of the world, because came to an end two major conflicts that shaped 

the history of Europe: the Anglo-French conflict, between 1337 and 1453 

and the Byzantine-Ottoman conflict of the same time span. The Hundred 

Years War internalized the energies of France and England and the expansionary 

trend of the previous two centuries, which had externalized 

their resources in search of new conquests outside continent, met a huge 

setback. During the fourteenth and fifteenth centuries one can detect a 

dramatic decline of the spirit of crusade in the Mediterranean. In many 

ways, this internalization of the forces of these two powers facilitated the 

Ottoman advance in the Balkans and the consequent end of the Byzantine 

Empire. In this paper we aim to bring evidence on the fact that European 

countries had very little interest on what was going on in the Byzantine 

Empire and were much more concerned with their internal interminable 

struggles. Therefore the Ottoman expansion in the Europe, started by 

Ghazi Suleyman Pasha, and continued in the subsequent years by Murat 

I and Bayezid I happened in a troubled situation in the Europe and in the 

Balkans. 

56

TARİHSEL SÜREÇTE CEZAYİR EYALETİNDEKİ YENİÇERİ 

OCAĞINA ASKER ALINMASI VE GÜNÜMÜZDEKİ İZLERİ 

Prof. Dr. Chakib BENAFRİ 

University of Algiers 

Uç asırdır süregelen Cezayir- Osmanlı ilişkilerinin tarihi, 1516 yılında Cezayir’in 

Barbaros kardeşler tarafından İspanyol işgalinden kurtarılmasıyla 

başlar. 1519 yılında Cezayir’in ileri gelenlerinden oluşan bir heyet, dönemin 

padişahı I. Sultan Selim’e Cezayir’in Osmanlı topraklarına iltihak 

etmesi yönünde talep içeren bir mektup götürür. Böylece Barbaros Hayrettin 

Paşa Cezayir Eyaletinin ilk Beylerbeyi unvanını kazanır, Cezayir’deki 

yeniçeri ocağının temelini oluşturmak için 4000 gönüllü asker gönderilir 

ve Cezayir Osmanlı döneminde başkent olur. Ayrıca, Cezayir’e yeniçeri 

askerlerinin gönderilmesi, bu sürecin büyük bir titizlikle sağlanması için 

17. yüzyılda İzmir’e Cezayir devleti temsil eden bir vekil tayin edilmistir. 

Bu çalışmada amaç, Cezayir Osmanlı arşivinden yapılan araştırmalar 

bağlamında; “Cezayir Eyaletinindeki yeniçeriler hangi tarihte ve nasıl 

ortaya çıkmıştır? Yeniçeri ocağına asker alım süreci nasıl organize edilmiştir? 

Ocağa katılan gönüllü yeniçerilerin kökleri nereye dayanmaktadır? 

Cezayir ve İstanbul arasındaki ilişkilerde, yeniçeri ocağına asker 

alınmasının yeri ve önemi nedir? Cezayir Ocagina gönderilen yeniçeriler 

Cezayir’de bulundukları süre içerisinde geldikleri yerlerle sosyal bağlarını 

muhafaza etmişler midir? Osmanlı döneminde gelen Türk yeniçeriler 

Cezayir toplumunda bugün hala hissedilen izler bırakmış mıdır?” sorularına 

ışık tutmaktır. 

ZAPOROG KAZAKLARININ GÜNEY KARADENİZ 

SAHİLLERİNE DÜZENLEDİKLERİ SEFERLER 

Doç. Dr. Ferhat TURANLI 

Kyiv-Mohıla Akademisi - Ulusal Üniversitesi 

Konu ile ilgili Ukranca ve Türk Osmanlı yazılı kaynaklarına göre yapılan 

araştırmalar ele alınmaktadır. ‘Kazak’ sözcüğünün terim anlamı, Zaporog 

Kazaklarının askeri ve siyasi örgüt olarak teşkkül etmeleri izah edilmektedir. 

Sözü edilen yöntemli bilimsel çalışmada adı geçen kazakların 

57

Osmanlı Devleti’nin sahib olduğu Karadeniz kıyılarındaki topraklarına 

saldırılarından, ayrıca Güney Karadeniz sahillerindeki şehir ve kalelere 

düzenledikleri seferlerin nedenleri ve sonuçları hakkında bilgiler verilmektedir. 

Kazak şaykalarının deniz yollarıyla Özî, Aksu, Turla ve Tuna 

nehrlerinin aşağı kısımlarındaki Türklerin sahip oldukları topraklara 

düzenledikleri devamlı saldırılardan bahis olunmaktadır. Vurgulanması 

gereken hadiselerden biri de, Ukrayna kazak ordusunun yapdıkları baskınlar 

sonuçu Osmanlı İmparatorluğunun ağır kayıplar vermesi, ayrıca 

çok insanın esir düşmesi, saldırılar yapdıkları alanlaradki kalelerin ele 

geçirilmesi ve mülklerinin talan edilmesi gibi konulara da dikkat çekilmektedir. 

1561 TARİHLİ MUFASSAL TAHRİR DEFTERİNE GÖRE 

KOCAELİ SANCAĞINDA KULLANILAN ŞAHIS İSİMLERİ 

Doç. Dr. Ahmet GÜNDÜZ 

Mustafa Kemal Üniversitesi 

Mufassal Tahrir Defterleri, Türk Onomastiği için birer hazine değerindedir. 

Kocaeli Sancağı’na ait kayıtları ihtiva eden 436 nolu ve 1561 tarihli 

tahrir defteri Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunmaktadır. 552 sahifeden 

oluşan defterin baş tarafı eksiktir. Defterin baş tarafındaki eksiklerin 

yanında, diğer bazı sahifeleri de bir hayli tahrif olmuştur. Sadece İznik, 

Kandırı, Yoros ve Genevize kazalarına ait kısımlar eksiksizdir. 

Bu çalışmada, 1561 tarihli Kocaeli Mufassal Tahrir Defteri’nde yer alan 

20.000 civarında Müslüman mükellefe ait kişi isimleri incelenmiştir. Tahrir 

defterlerinde vergi veren erkek nüfus kayıtlı olduğundan incelenen 

isimlerin tamamı erkek isimleridir. 

58

XVI. YÜZYILDA KOCAELİ BÖLGESİNDEKİ TÜRKÇE 

BAZI YER ADLARININ KÜLTÜREL DİLBİLİM 

AÇISINDAN İNCELENMESİ 

Yrd. Doç. Dr. Nurdin USEEV 


1072 yılındaki Malazgirt Zaferi ile Türk yurdu haline gelen Anadolu ve 

Rumeli’de kaynağı Orta Asya olan birçok yer adı bulunmaktadır. Çünkü 

Türkler yeni yurdlarına kültürünü, dilini, yani herşeyini getirmişlerdir. 

Dolayısıyla Anadolu ve Rumeli’deki birçok yer adının kaynağını Orta Asya’dan 

bulmak mümkündür. Kocaeli Bölgesi de bundan yoksun değildir. 

Üstelik günümüzde dil verileri vasıtasıyla kültürü inceleyen çalışmalar 

hız kazanmaktadır. Bir başka deyişle dili bir kültür aynısı olarak inceleyen 

kültürel dilbilim adlı yeni bir bilim ortaya çıkmıştır. Biz bu bildirimizde 

Osmanlı arşivindeki XVI. yüzyıla ait bir muhasebe defterindeki Kocaeli 

bölgesine ait yer adlarını ele alarak bunların bazılarının Orta Asya’daki 

izini bulmaya, bazı yer adlarının ise kültürel anlamını ortaya çıkarmaya 

çalıştık. Örneğin, Kocaeli bölgesinde Kara Su şeklindeki birkaç yer adı 

bulunmaktadır. Orta Asya’da da Kara-Su yer adı birçok yerde geçmektedir. 

Kara su ise Kırgız Türkçesinde bataklıktan çıkan ve yavaş akan su, 

nehir anlamına gelir. Bunun yanında ‘Ak su’ ise dağdan inen ve çok hızlı 

akan su, nehir anlamını verir. 

Bundan başka Kocaeli’de Türkeşler köyü yer almaktadır. Türkeş ise VII- 

IX. yüzyıllar arasında Orta Asya’da yaşayan ve bugünkü Oğuzların ecdadları 

olan halkın ismidir. Bu ismin Kocaeli’de bir yer adı olarak yer alması 

mühimdir. Bildirimizde işte bunun gibi yer adları ele alınarak üzerinde 

karşılaştırmalı, disiplinlerarası çalışma yapılmıştır. 

59

16. YÜZYIL ÜSKÜDAR ŞERİYE SİCİLLERİNE GÖRE 

İZMİT’TEN KAÇIP İSTANBUL’DA YAKALANAN KÖLELER 

Prof. Dr. Mehmet İPÇİOĞLU 


Bu çalışmanın konusu 16. yüzyıl Osmanlı toplumunda İzmit’te yaşayan 

varlıklı insanların Üsküdar’da yakalanan kölelerdir. İznikmid kazasında 

mukim sahiplerinden kaçan bu köleler, hemen yanı başındaki Üsküdar 

Kazası’nda ele geçirilmiş ve Üsküdar kadıları tarafından muhakeme 

edildikten sonra sahiplerine teslim edilmiştir. Belgeler İSAM tarafından 

transkripsiyonu yaptırılmış olan 01 numaralı, 920 H (1514 M) tarihli 

defterden başlayarak 26 numaralı, 971 H (1563 M) tarihli Üsküdar kadı 

defterlerine kadar uzanan 6 defterden seçilmiş 49 hüküm kaydından 

meydana gelmektedir. Defterdeki deyimle abd-i âbık ya da gulamların 

sahipleri Sabancı, Darlık, Kirazdere, Tepecik, Saraylı, Saraycık, Kumlu, 

İnallı, Hereke, Çeltikçi, Söğütlü, Çeribaşı, Oruçgazi, Tavşancıl karyeleri 

sakinleri olup nefs-i iznkmid’de sakindir. Söz konusu köleler, Moskov, 

Rus, Bosna, Macar, Leh, Arap, Boğdan, Hırvat, Sırp asıllıdır. 

İLKÇAĞ VE ORTAÇAĞ SEYAHATNAMELERİNDE 

GEBZE VE ÇEVRESİ 

Prof. Dr. Mehmet ÇELİK 

Dr. Hasan AKYOL 

Manisa Celal Bayar Üniversitesi 

Anadolu’yu Avrupa’ya bağlayan önemli noktaları İstanbul ve Çanakkale 

Boğazları teşkil etmektedir. Özellikle Doğu Roma’nın başkentinin Konstantinople 

oluşu, imparatorluğun merkezi ile doğu eyaletlerinin iletişiminde 

İstanbul Boğazı’nı çok daha ön plana çıkarmıştır. İstanbul’dan 

doğuya yapılacak herhangi bir seferde ilk uğrak yerinin veya doğudan İstanbul’a 

yapılacak bir seferde de son uğrak yerinin bugünkü Gebze ilçesi 

ve çevresi olduğu görülmektedir. 

Gebze’nin ilk ve ortaçağlarda Dakibyza veya Libyssa olarak anılan yerleşimler 

üzerine kurulduğu düşünülmektedir. Gebze ve çevresinin bahsettiğimiz 

konumu, bölgede bulunan yerleşimlerin seyahatnamelerde de 

60

anılmasını sağlamıştır. Çalışmamızda ilkçağ ve ortaçağda Kocaeli şehrinin 

önemli bir ilçesi olan Gebze ve çevresindeki yerleşimlerin sosyal, 

ekonomik ve fiziki durumları hakkında, seyahatnameler odaklı bilgi verilecektir. 

İlk ve ortaçağ seyyahlarının eserlerindeki Gebze ve çevresi ile 

ilgili kayıtlar ışığında, Gebze ve çevresinin ilk ve ortaçağlardaki vaziyeti 

irdelenmeye çalışılacaktır. 

ORTAÇAĞ SEYYAHLARININ GÖZÜNDEN İZMİT 

Yrd. Doç. Dr. Selim KAYA 

Arda DENİZ 


Uzaklara duyulan özlem ve bilinmeze karşı uyanan merak, insanların 

diyar diyar gezip dolaşmasına ve zaman içerisinde ciltler dolusu seyahatnâmelerin 

yazılmasına sebep olmuştur. Bütün tehlike ve zorluklara 

rağmen seyyahları yollara düşüren etkenler farklı farklı olsa da, ortaya 

çıkan seyahatnâmeler birçok beldenin ve şehrin tarihine ışık tutmuştur. 

Bir şâhsın anıları (hatıratı) veya günlüğü olarak salt anlamda değerlendirilemeyecek 

kadar önem arz eden seyahatnâmeler, yazıldığı dönemde 

olduğu kadar sonraki zamanlara da seslenebilme özelliğine sahiptir. 

Bu bakımdan zamanın ve mekânın canlı bir tasvirî olmaları, yazıldıkları 

dönemin sosyo-kültürel yapısını yansıtmaları ve ilgili olaylara farklı bir 

açıdan bakma imkânı vermeleri nedeniyle tarihi bir kaynak olarak değerlendirilmelidir. 

İzmit tarihi ve kültürel zenginlikleri ile öne çıkan ve 

bu özelliği ile tanınan bir şehirdir. Bu bağlamda İzmit tarihinin bir kaynağı 

olarak seyahatnâmelerin yeri ayrı bir öneme sahiptir. İbn Havkal, İbn 

Battûtâ ve G. de Villehardouin gibi seyyahların İzmit’e yapmış oldukları 

seyahatlerdeki gözlemleri ve tuttukları notlar, aslında onlar tarafından 

bu şehrin tarihe düşülen notlardır. Bu notlar şehrin tarihine ışık tutacak 

ve birçok bilinmezin ortaya çıkartılmasına da katkı sağlayacaktır. Bildirimizde 

işte bu Ortaçağ seyyahlarının ehemmiyet arz eden seyahatnâmeleri 

tarihi kaynaklara dayandırılarak açıklanmaya çalışılacaktır. 

61

HOLLANDALI SEYYAH CORNELİUS DE BRUYN 

SEYAHATNAMESİNDE İZMİT 

Dr. Mehmet TÜTÜNCÜ 

SOTA Research Centre for Turkish And Arabic World Haarlem 

Hollanda 

Cornelis de Bruyn (1652-1727) yaşayan bir Hollandalı ressam, seyyah ve 

yazardır. Hayatında 2 büyük seyahate çıkmıştır. Birinci seyahati 1674- 

1693 yıllarında Anadolu ve Orta doğuya, İkinci seyahati ise 1701-1708 

Rusya ve Sibirya’ya ve oradan İran’a olmuştur. Seyyah bu iki seyahatini 

muhteşem 2 kitap yayınlayarak ebedîleştirmiştir. Seyahatnamelerinde 

ayrıca 200 bakır gravürlerle resimlemiş ve gittiği yerlerin yaptığı resimlerle 

halka tanıtmıştır. Kitapları hemen Fransızca ve İngilizceye çevrilmiştir. 

Yaptığı gözlemler çok gerçekçi ve birinci elden kaynak teşkil eder. De 

Bruyn Seyahatinde İzmit’e de uğrar ve burada gördüğü hadiseleri anlatır 

tabiat hadiselerine yer verir. 

Bildirimizde Cornelis de Bruyn’in İzmit izlenimlerinin anlatarak aynı yıllarda 

İzmit’e uğramış olan Evliya Çeleb’inin anlatımıyla karşılaştırarak 

bir değerlendirmesini yapacağız. 

BOĞAZDA ÜÇ GÜN: ÇARLIK RUSYASI DİPLOMATIN 

İSTANBUL BOĞAZI VE MARMARA DENİZİ ANILARI 

Yrd. Doç. Dr. Hasan DEMİROĞLU 


Kırım Savaşı’ndan sonra Osmanlı hakimiyetinde bulunan Balkan Slavlarına 

yönelik faaliyetlerini arttıran Çarlık Rusyası devlet adamları, bu 

bölgeye gönderdiği diplomatları aracılığıyla Slav ve Ortodoks halka daha 

fazla nufüz etmenin yollarını aramıştır. Çarlık diplomatlarının bazıları 

raporlarını gizli ibareli olarak Dışişleri Bakanlığı’na sunmuş, bazıları ise 

seyahat notlarını yayınlamışlardır. 

Osmanlı Devleti’ne yaptığı seyahat notlarını yayınlayan diplomatlardan 

birisi de Alman asıllı bir aileye mensup F. A. Byuler’dir (Bühler). Byu- 

62

ler 3 (15) Nisan 1821 tarihinde Peterburg’da doğmuş, 10 (22) Mayıs 1896 

tarihinde ise Moskova’da ölmüştür. Moskova Devlet Arşivi’nin müdürlüğünü 

de yapan Byuler, kalame aldığı Tri dnya na bosfore (Три дня на 

босфоре-Boğazda Üç Gün) adlı eserinde 1880 yılında İstanbul’a gerçekleştirdiği 

seyahati anlatmaktadır. 

Byuler, seyahatinde İstanbul, boğaz ve Haliç (altın boynuz) ile birlikte Karadeniz 

ve Marmara Denizi sahillerinden de bahsetmiştir. Tebliğimizde 

bu seyahat notlarını değerlendirme gayret edeceğiz. 

CEBE DEFTERLERİNİN KOCAELİ TARİHİ AÇISINDAN 

ÖNEMİNE DAİR BAZI DÜŞÜNCELER 

Doç. Dr. Emine ERDOĞAN ÖZÜNLÜ 

Hacettepe Üniversitesi 

Cebe defterleri, XVI. yüzyıl sonlarından itibaren yeni tahrirlerin yapılamaması 

ve yoklamalarda kullanılan timar icmal defterleri kayıtlarının eskiyerek 

kullanılamaz hale gelmesi üzerine seferlerde bulunacak sipahinin 

tespiti ve sefer esnasında yoklanabilmesi için üretilmiş defterlerdir. Timar 

ruznâmçe defterlerinde yer alan kayıtlara dayalı olarak seferlerde 

kullanılmak üzere tertip edilmiş olan bu defterler pratikte olarak kullanılmak 

üzere hazırlanmıştır. Dirlik sahiplerinin kayıtları, berat tarihi sırasına 

göre kaydedilir, dirliğin bulunduğu nahiye ve sancak belirtildikten 

sonra altına dirlik sahibi, varsa görevi (niteliği), dirliğin kılıç kısmını oluşturan 

köy veya gelir türünün ismi ve son olarak da dirliğin toplam geliri 

cebe defterlerine kaydedilirdi. 

Bu defterlerin önemli bir serisi, Ankara, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, 

Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde bulunmaktadır. Bu arşivde Kocaeli’ne 

ait 4 adet cebe defteri bulunmaktadır. Bunlardan Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde 

-eski numarasıyla- 2039 numara ile kayıtlı olan defter, mustahfız 

cebe defteri olarak tasnif edilirken, diğerleri (1940, 2049 ve 2093 numaralı 

defterler) sadece cebe defteri olarak tavsif edilmiştir. Bu bildiride, 

bir anlamda üzerinde pek çalışılmayan bu defter grubunun Kocaeli’ye 

ait olanlarının tanıtımı yapılacak ve Kocaeli tarihi açısından sahip olduğu 

önem tartışılacaktır. 

63

AVARIZ DEFTERLERİ SAYIMLARINA GÖRE İZMİT 

KAZASI’NIN DEMOGRAFİK DURUMU 

Doç. Dr. Zübeyde GÜNEŞ YAĞCI 


Osmanlı vergi sistemi içerisinde olağanüstü vergilerden birisi olan avarız 

devletin düzenli vergileri dışında tutulmuştur. Verginin temeli olağanüstü 

durumlarda halka götürülen hizmetlerin karşılığı olarak uygulanmıştır. 

Dolayısıyla olağanüstü durumlar ek hizmetler kavramı ile ifade edilebilecek 

bir durum olarak görülmüştür. Verginin tahsilinde bireyler esas 

alınmayarak emlak sahibi kişilerden tahsili yoluna gidilmiştir. Devletin 

bütçe açıklarının arttığı 16. yüzyılın sonlarından itibaren avarız ve bu türden 

vergilerde bir artış meydana gelmiştir. Buna bağlı olarak avarız-hane 

sayımlarında da artış olduğu bilinmektedir. 

Bu dönem ayrıca klasik tahrir sayımlarının değişim gösterdiği, avarız ve 

cizye sayımlarının arttığı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim 

tapu-tahrir kayıtları gibi olmasa da klasik sayımların olmadığı bir dönemde 

nüfusunun tespitinde bu defterlerden istifade etmek gerekmektedir. 

Bu açıdan bakıldığında avarız hanesi sayım defterleri eşi bulunmaz 

bir değer ifade etmektedir. 

Ben bu çalışmada klasik sayım geleneğinin bırakılarak avarız sayımına 

geçildiği bir dönem olan 17. yüzyılda itibaren, nüfus sayımlarının yapıldığı 

19. yüzyıla kadar İzmit Kazası’nın nüfusuna genel bir bakış açısı oluşturmayı 

amaçlamaktayım. Ayrıca bu sayımlar ile İzmit Kazası’nın şehir 

köylerinin nüfusu ve nüfusun zaman içersindeki değişimi irdelenecektir. 

Yukarıda ifade ettiğim gibi dönemin şartları gereği avarız defterleri çalışmanın 

temel kaynağını oluşturacaktır. 

64

XVIII. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA KOCAELİ SANCAĞI’NIN 

TARİHİNDEN KESİTLER 

Doç. Dr. Sebahattin ŞİMŞİR 

Doç. Dr. Nahide ŞİMŞİR 


Divân-ı Hümâyûn kalemince hazırlanan Mühimme, Ahkâm ve Şikâyet 

Defterleri Osmanlı şehirlerinin idârî, askerî, toplumsal ve iktisadî yönleri 

ile ilgili kıymetli bilgiler içermektedir. 

Bildirimizde hem Kocaeli Sancağı’na hem de İznikmid Kadılığı’na hitaben 

XVIII. Yüzyılın ikinci yarısında yazılan hükümler çerçevesinde, Mühimme, 

Şikâyet ve Ahkâm Defterleri’nde bulunan hükümler çerçevesinde Kocaeli 

ve ona bağlı yerleşim birimlerinin askerî, siyasî, sosyal ve ekonomik 

özellikleri değerlendirilmeye çalışılacaktır. 

Bilhassa bu merkezî kayıtlar sayesinde XVIII. Yüzyılın ikinci yarısında mahallinde 

halledilemediği için, Osmanlı başkentine intikâl etmiş problemler, 

bu problemlere devletin bulduğu çözümler çerçevesinde vergi meselelerinden, 

vakıflara, İstanbul’un iaşe ve ibadesinde Kocaeli’nin rolüne, 

timar, alacak verecek, ulaşım, nakliye ve hatta miras ….gibi başlıklar etrafında 

toplayabileceğimiz hususlar çerçevesinde Kocaeli ve çevresinin 

tarihine ışık tutulmaya çalışılacaktır. Böylece Osmanlı tarihinin en az çalışılan 

XVIII yüzyılı ve bu eksende de, Kocaeli ve çevresinin tarihine katkı 

sağlanmış olacaktır. 

AHKÂM DEFTERLERİNDE İZMİT (1742-1747) 

Yrd. Doç. Dr. Alper BAŞER 


Orhan Bey (1324-1362) döneminde Osmanlı idaresine alınan İzmit şehri 

Osmanlı tarihi boyunca önemini koruyan yerleşim yerlerinden birisi olmuştur. 

Bu çalışmada İzmit şehrinin sosyo-ekonomik yapısı, yerel yöneticilerin 

İstanbul ile olan ilişkileri Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde mevcut 

bulunan Anadolu Ahkâm Defterlerinin 1742-1747 yılları arasındaki dönemi 

kapsayan ilk on defterinin taranmasıyla elde edilen veriler üzerinden 

ortaya konulmaya çalışılacaktır. 

65

183 VE 184 NUMARALI ANADOLU AHKÂM 

DEFTERLERİNE GÖRE KOCAELİ (1864-1878) 

Doç. Dr. Mehmet MERCAN 

Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi 

Divân-ı Hümâyûn’dan çıkan hükümlerin kaydına mahsus olan defterlere 

“Mühimme Defterleri”, “Ahkâm Defterleri” gibi isimler verilmektedir. 

Bu hükümler, padişah adına hazırlanmış oldukları için ferman adını da 

alırlardı. Hükümler cinslerine göre değişik defterlere yazılırdı ki bunlar; 

Ahkâm-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikâyet ve Ahkâm-ı Ruus defterleri vb. idi. 

Bildirimizin temel kaynağını teşkil eden defterler ise Anadolu Ahkâm 

Defterleridir. Bu defterler, 1742-1889 yılları arasında hükümleri ihtiva 

eden 185 adet defterdir. Biz bu defterlerden 1864-1878 yılları arasını 

ihtiva eden 183 ve 184 numaralı defterlerdeki hükümlere dayalı olarak 

Kocaeli’nin idari yapısı, sosyal ve ekonomik durumu hakkında bilgiler 

vermeye çalışacağız. 

İZMİT’TE BİR YIL İKİ YANGIN: ARSLANBEY VE REDİF 

ASKERÎ DEPO YANGINLARI 

Yrd. Doç. Dr. Zeynep CUMHUR İSKEFİYELİ 


Tarih boyunca yangınlar tıpkı doğal afetler ve salgın hastalıklar gibi insanlar 

için en büyük felaketlerden biri olmuştur. Bu yangınlar İzmit tarihinde 

de derin izler bırakmıştır. İzmit sancağı dâhilinde çıkan yangınlarda 

pek çok köy ve mahalle yok olmuştur. Ahşap ve kâgir binaların birinde 

yangın çıkması halinde ateş bir diğer eve sıçrayarak çok çabuk yayılmış, 

yangına müdahale edilinceye kadar birçok ev yanıp kül olmuştur. Özellikle 

kış aylarında çıkan bu yangınlar ardında evleri, malları ve erzakları 

tamamen yok olmuş yardıma muhtaç yangınzedeler bırakmıştır. Bu 

bildiride 1886 yılı sonunda İzmit sancağına bağlı Arslanbey köyünde ve 

İzmit’teki redif askerî deposunda çıkan iki yangın hadisesi ele alınmaya 

çalışılacaktır. Arslanbey’de çıkan yangında 590 hane ve dükkândan ancak 

15 hane kurtulabilmişti. Yangın sonunda sokaklarda kalan 2000 kişi 

için çadırlar kurularak gerekli yardımların yapılabilmesi için çalışmalar 

66

aşlatıldı. Yangında zarar görenlere yardım maksadıyla Adliye Nazırı 

Cevdet Paşa’nın başkanlığında bir komisyon kuruldu. Yardım toplanması 

için gazetelere ilanlar verildi, iane bileti satışları düzenlendi. Ahalinin 

ihtiyacı olan buğday ve mısır gibi zahirenin karşılanmasına gayret edildi. 

İzmit’teki redif askerî deposunda meydana gelen yangında ise askeriyeye 

ait silah ve eşyanın bulunduğu depo ile birlikte bitişiğindeki ev de yanmıştı. 

Yangının ardından bir tahkikat başlatılarak yangının nasıl ortaya çıktığı 

ve bir suiistimalin olup olmadığı anlaşılmaya çalışıldı. Bu bildiride aynı 

günlerde hem Arslanbey’de hem de askeri depoda çıkan yangınlar başta 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri olmak üzere dönemin gazeteleri de 

incelenerek ele alınmaya çalışılacaktır. 

BÜYÜK DARICA YANGINI (17 KASIM 1910) 

Yrd. Doç. Dr. Fikrettin YAVUZ 


İnsanoğlu tarih boyunca büyük yangınlara maruz kalmıştır. Modern döneme 

yaklaştıkça doğal yangınlarla birlikte insanların sebep olduğu büyük 

yangınların şehirleri küle çevirdiğine dair birçok örneğe rastlanır. 

Osmanlı döneminde İstanbul’da yaşanan büyük yangınlar bu konuda 

dikkate şayan örnekler olup, bu yangınlar şehrin yapısına ve nüfusuna 

büyük zararlar vermiştir. Benzer bir şekilde İzmit tarihinde derin izler 

bırakan birçok yangın olduğu dikkati çekmektedir. İzmit coğrafyasındaki 

bu tür yangınlar çoğunlukla ahşap yapıların olduğu birçok mahalle, köy 

ve kasabayı haritadan silinme noktasına getirmiştir. 17 Kasım 1910’da 

İzmit Körfezi’nin girişinde bulunan Darıca’da meydana gelen yangın, 

şehir tarihindeki bu tür yangınlardan biridir. Bu şirin sahil kasabasının 

Rum mahallelerinden birinde, sabah erken saatte başlayan yangın ancak 

akşam söndürülebilmişti. 1400 hanelik Darıca’da yaklaşık olarak 800 

ile 900 civarında ev ve işyeri yanmıştı. Konuyla ilgili kaynaklar Darıca’yı 

neredeyse haritadan silen bu büyük felaketin açtığı yaraların ilk andan 

itibaren sarılmaya çalışıldığını göstermektedir. Bu bildiride Darıca’da çıkan 

bu yangın ve yangın sonrasında yapılan yardım çalışmaları, özellikle 

devlet eliyle yapılan ve daha çok Darıca’nın yeniden imarı gibi hususlar, 

başta Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri olmak üzere dönemin kaynakları 

ve gazeteleri çerçevesinde ele alınacak, böylelikle II. Meşrutiyetin 

ilk yıllarında devletin bu tür bir felakete nasıl bir refleks gösterdiği ortaya 

koyulmaya çalışılacaktır. 

67

SİCİLL-İ AHVAL KAYITLARINA GÖRE OSMANLI 

BÜROKRASİSİNDE GÖREVLİ BAZI İZMİD’Lİ MEMURLAR 

Prof. Dr. Zeynel ÖZLÜ 

Okt. Enver DEMİR 

Gaziantep Üniversitesi 

Sicill-i ahvâl kayıtları, yakın dönem Osmanlı biyografi yazımında başvurulan 

en önemli kaynaklardandır. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı devlet 

teşkilâtında görev alan memurların görevleri süresince gelişim aşamalarını 

izlemek amacıyla 1879 yılında Dâhiliye Nezâreti’ne bağlı olarak 

kurulan Sicill-i Ahvâl Komisyonu’nun faaliyetleri sonucu tutulan bu kayıtlardan, 

dönemin memurlarının sicil kayıtlarına ulaşmak mümkündür. 

Sicill-i ahvâl kayıtları, kişinin tercüme-i hâl varakası, ismi, mahlası veya 

künyesi, doğum tarihi, baba adı, babası memur ise rütbesi, tahsil durumu, 

yaptığı görevler, gayrimüslim veya göçmen ise milliyeti, liyakat ve 

ehliyet derecesi, eserleri, rütbe ve madalyaları, azil ve tayinlerine dair bilgileri 

ihtiva etmektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ne dayalı bu çalışmamızda 

Sicill-i Ahval kayıtlarında tespit edilen İzmit doğumlu 21 memurun 

özgeçmişi ile ilgili tespitlerde bulunulacaktır. Bu memurlar; Sancakdarzâde 

Süleyman Efendi’nin oğlu Süleyman Sami Efendi, Saraç müteveffa 

Mehmet Efendi’nin oğlu Mustafa Nureddin Efendi, Nazif Ağa’nın oğlu 

Ali Rıfat Efendi; Esnaftan Mehmet Ağa’nın oğlu Ali Rıza Efendi, Ermeni 

milletinden Kigoruk Ağa’nın oğlu Labih Efendi, Sudani Said Ağa’nın oğlu 

Ahmed Efendi, İzmit Sancağı tahrir-i emlak katibi Ahmed Efendi’nin oğlu 

Hafız Ahmed Efendi, İlmiyeden Abdullah Hadi Efendi’nin oğlu Arnavudoğlu 

adıyla meşhur Ali Rıza Efendi, Tüccardan Limoncuzade İbrahim Efendi’nin 

oğlu Mehmed Rahmi Efendi, Mehmed Remzi Efendi, Vadi-l Acem 

kazası meclis-i idare azasından ve Tebai Devlet-i Aliye’nin Katolik milletinden 

İlyas Elban Efendi’nin oğlu Mülhem Efendi, İnce Zaver Osman 

Efendi’nin oğlu Ali Faik Efendi, Şekizâde müteveffa Ali Ağa’nın oğlu Hafız 

Hasan Efendi, Nikolaki Efendi’nin oğlu Rum milletinden Yorgaki Efendi, 

İzmit Telgraf merkezi müdürü Hasan Tahsin Efendi’nin oğlu Hüseyin Şefik 

Efendi, İzmit Emtia Gümrüğü anbar memuru Müteveffa Ali Efendi’nin 

oğlu Mehmed Ramiz Efendi, Ermeni milletinden kuyumcu Çapan Karabet 

Ağa’nın oğlu Agop, İzmit kasr-ı hümayun hademesinden Mehmed Nezir 

Ağanın oğlu İsmail Fehmi Efendi, İzmit Rüsumat Müdürü Deraliyyeli 

68

Mehmed Hamid Efendinin oğlu Mehmed Hayri Efendi, Ali Efendi’nin oğlu 

Mustafa Rasim Efendi, Muhacirin-i Çerakese’den Hamza Usta’nın oğlu 

Ali Niyazi Efendi’dir. 

SULTAN ABDÜLMECİD’İN İZMİT VE 

HEREKE SEYAHATLERİ 

Doç. Dr. Yunus ÖZGER 

Bozok Üniversitesi 

Osmanlı modernleşmesinin öncü padişahlarından II. Mahmut’un ani ölümü 

sonrasında çok genç yaşta Osmanlı tahtına çıkan Abdülmecid, babası 

ve ekibi tarafından hazırlanmış olan Tanzimat Fermanı’nı ilanla işe başladı. 

Fermanla hem mülki idare hem de askeri idarede çok önemli değişikliklerin 

yolu açıldı. Ardından Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi’nin işaret 

ettiği gibi, Sultan Abdülmecid tebaasının asayişini yerinde görmek, askeri 

mevkileri denetlemek ve halkın refah ve huzurunu temin etmek maksadıyla 

merkeze yakın bazı mahalleri görmek üzere yurt gezilerine çıktı. Bu 

bağlamda üç büyük gezi yaptı. Bunlardan ilki İzmit’i de kapsayan 1844 

İzmit, Bursa ve Çanakkale gezisiydi. İkinci seyahatini 1846 senesinde Rumeli’ye 

yaptı. Üçüncüsünü ise 1850’de Akdeniz Adalarına gerçekleştirdi. 

Bu büyük gezilerden başka küçük çaplı seyahatleri de oldu. 

Bu bildiride söz konusu padişahın yurt gezileri kapsamında İzmit ve Hereke’ye 

yaptığı temaslar ele alınacaktır. Eser-i Cedid vapuruyla Beylerbeyi 

sahil sarayından hareket eden padişahın İzmit’i ilk ziyareti 26 Mayıs 

1844’te gerçekleşti. Güzergâh boyunca Gebze, Darıca ve Hereke sahillerini 

seyrederek şehre gelen padişah, burada çuha fabrikasında incelemelerde 

bulundu. Yöreye ikinci gezi 26 Ekim 1846’da yapıldı. Bu gezinin 

amacı, Osmanlı kumaş sanayinde önemli bir yere sahip olan Hereke fabrikasının 

çalışmalarını yerinde görmek ve eksikliklerini gidermekti. 

69

III. SELİM DÖNEMİNDE EŞKIYA PEŞİNDE BİR KOCAELİ 

MUTASARRIFI: SEYYİD HÜSEYİN PAŞA 

Yrd. Doç. Dr. Seydi Vakkas TOPRAK 

Adıyaman Üniversitesi 

III. Selim Devri, Nizam-ı Cedid reform programıyla memlekete Avrupai 

tarzda bir düzen verilmeye gayret edilen bir dönem olmakla beraber, 

Anadolu ve Rumeli’nin pek çok yerinde eşkıyaların baş gösterdiği bir dönemdir. 

Devlet otoritesinin yerini eşkıyaların aldığı zamanlar bile olmuştur. 

III. Selim, devlet otoritesini yeniden kurmak ve asayişi temin etmek 

maksadıyla gerek Anadolu ve gerekse Rumeli’de ortaya çıkan eşkıyanın 

üzerine ordular göndermiştir. 

Padişahın eşkıya takibiyle görevlendirdiği komutanlardan biri de Kocaeli 

Sancağı Mutasarrıfı Seyyid Hüseyin Paşa’dır. Seyyid Hüseyin Paşa, ilk 

olarak 1795 yılı sonunda Rumeli Valisi Mehmed Hakkı Paşa’nın emrinde 

Rumeli’deki Dağlı Eşkıyası üzerine gönderilmiştir. Seyyid Hüseyin Paşa, 

Dağlı Eşkıyasına karşı düzenlene harekâta 1000 seçkin askerinin başında 

katılmıştır. İkinci olarak 1798 yılı sonunda, Kocaeli ve Bursa yörelerinde 

ortaya çıkan eşkıyayı ortadan kaldırmakla görevlendirilmiştir. Görevini 

layıkıyla yapabilmesi için Paşa’nın nüfuzu arttırılmış ve vezirlik rütbesine 

yükseltilmiştir. 

Bu çalışmada Seyyid Hüseyin Paşa’nın eşkıyaya karşı yaptığı mücadele 

dönemin vakayinameleri ve arşiv belgeleri ışığında ele alınacaktır. 

19. YÜZYILIN İLK YARISINDA KANDIRA’DA SOSYAL 

HUZURSUZLUK ÜZERİNE BİR İNCELEME 

Yrd. Doç. Dr. Kenan GÖÇER 


Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılın ilk yarısında (1839) ilân olunan Gülhane 

Hattı’nın, devlet anlayışımızda ve devlet idaresinde modernleşmenin 

başlangıcı olduğu kabul edilir. Öncesinde Sened-i İttifak’ın kabûlü, Rusya’nın 

saldırıları, Mısır’ın isyanı, Yeniçeriliğin lağvı, Levant Company’nin 

Osmanlı pamuklu imalatlar pazarında giderek etkinliğini artırması so- 

70

nucu İngiltere ile yapılan ticaret anlaşması gibi bir dizi gelişmelerin bu 

süreci hazırlamış olduğu aşikâr. 

Bu gelişmelere paralel olarak, Kocaeli’nin Kandıra ilçesinde 1800-1850 

arasında halkın gündelik yaşamında meydana gelen ve belgelere yansıyan 

bir dizi sosyal huzursuzluk olayları yaşanmaktadır. İstanbul Ahkâm 

Defterleri esas alınarak yapılacak çalışma, 1750’lerden itibaren, Kandıra’da 

meydana gelen huzursuzlukların nicel ve nitel artışları ile desteklenmektedir. 

PAZARKÖY AYÂNI TURNACIBAŞI 

ESAD BEY İSYANI (1812-1813) 

Yrd. Doç. Dr. İbrahim SERBESTOĞLU 

Amasya Üniversitesi 

Ayân, Osmanlı taşra teşkilatında “klasik dönemde” halkın önde gelenlerini 

ifade ediyordu. 17. yüzyılda ise başta kapıkulları olmak üzere devlet 

görevlilerinin ayân olarak ön plana çıktığı görülmekteydi. Bu süreç 18. 

yüzyılda büyük hanedanların ortaya çıkmasıyla devam etmişti. Yerel bağlantıları 

olan veya zamanla yerelleşmiş kişilerin çocuklarına miras kalan 

ayânlık, Osmanlı tarzı özelleştirme olarak da yorumlanmaktadır. Ailelerin 

büyüklüğü ve gücü oranında yer edindiği taşra idaresinde ayânlar, 

Alemdâr Mustafa Paşa’nın sadrazamlığı ile zirveye çıkmış ve Sened-i İttifak’ı 

imzalatmayı başarmışlardı. Ancak Sultan II. Mahmud’un, Alemdâr’ın 

öldürülmesi sonrasında ayânları yavaş yavaş ortadan kaldırdığı veya sisteme 

entegre ettiği bilinmektedir. 

Bildirimizin konusu olan Turnacıbaşı Esad Bey de unvanından anlaşıldığı 

üzere kapıkulu kökenlidir. 1804 yılında Pazarköy ayânlığını ele geçirmiştir. 

1806-1812 Osmanlı-Rus ve İngiliz Savaşı sırasında topladığı askerlerle 

birlikte cepheye gitmesi emredilince bundan kaçınmış ve devlete 

isyan etmiştir. Üzerine gönderilen bölge ayânları ve kuvvetler karşısında 

direnmeye çalışmışsa da 1813 yılında ortadan kaldırılmıştır. 

71

19. YÜZYILDA KOCAELİ SANCAĞI’NDA 

ÇOK EŞLİLİK OLGUSU 

Doç. Dr. Ümit EKİN 


Osmanlı toplumunda çok eşli erkeklerin bulunduğu bilinmektedir. İslam 

Hukuku’nun şekillendirdiği Osmanlı Hukuku’nun çok eşliliğe izin verdiği 

bilinmekle birlikte başka kentlere dair yapılan araştırmalar birden fazla 

eşle evli erkeklerin oranının yüksek olmadığını ortaya koymaktadır. 

Bu araştırmada, kuruluş yıllarında Osmanlı topraklarına katılan Kocaeli 

Sancağı’nda yaşayan erkeklerin ne oranda çok eşli oldukları ortaya 

konulacak, bu durumun nedenleri belgelerin ışığında tartışılacaktır. 

Araştırmamızın dayandığı kaynak grubu tereke defterleridir. Bilindiği 

üzere bu defterler, ölen kişinin ardında bıraktığı her türlü taşınır-taşınmaz 

mallar ile alacak, borç, hibe, vasiyete dair bilgileri içermektedir. Bu 

amaçla söz konusu tereke kayıtlarının yer aldığı 1452, 1453 ve 1454 numaralı 

ve sırasıyla 1220-1230/1805-1814, 1261-1264/1845-1848 ve 1278- 

1281/1861-1865 tarih aralıklarını kapsayan İzmit Şer’iyye sicillerinden 

yararlanılacaktır. 

XIX. YÜZYIL ORTALARINDA DEĞİRMENDERE’NİN 

NÜFUSU VE SOSYO-EKONOMİK YAPISI 

Yrd. Doç. Dr. Zafer ATAR 


Değirmendere, Kocaeli ilinin ilçesi olan Gölcük’e bağlı bir belde iken 2008 

yılında Gölcük belediyesine bağlanarak belediye statüsünü yitirmiş olan 

eski bir beldedir. Değirmendere’nin gelişip, büyümesinde Gölcük Tersanesi’nin 

kurulması ve İzmit ile İstanbul arasındaki sanayi faaliyetlerinin 

etkileri gözlemlenmektedir. Önceleri Gölcük’ten daha fazla nüfusa sahip 

olan belde, sanayi ve tersanelerin Gölcük’e kurulmasından dolayı, buraya 

bağlı belde konumuna düşmüştür. Bu çalışmada ise temettuat defterleri 

ve nüfus defterlerinden istifade edilerek, XIX. yüzyılın ortalarında Değirmendere’nin 

nüfusu ve sosyo-ekonomik yapısı ortaya konulacaktır. 

72

KOCAELİ SANCAĞI NÜFUS DEFTERLERİNE GÖRE XIX. 

YÜZYILIN ORTALARINDA ŞİLE VE ŞEYHLER KAZALARININ 

MÜSLÜMAN KIPTİLERİN NÜFUS VE TOPLUM YAPISI 

Yrd. Doç. Dr. Salih AKYEL 


Bir devletin yaptığı nüfus sayımları birçok veriyi ihtiva ettiğinden yöneticilerin 

geleceğe yönelik planlamalarında onlara yardımcı olur. Osmanlı 

Devletinde nüfus sayımlarının en önemli amacı asker ve vergi mükelleflerinin 

sayısının tespit edilmesi olmuştur. Bu amaçla belli bir dönem sadece 

erkek nüfus sayılmıştır. 

Osmanlı Devleti’nde ilk nüfus sayımı II. Mahmut zamanında yapılmıştır. 

Bu sayım yapılırken askere alım için Müslümanlar, vergilerinin sağlıklı 

toplanabilmesi için Müslüman ahali ile birlikte gayrimüslimler hakkında 

da kayıtlar tutulmuştur. 

Osmanlı coğrafyasının değişik yerlerinde olduğu gibi Kocaeli ve havalisinde 

de nüfus sayımları yapılmıştı. Bu anlamda Kocaeli’ne bağlı olan 

sancak, kazâ ve diğer merkezlerde nüfus sayımı uygulanmış olduğunu 

arşiv kayıtlarından görmekteyiz. Nitekim Şeyhler ve Şile Kazasındaki 

Müslüman Kıptilerle ile ilgili 2 adet nüfus defterinden oluşmaktadır. Burada 

inceleyeceğimiz Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki Bolu Eyaleti Kocaeli 

Sancağına Nüfus Defterleri serisi içerisinde 656 ve 660 numara ile 

kayıtlı olup Kocaeli Sancağı Şeyhler ve Şile Kazâsı müslüman nüfus defterleridir. 

Bu çalışmada, defterlerde verilen bilgilerden hareketle bahse 

konu kazanın mahalle ve köylerinde yaşayan ailelerin ve görevli memurların 

isim ve esamilerini öğrenme imkânımız olacak. Ayrıca bu defterler 

bölgedeki mahalli idareciler; görevdeki muhtarlar, özürlüler, halkın kullandığı 

yerel isimler (lakaplar), insanların fiziksel özelliklerinin yanında 

Şeyhler ve Şile Kazalarındaki Müslüman Kıptilerin XIX. Yüzyılın ortalarında 

nüfus tespit edilmeye çalışılarak bölgesel tarih yazımında önemli 

ayrıntılara ulaşmamıza imkân tanıyacaktır. 

73

İSTANBUL ENTELEKTÜELLERİNİN 1906 YILINDAKİ 

HEREKE FABRİKASI ZİYARETİ 

Prof. Dr. Kemalettin KUZUCU 

Marmara Üniversitesi 

Kurulduğu tarihten beri farklı kesimlerden ziyaretçilerin gezisine sahne 

olan Hereke Fabrika-yı Hümâyûnu, II. Abdülhamid devrinde Türk ve 

ecnebi devlet adamlarının yanı sıra yerli ve yabancı turistlerin de ilgisini 

çekmiştir. Bu tür gezilerden birisi 7 Temmuz 1906 tarihinde gerçekleşmiştir. 

Aralarında kadın-erkek gazeteci, yazar ve sanatkârların da bulunduğu 

300 kişilik bir grup fabrikayı ziyaret amacıyla trenle İstanbul’dan 

Hereke’ye gitmişlerdir. Grubun entelektüellerden oluşması ziyarete 

farklı bir hava katmış, müteakip günlerin gazete ve dergilerine siyasi, 

iktisadî, sosyolojik ve kültürel bakış açılarıyla kaleme alınan birbirinden 

farklı izlenimler yansıtılmıştır. Ziyaretçiler fabrikanın flatör dairesi, boyahane, 

ipek depoları, demirhane, kimyahane, halıhane, resimhane, kumaş 

muayene odası ve diğer bölümlerini ayrı ayrı tetkik etmişler; müessesenin 

mimarîsi, donanımı, işletme ve yönetim anlayışı, işçilerin verimi ve 

sair konularında ilginç değerlendirmeler yapmışlardır. Bunun yanı sıra, 

ziyaretçilerin gidiş ve dönüş yollarında gözlemledikleri tabiat, deniz ve 

insan tasvirleri de son derece kıymetlidir. Yazarlar, yol boyunca geçtikleri 

Maltepe, Tuzla, Pendik, Gekbuze, Diliskelesi ve Tavşancıl bölgeleriyle 

ilgili müşahedelerini; Hereke’nin coğrafi konumu, zirai faaliyetleri, şehir 

dokusu, çocuk oyunları ve daha birçok yönleriyle ilgili tespitlerini keyifli 

anlatımlarla ortaya koymuşlardır. Bütün bunlar bölgenin sadece siyasi 

ve iktisadi geçmişine değil, folklorik ve kültürel zenginliğine de geniş bir 

arka plan sunmaktadır. 

Bildiri, turizm kültürü ile Hereke’nin ve fabrikanın o dönemdeki yapısına 

odaklanmaktadır. Çalışmada Osmanlı Arşivi belgeleri ve dönemin süreli 

yayınlarındaki haber ve yorumların yanı sıra, Ahmed Rasim, Mehmed 

Cevdet, Abdullah Zühdü, Ahmed İhsan ve daha birçok usta kalemin edebî 

tasvirleri değerlendirilecek; böylece daha önce fabrika ziyaretleri hakkında 

yapılmış olan çalışmaları tamamlayıcı bir ürün ortaya çıkarılmış 

olacaktır. 

74

MECLİS-İ VÜKELA MAZBATALARINDA İZMİT (1908-1922) 

Nesrin ATICI KANBEROĞLU 


1877 yılında bağımsız bir mutasarrıflık haline getirilen İzmit, gerek Dersaadet’e 

olan yakınlığından gerek de ticaret ve liman kenti olması açısından 

Osmanlı’nın Anadolu topraklarında yer alan önemli merkezlerinden 

biri olmuştur. “Meclis-i Vükela Mazbatalarında İzmit” isimli bu çalışmamızda 

Meclisin ikinci kez açıldığı 1908 yılından Türkiye Cumhuriyeti’nin 

kurulduğu 1923 yılına dek uzanan süreçte Vükela Mazbatalarında İzmit’in 

ele alınış biçimini incelemeye çalıştık. Bu süreç içerisinde İzmit’le ilgili 67 

belge bulunmuş olup, belgeler doğrultusunda siyasi-sosyal-ekonomik 

başlıklar oluşmuşsa da belge dağılımından ekonomik konuların ağırlıklı 

olduğu görülmüştür. Özellikle “maden imtiyazları”, dönemin siyasi 

ve ekonomik şartları dolayısıyla daha çok men edilmesi gündeme gelen 

“ihraç malları” savaş ve göçlerle geçen bu dönem dolayısıyla “muhacirler” 

konusu ağırlıklı ve dikkat çeken konu başlıkları arasındadır. Bunlar 

dışında İzmit’in yeni beldeler eklenerek ya da çıkarılarak yeniden oluşumuna 

bağlı olarak “vilayet–kaza teşkili”, gemilerin bakım ve onarımı için 

“tersane yapımı”, yeni “şirket oluşumları”, geliştirilmeye çalışılan yerli 

sanayi ve bu yüzden iş birliğine girilen yabancı “fabrikalar”, I. Dünya Savaşı 

sonrası işgal yıllarında Dersaadet ve İzmit arasındaki haberleşmeyi 

hızlandırabilmek için çekilmeye çalışılan yeni teller ve “posta-telgraf” 

konuları çalışmamızın temelini oluşturan konulardır. Çalışmamızda 

Meclis-i Vükela Mazbataları dışında hükümet kararlarında İzmit’i farklı 

kaynaklardan da ele almaya çalıştık. 

1909 YILINDA İNGİLİZ ASKERİ RAPORUNDA İZMİT 

Okt. Nesrin AKKOR 

Kırklareli Üniversitesi 

Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve gittikçe 

güçlenen özgürlükçü meşru bir yönetim isteği, 1908 yılında II. Meşrutiyet’in 

ilan edilmesini ve meşrutiyet yönetiminin tekrar başlamasını ve 

Kanuni Esasi’nin yürürlülüğe girmesini sağlamıştır. Ancak meşrutiyetin 

ilanı 1909 yılında yaşanan 31 Mart olayını engelleyememiş ve padişah II. 

75

Abdülhamid’in tahtan indirilmesine sebep olmuştur. Osmanlı Devleti’nde 

bu gelişmeler yaşanırken, İngilizlerin 1909 yılında Genelkurmay Başkanlığı 

tarafından Doğu Trakya ve İzmit Bölgesi ile ilgili hazırladıkları askeri 

rapor bize dönemle ilgili olarak fikir vermektedir. Genel bir bilgilendirme 

niteliğine sahip olan rapor, başta İzmit olmak üzere kıyı şeridi ve iç bölgeler 

hakkında bilgiler içermektedir. İzmit ve havalisinin mevsimlere ve 

coğrafi şartlara bağlı olarak oluşan farklılıklar hakkında bilgiler mevcuttur. 

İzmit yarımadasında nüfus dağılımı, yöneticiler ve ulaşım imkânlarına 

değinilmiştir. İlaveten Bağdat Demiryolu hattı projesinin Haydarpaşa-İzmit 

ayağına dair bilgiler verilir. 

KOCAELİ’NİN KOMİTACI MİLLETVEKİLİ SALİH FUAD 

BALKAN: VIII. DÖNEM MECLİS ÇALIŞMALARI 

Doç. Dr. Zeki ÇEVİK 


Salih Fuad Balkan (1887-1970), Osmanlı Ordusu‘nun bir subayı olarak I. 

Dünya Savaşı‘nda, Batı Trakya’da Bulgar komitacıları ile Sırp ve Yunanlara 

karşı mücadele etti. 1908-1923 yılları arasında aralıksız olarak, önemli 

ve gizli görevlerde bulunmuş, Batı Trakya‘da, Yunanların Anadolu’ya sevk 

edecekleri kuvvetleri Rumeli‘de oyalamakla görevlendirilmiştir. Milli 

Mücadele Dönemi’nde Fuad Bey’e Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 

yazılı olarak verilen görev talimatı şöyledir: 

«.. Fuat Bey Batı Trakya ve Makedonya dolaylarında fiili hareketleri 

ve ayaklanmaları müstakilen idare edecek çalışmasını tanzim ve tatbik 

hususunda tamamen serbest bırakılacaktır. Trakya heyetine verilen tahsisatın 

en mühim kısmı, Fuat Bey’in idare edeceği harekâta tahsis olunup 

ayrılmak icap eder... 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reis Vekili 

Birinci Ferik Fevzi (Çakmak)» 

Lozan Antlaşması’ndan sonra Mareşal Fevzi Çakmak, kendisine takdirname 

göndermiş ve “sonsuz hizmetleri” için kendisine teşekkür etmiştir. 

İstiklal Madalyası sahibidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi VI. ve VII. dönem 

Edirne, VIII. dönem Kocaeli milletvekilliği yaptı. 

76

Bu bildiride onun VIII. dönem Kocaeli milletvekilliği döneminde TBMM’de 

ki çalışmaları ele alınacaktır. Görüşmelerdeki tutum ve konuşmalarından 

hem onun vatan için yürüttüğü gizli görevi ile ilgili yeni bilgiler, hem 

de renkli şahsiyetine yeni katkılar sağlanması değerlendirilip tartışılacaktır. 

ÇANAKKALE MUHAREBELERİNDE KOCAELİ 

Doç. Dr. Cemal GÜVEN 


I. Dünya Harbi’nin en önemli ve tek zafer kazanılan cephesi Çanakkale’dir. 

Devlet ve milletin olağanüstü motivasyon ve koordinasyonu ile ülkenin 

hemen her idarî biriminden cepheye sevk edilen askerî birliklerin 

fedakarlığı ve özellikle cepheye yakın bölgelerin her nevi desteği ile bu 

zafer elde edilmiştir. Bu zaferin kazanılmasında katkı sağlayan illerimizden 

birisi de Kocaeli’dir. 

Bu çalışmada, Çanakkale Muharebelerinde Kocaeli’nin asker zâyiâtı; 

bölgeden verilen lojistik destek ve sağlık hizmetleri ile İzmit Körfezi’nde 

durum -özellikle Genelkurmay Başkanlığı ile Milli Savunma Bakanlığı 

birimlerinin yayınları, yayımlanmış vesikalar ve dönemin basını kullanılmak 

suretiyle- ortaya konularak değerlendirilecektir. 

DÂHİLİYE NEZÂRETİ EMNİYET-İ UMÛMİYE MÜDÜRİYETİ 

KAYITLARINA GÖRE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN 

SONLARINDA İZMİT SANCAĞI’NDA EMNİYET VE ASAYİŞ 

(1918) 

Dr. Hümmet KANAL 


Osmanlı Devleti’nde II. Abdülhamit döneminden itibaren merkez ve taşrada 

meydana gelen adli olaylar, düzenlenen “cinayet cetvelleri” ile takip 

edilmeye çalışılmış ve II. Meşrutiyet’in ilanından sonra da bu uygulamaya 

devam edilmiştir. Kaza merkezlerinde ay sonlarında hazırlanan cetveller, 

takip eden ayın ilk haftasında sancak merkezlerine gönderilirdi. Bundan 

77

sonra sırasıyla sancaklar vilayetlere, vilayetler de Dâhiliye Nezareti’ne bu 

cetvelleri ulaştırmakla yükümlüydüler. Vilayetlerden gönderilen aylık raporlar, 

Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti’nde toplanıyor 

ve burada incelemeye tabi tutuluyordu. Osmanlı Devleti, ülkedeki emniyet 

ve asayişin sağlanmasında bu raporların düzenli olarak tutulmasına 

ve merkeze gönderilmesine büyük önem vermiştir. Bu konuda ihmali 

olan memurlar da ciddi manada uyarılmıştır. 

Her ayın sonunda hazırlanan bu cetvellerin sonunda bir de imza kısmı 

bulunurdu. Cinayet vakaları gerçekleşmiş mahallerce düzenlenecek raporların 

alt tarafı en büyük mülkiye memurları, jandarma kumandanı, 

polis müdürü veya komiserleri tarafından imzalanırdı. Bu bağlamda kaza 

merkezlerinden gönderilen raporların altında kaymakam, jandarma kumandanı 

ve polis komiserinin imzası, sancak merkezlerinde düzenlenen 

raporlarda ise mutasarrıf, jandarma kumandanı ve polis komiserinin imzası 

bulunmak zorundaydı. 

Taşradaki en büyük mülki amirler olan vali, mutasarrıf ve kaymakamlar, 

yönetimleri altındaki yerlerde olay olsun ya da olmasın, bu konuda merkezi 

bilgilendirmek zorundaydılar. Her ayın sonunda vilayetlerden, vukuat 

olan kazalar ve vukuatın çeşidi ile hiç vukuat olmayan kazaların ve sancakların 

isimlerini belirten pusulalar Dâhiliye Nezareti’ne gönderilirdi. 

Merkeze gönderilen vukuat cetvellerinin oldukça ayrıntılı düzenlendiği 

görülmektedir. Cetvellerde olayın meydana geliş tarihi, suçun işlendiği 

yer, suçun çeşidi, suçu işleyen ve saldırıya maruz kalan kişinin memleketi 

ve kimliği, suçu işleyenin yakalanıp yakalanmadığı ve yakalanamamışsa 

bunun nedeni, suçlunun takibi esnasında gevşeklik gösteren memurların 

isimleri ve bu memurlar hakkında yapılan işlemler ayrı ayrı yazılarak 

en sonda olayın nasıl gerçekleştiğini kısaca anlatan “mülahazat” kısmı 

bulunurdu. 

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında İzmid Sancağı’nda düzenlenen vukuat 

cetvellerinde çok çeşitli suçların işlendiği ve sancakta asayişin tam 

manasıyla tesis edilemediği anlaşılmaktadır. Merkeze gönderilen bu 

cetvellerde rastlanan suç çeşitleri şöyledir: Irza tecavüz, baskın ve cerh 

(yaralama), öldürmek kastıyla cerh, hırsızlık, cerh ve katl, darp ve cerh, 

tehdit suretiyle silah teşhiri, zabıta memuruna hakaret, gece vakti kapı 

kırarak hırsızlık, yangın çıkarmak, zorla tecavüz, yol kesmek, zorla kız 

kaçırmak, katl veya hırsızlık kastıyla cerh. 

78

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden elde ettiğimiz 1918 yılı Ocak, Şubat ve 

Eylül aylarında düzenlenen Takibât-ı Adliye Kalemi Belgeleri (DH.EUM. 

ADL.) İzmit sancağındaki emniyet ve asayiş hakkında detaya varan bilgiler 

sunmaktadır. 

MONDROS MÜTAREKESİNİN İLK GÜNLERİNDE İZMİT 

Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT 

On Dokuz Mayıs Üniversitesi 

Mütarekenin ilk günlerinde basın yoluyla iyimser bir hava özellikle oluşturulmaya 

çalışılmıştı. Gazetelerde mütarekenamenin resmi metninin 

yanı sıra teşrihata/yorumlamalara yer veriliyor, en iyimser cümlelerle 

kamuoyu oluşturulmaya çalışılıyordu. Bir müddet sonra durum değişti, 

mütareke işgaller biçiminde uygulanmaya başlandı. İzmit ve çevresi 

ilk adım atılan yerlerden biri oldu. O günlerin heyecanını, endişelerini, 

korkularını yansıtacak olan yine basın organlarıdır. Nitekim basın, iyi bir 

haber alınca bunu hemen okuyucularına müjde niteliğinde duyurmakta, 

fakat durum aksine dönünce pişmanlığını üzüntü ile yazmakta idi. Basın, 

daha anlık daha sıcak, adeta o günlerin canlı yayın aracı gibiydi. Bölgeyi 

çalışma alanı seçen ve İzmit’te özel muhabir bulunduran gazete ya da gazeteler 

olduğu gibi, İzmit’ten İstanbul’a giden yolcuların tanıklığını kaydeden 

yayın organları da mevcuttu. İtilaf donanmasına ait savaş gemilerinin 

İzmit önlerine gelişleri, buradaki durumları, manevraları, demirledikleri 

limanlar, karaya ilk birliklerini çıkarmaları, itilaf askerlerinin yöneticilerle 

görüşmeleri, halkın durumu, sevk ve iskâna tabi tutulan Ermenilerin 

evlerine dönmeleri ile ortaya çıkan karışıklık, İstanbul’dan İzmit’e nakledilen 

emtia, piyasa haberleri ve benzeri konular gazetelerde yer alıyordu. 

Bu bildiri ayrıca halkın durumunu, beklentilerini, çaresizliklerini, canhıraş 

haykırışlarını, kısacası insan ve vatan denklemini koruma niyet ve 

gayretlerinin ifadelendirilmesini anlatmaya çalışan basından, bütünüyle 

olmasa da birkaç kesit sunmayı amaçlamaktadır. 

79

MONDROS MÜTAREKESİ SONRASINDA VE YUNAN İŞGALİ 

DÖNEMİNDE KOCAELİ 

Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU 


Osmanlı Devleti, Ekim 1914 sonlarında İttifak Devletleri safında girdiği I. 

Dünya Savaşı’ndan 30 Ekim 1918’de Osmanlı Devletinin kayıtsız şartsız 

teslimini içerecek şekilde ağır hükümler ihtiva eden Mondros Mütarekesi’ni 

imzalayarak savaştan yenik olarak ayrıldı. Mütarekenin özellikle 

bazı maddeleri istismara çok müsait idi. Adı geçen Mütarekenin tebliğ 

konumuz açısından önemli gördüğümüz hükümleri şöyleydi; Çanakkale 

ve İstanbul Boğazlarının açılması, Karadeniz’e serbestçe geçişin temini 

ve Çanakkale ve Karadeniz istihkâmlarının İtilaf Devletleri tarafından 

işgali sağlanacaktır. Hudutların korunması ve iç asayişin temini dışında, 

Osmanlı ordusu derhal terhis edilecektir. Osmanlı harp gemileri teslim 

olup, gösterilecek Osmanlı limanlarında gözaltında bulundurulacaktır. 

Osmanlı demiryollarından İtilaf Devletleri istifade edecekler ve Osmanlı 

ticaret gemileri onların hizmetinde bulundurulacaktır. İtilaf Devletleri, 

Osmanlı tersane ve limanlarındaki vasıtalardan istifade sağlayacaktır. 

Görüldüğü gibi bu hükümler Anadolu demiryolu hattının bulunduğu, 

önemli bir liman kenti olan ve aynı zamanda İstanbul Boğazı’nın hinterlandını 

teşkil eden Kocaeli bölgesini direk ilgilendirmekteydi. Ayrıca galip 

devletler Mütareke ile İtilaf Devletleri herhangi bir sebeple çıkartılacak 

karışıklıklarla emniyetin bozulduğunu ileri sürerek ülkenin önemli stratejik 

bölgelerini işgale varacak şekilde kontrol ve denetim altına alma 

hakkını elde etmişlerdi. Özellikle bu hükme dayanan İtilaf Devletleri zaman 

zaman da Mütareke hükümlerini çiğneyerek Osmanlı Devleti stratejik 

ve ekonomik değerleri yüksek bölgelerini kontrol ve denetim altına 

alacak ve adeta işgal edeceklerdir. 

Diğer taraftan Ocak 1919’da Paris’te toplanan Barış Konferansı’ndan sızan 

Yunan istek ve hedefleri ile Türkiye’deki azınlık unsurların taleplerine 

olumlu yaklaşımdan cesaret alan azınlıklar, özellikle Rum ve Ermeniler 

var olan gizli cemiyet ve örgütlerine Mütareke sonrasında yenilerini ekleyerek 

diğer bölgelerde olduğu gibi Kocaeli bölgesinde de yıkıcı ve bölücü 

faaliyetlere girişeceklerdir. 

Böyle bir ortamda Kocaeli Bölgesi Mondros Mütarekesi sonrasında ilk 

olarak İtilaf Devletleri tarafından işgal edildi. Bilahare bu işgal İtilaf Dev- 

80

letlerince Yunanlılara terk edildi ve Kocaeli bölgesi Yunan işgali altına 

girdi. Diğer taraftan Kocaeli Bölgesi, Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) liderliğinde 

Anadolu’da gelişen Milli Mücadele hareketine karşı olan Damat 

Ferit Paşa Hükümetleri döneminde bir çatışma ve çekişme alanı oldu. 

Bu gelişmeler çerçevesinde Kocaeli bölgesi Milli Mücadele yani Ankara 

hükümeti açısından hem iç hem de dış cephe özelliğini taşır hale geldi. 

Hazırlayacağımız tebliğde yukarıda özetle ifade edilen bütün bu gelişmeler 

ele alınıp irdelenecek olayların nasıl geliştiği ve olaylarda hangi saikların 

etkili olduğu irdelenip ortaya konulamaya çalışılacaktır. 

MİLLİ MÜCADELE’DE İSTİHBARAT, 

MÜHİMMAT SEVKİYATI VE KOCAELİ 

Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI 

Yüzüncü Yıl Üniversitesi 

İstiklâl Savaşı’ndaki başarının başlıca sebeplerinden birisinin de silah ve 

cephane temini meselesi olduğu ve bu hususta gösterilen büyük başarının, 

Türk Milleti’ne İstiklâl Harbini kazandırdığı inkâr edilemez bir gerçektir. 

Düşman işgali altında bulunan ve yerli halktan memleketin içinde 

bulunduğu durumu öğrenen ve onlardan yardım gören bir memlekette, 

bilhassa İstanbul’da kaçakçılık teşkilâtı kurmak, Anadolu’nun ihtiyaç 

duyduğu her çeşit silah ve cephaneyi bu şartlar altında nakletmek son 

derece güç bir iştir. Fakat ölüm dâhil her türlü tehlikeyi göze almış vatan 

evlatları, kurdukları mukavemet ve istihbarat teşkilatlarıyla gereken 

tedbirleri almış, ellerinde ki mevcut imkânları sonuna kadar kullanarak, 

Anadolu’ya silah, cephane, mühimmat ve subay kaçırmışlardır. 

6 Mayıs 1920’de Ankara Hükümeti’nin, İstanbul Hükümeti ile resmî muhaberatı 

yasaklayan kararına rağmen, gizli teşkilatlar ve Osmanlı Hükümeti 

ile yapılan muhaberatın İzmit üzerinden devam etmiştir. Bu bakımdan 

hem istihbarat, hem de mühimmat ve subay sevkiyatında İzmit 

önemli bir irtibat merkeziydi. Nitekim 18 Aralık 1921 tarihinde Muavenet-i 

Bahriye Heyeti tarafından bir deniz tayyaresi ile Turgut Reis Zırhlısı’nın 

7,5’luk toplarına mahsus 256 atım mermi İzmit’e gönderilmiştir. 12 

Kasım 1921’de Muavenet-i Bahriye Heyeti tarafından hazırlanan iki tayyare, 

yedek aksamı ile birlikte İzmit Menzil kumandanlığına sevk edilmiş, 

Felah Grubu ise 20 Şubat 1922’de piyade mermisi, uçak mermisi, çeşitli 

81

askerî malzeme ve silah, 30 Ekim 1922’de de yedek aksamı ile birlikte iki 

deniz uçağını İzmit’e göndermiştir. 

KOCAELİ TARİHİNE GÖNÜL VERENLER BİR PORTRE 

DENEMESİ: RIFAT YÜCE 

Doç. Dr. Funda SELÇUK ŞİRİN 


İmparatorluktan cumhuriyete geçiş sürecinin trajik ortamına tanık olan, 

bu ortamda eğitimini tamamlayan Rıfat Yüce, aslında kuşağına mensup 

pek çok genç gibi bizzat bu ortamın da ürünüdür. Bir imparatorluk çocuğu 

olarak dünyaya gelen Rıfat Yüce hızla toprak kaybederek git gide 

küçülen ve Anadolu’ya tutunarak bir ulus devlet olarak yaşamına devam 

edecek olan Türkiye Cumhuriyetin kuruluşuna tanık oldu. Geçiş sürecinin 

önemli gelişmelerine, Milli Mücadele dönemine ve Cumhuriyet’in ilanı 

ve sonrasındaki değişime tanık olan Rıfat Yüce, İzmit tarihi bakımından 

son derece kıymetli bir isimdir. İttihatçı bir genç olarak II. Abdülhamit 

dönemi istibdadına direnen Yüce, özellikle Meşrutiyet döneminde cemiyetin 

İzmit’teki önde gelen isimleri arasında yer alır. I. Dünya Savaşı’nda 

bölgedeki faaliyetleri ile dikkat çeken ve önce Bekirağa Bölüğü ve ardından 

da Malta’ya sürülen Yüce, sürgünün ağır ve onur kırıcı havasına da 

tanık oldu. Milli Mücadele döneminin sonuna doğru hürriyetine kavuşan 

ve İzmit’e dönen Yüce, faaliyetlerine burada devam etti. Özellikle gazeteci 

kimliği ile Türk Yolu gazetesindeki çabası, İzmit tarihi açısından önemli 

olduğu gibi gazetenin Osmanlıdan Cumhuriyete toplumun yeni değerler 

doğrultusunda değişimi ve dönüşümü bağlamında bir ideolojik aygıt olarak 

kullanımına da örnek teşkil eder. Zira Rıfat Yüce, gazetesi aracılığıyla 

halka ulaşarak onun Cumhuriyet değerleri ile inşası sürecine İzmit ekseninde 

önemli katkılar sağlamıştır. İzmit tarihinin daha iyi anlaşılması 

için kent tarihine katkı sağlayan isimlerin bilinmesi gerekir. Rıfat Yüce 

portresi, bu alandaki eksikliğin giderilmesine yardımcı olacaktır. 

82

İZMİT’TE TÜRK JAN DARK’I FATMA SEHER HANIM 

Doç. Dr. Esma TORUN ÇELİK 


Fatma Seher Hanım, namı diğer adıyla Kara Fatma, vatanı uğruna savaşmaya 

Balkan savaşlarında eşinin yanında başlamıştır. I.Dünya Savaşı’nda 

Kafkas cephesinde eşini kaybetmesine rağmen, mücadeleyi savaşın sonuna 

kadar sürdürmüştür. Milli mücadele başlar başlamaz, İstanbul’dan 

Sivas’a gelerek, Mustafa Kemal’den bizzat görev istemiştir. Mustafa Kemal 

bu görüşmede ona Kara Fatma olarak hitap etmiştir. Kara Fatma 

Mustafa Kemal’den aldığı emirle İzmit’e gelecek ve kısa zamanda büyük 

bir çete oluşturacaktır. Küçük kızının da yer aldığı çetesiyle birlikte İzmit’te 

işgal güçlerine ağır kayıplar verdirmiştir. Bu korkusuz kadın İzmit’in 

düşman işgalinden kurtarılması sürecine kadar, -kızının parmağının 

kopmasına rağmen- çetesiyle birlikte savaşmaya ve halka güven 

kaynağı olmaya devam etmiştir. Bu küçük dev kadın yerli ve yabancı yazarların 

ve diplomatların da ilgi odağı olmuştur. Ankara’ya giderek bir 

süre kalmış, hatta Rus elçisinin desteğiyle Kırım’a gidip gelmiştir. 

Türklerin Jan Dark ve milli mücadelenin en önemli kadın kahramanlarından 

sayılan Kara Fatma, İzmit’in kurtuluşundan sonra da mücadeleye 

Sakarya Savaşı’na katılarak devam etmiştir. Büyük Taarruz’a da katılarak, 

Bursa’nın kurtuluşuna da önemli katkılar sağlamıştır. 

İzmit’in milli mücadele tarihinde önemli yere sahip olan Fatma Seher 

Hanım, bu çalışmada özellikle İzmit’teki faaliyetleri ekseninde inceleme 

konusu edilecektir. Bu çalışmada araştırma kitapları, 1920-23 dönemi 

İstanbul ve yerel basında çıkan yazılar, dönemi konu edinen anı kitapları 

ve belgeler kullanılarak, Fatma Seher Hanım’ın İzmit’teki mücadelesine 

ışık tutmaya çalışılacaktır. Böylece İzmit tarihine de bu çalışmayla katkı 

sunmayı amaçlamaktayım. Hakkında akademik düzeyde fazla çalışma 

olmayan ve popüler çalışmalarda da zaman zaman çelişkili, birbiriyle 

uyumlu olmayan bilgiler yer almaktadır. Bu çalışmaların da ayıklanması 

da çalışmamamızın nedenleri arasındadır. 

83

MİLLİ MÜCADELE YILLARINDA İZMİT’TE 

BİR AMERİKALI DOKTOR 

Doç. Dr. Bestami S. BİLGİÇ 


Mabel Evelyn Elliott, yirminci yüzyılın ilk yarısında Anadolu coğrafyasında 

‘hayırseverlik’ faaliyetlerinde bulunan Amerikalı doktorlardan biridir. 

Elliott’un faaliyetlerinin önemli bir kısmı Ermeniler ve Rumlar ile ilgilidir. 

1920’lerin başına kadar Maraş’ta çalışan Dr. Elliott, Fransızların bu bölgeden 

çekilmeleriyle birlikte İzmit’e geçmiş ve çalışmalarına bu kentteki 

Amerikan Kadın Hastanesi’nde devam etmiştir. 1921-1922 yılları arasında 

Anadolu’da Ankara Hükûmeti güçleri ile işgalci Yunan kuvvetleri arasındaki 

çarpışmalar sırasında İzmit’te bulunmuştur. 

Dr. Elliott’un 1924 yılında yayınlanan Anadolu coğrafyası hakkındaki çalışmalarını 

anlattığı kitabinin bir bolumu de İzmit’teki çalışmaları ve bu 

çalışmalar sırasındaki kentte siyasi ve sosyal yasam ile ilgili gözlemleri 

üzerinedir. Bu tebliğde, Dr. Elliott’un 1921-1922 yılları arasında İzmit’teki 

serüveni eleştirel bir yaklaşımla değerlendirilecektir. 

KURTULUŞ SAVAŞINDA “İZMİT ASKERİ HAT 

KOMİSERLİĞİ” VE FAALİYETLERİ 

Dr. Kadri UNAT 

Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü 

Mondros Ateşkes Antlaşması’nın hemen sonrasında İtilaf Devletleri’nin 

başlattığı işgal süreci Anadolu’da bir direnişe yol açmıştır. Bölgesel düzeyde 

başlayan ancak Mustafa Kemal Paşa’nın katılımıyla ulusal bir direnişe 

dönüşen bu hareket, Temsil Heyeti’nin Ankara’ya geçmesiyle Ankara 

merkezli bir mücadeleye dönüşmüştür. İtilaf Devletleri’nin 16 Mart 

1920’de İstanbul’u resmen işgal etmesiyle birlikte Ankara direnişin merkezi 

olmasının yanı sıra simgesi haline de dönüşmüştür. Bu gelişmeden 

sonra, direnişe katılmak için İstanbul’dan Anadolu’ya ve özellikle Ankara’ya 

çok sayıda milletvekili, asker, öğrenci ve gazeteci geçmeye başlamıştır. 

Bu sırada, İstanbul’dan Ankara’ya hem insan geçişinin sağlandığı 

hem de silah ve mühimmat sevkiyatının yapıldığı iki ana güzergâh vardır. 

84

Bunların ilki İstanbul’dan başlayarak İnebolu iskelesine kadar uzanan 

ve Zonguldak’tan geçen deniz yoludur. İkincisi ise İstanbul-Gebze-İzmit 

güzergâhıdır. Bu yol Karakol Cemiyeti tarafından kurulmuş olup, Mütarekeden 

sonra, özellikle de TBMM’nin açılmasından sonra hem Anadolu’ya 

kaçış için hem de silah sevkiyatı için yoğun olarak kullanılmıştır. 

Söz konusu geçişlerin sorunsuz bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için de 

İzmit’te bir “Askeri Hat Komiserliği” oluşturulmuş ve hat komiserliğine 

de Binbaşı Kemal Bey atanmıştır. Kuruluşundan itibaren önemli görevler 

üstlenen İzmit Askeri Hat Komiserliği, askeri malzeme sevkiyatının yanı 

sıra, İstanbul-Ankara arasındaki iletişimin sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi, 

bölgede güvenliğin sağlanması ve Anadolu’ya geçişler konusunda 

oldukça önemli görevleri yerine getirmiş ve 5 Ekim 1923 tarihinde 

lağvedilmiştir. Bu çalışmada Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi 

Enstitüsü Arşivi ve ATASE Arşivi’nde yer alan belgelerden yararlanılarak 

İzmit Askeri Hat Komiserliği’nin kuruluşu ve faaliyetleri, İstanbul’un-Ankara’ya, 

Ankara’nın da İstanbul’a açılan kapısı durumunda bulunan Kocaeli 

ve çevresindeki bu geçişlerdeki rolü incelenecektir. 

AĞIZ METİNLERİNE GÖRE KANDIRA KOCAKAYMAZ VE 

İZMİT ÇEVRESİNDE İŞGAL YILLARI 

Doç. Dr. Kenan ACAR 


Bu bildiri 1983 yılında Kocaeli’nin Kandıra ilçesinin Kocakaymaz ve çevre 

köyleri ile (Sakallar, Sepetçi, Karaağaçoğlu, Karakiraz) 1986 yılında 

merkez ilçe İzmit’in (bir kısmı şu anda belde niteliğinde solan) çevre köylerinde 

(Taşköprü Fakılar, Taşköprü Karakadılar, Çayırköy, Eski Eşme, 

Balören–Belen) yapılan ağız metni derlemelerine dayanmaktadır. Toplam 

on köyden on bir kişiye (diğer konularla birlikte) Kurtuluş Savaşı 

ve öncesindeki işgâl yıllarına dair hatırladıkları da sorulmuştur. Verilen 

cevaplarda bu köylerin yanında derleme yapılmayan çevre köylerde (Tepecik, 

Aksakal, Tekkeşinler, Alacalar, Umarlı, Kasımlar, Tekkeli, Çal vb.) 

yaşananlar da anlatılmıştır. Şu anda hiç biri hayatta olmayan bbu kaynak 

kişilerin hatıraları, diyalektolojik bakımdan taşıdıkları değer kadar sözlü 

tarih açısından da öneme sahiptirler. 

Bu kişilerin hatıralarında İzmit-Kandıra bölgesini işgâl eden İngiliz ve 

Yunanlıların konumlanma durumu, yerleştikleri yer ve çevre köylerin 

85

halkına karşı tutumları, onlarla iş birliği yapan azınlıklar, bu azınlıklarla 

devlet ve halkın ilişkisi, işbirlikçi bozguncu çeteler, Kuvayı Milliye çeteleri, 

düşman askerlerinin yenilgi sonrası bölgeden çekilirken yaptıklarına dair 

bilgiler vardır. Bunlardan bir kısmını çete reislerinin adları ve bölgedeki 

azınlıklara mensup kişi adları gibi somut bilgiler oluşturmaktadır. 

1920 MECLİSİNDE İZMİT VEKİLİ HAMDİ NAMIK BEY 

Doç. Dr. Selda KAYA KILIÇ 

Ankara Üniversitesi 

Bildirimizde Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri ana kaynak olarak kullanılacaktır. 

23 Nisan 1920 de açılan ilk Mecliste İzmit Vekili olan Hamdi 

Namık Bey’in kişiliği, fikirleri Ceridelere göre incelenecektir. Çalışmamıza 

Hamdi Namık Bey’i seçmemizin nedeni TBMM’nin açılışında bulunmuş 

olması, Meclisteki faaliyetlerinde yoğun çalışması, milli mücadele 

de yer almış olması gibi özelliklerinin bulunmasından dolayı seçilmiştir. 

Son derece önemli bu Gazi meclisinde İzmit Milletvekili olarak görev 

yapan Hamdi Namık Bey tam olarak 205 kez söz almıştır. Çalışkan bir 

milletvekili portresi çizmiştir. Mecliste bilgili, konulara hâkim şekilde söz 

alan Hamdi Bey, 15 arkadaşı ile birlikte Damat Ferit ve arkadaşlarının 

vatana hıyanet gerekçesiyle gıyaben yargılanmalarını istemeleri Ceridelerden 

birinci elden değerlendirmesi yapılacaktır. 

İNGİLİZ BELGELERİNDE KOCAELİ BÖLGESİNDE YUNAN 

KUVVETLERİNİN DURUMU (OCAK-HAZİRAN 1921) 

Yrd. Doç. Dr. Mahmut AKKOR 

Kırklareli Üniversitesi 

Osmanlı Devleti’nin Sevr Antlaşmasını imzalamasına mütaakip Mustafa 

Kemal, antlaşmanın Ankara’daki Meclis tarafından onaylanmayacağını 

duyurması üzerine Yunan kuvvetleri Ankara’ya doğru yol almışlardı. 

Ocak 1921’de Batı Cephesinde başlayan mücadelelerde Yunan kuvvetleri 

hiç beklemedikleri bir dirençle karşılaştılar. I. ve II. İnönü savaşlarından 

mağlubiyetle ayrılan Yunanlılar, Ankara yolunda İngilizleri hayal 

86

kırıklığına uğratmışlardı. Daha fazla ilerlenemeyeceği kaygısı ve bölge 

yaptıkları zulümlerin kendilerine de yapılacağı düşünen Yunanlılar; İzmit 

ve çevresinden çekilmeye başlayacaklardı. Kütahya-Eskişehir Savaşları 

her ne kadar Yunanistan’ın ümitlerini arttırsa da gelecekte Yunanistan, 

bölgenin tamamını boşaltmak durumunda kalacaktı. Kütahya-Eskişehir 

Savaşlarına kadar geçen evrede yaşananları, İngilizlerin bakış açısıyla bu 

yazımızda değerlendirmeye çalışacağız. 

ATATÜRK’ÜN İZMİT BASIN TOPLANTISI (16-17 OCAK 1923) 

VE BU TOPLANTIDA VERİLEN ÖNEMLİ MESAJLAR 

Prof. Dr. Osman AKANDERE 


Mustafa Kemal Paşanın, saltanat ve hilâfet konusunda alınan kararların 

halk üzerinde ne gibi etkiler yaptığını belirlemek amacıyla çıktığı Batı 

Anadolu Gezisi’nin en önemli bölümü, İzmit’te dönemin bazı İstanbul gazetelerinin 

başyazar ve yazar konumundaki gazetecilerle yaptığı “basın 

toplantısı” oluşturmaktadır. 

Bu basın toplantısıyla Mustafa Kemal Paşa, günün tartışma konusu olan 

çeşitli konularda gazetecileri aydınlatmayı ve onların kafalarındaki soru 

işaretlerini dağıtmayı düşünmüştü. Çünkü O, kamuoyunun ve özelliklede 

İstanbul kamuoyunun aydınlatılması gerektiğine inanıyordu. Bunun için 

önce kamuoyunu etkileyecek en önemli araç olarak gördüğü gazetecilerle 

görüşmeyi, onlara ülkenin milletin gerçek durumunu tüm açıklığıyla 

anlatmak istemişti. 

İzmit basın toplantısında, o günlerin en önemli gündem meseleleri olan; 

Lozan Barış Konferansı, yeni Türkiye devletinin temel esasları, hükümet 

ve yönetim şekli, Saltanat ve Hilâfet meseleleri, toplum hayatının çeşitli 

alanlarında yapılacak inkılâp, siyasî parti olarak bir “Halk Fırkası’nın kurulması” 

gibi konularda görüşmeler yapılmıştı. Bu toplantı aynı zamanda 

açıkladığı fikir ve görüşleriyle Mustafa Kemal Paşanın uzun vadede gerçekleştirmeyi 

düşündüklerini açıkladığı bir geleceği belirleme toplantısı 

olmuştur. 

87

CUMHURİYETİN İLK DÖNEMİNDE (1923-1931) 

KOCAELİ MİLLETVEKİLİ SEÇİMLERİ VE SEÇİLEN 

MİLLETVEKİLLERİNİN FAALİYETLERİ 

Yrd. Doç. Dr. Cengiz ATLI 

Iğdır Üniversitesi 

Kocaeli tarihi itibariyle birçok medeniyete ev sahipliği yapmış yerleşim 

birimidir. Evliya çelebi seyahatnamesinde 1640’da 1100 dükkân, 200 kereste 

deposu bulunduğunu ve önemli bir ticaret merkezi olduğunu kaydetmiştir. 

Kocaeli Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra 6 Temmuz 1920-27 

Haziran 1921 arasında 11 ay 22 gün (244) gün İngiliz ve Yunan işgalinde 

kalmıştır. 

Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra 1923’de yapılan seçimlerde Kocaeli’nden 

Ahmet Şükrü, Mehmet Ragıp Akça, Saffet Arıkan, Mustafa Keremzade, 

İbrahim Tolon ve İbrahim Süreyya Yiğit milletvekilliğine seçilmişlerdir. 

1927 yılında yapılan seçimlerde Mehmet Ragıp Akça, İbrahim 

Tolon ve İbrahim Süreyya Yiğit tekrar milletvekilliğine seçilirken 1923 

milletvekillerinden aday gösterilmeyen milletvekillerinin yerine Mehmet 

Selahattin Yargı, Kemalettin Olpak, İsmail Hakkı Kılıçoğlu, Reşit Saffet 

Atabinen milletvekilliğine seçilmiştir. Seçilen milletvekilleri incelendiğinde 

topluma önderlik etmiş kişiler aday gösterilmeye çalışılmıştı bu 

dönem süresince seçilen milletvekillerinden çok azı Kocaeli doğumludur. 

Bu dönemde artan nüfus yapısından dolayı 6 olan milletvekili sayısı 

7 ye çıkarılmıştır. Bildiride bu dönemde Kocaeli milletvekili seçimleri ve 

milletvekillerinin çalışmaları Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, dönemin 

gazeteleri, meclis resmi evrakları hatıratlar ve bilimsel kaynaklar doğrultusunda 

aydınlatılmaya çalışılacaktır. 

88

KOCAELİ’NDE SERBEST CUMHURİYET FIRKASI 

TEŞKİLATI VE FAALİYETLERİ 

Yrd. Doç. Dr. Mehmet PINAR 


12 Ağustos 1930’da Fethi (Okyar) Bey başkanlığında kurulan Serbest 

Cumhuriyet Fırkası (SCF), Birinci Umumi Müfettişlik Bölgesi haricinde 

teşkilatlanma çalışmalarına başlama kararı almıştı. SCF’nin Meclis dışında, 

taşrada teşkilatlanma isteği aceleye getirilmiş bir girişim olarak 

görüldüğü için Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan (CHF)’den kabul görmemişti. 

CHF, SCF gerçeği ile karşılaşınca merkezden yönetim esasından 

bir nebze olsun sıyrılarak taşrayı algılamaya çalışmıştı. SCF ise; merkezin 

kontrolü CHF’de olduğu için daha zayıf noktalara yönelerek taşrada 

teşkilatlanmaya başlamıştı. CHF’nin içinden doğmuş bir fırka olduğu için 

eksiklikleri daha iyi gözlemleme olanağına sahip olacağı düşünülmüş, 

SCF’nin teşkilatlanmayı hızlandırması ile iki fırka arasında ayrılıklar derinleşmeye 

başlamıştı. 

Taşrada yer alan ve merkezin sağlıklı bir iletişim kuramadığı sistem ile 

problem yaşayan Tatarlar, Nusayriler, Giritliler, Çerkezler, yerleşke sıkıntısı 

çeken Mübadiller ve Kürtlerin büyük bir kısmı; katı devletçilik anlayışından 

rahatsızlık duyan demiryolu işçileri farklı bir arayış içerisine 

girerek SCF’yi desteklemişlerdi. SCF’nin taşra teşkilatlanmasında iktidar 

fırkasından ayrılmış olanlar ön planda yer almış; fırkaya girmek serbest 

olduğu için merkezi denetim tam olarak sağlanamadığından zararlı unsurların 

fırkaya girmesi denetlenememişti. CHF Teşkilatı’nın siyasi donanımsızlığı, 

merkez ile taşra arasındaki kopukluk, siyasi nüfus ve tek parti 

olmanın getirdiği aşırı güven duygusu halk ile olan iletişimsizliği beraberinde 

getirmiş; bu durumdan faydalanmak isteyen bazı köklü geleneğine 

sahip aileler de SCF çatısı altında toplanmış; bu aileler, CHF Teşkilatı’nın 

zaaflarından faydalanarak belli oranda taşrada bir güç merkezi haline 

gelmişlerdi. Taşradaki bu otorite boşluğu güçlü ailelerin çatışmasına 

sahne olmuştu. Bu çatışma siyasi olmaktan ziyade belli mevkilerin ele 

geçirilmesi şeklinde gerçekleşmişti. 

SCF’nin ilk teşkilatlandığı illerin başında Kocaeli gelmişti. Kocaeli Milletvekili 

İbrahim Bey’in çalışmalarıyla Kocaeli SCF Teşkilatı kurulmuştu. 

Kocaeli Merkez teşkilatının kurulmasından sonra Aydoslu Murat Bey’in 

girişimleriyle Adapazarı SCF İlçe Teşkilatı kurulmuştu. SCF’nin Kocae- 

89

li’ndeki en güçlü teşkilatı ise Gebze’de kurulmuştu. Başkanlığa Veysel 

Bey, Üyeliklere Mustafa Hocaoğlu Ahmet Efendi, Hakkı Bey, Baçeva Alioğlu 

Ahmet Efendi, Kadiroğlu Karşılı Refik, Ali Çavuşoğlu Emrullah, Yılandalı 

Cemal Efendi seçilmişti. 

1930 Belediye Seçimleri ile Kocaeli’nde iki parti arasındaki rekabet artmış, 

SCF, valinin kendilerine baskı uyguladığı iddiasıyla seçimlerden çekilme 

tehdidinde bulunmuş, seçimin en çetin geçtiği yer Gebze olmuştu. 

Adapazarı İlçesi’nde yaşanan olaylardan ötürü seçim iptal edilmişti. 

SCF Teşkilatı’nın kendini fesih etmesiyle birlikte CHF, özellikle Kocaeli’nde 

işçi kesiminin sorunlarına eğilerek problemlerini çözmeye çalışmış 

ve muhalefeti desteklemelerinin altyapısını analiz etmeye çalışmıştı. 

SCF kapatıldıktan sonra kurucu unsurların CHF’ye dönüşünü birçok 

taşra teşkilatı kabul etmemesine rağmen Kocaeli CHF Teşkilatı farklı bir 

refleksle muhalefette yer alanları fırkaya dâhil etmişti. 

TEK PARTİ DÖNEMİ CUMHURİYET BAYRAMI 

KUTLAMALARINDA KOCAELİ ÖRNEĞİ 

Yrd. Doç. Dr. Nermin GÜMÜŞALAN 

Fatih Üniversitesi 

Tarihte hemen hemen her toplumun kendi inanç, gelenek ve görenekleri 

doğrultusunda bir takım tören, şenlik, bayram ya da ayin ismini verdikleri 

kutlamalar yaptıkları bilinmektedir. Bu tür etkinliklerin hedefi ise genel 

olarak ortak bir duygu, amaç ve milli bir bilinç etrafında halkın toplanmasını 

sağlamak olmuştur. Özellikle Fransız İhtilalinden sonra ortaya çıkan 

milli bayram olgusu ilk defa Avrupa’da daha sonra da II. Meşrutiyet döneminde 

bizde görülmeye başlanmıştır. Ancak Cumhuriyetin ilanı ile birlikte 

meşru bir zemine oturtulan milli bayram olgusu, tek bayrak, tek millet, 

tek devlet olmanın bir getirisi olarak çok önemli görülmüştür. Çünkü bu 

sayede milli bilincin nesilden nesile aktarılması hedeflenmiştir. 

Özellikle Tek Parti Döneminin önemli etkinliklerinden birisi olarak kabul 

edilen Cumhuriyet Bayramı Kutlamaları, tüm yurtta en büyük idari 

merkezden en küçüğüne kadar coşkuyla kutlanmıştır. Kutlamalar kişilerin 

iradesine bırakılmaktan ziyade bir devlet politikası olarak kontrol 

altında tutulmuş, çıkarılan kanun, tüzük, yönetmelik ve talimatlarla ne 

şekilde kutlanacağı tespit edilmiştir. Bu hazırlanan programlar günler 

90

öncesinden duyurularak gerekli hazırlıkların yapılması sağlanmıştır. 

Aynı zamanda kutlamalar sonrasında yapılan etkinliklerle ilgili raporların 

partiye gönderilmesi de istenmiştir. 

Bizim bu konuyla ilgili olarak yapmış olduğumuz çalışma her şehirde 

olduğu gibi Kocaelinde de ağırlıklı olarak Tek Parti Döneminde yapılan 

Cumhuriyet Bayramı Kutlamalarının nasıl yapıldığı, bu törenlerde hangi 

programların uygulandığı ve içerikleri, halkın programlara katılım konusundaki 

hassasiyeti ve ilgisi üzerinde olmuştur. Konu öncelikle arşiv belgeleri, 

dönem basını ve araştırma eserler kullanılarak çalışılmıştır. Yer 

yer ulaşılabilen dönem fotoğraflarına da araştırmamızda yer verilecektir. 

KOCAELİ ÖRNEĞİ’NDEN HAREKETLE PARTİ TEFTİŞİ ADI 

ALTINDA HALKIN FİŞLENMESİ (Mİ?) 

Prof. Dr. Fahri SAKAL 


Türkiye Cumhuriyeti Tarihi’nde Tek Parti devri diye bilinen 1923 - 1950 

arası CHP iktidarında muhalefet partileri, muhalif dernekler ve muhalif 

basın-yayın kuruluşlarının bulunmadığı, bulunanların da çok sınırlı çalışmalar 

yapabildiği ve ilk fırsatta kapatıldıkları bilinmektedir. Bu dönemde 

devletin ve toplumun bütün kurumlarına ve adeta hücrelerine kadar Tek 

Parti kurumları nüfuz etmiş durumdadır. Bu nüfuzun etkisini artırmak 

için devletin ve Parti’nin halk ve kurumlar hakkında ayrıntılı bilgi sahibi 

olması gerekiyordu. Bundan dolayı CHP Parti Müfettişlerinin yaptıkları 

parti teftişleri tarihçilerce ve tarafımızca birçok araştırmaya konu edilmiştir. 

Ancak bu konuda daha önce başka tarihçilerin de bizim de temas 

etmediğimiz, dikkatten kaçırdığımız bir husus vardır ki o da Parti, halkevi, 

Belediye ve kamuya yararlı dernekler (Kızılay ve THK gibi) müfettişlerce 

yılda iki defa denetlenmektedirler. Ancak bu denetlenmede partinin ve 

partililerin denetlenmesinin de ötesi yapılmakta, adeta toplum fişlenmekteydi. 

Parti teftiş talimatnamesi eşliğinde Kocaeli Bölgesi Teftişi ve 

bu teftiş sonunda ortaya çıkan metinler tarafımızdan incelenmiş ve halkın 

siyasi, kültürel, etnik ve coğrafi kökeni, dini ve mezhebi durumu ve 

sair özellikleri tespit edilmiş; bu tespitler parti genel merkezine gönderilerek 

ilgili bürolara ve birimlere gönderilmiş; kayda geçirilmiştir. 

Tebliğimizde, bu uygulamanın Parti Teftişi olmanın ötesinde bir amaç 

91

taşıyıp taşımadığını tartışacak ve böyle bir amaç yoksa bile fiilî/reel durumun 

halkın fişlenmesi şeklinde her yıl tekerrür ettiğini örnekleriyle 

sunmayı ve Türk Demokrasi Tarihi’ne bu açıdan yeni bir tartışma konusu 

getirmeyi düşünmekteyiz. 

KOCAELİ’NDE HALKEVLERİ VE 

HALKODALARININ KURULUŞU 

Dr. Ahmet AKTER 

Cumhuriyet Halk Partisinin 1932 yılında yaptığı üçüncü büyük kongresinde 

hazırlanan nizamname ile Halkevlerinin kurulmasına başlandı. 

Zamanla ilçelerde Halkevleri ve köylerde Halkodaları yaygınlaşarak yurt 

sathına yayıldı. Her yıl Şubat ayında kuruluşu kutlanan Halkevleri 9 şube 

esasına göre kurulup çalışmalarına devam etti. Herhangi bir yere Halkevi 

açılabilmesi için bina, para ve en az 3 şubeyi yürütebilecek imkânın sağlanması 

gerekmekteydi. Bu kapsamda hazırlanan bu çalışmayla Cumhuriyet 

Arşivi belgeleri ışığında Kocaeli vilayetinde Halkevleri ve Halkodalarının 

nasıl açıldığı ortaya konulmuştur. 

KOCAELİ MİLLETVEKİLİ ALİ EKREM ALİCAN’IN SİYASİ 

YAŞAMI (1950-1960) 

Yrd. Doç. Dr. Selma ÇETİNKAYA 

Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi 

Türkiye’nin iç politik yaşamı II. Dünya Savaşı sonrasında değişmiştir. 

Çok partili sistem 1945’te benimsenmiş ve Demokrat Parti (DP) 1946’da 

kurulmuştur. 1950 Genel Seçimi Türk politik yaşamında bir dönüm noktasıdır. 

DP adayları Türkiye’deki birçok şehirde seçimi kazanmıştır. Kocaeli’de 

de benzer bir durum söz konusudur. Kocaeli adayları arasında 

yer alan Ali Ekrem Alican (1916 Adapazarı-2000 İstanbul) 1950 ve 1954 

genel seçimlerinde DP Kocaeli milletvekili seçilmiştir. Ancak sonrasında 

DP’den ayrılmıştır. Çünkü DP Hükümeti basın özgürlüğünü terk etmiş, 

hükümetin bu kararı DP’nin tüm milletvekilleri tarafından paylaşılmamıştır. 

Bu yüzden DP disiplin kurulu dokuz milletvekilini partiden çıkart- 

92

mış, sonrasında ise DP’nin 10 milletvekili istifa etmiştir. Bu 19 politikacı 

20 Aralık 1955’te Hürriyet Partisi’ni (HP) kurmuştur. Alican, Ekrem Hayri 

Üstündağ ve Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu’ndan sonra partinin üçüncü lideri 

konumundadır. 1957 Genel Seçiminde HP’den aday gösterilen Alican, 

milletvekili seçilememiştir. HP ise 1958’de kendisini feshetmiştir. 

HP’nin çoğu üyesi Cumhuriyet Halk Partisi’ne (CHP) katılırken Alican bu 

karara karşı çıkmıştır. Ekrem Alican’ın politik yaşamı 1969’a kadar devam 

etmiştir. Bu çalışma Ali Ekrem Alican’ın 1950-1960 arasındaki siyasi 

yaşamını ele almaktadır. 

ÖMER SADETTİN BEYİN HAYATI VE TÜRKİYE BÜYÜK 

MİLLET MECLİSİ’NDEKİ ÇALIŞMALARI 

Doç. Dr. Mehmet KAYA 

Niğde Üniversitesi 

1908 yılında Kahramanmaraş’ta doğmuştur. Mustafa Bey ile Fitnat Hanımın 

oğlu olarak dünyaya gelmiştir. İzmit Merkez Numune Mektebinde 

görev almıştır. Ticaretle uğraşmış, İzmir Halk Bankasının İdare meclisi 

üyesi olmuştur. Kocaeli Halkevi Başkanlığını, yürütmüş, ayrıca İzmit belediye 

Başkanlığını yürütmüştür. Konya Ticaret Odası Başkanvekilliğinde 

bulunmuş, X .ve XI. Dönemler Kocaeli milletvekili olarak Türkiye Büyük 

Millet Meclisi’nde yer almıştır. Evli ve iki çocuk babası olup 1992 yılında 

vefat etmiştir. 

Ömer Sadettin Yalım Bey mecliste milletvekili olarak yer aldığı iki dönemde 

çeşitli konular söz almış, kanun tekliflerinde bulunmuştur. Konuşması 

düzgün üslup bakımından üslubunda saygılı bir dil benimsemiştir. Açık 

bir anlatım tarzına sahip Olan Sadettin Bey 1954-1960 döneminde kişiliği 

ve çalışmaları bakımından mecliste iz bırakan şahsiyetlerden biri olmuştur. 

93

KOCAELİ YEREL BASININDA 6-7 EYLÜL OLAYLARI 

Doç. Dr. Mustafa MÜJDECİ 

Çankırı Karatekin Üniversitesi 

6-7 Eylül Olayları, Atatürk’ün Selanik’te doğduğu eve bomba atıldığı yönündeki 

haberle başlayan olaylardır. 1955 yılının 6 Eylül’ünü 7 Eylül’e 

bağlayan gece İstanbul’da gerçekleşen olaylarda Rumlara yönelik sert 

sözleri muhtevi sloganlarla yürüyüşler yapılmış özellikle de Rumlara yönelik 

ev ve işyerleri tahrip edilmiştir. Hadise ilk bakışta “duygusal bir tepki/patlama” 

şeklinde değerlendirilse de bugüne kadar farklı iddialar da 

dile getirilmiştir. Dönemin konjonktüründen bağımsız düşünülmemesi 

gereken bu olaylarda Kıbrıs’ta artan gerilim ve bazı gazete ve sivil toplum 

örgütlerinin de etkisi olduğu unutulmamalıdır. Olayların sonrasında sıkıyönetim 

ilanı ve devlet adamlarımızın olaya yaklaşımı da bu olayın mahiyetinin 

etraflıca anlaşılmasında önemlidir. İstiklal Caddesinden Beyoğlu’na 

ve Adalar’a kadar Rumların mallarının zarara uğratıldığı olaylarda 

rol alan insanların önemli bir kısmının da İzmit’ten trene bin(diril)erek 

İstanbul’a geldiği bilinmektedir. Bu bakımdan tabir yerindeyse olayların 

bir “tarafı” da İzmit olmuştur. 

Bu çalışmada dönemin Kocaeli/İzmit basınındaki 6-7 Eylül Olayları’na 

ilişkin haber, yorum, görsel materyal ve değerlendirmeler karşılaştırmalı 

olarak ele alınacaktır. Bir söylem analizi şeklinde gerçekleştirilecek 

çalışmada Kocaeli’de yayınlanan ve 1955 yılında yayınını sürdüren 

Demokrat Kocaeli, Yavuz İzmit, Hürsöz, Bizim Şehir, Azim ve İstiklal gibi 

günlük gazetelerin bakışıyla olayların öncesi ve sonrası da dâhil olmak 

üzere değerlendirilmeye çalışılacaktır. Ulaşılabildiği ölçüde Yeni Halk, 

Yaman İzmit, Demokrat Ege, Demokrat İzmit gazeteleri de incelenecektir. 

Haftalık yayınlanan Demir Işık gazetesinin de nüshalarına ulaşıldığı 

takdirde bu çalışmaya katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 

94

ÇAĞDAŞ DÖNEMDE AZERBAYCAN VE TÜRKİYE 

CUMHURİYETLERİ’NİN İŞBİRLİĞİNDE MARMARA 

BÖLGESİNİN ROLÜ 

Prof. Dr. Tofig MUSTAFAZADE 

Doç. Dr. Feride ALİYEVA 

Azerbaycan Milli İlimler Akademisi 

İki kardeş ülke olan Azerbaycan ve Türkiye arasında her zaman sıkı ilişkiler 

olmuş, birbirine yardımda bulunmuşlardır. Bellidir ki, 1918 yılında 

Ermeni çeteleri Azerbaycan Türklerine karşı soykırım yaptıkları zaman 

Nuri Paşa’nın komutanlığı ile Osmanlı kuvvetlerinin yardıma gelmesi’nin 

Azerbaycan halkının kurtuluşunda önemi çok büyüktür. Daha sonra Türkiye 

halkının istiklal mücadelesi’nde Azerbaycan türkleri de kandaşlarına 

manevi ve maddi yardımlarda bulunmuşlar. 

1991 yılında Azerbaycan yeniden bağımsızlığını kazandıktan sonra onun 

müstakilliyini ilk olarak Türkiye Cumhuriyeti resmi şekilde kabullenmiş 

ve ülkemizin bağımsızlığının pekişmesine her türlü yardımda bulunmuştur. 

Günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin uluslararası ilişkiler sisteminde 

Türkiye’nin özel yeri vardır. 2007 yılında Bakü-Tiflis-Ceyhan ihrac boru 

hattının açılışı ile Azerbaycan Türkiye’nin enerji tehlikesizliyinde, Türkiye 

ise Azerbaycan petrolu ve doğalgazının Avrupa’ya transferinde çok 

önemli rola sahiplenmiş oldu. 

İki kardeş ülke arasında ekonomik bağlar günü günden pekişmektedir. 

Bakü-Tiflis-Kars tren hattı inşa ediliyor, 2015 yılı 17 Mart’ta Trans Anadolu 

Doğal Gaz Boru Hattının (TANAP) inşasına başlanmıştır. 2018 yılında 

tamamlanması planlanan bu boru hattının kapasitesinin yılda 16-21 milyar 

m3 olacağı öngörülmektedir. Bir hattın Yunanistan’a, diğerinin Bulgaristan’a 

ulaşacağı düşünülmektedir. 1850 km uzunluğundaki hattın 19 

kilometresi Marmara Deniz’inden geçecektir. 

Türkiye ve Azerbaycan arasında eğitim ve kültür alanında da sıkı ilişkiler 

mevcuttur. Azerbaycan gencleri Türkiye’de, Türkiye gençleri ise Azerbaycan’da 

eğitim alıyorlar. İki devlet arasında eğitim ve bilimsel-kültürel 

ilişkilerin gelişmesinde Marmara bölgesi, o sıradan Kocaeli önemli 

role sahiptir. Kocaeli’de binlerce Azerbaycan Türkü yaşıyor, Azerbaycan 

kültür derneği mevcuttur. 2011 yılının ekimin sonunda Kocaeli’de Haydar 

Aliyev parkı açılmıştır. 

95

Günümüzde Azerbaycan ve Türkiye cumhuriyetlerini sıkı kardeşlik bağları 

birleştiriyor. İki devlet her zaman hep birbirini destekliyor. Türkiye Ermenistan 

tarafından işgal edilmiş Azerbaycan topraklarının azat edilmesi 

için sıkı çabalar harcıyor. Aynı zamanda Azerbaycan da en kritik durumlarda 

Türkiyenin yanındadır. Rus ucağı Türkiye hüdutlarını bozduğu için 

vurulduktan sonra Rusya Türkiye’ni zor duruma düşürmek için doğalgaz 

ihracını keseceği ile tehdit etdikde bile Azerbaycan’ın Cumhurbaşkanı İlham 

Aliyev Türkiye’nin sıkıntısını önlemek için bir kardeş gibi Türkiyeye 

gereken doğalgazın verileceyini beyan etti. 

PEOPLE OF MUSEVI FAITH IN KOCAELI: 

JEWS, KARAIM, DONMES 

Drs. Gerşom QIPRISÇI 

The Leiden Research Institute for Rational Monotheism 

Since ancient biblical times Anatolia played an important role in the written 

texts and oral traditions of the religion of the followers of Prophet 

Moses (known in Islam as Nabi/Nebi Musa). 

The current conference is dedicated to the history of Nicomedia. It provides 

us an opportunity to present a paper which will share our current 

knowledge about three Nicomedian/Izmitian communities or sects of the 

adherents of the religion of prophet Moses, namely the Jews (turk.Yahudiler), 

the Karaim (turk.Karaimler) and the Sabbateans (turk.Dönmeler). 

Being an important city in today Turkey - as well as it was an important 

city at the past, - Nicomeida (Izmit) as the hub of nearly all Anatolian roads 

was a natural gateway to the Bosporus and the carrying trade of the 

city, its commerce, its importance as the royal capital attracted respective 

communities of Jews and Karaim to settle in the city and its suburbs. 

These Israelite Mosaic communities exerted considerable influence on 

the trade routes of Anatolia from very early times. 

The Jewish orthodox community of Izmit was first mentioned in various 

sources in the sixth century. Izmit was referred to in the Rabbinic Jewish 

sources as Isnimit. During 16th century some Jewish families arrived 

as refugees from Spain and settled in Izmit, by the middle of the 17th 

century there were about sixty Jewish orthodox families over there, who 

dwelled in a separated quarter, called Yahudi Mahallesi. As it was com- 

96

mon the local Jewish Orthodox community had its court, a synagogue, 

ritual bath and religious school, as well as a cemetery. The members of 

the community engaged in petty trade, some others were artisans. 

A big change came to the life of the Orthodox Jews by the middle of 17th 

c. Vast majority of the Orthodox Jews in the Ottoman empire initially accepted 

the claims of a Jewish rabbi Sabbatai Zevi/Sevi on his ‘Messiaship’ 

. Sabbatai Zevi’s followers, both during his “Messiahship” and after 

his conversion to Islam (1666), are known today as Sabbateans (Dönmeler 

in Turkish). While the Sabbatean movement initially started as a 

pure Jewish Orhodox pseudomessianic movement, after Sabbatai Zevi/ 

Sevi conversion to Islam in 1666 it would be better described as Judaeo-Islamic 

rather than Jewish. Indeed here one can speak of a hybrid 

Jewish-Muslim identity. 

Even though the expansion of this pseudomessianic movement is well 

documented, the true reason why we do not know that much about Sabbateans 

in general and about their influence among the Jews in Anatolia 

and Izmit in particular is well argumented in Gad Nassi article ‘Three 

Sabbatean objects’ who wrote: ‘Since the apostasy of Sabbetai Sevi, the 

rabbis and their followers preferred to minimize the importance of the 

movement and even to ignore it’ He continues that in many communities, 

records and documents concerning the Sabbatean movement were destroyed. 

It can be added as well that Sabbateans themselves initially did 

everything to hide their true faith, rituals and traditions. Nevertheless, 

the impact of Sabbateans on Ottoman Jewry from middle of 17th c. was 

enormous, but during the following centuries Jewish orthodox rabbis 

succeeded to suppress the Sabbateans bringing their spiritual flock-the 

Orthodox Jews-to the ‘normative’ Orthodox Judaism. While some Sabbateans 

survived in Turkey till present day. 

Maximum of Jews as much as 512 are mentioned in Izmit in 1911–12. In 

1919, when the Greeks conquired western Anatolia, most of the Jews fled 

to Istanbul and Jewish community in Izmit ceased to exist. 

Unlike their spiritual opponents –the Rabbinic (Orthodox) Jews- the Karaim 

(an admixture of Turks, Greeks, Persians and Semits who adopted 

Mosaic faith) do not recognize the so-called Oral or second Torah, arguing 

that God revealed Himself to the Sons of Israel in the one and only 

text-the Torah of Moses which was written down in the Pentateuch. 

In his ‘Karaite encyclopaedia’ published in Frankfurt-on-Main 1995, Nat- 

97

han Schur in two articles ‘Nicomedia’ and ‘Aaron ben Elijah of Nicomedia’ 

presumes that the Karam community existed there already in the 13th c 

(and possibly earlier), and that the standard of learning and education of 

some of its members was of a high level. The most important theologian 

and spiritual leader of the Karaim community of Nicomedia’ was hakham 

Aaron ben Eliyah (1300-1369) paper on whom I presented during the last 

conference. 

In spite that there is some research done by Turkish and Israeli scholars, 

the state of research of Israelite Mosaic communities in Turkey in 

general and in Kocaeli province in particular is still somehow poor. There 

is no doubt however that further research about these communities is 

required. 

İZMİT ERMENİLERİ: OSMANLI ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA 

RAYMOND KÉVORKİAN’IN TEZLERİNE BİR REDDİYE 

Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK 


İzmit 16. yüzyıldan itibaren Ermeni göçü almış şehirlerden birisidir. I. 

Dünya Savaşı öncesinde 60 bin civarında Ermeni nüfusun yaşadığı İzmit’te 

kilise ve okullarıyla müreffeh bir Ermeni toplumu yaşıyordu. Savaş 

öncesinde huzur ve güven içerisinde yaşayan İzmit Ermenileri de ne 

yazık ki Ermeni isyanının parçası oldular ve çok stratejik bir konumda 

yer aldıkları için İtilaf devletleri tarafından müttefik olarak görüldüler ve 

kullanıldılar. Bu yüzden Osmanlı hükümeti İzmit Ermenilerini de tehcire 

tabi tuttu. Ermeni soykırım tezini savunan tarihçiler İzmit’in savaş bölgesi 

olmadığı iddiasıyla bu tehcir kararını, hükümetin sözde “Ermenilerin 

topyekûn” imhasının bir parçası olarak sundular. En son olarak Raymond 

Kevorkian “Armenian Genocide” adlı eserinde İzmir Ermenilerini 

tehcirine özel bir bölüm ayırdı. Kevorkian bu eserinde bölgenin askerlik 

yaşındaki Ermenilerinin seferberlik ilanından sonra amale taburlarına 

alındığını, diğerlerinin yasadışı silah bulundurdukları iddiasıyla haksız 

yere tutuklandığı veya sürgün edildiğini kaydetmektedir. Başka bir deyişle 

Kevorkian buradaki Ermenilerin sessiz, sakin ve kanunlara uyan vatandaşlar 

olmalarına rağmen sürgün edildiklerini öne sürmektedir. Hükümetin 

amacının bölgede ermeni varlığını ortadan kaldırmak olduğunu 

ileri süren Kevorkian, Teşkilat-ı Mahsusa yetkililerini şehre bu amaçla 

98

gönderildiğini savunmaktadır. Sürgünlerin diğer bir amacının da Ermeni 

mallarına el koymak olduğunu ileri sürmektedir. Ona göre Ermeniler ne 

isyan etmiş ne de silahlanmışlardır. Ermenilere kumpas kurulmuştur. 

Kevorkian bölge Ermenilerinin tehciri hakkında bu iddiaları uzun bir süre 

önce dile getirmelerine rağmen ne yazık ki İzmit Ermenileri hakkında 

ülkemizde yazılan eser ve makalelerde tehcir ve sonrası gelişmeler 

yeterince açığa kavuşturulmuş değildir. İşte bu makalede, Kevorkian’ın 

iddiaları tek tek ele alınacak ve İzmit Ermenilerinin tehcirinin bir kumpas 

olduğu yolundaki iddialara cevap verilecektir. Osmanlı arşiv belgeleri 

ışığında İzmit Ermeni tehcirinin ele alınacağı bu makalede savaş öncesi 

ve sonrasında bölge Ermenilerine yönelik Osmanlı politikaları ve emval-i 

metruke iddialara kapsamlı bir değerlendirmeye tabi tutulacaktır. 

Osmanlı döneminde İzmit idari bakımdan çok daha geniş bir alanı içermesine 

rağmen bu tebliğimizde sayfa sınırlaması sebebiyle sadece İzmit, 

Karamürsel ve yakınlarındaki Ermenilerin durumu incelenecektir. 

ERMENİ KAYNAKLARINA GÖRE ARMAŞ VE ERMENİLER 

Yrd. Doç. Dr. Melek SARI GÜVEN 

Bartın Üniversitesi 

İzmit’in kuzey doğusunda bulunan Armaş kayıtlarda Tospit Dağı şeklinde 

de yer almaktadır.1337 yılında Osmanlı idaresine girmiş olan Armaş, 

1412 yılında aldığı Ermeni göçlerle Ermenilerin de yaşadığı bir mekân 

haline gelmiştir. 1416 yılında Armaş Manastırı’nın kurulması ile Armaş 

Ermeniler için daha da önemli bir hale gelmiştir. Çünkü bu manastır Batı 

Anadolu’da kurulmuş olan ilk ve tek Ermeni Ruhban Okulu’nu içermektedir. 

Bunun yanında matbaa, kütüphane, fırın ve çiftlik de manastır kapsamında 

köylünün hizmetine sunulmuştur. 1461 yılında İstanbul Ermeni 

Patrikhanesi’nin kuruluşuna kadar Armaş Manastırı, Batı Anadolu’nun 

Ermeni Ruhani Merkezi olmuş ve hac için gelen Hıristiyanları ağırlamıştır. 

15. Yüzyıl itibariyle Ermeniler için dini, siyasi, sosyal ve kültürel 

değere sahip olan Armaş’ın Ermenice kaynaklardan yararlanılarak aktarılması 

çalışmayı önemli kılmaktadır. Bu çalışmada, Armaş ve Armaş 

Manastır’ı hakkında bilgiler ile bu mekânların Ermeniler için önemi ve 

yeri Ermenice kayıtlar yardımıyla aktarılacaktır. 

99

SAVAŞIN GÖLGESİNDE ERMENİ VAHAN ÇETESİ 

VE FAALİYETLERİ 

Yrd. Doç. Dr. Abdullah LÜLECİ 

Abant İzzet Baysal Üniversitesi 

Savaşların yarattığı en büyük problemlerden biri güvenlik zafiyetidir. 

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşanan savaşların gölgesinde 

devlete karşı yapılan eşkıyalık ve çetecilik gibi faaliyetler, bir takım Rum 

ve Ermeni unsurlar tarafından yürütüldü. Bilhassa İzmit ve çevresinde 

teşkil edilen Ermeni Vahan çetesi, gerek patrikhane, Ermeni ve Rum unsurlar 

gibi yerli gerekse başta İngiltere olmak üzere İtilaf Devletleri gibi 

yabancı güçlerin desteğiyle devlete ve sivil halka karşı her türlü fenalığı 

gerçekleştirdi. Köyleri basıp çok sayıda Müslüman ahaliyi öldüren, evleri 

yağmalayan ve bir takım sahte evrak kullanarak devlete ihanette bulunan 

Ermeni Vahan çetesine karşı Bâb-ı Ali birtakım tedbirler alma yoluna gitti. 

Ancak savaş döneminde Ermeni Vahan çetesine karşı yapılan mücadele 

istenilen düzeyde başarıya ulaşamadı. 

19. VE 20.YÜZYILLARDA KOCAELİ’NDEKİ PROTESTAN 

KADIN MİSYONERLER VE FAALİYETLERİ 

Ebru Emine OĞUZ 

Osmanlı topraklarını paylaşabilmek için hevesle beklemekte olan İngiltere, 

Fransa, Rusya gibi emperyalist güçlere ilaveten, çıkarları doğrultusunda 

Monroe Doktrini’ni hiçe sayabilen Amerikan Devleti stratejik konumunun 

yanı sıra kozmopolit yapısıyla, özellikle de barındırdığı yoğun 

Ermeni nüfusu ile dikkatleri çeken Kocaeli... 

Bu doğrultuda ise; bahsi geçen paylaşımı gerçekleştirebilmek için Amerika’nın 

kullandığı yöntem, silah yerine Protestan misyonerlerce kurulan 

okul, hastane ve yetimhaneler; belirdiği hedef kitle ise, Osmanlı Devleti’nde 

“millet-i sadıka” konumundaki Ermeni azınlık, bilhassa daha kolay 

etkilenebilirlikleri göz önüne alındığında hasta, yetim, çocuk ve kadınlardı.1832 

yılında İzmit’e öncelikle, amaçları Protestanlığı yaymak olan erkek, 

ardından aile ve devamında ise kadın misyonerler ayak basmışlardı. 

Özel bir eğitimden geçen bu kadınlar, erkek misyonerler ile evlendirilip 

100

eşleriyle birlikte Osmanlı topraklarına gelerek başladıkları Protestanlaştırma 

faaliyetlerini sonraları ise yalnız olarak sürdürmüşlerdi. İlk dönemlerde 

her ne kadar kadınların tek başlarına misyonerlik çalışmalarında 

bulunmaları gerek sosyal, gerekse ekonomik açıdan uygun görülmese 

de, zamanla bu bakış açısı değişime uğramış; zira yapısı gereği Osmanlı 

toplumunda yaşamını sürdüren Ermeni kadınlar hedef alındığında, erkek 

misyonerlerin tek başlarına başarı sağlayabilmeleri pek de mümkün 

olamamıştı. 

Konudaki araştırmaların az sayıda olmasından ötürü, mevcut boşluğu 

doldurabilmek amacı ile birtakım yerli ve yabancı kaynaklar kullanılarak 

hazırlanan bu çalışmada, yoğunlukla Bahçecik ve Adapazarı bölgelerine, 

Protestanlığı yayabilmek adına gelen Amerikalı kadın misyonerlerin yürüttükleri 

çeşitli faaliyetlere ek olarak bölgede öne çıkan bazı isimlere de 

yer verilmiştir. 

MEŞRU-GAYRİMEŞRU FAALİYETLERİYLE BARDIZAG 

AMERİKAN KOLEJİ’NİN YARIM ASIRLIK TARİHİ 

(1873-1923) 

Süleyman PEKİN 

Bardızag Amerikan Koleji ya da diğer ismiyle Bitinya Program Yüksek 

Okulu (Bithynia High School) Ermenileri Protestanlaştırmak için açılan 

okullardan biriydi. Amaç iyi eğitime susamış insanlar arasında eğitim 

yoluyla Protestanlığı yaymak ve her birini emperyalist oyunlara katabilmektir. 

İstanbul’da Cyrus Hamlin ne yaptıysa Robert Chambers de Kocaeli’nde 

daha fazlasını yapmaya çalışmıştır. Bulgaristan, misyoner (Robert Koleji) 

imalatı bir devletti. Bardızag Amerikan Koleji de bağımsız Ermenistan 

davasının Batı üssü olacaktır. 

Tehcir öncesinde olduğu gibi sonrasında da kalan Ermenilerce yer yer terör 

ve fesat hareketlerinin sürdürüldüğü görülmektedir. Daha da ilginci 

bu işler için Bahçecik Amerikan Mektebi ve okul öğretmenlerinin başrolü 

oynamaya devam etmek istemeleridir. 

Her daim şikâyet ve naz makamında olan Ermenilerin yabancı devlet ve 

elçilik himayesi misyonerler vasıtasıyla irtibat kazanmıştır. Dolayısıyla 

101

Türk Kurtuluş Savaşı aynı zamanda misyonerlere karşı da yapılmış bir 

savaştır. 

Bahçecik’teki Amerikan Koleji’nin kurulmasıyla Ermeniler arasında önce 

Protestanlık sonra da isyan ve ihtilâl fikirlerinin yayılmasına öncülük 

eden, okullar ile kilise mahzenlerinin cephanelik olmasına sebebiyet veren 

ve Ermenilerin başkalarına yaptıklarıyla başlarına gelenlerin başta 

gelen sorumluları arasında Amerikan BOARD Teşkilatı yer almaktadır. 

KOCAELİ VİLAYETİ’NİN TEŞEKKÜL SÜRECİ 

Prof. Dr. Enis ŞAHİN 

Sinan DEMİRAĞ 


Kocaeli ve çevresi Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan süreçte, Türk 

mülkî yapılanmasında genel olarak sancak şeklinde yer almış, zaman 

zaman müstakil liva ve mutasarrıflık şeklinde de görünmüştür. Erken 

dönemlerde bölgenin sınırları batıda İstanbul Boğazı’na kadar uzanırken, 

doğuda zaman zaman değişmekle birlikte Kastamonu ve Bolu Vilayetleriyle 

çevrili olmuştur. Sancağın güneybatı sınırları ise ya Hüdavendigâr 

(Bursa) Eyaleti/Vilayeti’ne kadar dayanmış ya da İzmit doğrudan doğruya 

Hüdavendigâr’a mülhak yerlerden birini oluşturmuştur. Zaten İzmit 

Sancağı mülkî yapılanmada genel olarak İstanbul (Zabtiye Müşiriyeti ve 

Şehremaneti Mülhakatı), Hüdavendigar, Kastamonu ve çok az bir süre 

de Cezair-i Bahr-ı Sefid Eyalet/Vilayetlerine bağlı bulunmuştur. Tanzimat 

sonrası Osmanlı devleti mülkî yapılanmada yeni bir anlayışa doğru yönelmiş 

ve modern devlet yapısının temelleri bu dönemde atılmıştır. 1864 

Vilayet Nizamnamesi, bu konuda bir dönüm noktası olmuş ve Osmanlı 

mülkî yapısının bundan sonraki yol haritasını teşkil etmiştir. Bunun etkileri 

tüm Osmanlı memâlikinde olduğu gibi, İzmit ve çevresinde de kendisini 

etkili bir şekilde göstermiştir. Modern anlayışla atılan adımlar, yarımadanın 

tamamında etkili olmuş, yeni köyler ihdas edildiği gibi, nahiye ve 

kazaların sayısında da ciddi artışlar gözlenmiştir. 1890 yılından itibaren 

İzmit merkezli sancak, müstakil mutasarrıflığa/livalığa dönüştürülmüş 

ve idarî yönden hiçbir vilayete dâhil edilmeden direkt olarak merkezle 

irtibatlandırılmıştır. 

Tarihî kayıtlarda ve özellikle salnamelerde Kocaeli/İzmit şeklinde görü- 

102

len sancağın, müstakil mutasarrıflığa çevrilmesi, müstakbel Kocaeli Vilayeti’nin 

de temelini oluşturmaktadır. 1890’daki müstakil mutasarrıflık 

durumu, Cihan Harbi’nden Millî Mücadele dönemine kadar küçük değişikliklerle 

birlikte aynen sürdürülmüştür. Osmanlı devletinin bu son döneminde 

(Ekim 1920) çok kısa bir süreliğine vilayete çevrilme kararı alınan 

ve çeşitli sebeplerle bundan hemen vazgeçilen İzmit’in yıldızı, mülkî 

yönden asıl olarak Anadolu’da yeni bir devletin kurulmasının şafağında 

parlamaya başlamıştır. Nitekim Cumhuriyetin ilânının hemen öncesinde 

(Ekim 1922), Kocaeli ve çevresi, tarihinde ilk kez olmak üzere vilayet konumuna 

yükseltilmiştir. Bu, uzun süredir idarî olarak büyük değişiklikler 

ve gelişmeler yaşayan bölgenin, mülkî yapılanmada geldiği son noktayı 

ifade ediyordu. Zaten Kocaeli ve çevresinin asıl gelişimi de, Cumhuriyet 

Türkiyesi ile birlikte söz konusu olacaktır. 

Bu bildiride, Türk idaresine alınmasını müteakiben Kocaeli ve çevresindeki 

mülkî gelişmelere özet olarak değinildikten sonra, bölgenin müstakil 

mutasarrıflıktan vilayete dönüştürülmesi süreci ayrıntılı olarak ele 

alınmıştır. Bu aşamada bildirinin başlıca kaynağını, T.C. Başbakanlık 

Cumhuriyet ve Osmanlı Arşivlerinden temin edilen belgeler oluşturmaktadır. 

Ayrıca dönemin basını ve konuyla ilgili araştırma eserlerinden de 

istifade edilmiştir. Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi 

Sempozyumu’na sunulan bu tebliğ, sonuç itibariyle bir anlamda da Osmanlı’dan 

Cumhuriyet’e geçiş ânının, mülkî manada Kocaeli ve çevresindeki 

hikâyesini muhtevidir. 

KAPTAN PAŞA EYALETİ’NE BAĞLI OLARAK 

KOCAELİ SANCAĞI 

Doç. Dr. Emine DİNGEÇ 


Osmanlı Devleti askeri bir devletti. Yapılanması ve devlet teşkilatının bütün 

unsurları da bu anlayış içinde şekillendi. İdari yönetimin parçası olarak 

algılamaya meylimiz olan beylerbeylik ve sancakbeylik özünde askeri 

birimlerdi. Bu yapılanma içerisinde topraklar dirliklere ayrılır ve dirlik 

sahipleri beylerbeylerinin, sancakbeylerinin önderliğinde sefere eşerlerdi. 

Kocaeli Sancağı, 16. yüzyılın ortalarına kadar Anadolu Beylerbeyliği’ 

ne bağlı idi. Anadolu Beylerbeyi, ilk kurulan beylerbeyliklerden olması 

itibari ile tımar sisteminin başından beri uygulandığı yerlerdendi. 

103

16. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin “cihan devleti” olma iddiasına en yakın olduğu 

yüzyıl idi. Devletin büyümesine paralel ve cihan devleti olma iddiasının 

gereği olarak denizlere hâkim olmadıkça dünyaya hâkim olamayacağını 

fark eden Osmanlı, deniz gücünü arttırmak ve desteklemek amacıyla 

yeni politikalar ve pratikler geliştirdi. Bu uygulamalar içinde Anadolu 

Eyaleti’nde yer alan Kocaeli Sancağı’nın içinde bulunduğu coğrafi konum 

itibari ile Kaptanpaşa eyaletine bağlanması yer aldı. Kaptanpaşa eyaletine 

bağlı olmak, tımar ve zeamet sahipleri ile birlikte derya seferine gitme 

zorunluluğunu beraberinde getiriyordu. Bu bildiride değişimin Kocaeli 

Sancağı’na getirdiği yeni sorumluluklar, mühimme ve tahrir defterlerinin 

incelenmesi ile tartışılacaktır. Bu yönü ile Osmanlı teşkilat tarihine 

katkıda bulunması hedeflenmektedir. 

KURULUŞUNDAN 18. YÜZYILIN SONUNA KADAR KOCAELİ 

SANCAĞI’NIN OSMANLI İDARİ TAKSİMATI İÇERİSİNDEKİ 

YERİ VE YÖNETİCİLERİ 

Prof. Dr. Orhan KILIÇ 


İznikmid (İzmit)’in 1337 yılında Osmanlılar tarafından fethinden sonra İzmit 

merkezli Kocaili Sancağı ihdas edilmiştir. Aynı yıllarda Karesieli ve 

Orhan Bey’in son devirlerinde Ankara’nın da bir sancak olarak Osmanlı 

idari sistemi içerisine dahil olduğu tespit edilmektedir. 

Anadolu Beylerbeyliği’nin kurulmasından itibaren Kocaili Sancağı’nın bu 

beylerbeyilik/vilayet bünyesinde olduğu görülür. 1430 yıllarında Anadolu’daki 

16 sancaktan birisi de Kocaili’dir. 16. yüzyılın ortalarında Kocaili 

Sancağı aynı zamanda “Anadolu Vilayeti Müselleman Sancakları” içerisinde 

de yazılmaya başlanmıştır. 

Kocaili Sancağı 16. yüzyılın ortalarından sonra Cezayir veya Derya Kaptanlığı’na 

bağlı bir sancak olarak idari taksimat içerisinde yer almıştır. 

Bu durumu uzun bir müddet devam etmiş daha sonra Süveyş Kaptanlığı 

bünyesinde yazılmaya başlanmıştır. 17. yüzyılın sonlarında Kocaili 

Sancağı’nın Karlıili ile birlikte Süveyş Kaptanlığı’nı oluşturan sancaklar 

içerisinde olduğunu tespit edebilmekteyiz. 1717-1740 yıllarına ait sancak 

tevcih defterlerinde Kocaili Sancağı’nın tekrar Derya Kaptanlığı bünyesinde 

olduğu görülür. 1756-1792 yılları arasında ise “Muhassılık-ı Eya- 

104

let-i Mora Ma’a Muhafızlık-ı Kal’a-i Anapoli” diye ifade edilen üst idari 

birim bünyesinde bulunmaktadır. 

Bu bildiride; Kocaili Sancağı’nın kuruluşundan 18. yüzyılın sonuna kadarki 

idari taksimat süreci ortaya koyulacaktır. Sancak tevcih defterlerinden 

elde edilen bilgilerle sancağın bu süreç içerisinde hangi bey veya paşalar 

tarafından, hangi usullerle tasarruf edildiği de açıklanacaktır. Araştırmanın 

ana kaynakları sancak tevcih defterleridir. Ancak mühimme defterleri 

diğer arşiv kaynakları ve klasik kaynaklara da müracaat edilecektir. 

19. YÜZYILDA KOCAELİ’NİN İDARİ YAPISI 

Prof. Dr. Ahmet AKSIN 

Ela ÖZKAN 


Kocaeli Osmanlı Devleti içerisinde idari durumu dikkat çeken şehirlerden 

biri olmuştur. 19. yüzyılda Tanzimat’la birlikte meydana gelen idari yenilikler 

Kocaeli’nin idari vaziyetini de yakından etkilemiştir. Oluşturulmaya 

çalışılan yeni idari düzen kısa zamanda Osmanlı Devleti’nin tüm eyaletlerinde 

uygulanmaya başlamıştı. Bu sistemi desteklemek için oluşturulan 

Muhassıllık sistemi içerisinde Kocaeli yerini alan şehirlerden olmuştur. 

Uzun bir süre devam eden bu idari yapılanmanın temelini Eyaletler oluşturuyordu. 

Eyaletler Livalara, Livalar Kazalara bağlıydı. Diğer taraftan 

1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri ile Osmanlı Devleti’nin idari yapılanması 

yeni bir değişime uğramış, Eyaletlerin yerini Vilayetler, Livaların 

yerini Sancaklar almıştır. Bu nizamname ile Nahiyelerin de bir idari birim 

olarak ortaya çıktığını görüyoruz. 

Biz bu tebliğimizde 19. yüzyılda Osmanlı Devletinde yapılan yenilik hareketleri 

(idari alanda) içerisinde Kocaeli şehrinin idari yapısında meydana 

gelen değişimleri tespit etmeye çalışacağız. Çalışmamızı hazırlarken 

temel başvuru kaynağımız Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki defterler ve 

belgeler olacaktır. Bunlar: Divan-ı Hümayun Nişan Kalemi Defterleri, 

Sadaret Müteferrik Evrakları, Sadaret Mektubi Kalemi Vilayet Evrakları, 

Cevdet Dâhiliye, İrade, Kamil Kepeci Tasnifleri, Maliye Defterleri, Muhasebe 

Defterleri, Meclis-i Vala Evrakları gibi Arşiv Kaynakları olup Devlet 

Salnameleri ile Tetkik Eserlerden de istifade yoluna gidilecektir. 

105

OSMANLI DÖNEMİ HARİTALARINDA KOCAELİ’NE DAİR TESPİTLER 

Resül NARİN 

Kocaeli Büyükşehir Belediyesi 

Bithynia kıralı Nicomedes’ten adını alan Nicomedia şehri Roma ve Bizans 

dönemlerinde de önemini korumuş bir kenttir. Bölgenin kesin olarak 

Türk hâkimiyetine geçişi Orhan Bey zamanında 1337 tarihinde mümkün 

olabilmişti. Nicomedia şehri Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra İznikmid/İzmid 

olarak isimlendirilirken bölge ise sancak haline getirilirken 

Gazi Akça Koca’ya atfen Kocaeli diye tanımlanmıştır. 

Osmanlı haritacılığında orijinal eserlerin ortaya konulduğu devir XVI. Yüzyılın 

ilk yarısıdır. Genelde bu asrın sonlarına kadar olan çalışmalara yön 

veren örnekler. Doğu ve Batı kaynaklarının karışımı ürünlerden meydana 

geliyordu. Osmanlıların erken devirlerine ait haritalar ele geçmemiştir; 

ilk örneklere XV. yüzyılın ortalarından itibaren rastlanır. Kullanıcıları için 

önemli bilgiler veren haritalar tarih araştırmalarında da önemli bir yere 

sahiptir. 

Bu çalışmada Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer alan haritalar başta olmak 

üzere yerli ve yabancı diğer arşivlerde yer alan haritalar incelenerek 

Kocaeli’nin bu haritalarda nasıl bir yer bulduğu ve idari taksimatı gibi konularda 

bir analiz yapılacaktır. 

1925-1930 YILLARI ARASINDA KOCAELİ VİLAYETİ 

Doç. Dr. Ünal TAŞKIN 

Adıyaman Üniversitesi 

Marmara denizinin doğusunda kara içine doğru sokulan sokulan körfezin 

sonunda kurulmuş bir şehirdir. Tarihi eski çağlara giden Kocaeli, İzmit 

adıyla da bilinir. İlk Osmanlı kayıtlarında İznikmid olarak geçen şehirde 

Bitinya, Roma ve Bizans idareleri görüldü. 358’deki büyük deprem ve devamında 

378 yılındaki Got istilası sırasında şehir büyük ölçüde tahrip oldu. 

İmparator Jüstinyen döneminde imar faaliyetlerinin ön plana çıkmasıyla 

önemli eyalet merkezlerinden biri haline gelen şehir, 781-782 yıllarında 

Arap hâkimiyetine girdi. Türklerin Anadolu’ya girişinden kısa bir süre 

sonra 1081’de Selçukluların eline geçen şehir, 1085’ten itibaren yeniden 

106

Bizans idaresine alındı. Osmanlı Devleti sultanı Orhan Bey zamanında 

(1337) ele geçirilen şehir, bir Osmanlı sancağına dönüştürüldü. Ankara 

Savaşı’ndan sonra diğer şehirler gibi İzmit de Timur’un saldırısına uğradı 

ve yağmalandı. 1921’de Yunan işgaline uğrayan şehir, sırasında yer yer 

tahrip edildi. Cumhuriyet idaresi kurulduktan sonra gelişmeye başlayan 

şehirde yeni düzenlemeler yapılarak vilayet merkezi haline getirildi. 

Bu çalışmada Kocaeli vilayetini cumhuriyetin ilk yıllarındaki nüfusu, teşkilat 

yapısı, hayvan varlığı ve iktisadi durumu hakkında bilgiler verilecektir. 

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE İZLER: AKÇAKOCA MAHALLESİ 

SOKAK İSİMLERİNİN SÜREKLİLİĞİNİN İNCELENMESİ 

Yrd. Doç. Dr. Zeynep Gamze MERT 

Yüksek Mimar Filiz ERTÜRK 


İzmit Belediyesi 

Hızlı nüfus artışı, ekonomik, sosyal ve siyasi sebeplerin etkileriyle kentler 

varsa bile tarihi alt yapılarının öneminin farkında olmamakta veya bu 

durumu göz önüne almamaktadırlar. Bir kentin tarihi alt yapısı, kültürel 

birikimi o kentin kimliğinin anlamını ifade etmektedir. Tarihi ve kültürel 

değerlerin korunabilmesinin bu konu içerisindeki önemi büyüktür. Bunu 

sağlamanın yolu da güçlü bir belleğe sahip olmaktır. Bu sayede kimlik tarih, 

kültür ve bellek adına korumayı da beraberinde getirecek ve böylece 

sürdürülebilir kalkınma sağlanmış olacaktır. 

Kentsel dokunun en önemli ögelerinden biri de sokaklardır. Sosyalleşme 

sokaklarda başlar ve kentsel hafıza dediğimiz bellek oluşur. Sokağın 

yapısı her ne kadar onu çevreleyen yapılar tarafından belirleniyor gibi görünse 

de aslında gerçek yapıyı doğal çevre ve orada yaşayanlar belirlemektedir. 

Bu durumda tarih sokaklardan yazılmaya, kültür sokaklardan 

oluşmaya başlamaktadır. Sokaklara verilen isimler bunun en güzel kanıtıdır. 

Bu isimler bizlere geçmişle ilgili birçok veri aktarmaktadır. Bu nedenle 

sokak isimlerinin sürekliliğini sağlayabilmek tarih, kültür ve kimlik 

açısından son derece önemlidir. 

Çalışma, Kocaeli ili İzmit ilçesi Kentsel Sit alanı içerisindeki eski mahallerinden 

birisi olan Akçakoca Mahallesi’nde yapılmıştır. 1920’li yıllarda 

107

Belediye Fen Memurları tarafından yapılmış olan Osmanlıca İstikamet 

Planlarından, 1965 yılında yine belediye tarafından yapılan Hâlihazır 

planlardan ve 1995 yılında yapılan imar planları ile güncel planlardan sokak 

isimlerinin değişimi incelenmiştir. Alan gezileri ve incelemeleri yapılmış 

ayrıca bölgede yaşayan insanlarla ve mahalle muhtarlarıyla görüşülmüştür. 

İnceleme sonucunda 21 sokağın 43 değişik isim aldığı tespit 

edilmiştir. 90 yıllık dönem boyunca sadece 2 sokağın ismi değişmeden 

günümüze kadar gelmiştir. 

Sokak isimleri sosyal, idari, politik ve benzeri sebeplerle devamlı değişim 

içerisindedir. Bu çalışma değişimlerin kültürel zenginliği açığa çıkarmada 

yardımcı olmakla birlikte aynı zamanda bellekte meydana gelen kopmaları 

ortaya koymaktadır. Ancak tarihsel süreç içinde sokak isimlerinin 

sürekliliği aracılığıyla bellek gelecek nesillere taşınabilecektir. 

MİNYATÜR VE GRAVÜRLERDE İZMİT’İN 

KENTSEL SUNUMU 

Okt. Şennur KAYA 

İstanbul Üniversitesi 

XVI. yüzyıldan XIX. yüzyıl sonlarına kadar çeşitleyebildiğimiz İzmit konulu 

minyatür ve gravürleri toplu olarak ele aldığımızda, bu görsellerin büyük 

kısmının, Osmanlı ve Doğu coğrafyasıyla ilgili Batı kaynaklarında –özellikle 

de seyahatnamelerde- bulunduğu tespit edilmektedir. Dolayısıyla 

da burada ele alacağımız iki minyatür dışında diğerleri Batılıların gözünden 

İzmit’i yansıtmaktadır. 

Osmanlı dönemine ait kaynakları ise Minyatürler oluşturmaktadır. Bunlardan 

ilki Kanuni Sultan Süleyman’ın isteği üzerine Matrahçı Nasuhi 

tarafından hazırlanmış minyatürlü yazma da yer alır. Matrakçı Nasuh 

tarafından yazılmaya başlanan bu ve diğer minyatürlü yazmalar, İslam 

dünyasında Osmanlıya özgü bir yenilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğeri 

ise Osmanlı’da Batılılaşmanın ilk nüvelerinin atıldığı Lale devrinden 

sonra sayıları artan sefaretnamelerden birinde bulunmaktadır. 

Bunları genel olarak değerlendirdiğimizde, bunların aslında yazılı olarak 

okuyucuya aktarılmak istenen İzmit’in kentsel özelliklerini, görsel açıdan 

da somutlaştırmak için hazırlanmış araçlar olduğu görülür. Büyük kısmının 

ilk defa gördüğü İzmit’i ortak belli imgelerle betimlemiş olmaları, 

108

gravürlere de yansımıştır. Ancak yine de bunlar dışında kalan bazı örnekler 

vardır. Ayrıca bu seyahatlerin amacı eğer kentin eski tarihi değerlerine 

vurgu yapmaksa gravürlerin seyri de bu yönde değişmektedir. 

Bu bildiride, yukarıda özetlenen bu hususlara dikkat çekilerek özellikle 

gravür ve minyatürlerdeki kentsel imgeler üzerinde durularak İzmit’in 

Osmanlı dönemindeki kentsel imajı verilmeye çalışılacaktır. 

19. YÜZYILDA İZMİT VE ÇEVRESİNDE GAYRİMÜSLİM 

NÜFUSUN YOĞUNLAŞMASI VE SONUÇLARI 

Doç. Dr. Ali Ata YİĞİT 

Giresun Üniversitesi 

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmit ve çevresinin demografik yapısına dair 

çeşitli kaynaklardan sağlanan verilere sahibiz. Tahrir, avârız ve temettüat 

defterleri, 1831 yılından itibaren yapılan nüfus sayımı istatistikleri ve 

seyahatnamelerde yer alan bilgiler aydınlatıcı olmaktadır. Ne var ki, 19. 

yüzyıl Osmanlı nüfus hareketlerine dair yapılan araştırmalar genellikle 

Müslümanların Kafkaslar ve Balkanlardan Anadolu’ya olan göçleri üzerinde 

yoğunlaşmaktadır. Gayrimüslimlerle ilgili hareketler ise, 20. yüzyılın 

ilk çeyreğinde gerçekleşen tehcir ve mübadele kapsamında incelenmiştir. 

Oysa yurt içinde meydana gelen nüfus hareketleri de son derece 

önemlidir. Nitekim konuyla ilgili verilerin değerlendirilmesi neticesinde, 

19. yüzyılda İzmit ve çevresinde gayrimüslim nüfusun hızla arttığı ve bölgenin 

dinî ve etnik bağlamda nüfus yapısının değiştiği görülmektedir. 

Yurt içinde meydana gelen ve tedricen gelişen nüfus hareketleri daha çok 

iktisadi sebeplerle olmuş, idari yapıda yapılan yeni düzenlemeler de bu 

süreci desteklemiştir. İzmit ve çevresinin coğrafi özellikleri ve konumu 

itibariyle iktisadi açıdan büyük değer taşıdığı açıktır. Bu durum 1838’de 

İngiltere ile imzalanan ve daha sonra diğer Avrupa devletlerini de kapsayan 

Ticaret Antlaşması ile 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlarının 

getirdiği açılımla öne geçmiş ve değişik bölgelerden gayrimüslimler İzmit 

ve çevresinde yoğunlaşmıştır. O kadar ki İzmit merkez kazanın 1697 

yılında toplam nüfusunun yaklaşık yüzde 24’ü gayrimüslim iken, iki asır 

sonra 1893 yılında bu oran yüzde 52’ye yükselmiştir. Şu hususu da belirtmek 

gerekir ki, demografik yapıyı böylesine değiştiren şartlar dolayısıyla 

gayrimüslimler zenginleşmiş, Müslümanlar fakirleşmişti. 

109

KOCAELİ’NİN DEMOGRAFİK YAPISININ 

SOSYOLOJİK TAHLİLİ 

Gülten ARSLAN 

Doç. Dr. Ali ARSLAN 

Mersin Üniversitesi 

Toplumun temel bileşenlerinden biri nüfustur. Bir başka tabirle, demografik 

yapı, toplumsal yapının varlık şartlarından birini oluşturur. Nüfus olgusu 

toplumun yapısının inşasında olduğu kadar, toplumun değişim sürecinde 

de stratejik roller oynayan bir toplumsal değişkendir. Ülkemizde 

ilk nüfus sayımı 1927 yılında yapılmış olmakla birlikte, Osmanlı İmparatorluğu 

döneminde, imparatorluğun kuruluş döneminden itibaren nüfus 

tespitine yönelik çalışmalara rastlanır. Daha imparatorluğun kuruluş yıllarında, 

Orhan Bey zamanında istatistiksel bilgilerin toplandığı ve çeşitli 

sayımlar yapıldığı bilinmektedir. Eski Mısır’da ve Çin’de de çeşitli nüfus 

tespitlerinin yapıldığı tarihi bir realitedir. 

Özetle, toplumun sosyal yapısının daha iyi anlaşılabilmesi ve geleceğe 

yönelik daha isabetli kararlar alınabilmesi için, toplumun demografik 

yapısının iyi bilinmesi yadsınamaz bir gerçektir. Bu tespitlerin ışığında 

bu tebliğde, Kocaeli ilimizin demografik yapısının sosyolojik açıdan incelenmesi 

hedeflenmiştir. Sosyolojik bir bakış açısı ile gerçekleştirilecek 

olan araştırmada, temel veri kaynağı olarak TÜİK verileri kullanılacaktır. 

Ağırlıklı olarak arşiv taraması ve ikincil veri analizi tekniğinin kullanılan 

çalışmada, TÜİK’in yanı sıra, öteki kurum ve kuruluşların arşiv, kayıt, belge 

ve veri setlerinden de faydalanılacaktır. Bu veriler, ikincil veri analizi 

tekniği kullanılarak Kocaeli ilinin demografik özellikleri ile demografik 

yapının tarihsel süreç içindeki değişimi sosyolojik açıdan tahlil edilecektir. 

Ayrıca, belirlenen hedefler doğrultusunda ortaya konan bulguların 

Türk toplumu geneli bakımından ifade ettiği anlam da tartışılacaktır. 

Kocaeli, Türkiye’nin yalnızca tarihi değil, toplumsal ve ekonomik hayatında 

da müstesna bir yere sahiptir. Güneyinde Bursa, doğu ve güneydoğusunda 

Sakarya, batısında Yalova, İzmit Körfezi, Marmara Denizi ve 

İstanbul ile kuzeyinde Karadeniz yer alır. 2015 yılı TÜİK ADNKS verilerine 

göre, 2014 yılı itibarıyla Kocaeli’nde 1.722.795 kişi yaşamaktadır. Kocaeli 

nüfusunun 872.403’ünü erkekler, 850.392’sini de kadınlar oluşturmaktadır. 

İlin nüfus piramidi içinde en büyük nüfus dilimini 166.477 kişi ile 

110

30-34 yaş grubundan bireyler oluşturmaktadır. 1993 yılında büyükşehir 

statüsü kazanmış olan Kocaeli, Türkiye’nin ileri düzeyde sanayileşmiş 

şehirlerinden biri olup, ülkenin az gelişmiş bölgelerinden oldukça önemli 

ölçüde göç alır. 

15. YÜZYILDAN 1915’E KADAR DÖNEMDE KOCAELİ- 

BAHÇECİK-ARMAŞ VE ADAPAZARI’NDA KURULAN 

ERMENİ AZINLIK TİCARET ŞİRKETLERİ-İŞÇİ BİRLİĞİ- 

TASARRUF SANDIKLARI 

İrfan Özdilek NİŞANCIK 

Ermenilerin günümüz Türkiyesi’nde yüzyıllardan bu yana var olan ekonomi 

ve ticari ilişkilerinin temelini oluşturan 15. ve 16.yüzyıl tabanlı ticari 

faaliyetleri tarihimizde önemli yer tutar. Özellikle Ermeni Azınlıklar tarafından 

üzerinde yer aldığımız Kocaeli Coğrafyası hinterlandı dâhilinde 

yerleşik bulundukları önemli merkezlerden Adapazarı, Bahçecik ve Akmeşe’de 

kurulan ve bu bölgeler merkezli birlik, şirket ve sandıklar ile 

ilgili olarak bu güne kadar pek araştırma yapılmamıştır. 

Evet, çok farklı bir olgudan bahsediyoruz. Bilinir ki; Ermeni Azınlıklar, 

coğrafyamıza geldikleri 15.yüzyıldan 1915 yılına kadar ticari ve ekonomik 

faaliyet sergiledikleri şirketleri, yardım sandıkları ve birlikleri ile birbirlerinin 

ticaretlerini desteklemeyi ihmal etmemişler. Örneğin Armaş 

(bugünkü adı ile Akmeşe) merkezli “Karsever Tüketim Şirketi”, “Ziraat 

Şirketi”; Bardizag (yani bugünkü adı ile Bahçecik) merkezli “Tüketim ve 

İşbirliği Şirketi”, “Ziraat Birliği”, “Döngel Karsever Şirketi”, “Balıkpazarı 

Şirketi”, “Ticaret Sandığı” ve “Tasarruf Sandığı” bölgenin Osmanlı Payitahtı 

ile başta olmak üzere ticari ilişkisi bugüne kadar günışığına çıkartılmamıştır. 

Adapazarı Ermeni Cemaati’nin önemli simalarından sayılan 

Artinbey Tombulyan’ın akrabası Fırıncı Harutyun Stepani Tombulyan’ın 

kurduğu sandık tüccar ve esnafın alacaklarının ve borçlarının takibinde 

özellikle hukuksal destek vermek üzere kurulmuştur. Harutyun Stepani 

hem Meclis-i İdare Üyesi hem de “Rütbe-i Saniye Madalyası” sahibi 

olmakla büyük dikkat çekmektedir. 1909 yılında Adapazarı’nda 10 yıllığına 

“A. Gümüşyan ve A. Mercanyan ve Ortakları” adı ile başlangıçta üç 

ortaklı olarak kurulan “Tasarruf Sandığı” 1913 yılına gelindiğinde 8 bin 

111

Osmanlı Altını sermaye ve 200’ü aşkın ortağa hizmet verir durumda idi. 

Dahası…“15. yüzyıldan 1915’e Kocaeli-Bahçecik-Armaş ve Adapazarı’nda 

Kurulan Ermeni Azınlık Ticaret Şirketleri-İşçi Birlikleri ve Tasarruf Sandıkları” 

başlıklı bildiri ile sunulacaktır. 

17. YÜZYILDA İSTANBUL’UN İKMAL VE İAŞESİNDE 

KOCAELİ’NİN ÖNEMİ 

Yrd. Doç. Dr. İlhan GÖK 

Dr. Ersin KIRCA 

Gümüşhane Üniversitesi 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi 

Eski çağlardan beri büyük kentlerin özellikle de başkentlerin iaşesini 

temin etmek bir devletin en önemli meselelerinden biri ola gelmiştir. 

Osman Gazi devrinde İznik beyliğin başkentliğini yapmış, Orhan Gazi’nin 

Bursa’yı fethinin akabinde Bursa devletin başkenti yapılmıştır. İlk defa 

Orhan Gazi ile birlikte Rumeli’ye geçmiş; I. Murat’ın Edirne’yi almasıyla 

da Rumeli’ndeki fetihlerine devam edebilmesi içinde devletin başkenti 

Bursa’dan Edirne’ye geçmiştir. 1453 yılında II. Mehmed’in İstanbul’u fethetmesiyle 

İmparatorluğun yeni başkenti İstanbul olmuştur. Anadolu ve 

Rumeli arasında kalmış olan İstanbul’un alınmasıyla iki yaka tamamen 

birleşmiştir. II. Mehmed İstanbul’u aldıktan sonra ülkenin farklı yerlerinden 

müslim ve gayri-müslim nüfusu İstanbul’da iskân ettirmiştir. İskân 

edilen nüfus üretime katkı sağlayacak esnaf ve sanatkâr-zanaatkârlarda 

önemli bir yer tutar. Her ne kadar şehir yeniden imar ve iskân edilse de 

İmparatorluğun yeni başkenti İstanbul kendinden önce Osmanlı Devleti’ne 

başkentlik yapan Bursa ve Edirne’den daha kompleksli ve daha fazla 

nüfus barındırır hale gelmiştir. İstanbul kendi kendini besleyebilecek 

bir tarımsal alana sahip olmadığından şehrin beslenmesi ve ihtiyaçların 

karşılanması için ihtiyaç duyduğu iaşe ve ikmal maddelerini Anadolu ve 

Rumeli’ndeki yerlerden temin etme yoluna gitmiştir. İstanbul’un iaşesinin 

ve ikmalinin düzgün bir şekilde yapılabilmesi içinde uygun kara ve 

deniz yollarının olması gerekir. Bu bağlamda İstanbul’un beslenmesinde 

başkente gerek kara gerek deniz yoluyla yakın olan Kocaeli’nin önemli 

bir konumu vardır. Anadolu’nun çeşitli yerlerinden başkente gönderilen 

yiyecek-içecek ve ikmal maddelerinin ulaştırılmasında Kocaeli Anadolu 

yakasındaki kilit bir nokta konumundadır. Özellikle sefer zamanlarında 

112

Divan’dan Kocaeli’nin sancakbeyi, kadı, mütesellim, naib gibi devlet görevlilerine 

İstanbul’un iaşesinin ve ikmalinin sekteye uğramaması için 

fermanlar gönderilmiştir. Kocaeli, İstanbul’un iaşe ve ikmal maddelerinin 

temininde olduğu kadar Anadolu tarafına yapılacak seferler içinde 

önemli bir menzil olduğu mühimme defterlerindeki kayıtlardan anlaşılmaktadır. 

Bu bildiri de Kocaeli’nin 17 yüzyılda İstanbul’daki saray ve nüfus 

için gerekli gıda ve ikmal maddelerinin temin edilmesindeki rolü ele 

alınacaktır. 

OSMANLI DÖNEMİNDE KOCAELİ’NDE ZİRAATI 

GELİŞTİRME ÇABALARI 

Prof. Dr. Ebubekir SOFUOĞLU 


Uzun süren tarihi ve bu uzun tarih içinde 24 milyon kilometre kareyi başarıyla 

yönetmekteki becerisiyle Dünya Tarihinde haklı bir yere sahip 

olan Osmanlı Devleti, bu başarısını tüm kurumlarına yayabilmeyi de başarmıştı. 

Dış politikadan, iç siyasete, askeriyeden, maliyeye, ictimai yapıdan 

üretim ilişkilerine kadar ahenkli bir düzen oluşturmayı hedefleyen 

Osmanlı, bu ahengi Zirai yapısına da taşımaya çalışmıştı. Ahenkli bir yapıda 

sürdürmeye çalıştığı Zirai ilişkileri, tüm topraklarında olduğu gibi, 

başkent İstanbul’un yanı başındaki Kocaeli’nde de uygulamaya koymaya 

gayret etmişti. 

Tüm topraklarında olduğu gibi, geliştirmeye çalıştığı Zirai ilişkilerini, Kocaeli’nde 

de sürdürürken başta sebze meyve üretimine önem vermek 

olmak üzere, üretilen sebze-meyve’nin satılacağı Pazar yerlerin düzenlenmesi, 

Pazar yerlerinde oluşacak şikayetlerin değerlendirilmesi, Pazar 

yerlerine nakledilecek mahsullerin ne şekilde nakledileceği, üretimin 

artırılması ya da zenginleştirilmesi babında gerektiğinde Avrupa’dan 

tohumlar getirilmesi, ürünlerde ve zirai alanlarda ortaya çıkan her türlü 

hastalıkların önlenmesi için tedbirler alınması, ziraat erbabının iktisaden 

desteklenmesi, ürettikleri mahsulü en uygun fiyatlarda satabilmeleri 

için, ziraat erbabının kooperatifler ve şirketler kurmasına yardım edilmesi, 

çiftçilere, ziraat masrafı, motorlu pulluk masrafı gibi çeşitli kalemlerde 

desteklerde bulunulması, çiftçilere ıslah edilmiş tohumlar tevziinde 

bulunulması, Hayvancılık, Ziraat ve Nafia gibi faaliyetlerin düzenleyici raporlarla 

ziraatın iyileştirilmeye çalışılması, çeşitli sebeplerle İzmit’e göç 

113

etmek zorunda kalan mültecilerden istifa edebilmek için, bu mültecilere 

gerekli ziraat aletleri ve hayvan desteğinde bulunulması gibi birçok alanda 

zirai destek planlamalarında bulunulduğu görülmüştür. 

Yukarıda belirtilen ve daha sonra tebliğin tamamında daha geniş bir şekilde 

ele alınacak olan Kocaeli’ndeki zirai faaliyetlerin uygulandığı her 

alan, öncelikle Başkanlık Osmanlı Arşivleri’nden elde edilen belgeler ışığında 

incelenmeye çalışılacaktır. 

TEMETTUAT KAYITLARINA GÖRE TUZLA KÖYÜ’NÜN 

SOSYO-EKONOMİK DURUMU (1844-1845) 

Yrd. Doç. Dr. İlker Mümin ÇAĞLAR 

Prof. Dr. Muzaffer TEPEKAYA 


Osmanlı Devleti’nin sosyo-ekonomik tarihi araştırmalarında Tapu Tahrir 

Defterleri, Mühimme Defterleri ve Temettuat Defterleri önemli bir yere 

sahiptir. Bunların arasında Temettuat Defterleri, özellikle 19. yüzyıl ortalarında 

küçük yerleşim birimlerinin, sosyo-ekonomik yapısını ortaya 

koymak için en önemli kaynaklar arasındadır. Bu çalışmada 1844-1845 

yıllarında İzmit (Kocaili) Sancağı, Gelibolu Kazası’na bağlı bir köy olan 

Tuzla’nın temettuat defterlerinde yer alan kayıtlardan hareketle, köyün 

genel durumuyla birlikte 19. yüzyıl ortalarında Müslim ve gayrimüslim 

grupların sosyal ve ekonomik durumları karşılaştırılmıştır. Tuzla’da bu 

yıllarda yaşayan halkın büyük bir kısmı Rum’du. Toplam beş mahallede 

234 haneden müteşekkil Rum ikamet etmekteydi. Müslüman hane sayısı 

ise sadece 37 idi. Böylece bahsi geçen yıllar içerisinde köydeki tarım ve 

hayvancılık faaliyetleri, ahalinin meslekî dağılımı ile iktisadî durumu ve 

köylülerin ödediği vergiler de inceleme konumuz içerisinde değerlendirilmiştir. 

114

TEMETTÛAT KAYITLARINA GÖRE (1844-1845) 19. 

YÜZYILIN ORTALARINDA HEREKE KÖYÜ 

Yrd. Doç. Dr. Ferhat BERBER 


Hereke günümüzde Kocaeli’nin Körfez İlçesi’nde bir semttir. Buranın Osmanlı 

ve Türk sanayi tarihinde, fabrikasyon dokumacılığa geçişte müstesna 

bir yeri olduğu malumdur. Fabrika’nın kuruluş yıllarında Hereke 

bir köy olup Bolu Eyaleti, Kocaeli Sancağı Gebze Kazası’na bağlıdır. 

Bu çalışmada Hicri 1261 (Miladi )1845 yılında tamamlanan temettûat tahririne 

göre, 175 vergi mükellefinin kaydedildiği, Hereke Köyü’nün sosyal 

ve ekonomik yapısı ortaya konulmaya çalışılacaktır. Böylece bu önemli 

bölgenin henüz meşhur Halı Fabrikası’nın kuruluş yıllarındaki durumu 

incelenecektir. 

TİCARET SALNAMELERİNE GÖRE KOCAELİ 

BÖLGESİNDEKİ TİCARİ FAALİYETLER 

Prof. Dr. H. Mustafa ERAVCI 

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi 

Kocaeli Sancağı jeopolitik konumu gereği Osmanlı döneminden beri ticari 

faaliyetlerin yoğun olduğu yerdir. Özellikle dış dünyaya bağlayan birçok 

yolun bulunması ve Gebze ve İznik (Çayköprü, Dilderesi, Çınarlı, Köprü 

Konaklı, Minareli köy) gibi menzillerin ve menzilhanelerin bulunması 

buradaki ticari faaliyetleri tetiklemiştir. İşte bu bağlam da bu tarihsel 

doku ile beraber Ticaret salnamelerindeki yazılı olan firmalar üzerinden 

bölgenin bir ticari potansiyelinin fotoğrafını çıkartmaya çalışacağız. Kuşkusuz 

bu dönem dünyada ekonomik krizin yoğun olduğu bir süreç olup 

ancak buna rağmen birçok firma bağlamında bölgenin çok dinamik bir 

konumu olduğu görülmektedir. 

115

PAYİTAHTA YAKIN OLMANIN BEDELİ: 19. YÜZYIL 

BAŞLARINDA KOCAELİ MASRAF DEFTERLERİNE GÖRE 

ŞEHİR HARCAMALARI 

Öğr. Gör. Gülay TULASOĞLU 


Osmanlı İmparatorluğu’nda taşra yönetiminin icra, eylem ve faaliyet alanına 

nelerin girdiğini gösteren en önemli kaynaklardan birisini salyane 

veya diğer bir tabirle masraf defterleri teşkil etmektedir. Kaynak olarak 

bu defterlerin en önemli özelliği ise direk olarak taşra yönetimi tarafından 

kendi yaptıkları eylemlerin masraf kalemleri şeklinde kaydedilmiş 

olmalarıdır. 

Bu defterler 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yerel yönetimlerin masrafları 

örfî vergiler olarak sancak ya da vilayet halkına taksim etmesi ve 

merkezi yönetimin bu taksimi kontrol etme talebi sonucu tutulmaya başlanmıştır. 

Yapılan masrafların meşru ve yerinde olup olmadığının kontrol 

edilmesi gerekliliği masraf kalemlerinin tek tek kaydedilmesi ile sonuçlanmıştır. 

Bu yüzden bu defterler bir tek verginin halka nasıl taksim 

edildiğini değil aynı zamanda vergiyi oluşturan idare masraflarının neler 

olduğunu da ihtiva etmektedir. 

Bu bildirinin amacı taşra yönetiminde ayanların güçlerinin doruklarına 

ulaştığı 1805 ile 1815 (Hicri 1220-1230) yıllarını kapsayan dönemde Kocaeli 

salyane ve masraf defterlerindeki kayıtlardan yola çıkarak şehir yönetiminin 

idare masraflarının neler olduğuna bakarak icra ve faaliyet alanlarını 

incelemektir. Bu dönem içinde toplam 18 adet olan bu defterlerdeki 

harcama kalemlerinin mahiyeti öncelikle imparatorluk merkezinin yolunun 

üstünde ve bu kadar yakınında olmanın kelimenin gerçek anlamında 

bedeli konusunda fikir verecektir. Kocaeli’ndeki harcama kalemlerinin 

analiziyle bir tek nelerin yerel yönetimin meşru harcama alanı olarak 

görüldüğüne değil aynı zamanda nelerin yerel yönetimin icra, eylem ve 

faaliyet alanları olarak belirlendiğine de bakmak mümkün olacaktır. 

116

19. YÜZYILIN ORTALARINDA KOCAELİ HALKININ 

TAŞINMAZ MALLARI VE BUNLARA GÖRE EKONOMİK 

FAALİYETLERİ 

Yrd. Doç. Dr. Gülser OĞUZ 

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi 

Şer’iye Sicilleri, Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde kaza yöneticisi olan 

kadı tarafından tutulan defterlerdir. Bu defterlerde kadının başkanlık 

ettiği mahkemelerin dökümlerini bulmak mümkündür. Dolayısıyla bu 

mahkeme kayıtlarından hareketle kişilerin anlaşmazlık konuları hakkında 

fikir sahibi olunabilir. Adı geçen defterlerin içinde bir de ‘tereke 

kayıtları’na rastlamak mümkündür. Bir kişinin ölüm dolayısıyla çeşitli 

sebeplerle tutulan bu kayıtlar, kişilerin bütün mal varlığının dökümlerini 

içermektedir. 

Bu çalışma için incelenerek olan defter Milli Kütüphane Başkanlığı tarafında 

1453 demirbaş no ile kaydedilmiştir. Yaklaşık yüz sayfa olan defter 

1261-1264 (1845-1848) tarihlerini kapsamaktadır. Defterin sayfalarında 

da fotokopiden kaynaklanan bazı siliklikler dışında herhangi bir kayıp bulunmamaktadır. 

Tereke kayıtlarını kullanarak pek çok araştırmacı çok çeşitli araştırma 

yapmıştır ve yapmaktadır. Veri çeşitliliğinin çokluğu buna fırsat vermektedir. 

Bu çalışmada da adı geçen defterin bazı sayfalarında tereke kayıtları 

tespit edilmiştir. Bu kayıtlar, detaylı tarandığında –tereke kayıtlarının 

yapısı dolayısıyla- Kocaeli toplumuyla ilgili çok çeşitli bilgiler sunmaktadır. 

Bu çalışma içinde sadece Kocaeli sakinlerinin taşınmaz malları üzerinde 

durulacaktır. Tespit edilen taşınmazlardan sahip olunan mülk türleri kadar, 

sahiplerinin -dolayısıyla Kocaelilerin- ekonomik faaliyetleriyle ilgili 

bilgi edinmek mümkün olabilecektir. Bu yönüyle tereke kayıtları, Kocaeli 

tarihine katkı sağlayacak türdedir. 

117

ŞARK TİCARET YILLIKLARINA GÖRE ÜÇ DEVİRDE 

İZMİT ŞEHRİNDE TİCARET 

Doç. Dr. Serkan YAZICI 


Şark Ticaret Yıllıkları Osmanlı Devleti’nin son yüz yılı içinde ortaya çıkmış 

Cumhuriyet’in ilk on yıllarında da varlığını sürdürmüş bir ticaret rehberi 

hüviyetindedir. Türkiye’de ticaret yapmak isteyen başta yabancılar olmak 

üzere herkese hitap eden bu yıllıklar, hangi şehirde kim ne ticareti yapar, 

ne-nereden alınır gibi soruların cevaplarını barındırırdı. Bu yıllıklar günümüzde 

Osmanlı ve erken dönem Türk ticaret hayatını aydınlatmak için 

değerli birer kaynaktır. Bu tebliğde Sultan II. Abdülhamit, II. Meşrutiyet 

ve Cumhuriyet dönemi olmak üzere üç dönemde İzmit ticaret yaşamı bu 

yıllıklar esas alınarak incelenecektir. Böylelikle göçler, savaşlar ve siyasal 

olaylar çerçevesinde değişen ekonomik ve demografik veriler farklı 

perspektiften ele alınacaktır. İzmit’te ticari faaliyetin nev’i ve ekonominin 

millileşme serüveni çalışmanın ilgi alanları içerisindedir. Bu sonuçlara 

ulaşmak amacıyla bahsedilen üç döneme ait karakteristik özellikler taşıyan 

yıllarda oluşturulan yıllıklar incelemeye tabi tutulacak ve elde edilen 

sonuçlar tablo ve grafiklerle bilim dünyasının ve ilgililerin dikkatine sunulacaktır. 

Bu çerçevede zikredilen dönemler itibariyle şehrin ticaretinde 

Müslim-gayrimüslim ağırlığı ve gerek şehirde yaşayan toplumlar açısından 

gerekse ekonomik faaliyet açısından İzmit’te devamlılık ve kopuş 

dönemleri daha berrak bir şekilde alglanacaktır. 

1891 ŞARK TİCARET YILLIĞI’NDA İZMİT SANCAĞI 

F. Yavuz ULUGÜN 

Şark Ticaret Yıllıkları, imparatorluk içindeki ticari faaliyetleri yerli-yabancı 

girişimcilere tanıtmak amacıyla Tanzimat Dönemi sonrası 1868 yılından 

itibaren hazırlanan önemli kaynaklardır. 

Daha önce benzerleri Avrupa’da vardı ancak Osmanlı’da ilk olarak basılan 

ve yalnızca İstanbul için kılavuz niteliği taşıyan yayın “Indicateur 

Constantinopolitain-İstanbul Göstergesi” adıyla, 1868 yılında yayımlanmıştır. 

1870 yılında Tarif-i Der el-Saadet adıyla tekrar basılmıştır. 1880 

118

yılından itibaren daha düzenli şekilde yayın hayatına giren yıllıklar, 1891- 

1930 yılları arasında Annuaire Oriental (Şark Ticaret Yıllıkları) adı altında 

yayın hayatına devam etmiştir. 

19. yüzyılın iletişim koşulları, siyasi istikrarsızlık ortamı dikkate alınırsa, 

yıllıkların kayda değer bir çalışmanın ürünü oldukları görülecektir. Yıllar 

içinde bu topraklarla sınırlı kalmayıp Doğu dünyasına açılmıştır. 

Ancak önsözlerdeki açıklamalara göre yayınlarda yer almak istemeyen 

zengin bir tüccar kesimin bulunduğunu ve bilgilerin toplanması aşamasında 

engel teşkil ettiklerini öğreniyoruz. Öte yandan taşradaki kimi kazalar, 

İzmit Sancağı örneğinde de olduğu gibi önemli görülmediği, bilgileri 

aktaracak temsilcilik bulunmadığı veya temsilcinin kişisel tercihi ya 

da ulaşım zorluğu nedeniyle yer almamaktadır. 

İncelemenin konusu olan 1891 Yıllığı’ndaki çok sayıda isim karışık bir 

görüntü sunmaktadır. Bunu gidermek için meslek grupları ve isimleri 

tablolaştırdım. İsimlerin yazılışını Türkçeleştirdim. Sanırım gerek okuma, 

gerekse inceleme için daha uygun oldu. Ayrıca yıllıkta kimi isimler 

kısaltma ile verilmiş, çoğu rahatlıkla çözümlense de ben dokunmadım, 

kısaltılmış hali ile yer verdim. Yorumları ve ekleri, metnin orjinalliğini 

bozmamak için dipnot olarak vermeyi tercih ettim. 

Sn Muhittin Bakan’ın tıpkı çevirisini yaptığı ancak yayınlanmamış olan İzmit 

Belediyesi 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başı tarihli paftaları çok sayıda 

dönemin ticarethanelerinin konumları hakkında bilgi verdiği için ek bir 

kaynak olarak kullandım. 

Sanırım bu çalışma “Bağımsız İzmit Sancağı”nın ilk yıllarına dönük olarak 

önemli bilgileri ortaya koyarken daha önce basımını gerçekleştirdiğimiz 

“İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi” adlı eserimizi tamamlayıcı olacaktır. 

BİR ÜRETİM HAVZASI OLARAK İZMİT KÖRFEZİ’NDE 

SANAYİ YATIRIMLARI VE BÖLGESEL GELİŞİM TARİHİ 

Yrd. Doç. Dr. Ersan KOÇ 


Kentler, tarihsel olarak oluştukları ilk dönemlerde hep doğal kaynakların 

ve bu kaynakları işleyecek toplumsal yapı ve katmanların çakıştığı 

alanlarda oluşmuştur. İlk yerleşimler “doğal kaynak olarak ilk kullandık- 

119

ları unsurlar olarak yaşam kaynağı olan su, yapı üretim için temel eleman 

olan toprak ve taş ile güvenlik ve yakacak olarak kullanılabilecek 

ağaç-kereste stokları ormanların yakın çeperlerinde” oluşmuşlardır. 

İnsanlığın yaşam alanları olarak kentler ortaya çıktıkları ilk dönemlerden 

itibaren bu kaynak-üretim-emek döngülerinin etrafında yapılarını 

kurmuşlardır. 

Bu kapsamda insanlık medeniyeti farklı düzeylerde kentsel devrimlerden 

geçmiş ve bu güne ulaşmıştır. Birinci kent devrimi olarak adlandırılan 

“tarımsal üretimi geliştirme ve tohumu-tahılı ehlileştirme” içinde 

yaşadığımız eski Osmanlı /Mezopotamya/Orta Doğu coğrafyasında gerçekleşmiş; 

İkinci kent devrimi yine kültür alanımızın bir parçası olan 

Avrupa coğrafyasında filizlenerek sanayi devrimi biçimi ile tüm dünyada 

kendini farklı biçimlere ortaya çıkarmıştır. Bu günlerde ise bilgi teknolojilei 

etrafında mesafeyi ve zamanı daha az önemli hale getiren, toplumları 

ve bireyleri yeni bir dönüşüm dalgasına yölendiren üçüncü bir kentsel 

devrim döneminden geçmekteyiz. Yukarıda özet olarak aktarılan uzun 

erimli devrimsel dönüşümlerin hepsi, üretimin - bugün genel kategoriler 

olarak Sanayi ve Emeğin-hangi tür bileşenler ile gerçekleştirildiği ve 

bu bileşenlerin bölgede-kentte-mekanda nasıl bir dağılım gösterdiği ile 

doğrudan ilişkilidir. 

Bu bağlamda kaleme alacağımız bildiri Kocaeli’de sanayi ve üretim 

mekânlarının dağılımını, Bağdat Demiryolu ve SEKA Kâğıt Fabrikası yatırımlarından 

günümüze kadar ele alacak, bu tür kullanımların yer seçiminin 

Körfez etrafındaki kentlerin tarihini nasıl şekillendirdiği tartışılacaktır. 

Son yüzyıl içinde Türk kentleri, Avrupa-Amerika ve Uzak Asya 

ülkelerinin 18.yy’ın ilk yıllarında başlattıkları sanayi yatırımı dönemini 

yakalama evresindedir. Kocaeli, tüm bu geriden gelip yakalama yarışında 

Türkiye’nin sanayi ve üretim ile tanışması ve ilgili sorunlarıyla ve 

olanaklarıyla doğrudan temas etmenin tarihinin yazıldığı bir coğrafyada 

kurulmuş ve gelişmektedir. Bu bağlamda bildiri, sanayi atılımı döneminin 

kazanımlarının ve ortaya çıkardığı sorunların altını çizerek günümüzdeki 

yerleşim yapısına hangi aşamalardan geçerek gelindiğinin tarihini 

aktarma hedefindedir. Yöntem olarak 5 yıllık kalkınma planları, OSB’ler 

ve bölgesel ulaşım yatırımları üzerinden kartografik / harita temelli temsil 

biçimleri kullanılacak, Türkiye’de ve Kocaeli’de sanayi tarihi üzerine 

literatür taramaları ile tartışmalar desteklenecektir. 

120

XX. YÜZYIL BAŞINDA KOCAELİ BÖLGESİNDE SANAYİ 

Müzeyyen ÜNAL 

Kocaeli Dokümantasyon Merkezi 

Gücünün sınırını farkeden insan, alet ve makineler icadetmiş, hayvan, 

su ve rüzgâr gücünden yararlanmıştır. Teker ve yelken kullanımı sonsuz 

hareket imkânı sunarken, çarkın kullanımı her tür üretimi arttırmıştır. 

Çömlekçi çarkı ile çanak çömlek üretilirken, su çarkı ve rüzgâr çarkı ile 

değirmenleri harekekete geçirmiş; ununu, yağını kolayca üretebilmiştir. 

Su dolabı ile kasabanın suyunu temin etmiş, bostan dolabı ile bağın-bahçenin 

suyunu çıkarmış, İzmit Çuha Fabrikası’nda da bir su çarkı kullanılmıştır. 

Kocaeli yarımadası kuzeybatısında rastlanan yel değirmenleri, Değirmendere 

Değirmeni, Adapazarı Çark Suyu örneklerinde olduğu gibi gösterişli 

çarklı yapılar artık kalmadı. Şimdikiler değirmen taşları altındaki 

çarka, su savağı ile güç ileterek çalışmaktadırlar. Yel değirmenlerine sadece 

Kocaeli yarımadası kuzeybatısında rastlanmaktadır. Arazi ve iklim 

şartları uygun olduğunda aynı akarsu üzerinde çok sayıda su değirmeni 

izlenebilmektedir. 

Değirmenlerin buğday-mısır öğütenleri un değirmeni, keten tohumundan 

yağ üretenleri bezirhane/bezane diye adlandırılmaktadır. Değirmencilik 

genellikle kişilerin yaptığı bir işletme ise de Bıçkıdere üzerindeki 

Armaş Manastır Değirmeni örneği farklı işletmeler de vardı. Patrikyos 

Mahdumu’na ait un fabrikası İzmit ticaret merkezinde Buğday Meydanı 

yanıbaşında ve Ankara Caddesi üzerinde idi. Bu haliyle fabrikanın muharrik 

gücü buhar makinası, petrol-benzin motoru, gaz ve gazojen ya da 

elektrik motoru olmalıydı. 

Ziraatı ve üretimi hayli zahmetli bir bitki olan keten yöre köylüsü için çok 

hayati bir üründü. Tohumundan yağ, küspesinden yem, saplarından dokuma 

ve kalan saplar da çatı örtüsü olarak kullanılırdı. Elde edilen iplerin 

kalınlarından yer bezi, incelerinden iç çamaşırı dokunurdu. Nerede ise 

her ev bir dokuma atölyesi idi. 

İpek böcekçiliğine çok uygun yörede hayli böcekhane, ipek büküm atölyeleri 

ve ipek dokuma tezgâhları vardı. Ancak asıl olan kozacılıktı; Hereke 

ve Bursa fabrikaları için hammadde üretimiydi. Düyun-ı Umumiye kurulduktan 

sonra tütün gibi koza ve ipek de, onun gelir kalemleri arasına 

girmişti. 

121

MEDENİYET HAMURUNDAN KÜLTÜR MERKEZİNE: 

BİR ENDÜSTRİYEL DÖNÜŞÜM MERKEZİ OLARAK SEKA 

Dr. Ali YEŞİLDAL 


Türkiye selüloz ve kağıt sanayisinin kurulduğu yer olan İzmit aynı zamanda 

SEKA’nın en büyük tesisini de bünyesinde bulunduruyordu. Yıllar içerisinde 

teknolojiye uyum sağlanılmaya çalışılmış ve SEKA gittikçe büyüyerek 

dev bir kompleks olmuştu. 

Neredeyse tarihi boyunca karlı bir yatırıma dönüşememiş olan SEKA’ya 

1984’ten sonra kapasite arttırıcı yatırım yapılmamıştı. Dünyadaki üretimin 

daha ucuz olması, istihdam fazlalığı, sermaye yetersizliği, yeterli 

teknolojik yatırımın yapılamaması gibi sorunların sonunda SEKA bu alanda 

özel sektörün de gerisinde kalmaya başlamıştı. 

1991 yılında özelleştirme kapsamına alınan SEKA’nın 10 kağıt fabrikasından 

6’sı özelleştirilmişti. 14 Eylül 1998’de Özelleştirme Yüksek Kurulu 

merkezdeki İzmit işletmesini de özelleştirme kapsamına alarak anonim 

şirkete dönüştürmüştü. Fabrikanın 2001 yılındaki zararı 28 milyon lira 

iken 2003’te 48 buçuk milyon lirayı bulmuştu. 

Zararın katlanılamaz hale gelmesi üzerine Özelleştirme Yüksek Kurulu 8 

Kasım 2004’te tesisin kapatılmasını ve arazinin Kocaeli Büyükşehir Belediyesine 

devredilmesine karar verdi. 1 Ocak 2005’te makinelerin üretimi 

durdu. İşçiler ortada bırakılmamış ve Büyükşehir Belediyesine geçmişlerdi. 

Arazi ise kimseye peşkeş çekilmiyor ve bir kültür alanına dönüştürülüyordu. 

SEKA’nın Türkiye’nin kağıt sanayinde ve Kocaeli’nin tarihinde çok önemli 

bir yeri ve hatırası vardır. Büyükşehir Belediyemizin SEKA’nın adını yaşatma 

çabası ve bir fabrikanın Türkiye’nin en büyük endüstriyel dönüşüm 

projesiyle nasıl bir kültür alanına dönüştüğü çalışmamızın ana konusu 

olacaktır. 

122

KİRAZ AĞAÇLARINDAN FABRİKA BACALARINA: 

CUMHURİYET DÖNEMİNDE KOCAELİ’DE 

SANAYİLEŞME SÜRECİ 

Doç. Dr. Adnan ÇİMEN 

Kocaeli Valiliği 

Kocaeli ili, İstanbul ve Bursa gibi önemli sanayi ve ticaret merkezlerine 

yakınlığı, coğrafi avantajları, Avrupa’yı Anadolu ve Ortadoğu’ya bağlayan 

ulaşım kavşağında yer alması, 18 Ar-Ge merkezi, 2 Üniversitesi, 13 Organize 

Sanayi Bölgesi, 2 Serbest Bölgesi, 3 teknoparkı, 35 liman ve iskelesi, 

bu limanlardan gerçekleşen yıllık 68 milyar dolarlık dış ticaret hacmi ve 

ülke imalat sanayindeki %13lük payı ile Türkiye’nin İstanbul’dan sonra 

ikinci büyük sanayi kentidir. 2014 yılı itibariyle 2400 sanayi ve 23.500 ticari 

işletmeyle, Türkiye’nin ilk 500 sanayi kuruluşundan 92’sine sahip Kocaeli, 

yerli ve yabancı yatırımcılar için bir cazibe merkezi konumundadır. 

Osmanlı döneminde İzmit Çuha Fabrikası, Hereke Fabrikası, Aslan Bey 

ve Eski Hisar Çimento Fabrikası ve Karamürsel Kumaş Fabrikası gibi 

önemli tesislere sahip olmasına rağmen, Kocaeli Cumhuriyet Türkiye’sine 

yokluklar içinde girmiştir. İşletme kuruluş yeri üstünlükleri nedeniyle, 

1936’de üretime başlayan Birinci İzmit Kâğıt Fabrikasından sonra, 

1944’de ikinci Kâğıt ve Selüloz Fabrikası, 1945’de Klor Alkalı Fabrikası, 

1954’de üçüncü, 1960’da dördüncü, 1961’de beşinci Kâğıt Fabrikasıyla 

kamu Kamu İktisadı Teşebbüsleri, 1950’lerden sonra da özel sektör 

açısından gelişen bir sanayi merkezi olmaya başlamıştır. 1960’lı yıllarda 

İstanbul sanayisinin genişleme alanı içinde kalan Kocaeli’nde, liman ve 

ulaşım yollarının sağladığı avantajlar, pazar açısından Anadolu’ya yakınlık 

ve emlak fiyatlarının ucuzluğu gibi nedenlerle, kiraz bahçelerinden 

oluşan arazilerden hızla fabrika bacaları yükselmeye başlamıştır. 

Halen Türkiye’nin ikinci büyük sanayi kenti ve kendine özgü bir sanayileşme 

hikâyesi olmasına rağmen, Kocaeli sanayisinin gelişme süreci yeterince 

incelenmiş değildir. İl sanayisi ile ilgili az sayıdaki çalışmanın çoğu, 

uzmanlık alanı ekonomi/sanayi olmayan kişiler tarafından yapılmıştır. 

Yine genel olarak bu çalışmaların, Kocaeli sanayini bütün yönleriyle ele 

almaktan uzak, ildeki sanayileşmeyi etkileyen bölgesel ve ulusal gelişmeler 

ile diğer sektörleri hesaba katmayan, daha çok kamu veya özel 

sektör olarak öne çıkmış beş-on sanayi kuruluşunun hikâyesini anlatmaya 

odaklandığı görülmektedir. 

123

İşte bütün bu eksikliklerin bir oranda giderilmesine katkıda bulunmak ve 

Kocaeli sanayisinin temel gelişme dinamiklerini ortaya koyarak, geleceğe 

yönelik öngörülerde bulunmak amacıyla böyle bir bildiri hazırlanmıştır. 

İZMİT KAĞIT FABRİKASI VE FAALİYETLERİ 

Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU 

Marmara Üniversitesi 

Yerli kağıt üretiminde önemli bir yeri olan İzmit kağıt Fabrikasının kurulması 

İş Bankasının başında bulunan Celal Bayar’ın girişimleriyle gerçekleştirildi. 

Fabrikanın projeleri Mehmet Ali Kağıtçı tarafından hazırlandı. 

Celal Bayar’ın İktisat vekilliği sırasında kağıt üretimi açısından çok uygun 

bir coğrafya olan İzmit şehrine fabrikanın kurulmasına karar verildi. İzmit 

Sümerbank Selüloz ve Kağıt Fabrikasının temeli 14 Ağustos 1934 tarihinde 

Başbakan İsmet İnönü’nün katıldığı bir törenle atıldı. 6 Kasım 1936 

tarihinde kağıt üretimine başlandı. Fabrika şehrin ekonomik hayatına ve 

kağıt sanayisine önemli Katkılar yaptı. Bu çalışmada bu kamu işletmesinin 

faaliyetleri ve kağıt üretimindeki yeri değerlendirilmeye çalışılacaktır. 

CUMHURİYET DÖNEMİNDE SANAYİLEŞME VE KÂĞIT 

İSTİKLALİ YOLUNDA ÖNEMLİ BİR TEŞEBBÜS: 

İZMİT KÂĞIT FABRİKASI 

Yrd. Doç. Dr. Ersin MÜEZZİNOĞLU 

Karabük Üniversitesi 

Sanayileşmemiş bir devlet ile On Yıllık Savaşın (1912-1922) yıkıntıları üzerinde 

inşa edilen ve Lozan Antlaşması’nın bazı kısıtlamalarının varlığına 

rağmen bu durumu telafi için 1920’lerin sonlarına kadar birtakım çabalar 

sergileyen yeni Türk Devleti kendi dışında gelişen dünya çapında bir 

buhranın(1929) sonuçlarından da yaralanmıştır. İşte devralınan bu miras 

ve özel teşebbüsün yetersiz olması nedeniyle devlet 1930’larda zamanın 

tamamen pratik mecburiyetlerinden dolayı iktisadi sahada devletçilik politikasını 

benimsemiştir. Özel teşebbüs esas olmakla birlikte biran önce 

124

milletin refaha ve memleketin mamuriyete kavuşturulması için, milletin 

genelinin menfaatlerini gerektiren işlerde devleti fiilen alakadar yapmayı, 

projelere girişmeyi ve geliştirmeyi ifade eden bu politika doğrultusunda 

1933 yılında Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı hazırlanmıştır. Plana göre 

başta dokuma olmak üzere maden, seramik, kimya ve kâğıt alanlarında 

sanayileşmenin genişletilmesi hedeflenmiştir. Bu minval üzere açılan 

sanayi kuruluşlarından biri de İzmit Kâğıt Fabrikası olmuştur. Memleketin 

ekonomi kuruluşlarının kilit taşlarından biri olarak görülen fabrikanın 

açılması tam bir kâğıt istiklaline gidiş olarak değerlendirilmiştir. 

Bildiride arşiv kaynakları ve dönemin gazeteleri başta olmak üzere telif-tetkik 

ve hatırat türü eserlerden istifade edilerek İzmit Kâğıt Fabrikasının 

hangi şartlar altında ne gibi saiklerle kurulduğu ve ülkenin sanayileşmesi 

ve kâğıt istiklali noktasında nasıl bir önem taşıdığı üzerinde 

durulacaktır. 

BİR HAFIZA İCAT VE İMHA MEKÂNI OLARAK SEKA 

Dr. Ekrem SALTIK 

Yunus Emre Enstitüsü 

1923 yılı sonbaharında ilan edilen Cumhuriyet’in uluslararası sistemde 

meşruluğu tartışmalı hale gelen Osmanlı-Türk kimliğiyle ilgili bir planı 

olmadığını açıkça deklare etmesini Osmanlı öncesi Türkler ve onların 

medeniyet mirasının yeni kuşaklara öğretilmeye çalışıldığı bir “uluslaşma” 

süreci takip etmişti. İmparatorluk ve geleneği tasfiye ederek gerçekleştirilmeye 

çalışılan erken Cumhuriyet dönemi kültür politikalarında 

Gellner’in uluslaşmaya en büyük engel olarak gördüğü kültürel çeşitlilik, 

dolayısıyla zengin toplumsal bellek unsurları büyük bir sorun olarak 

ortaya çıkıyordu. Söz konusu belleğin unut-tur-ulması için, “inkılap” adı 

altında bu belleği taşıyan tüm kimlik ve hafıza nesnelerini hedef alan bir 

hafıza imha ve yeniden inşa sürecine girilecek, bu bağlamda günümüzde 

de erken Cumhuriyet dönemine dair en tartışmalı konulardan biri olan 

Harf inkılabı gerçekleştirilecekti. 

Toplumsal belleğin taşıyıcı unsurlarından biri olan yazılı metinler özelinde 

aslında kadimin terkine dair sembolik anlamları olan Harf inkılabı, 

Latin harfleriyle yazılmış yepyeni bir Türkçe literatürü gerektiriyordu. Bu 

bağlamda kâğıt teminini yurt dışından yapmakta olan Türkiye’nin 1928 

125

yılı sonu itibariyle kâğıt ithali de yükselmiş, ithal edilen kâğıt miktarının 

büyük bir bölümü yeni harflerle yayınlanmaya başlayan dergi-gazete ve 

öncelikli olarak ders kitaplarında kullanılmıştı. Bu noktada öne çıkan 

Mustafa Kemal Atatürk, “Bir ülke, kâğıdını kendi yapamadığı zaman ulusal 

kültürünü yabancı lütfuna bağlar. Kapitülasyonların en tehlikelisi de 

budur. Ve ötekilerden önce bütün dikkat ve ilgimizi kâğıt sanayinde toplamalıyız.” 

diyerek kâğıt üretimi ve kâğıdın ulus devletin yeni ideolojisi ve 

kültürel anlayışının zihinlere yerleştirilmesindeki önemini vurguluyordu. 

Bu zeminde 1934 yılında temeli atılan ve 1936 yılında mesaiye başlayan 

SEKA’da üretilen kâğıtlar erken Cumhuriyet dönemi eğitim politikalarını 

destekleyici yayınlar ve bu yayınlar bağlamında idealize edilen zihniyet 

dünyasının yerleşmesi için üretilen her türlü yazılı yayının hammaddesi 

olacaktı. 

1980 yılına gelindiğinde erken Cumhuriyet dönemi hafıza inşa politikalarının 

bir parçası olarak yayınlanan her türlü yazılı metnin hammaddesi 

kâğıtların üretildiği SEKA, yaklaşık yarım asırlık geçmişinde üretilen yazılı 

bilgi ve belgelerin tonlarcasının geri dönüşüne tanıklık ediyordu. Zira 

aynı yılın sonbaharında gerçekleşen 12 Eylül darbesinde, darbeye neden 

olan psiko-sosyal şartların zihni altyapısını taşıdıkları düşüncesiyle toplanan 

tonlarca kitap, dergi ve gazete yine SEKA depolarına, bu defa imha 

edilmek üzere taşınmıştı. Bir zamanlar yeni harflerle yazılmış metinlerle 

inşa edilen bir hafızaya hammadde sağlamış olan SEKA, ürettiği kâğıtların 

kullanılmasıyla yapılan yayınlarla inşa edilmiş hafızanın yansıdığı 

yazılı metinlerin imha edildiği bir mekân oluyordu. 

SEKA KÂĞIT FABRİKASINDA İŞÇİ HAREKETLERİ 

Veli GÜVEN 

Medeniyet tarihinin gelişiminde yazının bulunuşu kuşkusuz önemli bir yer 

işgal etmektedir. Ancak insanoğlu; bulunan yazının bir kültürel devrime 

dönüşümünü kâğıdın bulunmasına borçludur. Kültürel hayatın bir gerekliliği 

olan kağıt büyük Sanayi Devriminin ardından bir sanayi yatırımına 

dönüşerek hayatın her alanında kendisine bir kullanım alanı yaratmıştır. 

Yıkılan Osmanlı Devleti’nin ardından kurulan Genç Cumhuriyet için kâğıt 

iki şeyin ifadesidir; kültür devrimi için olmazsa olmaz bir malzeme ve 

126

dışa bağımlılığı azaltacak bir sanayi yatırımı. II. Dünya Savaşı’nın hemen 

öncesine rastlayan yıllarda kurulan İzmit Kâğıt Fabrikası ülkemizin en 

önemli sanayi yatırımlarından biridir. 

60’lı yılların sonunda tüm dünyayı kasıp kavuran öğrenci hareketleri, 70’li 

yılların sonuna doğru geniş kitleleri etkileyen bir harekete dönüşmüştür. 

Türkiye’de dünyada yükselen sol hareketlere kayıtsız kalmamış; grevler, 

toplu yürüyüşler, kitlesel 1 Mayıs kutlamaları ve sendikalaşma mücadeleleri 

ile bu yıllarda tanışmıştır. 

Bu makalede Türkiye’nin önemli bir sanayi kuruluşu olan SEKA Kağıt 

Fabrikasında yaşanan işçi eylemleri, bu eylemlerin sosyal ve ekonomik 

nedenleri ve bu eylemlerin Türkiye işçi hareketinde işgal ettiği yeri irdeleyerek 

SEKA’nın kapatılması ve bu gelişmenin bölge halkı üzerindeki 

etkilerini incelemeyi amaçlamaktadır. 

Araştırma sırasında SEKA dergisi ve yayınları temel alınacak, fabrikanın 

tarihinde yer edinen kişilerin anılarına başvurulacak, dönemin gazetelerine 

yansıyan haberler incelenecek, sendikalar ile görüşmeler yapılacak 

ve birebir eylemlerin kahramanları olan işçiler ve aileleri ile görüşmeler 

yapılacaktır. 

1937’DEN GÜNÜMÜZE KOCAELİ TARİHİNDE 

KAĞITSPOR (SEKA) 

Yrd. Doç. Dr. Levent ATALI 


Bu çalışmanın amacı Kocaeli tarihinde yer edinmiş Kağıtspor kulübünün 

kuruluşundan günümüze tarihini ortaya koymak ve yeni nesillere aktarmaktır. 

Kocaeli’de spor, 1909-1910 yıllarında futbol ile başlamış ve İzmit’teki 

Fransız Mektebi talebelerinin öncülüğü ile bir futbol takımı kurulmuştur. 

1927 yılında İzmit Sultaniyesi’nin açılması ile İzmit Sultaniyesi takımı kurularak 

faaliyete başlamıştır. Mekteplerin dışında İttihatspor kulübü de 

faaliyetlerine devam ediyordu ki daha sonraki yıllar ikiye ayrılarak 1932 

yılında İdmanyurdu, 1935 yılında ise Akyeşil kulüpleri kurularak futbol ile 

beraber diğer spor dallarında faaliyete başlamışlardır. 

Bu tarihleri takiben Kağıtspor tarihini yazmaya başlamak aynı zamanda 

127

İzmit Kâğıt Fabrikası ile başlamak demektir. Kağıtspor ve Kâğıt fabrikası 

İzmit sosyal yaşamında beraber anılması gereken bir süreçtir. Kâğıt 

fabrikası kuruluş yıllarından başlayarak spora ayrı bir önem vermiş ve 

birçok dalda spora hizmet etmiştir. Kağıtspor kulübünün ilk yönetimi de 

fabrika üst yönetiminden ve çalışanlarından oluşmuştur. 

Sonuç olarak Kağıtspor Türk spor tarihinde birçok başarısı ile yer edinmiş 

ve hatta spor tesisleri kazandırmış bir kulüptür. Kağıtspor kulübü 

birçok branşta faaliyet göstermiş, ulusal ve uluslararası alanda birçok 

başarıya imza atmıştır. Kağıtspor kulübü bu süreçte sadece kazandığı 

şampiyonluklarla değil; yetiştirdiği yeni yeteneklerle, Türk sporuna kazandırdığı 

antrenör ve yöneticilerle spora büyük katkılar sağlamıştır. 

SEKA’NIN SOSYAL SORUMLULUK ÖRNEĞİ: 

SEKA ÇOCUK DOSTLARI DERNEĞİ 

Göksu ERDAL HÜLAGÜ 

Yahya ŞAHİN 


1934 yılında temeli atılan ve 1936 yılında üretime başlayan Cumhuriyet’in 

ilk Kağıt Fabrikası SEKA, İzmit tarihine adını altın harflerle yazdırmış bir 

kuruluştur. Merkezi İzmit olan bu müessese İzmit’in yanı sıra kurulduğu 

şehirlerde de bulundukları bölgelerin sosyo –kültürel yaşamlarına 

önemli katkılar sağlamışlardır. 

SEKA Çocuk Dostları Derneği 1961 yılında, SEKA çalışanlarının eşleri 

tarafından kurulan bir yardım kuruluşudur. Dernek, maddi durumu 

yetersiz olan ve sağlık problemi yaşayan çocuklara yardım eli uzatmış; 

sosyo-kültürel faaliyetlerle de Kocaeli sosyal hayatına önemli katkılarda 

bulunmuştur. 

İlk olarak Kocaeli’nde kurulan dernek, SEKA’ya bağlı müesseselerin bulunduğu 

diğer illerde de şube açarak Türkiye’nin çocuklara gülen yüzü 

haline gelmiştir. Her kesimden çocuğu kucaklayarak, en değerli varlıklarımız 

olan çocuklarımızı topluma kazandırmak ve her yönüyle sağlıklı 

nesiller yetiştirmek derneğin öncelikli amaçları olmuştur. 

Bu çalışmamızda; SEKA postası Gazetesi, röportaj, sözlü tarih, arşiv fotoğrafları, 

SEKA Fabrikası döneminde dernek ile yazışmalar gibi dokü- 

128

manlarla çalışmamızı zenginleştirdik. Hedefimiz; kentimiz için önemli bir 

değer olan SEKA Çocuk Dostları Derneği’ni tanıtmak, diğer kuruluşlara 

örnek olmasını sağlamak ve derneğe emeği geçen tüm kişilerin hatırasını 

yaşatmaktır. 

KOCAELİ’NDE ŞEHİRLEŞME VE ŞEHİR KÜLTÜRÜ 

Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILDIRIM 


2012’nin Eylül ayında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

nezdinde hazırladığını tamamlayarak doktora jürisi önünde sunduğum 

“Şehir(li)leşme ve Din: Kocaeli Örneği” adlı doktora tezimde Kocaeli’nin 

“şehirleşme”, “şehirlileşme” ve “din” ekseninde bir fotoğrafını çekmeye 

çalışmıştım. Tez, teorik ve saha araştırması (anket) teknikleri kullanılarak 

hazırlanmış bir bilimsel çalışmadır. Bu özelliği ile Kocaeli üzerine 

yapılmış en son verileri yansıtması bakımından anlamlı olduğunu düşünmekteyim. 

Kocaeli gibi kadim geçmişe sahip bir şehir, İstanbul gibi sanayi, ticaret ve 

siyasetin başkenti olan bir metropolün gölgesinde kalarak hak ettiği gerçek 

değeri ve yeri ne yazık ki elde edememişti. Ancak son dönemlerdeki 

başarılı belediyecilikle her yönde bir atılım içerisinde olan Kocaeli hak 

ettiği bu yeri almada hızlı ve emin adımlarla ilerlemektedir. Bu bağlamda 

Sempozyum programı içerisinde Kocaeli’ni “şehirleşme” ve “şehirlileşme” 

teorik temeline dayanarak yukarıda sözü edilen Doktora çalışması 

çerçevesinde yaklaşık 500 kişi ile yapılan anket verileri ışığı altında Kocaeli’nin 

şehirleşme ve şehirlileşmedeki durumu üzerine değerlendirmelerde 

bulunma hedeflenmektedir. Bütün bu anlatılanlar akademik bilimsel 

disiplin çerçevesinde yapılacaktır. 

129

İZMİT’İN SOSYO-KÜLTÜREL HAYATINA HİCİVLİ 

BİR BAKIŞ: PİŞMANİYE DERGİSİ (1949-1970) 

Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZÇELİK 

Düzce Üniversitesi 

Önemli bir jeopolitik konuma sahip olan Kocaeli, tarih boyunca önemini 

korumuştur. Bithynia, Nicomedia, Roma ve Bizans dönemlerinin ardından 

Osmanlı Devleti zamanında da bölge bir cazibe merkezi konumunda 

idi. Cumhuriyet’in ilanında sonra özellikle sanayi yatırımlarının bölgeye 

katkısı son derece fazla olmuştu. Bölgede oluşan ekonomik büyüme 

kendisini sosyal ve kültürel alanda da göstermiştir. 

Günümüzde dahi faaliyet gösteren Kocaeli Yüksek Öğrenim Derneği 

(KYÖD), 1947’lerin İzmit’inde bir avuç yüksek öğrenim gencinin dayanışma 

ruhuyla kurulmuş, kent halkının her kesimiyle kaynaşmış ve destek 

görmüştür. Eski adı Kocaeli Yüksek Tahsil Derneği olan bu dernek tarafından 

yılda bir çıkarılan Pişmaniye dergisi genellikle her yılın Şubat 

ayında yayınlanırdı. Pişmaniyeyi ilk olarak okuma şerefi her yıl açık arttırmaya 

çıkarılır ve buradan elde edilen gelir dernek işlerinde kullanılırdı. 

Derginin içeriği incelendiğinde İzmit şehrinin yanı sıra Türkiye ve dünyadan 

önemli isim ve olaylara hicivli bir yaklaşım olduğu görülmektedir. 

Şehir tarihi açısında önemli olan bu dergi çerçevesinde, dönemin gazeteleri, 

Cumhuriyet arşivi ve yazılı kaynaklar da kullanılarak 1949-1972 yılları 

arasında İzmit’te sosyo-kültürel yaşam irdelenecektir. 

130

KOCAELİ (İZMİT’İN) İLK SANCAK BEYİ GAZİ SÜLEYMAN 

BEY’DEN GÜNÜMÜZE TARİH, KÜLTÜR, BİLİM VE SANAYİ 

DE MARKA KENT KOCAELİ 

İsmail KAHRAMAN 

Nice imparatorlar baktı İstanbul’un penceresinden can Anadolu’ya 

Sen misin Kocaeli Anadolu’nun o masum güzelliğini gösteren doya doya 

Denizlere beyaz martılar gibi kondurduğun donanmalar esiyor 

Gelinlik kızlar gibi süslemiş seni Rumeli fatihi Şehzade Süleyman Paşa 

Kocaeli, Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan Marmara Bölgesi’nin doğusunda 

yer alan ve adını Akçakoca Gazi’den alan bir şehirdir. Rumeli 

Fatihi Gazi Şehzade Süleyman Paşa, Kocaeli’nin (İzmit) ilk sancak beyi 

olur. Bu dönemden sonra şehir, önemli bir merkez haline gelir. Çelebi 

Mehmed (1413-1421) döneminde, 1420’de İzmit Sancağı Anadolu eyaletine 

bağlandı. İzmit’in Kocaeli Sancağı olarak Cezayir-i Bahr-i Sefid eyaletine 

bağlanması Sultan Dördüncü Murad dönemine (1623-1640) rastlar. 

Kocaeli bölgesi Osmanlı’dan Cumhuriyete sürekli gelişti ve önemli bir 

merkez olarak birçok bakımdan örnek bir il oldu. 

Kocaeli, 1920’de İngilizler, 1921’de Yunanlılar tarafından işgal edilir. 28 

Haziran 1921 tarihinde işgalden kurtarılan kent 1924 yılında vilayet olarak 

Kocaeli adını aldı. 

Kocaeli’nin ilk sancak beyi Gazi Süleyman paşa ile başlayan ve günümüze 

kadar devam eden imar faaliyetleri ile Kocaeli bugün “TARİH, KÜLTÜR, 

BİLİM VE SANAYİDE MARKA KENT” oldu. Sanayi, bilim, teknoloji merkezleri, 

üniversiteler ve teknoparkları Türkiye ekonomisine yön veren 

Kocaeli, Tarih, kültür ve doğa turizmi ile cazibe merkezi, dağları, yaylaları, 

gölleri, sahilleri ve kent merkeziyle güne merhaba diyebileceğiniz, 

çocuğuyla, genciyle, yaşlısıyla gece gündüz hareketli, sıcak ve huzur doludur. 

Anadolu’nun tüm kültürel renklerini gökkuşağı gibi bağrında taşıyan, 

3.623 kilometre kare yüz ölçümüne ve birbirinden önemli, İzmit, Derince, 

Körfez, Dilovası, Gebze, Çayırova, Darıca, Karamürsel, Gölcük, Başiskele, 

Kartepe ve Kandıra ilçeleri ile gelecekte 2 milyon nüfusu barındıracak 

Kocaeli bilim, teknoloji, sanayi, ticaret, tarih, kültür, turizm, tarım, spor 

ve sanatta marka kent olan bir ilimizdir. 

131

Gazi Süleyman beyden günümüze belgesel tadında Kocaeli’nin tarih, 

kültür ve turizmde marka değerlerini yakından tanıyıp bilmeden Kocaeli 

“Kent Kültür Bilinci” oluşmaz. Kocaeli’yi sevmek tanımakla başlar. Kocaeli 

Büyükşehir belediyesi tarafından düzenlenen panel ve sempozyumlar 

Kocaeli’ de Kent kültür Bilinci oluşmasına büyük katkısı bulunmaktadır. 

Araştırmacı - Gazeteci ve belgeselci gözü ile Kocaeli bölgesinde yaptığımız 

saha araştırmasında Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne Kocaeli’nin 

marka değerlerini belgesel tadında tanıtıp sevdirmeye çalışacağız. 

Köprü, çeşme, cami eşsiz nakışlar gibi 

Bir heyecan var içimde yar geldi gibi 

Deniz gözlerinde coştu yüreğim bir akşam vakti 

Senden uzakta iken özledim seni yar Kocaeli 

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E GEBZE’NİN KENTSEL 

ÖRGÜTLENME YAPISI VE YENİ BİR YAKLAŞIM OLARAK 

SOSYOPARK 

Prof. Dr. Gülfettin ÇELİK 

İstanbul Medeniyet Üniversitesi 

Kentler, klasik dönem ile modern dönem yerleşim yapılaşmalarının dün 

ve bugün ayırımında en bariz şekilde yakalanabileceği ortamlardır. Bu 

durum büyük zaman dilimleri aralığında daha da dikkati çeker boyuttadır. 

Gebze, Sanayi devrimi ile içine girilen üretim, iletişim ve taşıma teknolojisindeki 

sıçramanın Osmanlı sisteminde ortaya çıkardığı dönüşümün dikkati 

çeken yerleşim bölgelerinden birisi olmuştur. Bölge, benzer örnekliği 

1960’larda ortaya çıkan İstanbul merkezli kentsel dönüşümün çevre 

bölgelere taşması aşamasında da yaşamıştır. Ancak özellikle 1980’lerden 

sonra içine girilen yeni aşamada Gebze, sadece kendi özelinde değil 

Türkiye ve dünya ölçeğinde kent merkezli bir farklılaşmanın ne tür yapısal 

dönüşümleri zorunlu kıldığı boyutunda çok istisnai bir örneklik teşkil 

etmiştir. 

21. yüzyıl, kenti sanayileşmenin değil, kentsel yaşam standardının öne 

çıktığı yeni bir ortam olarak şekillenmeye başlamış, üretim, taşıma ve 

iletişim teknolojisinde devam eden sıçramanın küreselleştirdiği dünyada 

siyasal-idari, sosyal ve ekonomik alanda ortaya çıkan yeni beklentiler-imkânların 

yeni yaşam kalitesi standardının en önemli gösterge ortamlarından 

birisi haline getirmiş durumdadır. 

132

Yeni dönem kentsel yaşam ölçeğinde ortaya çıkan bu standartlar-beklentiler, 

Osmanlıdan günümüze ortaya konulan çözümlemelerin yeterliliği/ 

yetersizliği gerçekliğinde yerel idareler, merkezi idareler taşra teşkilatları, 

üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve sosyal sorumluluk alanlarında 

yer alan/almak isteyen özel sektör işletmeleri işbirliğinde yeni bir yönetim 

tasarımı-modelini kaçınılmaz kılmaktadır. 

Sosyopark çözümlemesi, bahsi geçen kurum ve kuruluşların yeni bir buluşma 

zemini olarak bu tebliğin ana gündemini oluşturacak olup, konu 

Gebze örneğinde detaylandırılacaktır. 

OSMANLI KURUCU İRADESİNİN TEMSİLCİLERİNİN VE 

NİKOMEDYA’NIN (İZMİT VE ÇEVRESİ) CUMHURİYET 

DÖNEMİ DERS KİTAPLARINA YANSIMALARI 

Prof. Dr. Ahmet ŞİMŞEK 

Okt. Mehmet Alper CANTİMER 


Çalışmanın konusu Cumhuriyet dönemi tarih ders kitaplarında Osmanlı 

tarihi konuları içerisinde devletin kuruluş ve genişleme döneminde, kurucu 

iradesinin (Gaziyanı Rum) ve bunların coğrafyasının yansımasını ele 

alacaktır. Osmanlının kuruluşunu daha iyi anlamak için kurucu iradeyi 

oluşturan zihniyet kadar bunun temsilcisi olan gazilerin de yer almasının 

gerekli olduğu düşünülmüştür. İnceleme, Osmanlının kuruluşunda 

ve genişlemesinde padişahlar dışında etkin rol oynamış Süleyman Paşa, 

Karamürsel, Akçakoca, Evrenos Gazi gibi gazilerin ve bunların yaşadığı 

yerleşim yerlerinin ve özellikle İzmit ve çevresinin ne sıklıkla ve nasıl yer 

aldıklarını ortaya koyacaktır. Çalışma, nitel bir araştırma yöntemi olan 

doküman analizine dayalı sürdürülecektir. Tarihsel içerikli bu analiz için, 

Cumhuriyet döneminde liselerde okutulmuş olan ve hala okutulan tarih 

ders kitapları incelenecektir. İnceleme sonuçları doğrudan alıntılanan 

metin ya da görsel unsurlar üzerinden sunulacaktır. Elde edilecek bulgular, 

İnalcık, Wittek, Barkan, Faruqhi ve Ocak gibi usta kalemlerinin Gaziyanı 

Rum konusuna ilişkin yaklaşımları ile birlikte tartışılacak ve gerçekçi 

öneriler dile getirilecektir. 

133

OSMANLI DEVLETİ’NİN İLK MEDRESESİ SORUNSALI: 

DÖNEM KRONİKLERİNDE İZMİD YAHUD GAZİ SÜLEYMAN 

PAŞA MEDRESESİ 

Doç. Dr. Ali KOZAN 

Ayşe ÇEKİÇ 

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi 

Medreseler, Osmanlı eğitim sisteminin en önemli kurumlarından birisidir. 

Bu kurumlar, Türk-İslâm devletlerindeki geleneğin bir uzantısı olarak, 

Osmanlı Devleti’nin de kuruluş sürecinde fethedilen bölgelerde ilk 

etapta teşekkül eden müesseselerdir. Bunlar kimi zaman bir manastır 

yahut kiliseden tahvil edilerek, kimi zaman da müstakil bir İslâm eseri 

olarak bina edilmiştir. 

Tarihçilerin ekseriyeti, Osmanlı kuruluş devrine ait ilk medrese olarak 

Orhan Gazi’nin 1331’de kurduğu, İznik Orhaniye Medresesi’ni gösterirler. 

İznikmid(İzmit)’in ise 1337’de fethedildiğini ve medresesinin fethin 

akabinde Gazi Süleyman Paşa adına kurulduğunu kabul ederler. Fakat 

dönem kroniklerinin bir kısmında İznikmid(İzmit)’in fethinin İznik’in fethinden 

daha önce olduğu ve burada bir medresenin yapıldığı zikredilmektedir. 

Bu durum İzmit’in fethiyle burada teşekkül eden medresenin 

Osmanlı tarafından tanzim edilen ilk medrese olup olmadığı sorusunu 

akla getirmektedir. Bu bağlamda bazı tarihçiler de, İzmit’in daha önce 

fethedildiğini fakat devlet merkezine uzak olmasından dolayı çok fazla ön 

plana çıkmadığı kanısındadırlar. 

Çalışmamız da işte bu noktada dönem kroniklerinde ve bunun bir uzantısı 

olarak sonraki dönem kaynaklarında İznik ve İzmit’in fethiyle ilgili rivayetlerden 

hareketle Osmanlı Devleti’nin ilk medresesinin hangi dönemde 

teşekkül etmiş olabileceği üzerine olacaktır. 

134

KANDIRA ERKEK RÜŞTİYE MEKTEBİ 

Yrd. Doç. Dr. Biray ÇAKMAK 

Furkan BÜLBÜL 

Uşak Üniversitesi 

Çalışma, 1869 maarif-i umumiye nizamnamesi gereğince kurulan Kandıra 

erkek rüştiye mektebi hakkında ayrıntılı bir inceleme iddiasıyla kaleme 

alınacaktır. Bu çerçevede Kandıra erkek rüştiye mektebinin faaliyete 

geçmesi, personeli (muallim-i evvel, muallim-i sânî, bevvâb), bina durumu, 

öğrenci mevcudu, eğitim-öğretim materyali, mektebin kuruluşunda 

devletin rolü, mektebin idaresi, eğitim-öğretim faaliyetleri ayrıntılı olarak 

ortaya konulacaktır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin çeşitli tasniflerinde, 

özellikle Maarif Nezareti, Mektûbî Kalemi (MF. MKT)’nde bulunan çok 

sayıdaki belgedeki bilgiler üzerine inşa edilecek olan çalışma ile, Kandıra 

rüştiye mektebi özelinde, kaza rüştiye mekteplerine derinlemesine 

bakılmaya, kaza rüştiye mekteplerine dair ayrıntılı somut bilgiler ortaya 

konulmaya çalışılacaktır. 

FRANSIZ MİSYONERLERİN İZMİD SANCAĞINDAKİ 

EĞİTİM FAALİYETLERİ 

Doç. Dr. Fatih DEMİREL 


Katolik misyonerlerin faaliyetlerinin temel amacı Roma ve Bizans kiliselerini 

birleştirmekti. Ancak Protestanların da misyonerlik faaliyetlerine 

başlaması üzerine onlarla da yarışmak durumunda kalmışlardır. Katolik 

misyoner faaliyetlerin arkasındaki siyasal destek ve faaliyetlerin kaynaklandığı 

ülke Fransa’dır. Misyonerlerin faaliyet alanlarından birisi eğitim 

kurumlarıdır. Kurdukları okullarda genellikle Fransızca eğitim yapmışlardır. 

Tanzimat Dönemi öncesinde de Osmanlı coğrafyasında çeşitli dini okullar 

açılmıştır. Ancak Islahat Ferman’ından sonra okul sayılarında önemli 

ölçüde artış olmuştur. Fransızlar başta İstanbul olmak üzere Anadolu’da 

pek çok vilayette çeşitli okullar açmışlardır. 

135

Fransız misyonerler, özellikle XIX. yüzyılın sonlarında İzmit sancağında 

eğitim kurumları açma ve Katolikleştirme faaliyetlerinde bulunmuşlardır. 

Onların özellikle Ermeniler üzerinde etkin oldukları anlaşılmaktadır. 

Ancak Müslüman çocukları da okullara çekmek suretiyle etkilemeye çalışmışlardır. 

Sancak yöneticileri ve merkezi yönetim bu faaliyetlere karşılık 

denetimleri sıkılaştırmış, çeşitli önlemler almışlardır. 

Bu bildiri başta Başbakanlık Osmanlı Arşivi vesikaları olmak üzere çeşitli 

kaynaklar ve telif eserler incelenmek suretiyle hazırlanmaktadır. 

OSMANLI’DA AMERİKALI MİSYONER LAURA FARNHAM’IN 

FAALİYETLERİ: BAHÇECİK YATILI KIZ OKULU VE 

ADAPAZARI ERMENİ KIZ OKULU 

Yrd. Doç. Dr. Füsun ÇOBAN DÖŞKAYA 


Resmi olarak 27 Haziran 1810 yılında kurulan ABCFM (American Board 

of Commissioners for Foreign Mission) (Amerika Yabancı Misyon Temsilcileri 

Birliği), Amerikan Protestan misyonerlik teşkilatıdır. Osmanlı’da 

eğitim faaliyetlerine 19. yüzyılda başlayan American Board, kendisine 

hedef kitle olarak gayri-müslimleri seçmiştir. Amaç, Katolik, Gregoryan 

veya Ortodoks olan Hıristiyanları, Protestanlığa döndürmektir. 

Bu çalışmada, American Board’un Yakındoğu misyonunun Osmanlı’daki 

üç çalışma bölgesinden biri olan ‘Batı Türkiye Misyonu’, ‘İzmit (Nicomedia) 

İstasyonu’na gönderilen Amerikalı kadın misyoner Laura Farnham’ın 

faaliyetleri anlatılacaktır. Laura Farnham, Bahçecik (Bithinya) Yatılı Kız 

Okulu (1872-1884) ve Adapazarı Ermeni Kız Okulu’nda (Adabazari Hayuhgatz 

Varjharan) (1884-1921) yaklaşık otuz yedi yıl görev yapmıştır. Laura 

Farnham’ın görev yaptığı okullardaki faaliyetleri American Board’un 

1810-1939 yılları arasında yayınladığı faaliyet bülteni olan The Missionary 

Herald ve kadın misyonerlerin yayın bülteni olan Light and Life for Woman 

serileri incelenerek ortaya konulacaktır. 

American Board okulları 1920’lerde Müslüman öğrencilere de eğitim 

vermeye başlamış ve bu okullar günümüzde Sağlık ve Eğitim Vakfi’nın 

(SEV) şubeleri halini almışlardır. Günümüzde American Board okullarından 

biri olan Üsküdar Amerikan Lisesi’nin temeli Bahçecik ve Adapazarı 

136

okullarına dayanmaktadır. Bu çalışma geçmiş ve günümüz bağlantısını 

kururak, Amerikan Board okullarının bölgedeki tarihi yapılanmasını ve 

misyoner Laura Farnham’ın faaliyetlerini inceleyecektir. 

I. DÜNYA SAVAŞI’NIN İZMİT EĞİTİM KURUMLARINA ETKİSİ 

Dr. Nuri GÜÇTEKİN 

İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü 

I. Dünya Savaşı’nın İzmit Sancağı eğitim kurumlarına etkisini net olarak 

görebilmek için bu çalışma savaş öncesi, savaş süreci ve savaş sonrası 

olmak üzere üç kısımda ele alınacaktır. Bu süreç ele alınırken, öncelikle 

1914-1918 yılları arasında sancağın nüfusu, ilk orta ve lise kademesinde 

olan toplam eğitim kurumu sayısı ile öğretmen ve öğrenci sayısı resmi 

istatistikler ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan İzmit Sancağı’na 

ait istatistik ve teftiş raporlarına dayalı olarak verilecektir. 

Ayrıca İzmit Sultanîsi ve İzmit Öğretmen Okulu’ndan Çanakkale ve I. Dünya 

Savaşı’na gönüllü ya da askerlik kanunu gereği katılan toplam öğrenci 

ve öğretmen sayısı çıkarılacaktır. Bu öğrenci ve öğretmenlerin askerlik 

süreci ele alınacaktır. Şehit olduğu tespit edilen bazı öğretmen ve öğrenci 

künye bilgileri verilecektir. Bu belgeler ışığında, I. Dünya Savaşı’nın İzmit 

Sancağı eğitim kurumlarına etkisi değerlendirilecektir. 

BİR EĞİTİM YAPISININ İNŞA ÖYKÜSÜ VE GEÇMİŞİN 

MODERN MİMARİSİ: “LİSE PAVYONU”/İZMİT LİSESİ 

Doç. Dr. Oya ŞENYURT 


İzmit Lisesi inşa edildiği dönemde “Lise Pavyonu” olarak anılan, yapımı 

için kentli tarafından mücadele verilmiş ve bitirilmesi sabırsızlıkla beklenmiş 

bir eğitim yapısıdır. Yapının mimarisi kadar, yapımı için geçirilen 

zorlu süreç ve verilen mücadele; Cumhuriyet sonrası modernleşmeyi 

hedefleyen kentlinin çabalarını bugüne yansıtması açısından binanın 

öyküsünü değerli kılmaktadır. Bu durum, konunun “yapı-kent-kentli” 

bağlamında düşünülmesini gerektirir. Dönemin eğitim politikaları ge- 

137

eği, öğretim şartlarına uygunluk, okul mevcudu, kent nüfusu gibi bazı 

kriterlerin olgunlaşması ile kentin lise ihtiyacı, zorlu bir bekleme ve karar 

sürecinin yaşanmasına neden olmuş; hükümet tarafından yapının inşasına 

verilen izin ile kentli için büyük bir sorunun çözüme kavuştuğu düşünülmüştür. 

İnşa edilen “Lise Pavyonu”, Osmanlı döneminden kalan Gazi 

Lisesi’nin karşısında bir Cumhuriyet dönemi yapısı olarak farklılaşan mimarisi 

ile günümüze kadar gelebilmiştir. Bildiride, yapının öyküsü kent 

mimarlığında kırılma noktası yaratan Cumhuriyet dönemi yapılarından 

biri olması bağlamında değerlendirilmiştir. 

“GÜRBÜZ TÜRK ÇOCUĞU” PROJESİNİN EYLEMSEL BİR 

ÖRNEĞİ OLARAK HEREKE ÇOCUK KAMPI (1936-1938) 

Doç. Dr. Önder DUMAN 

Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

Osmanlı’dan eksik ve sağlık sorunlarıyla iç içe bir nüfus devran Türkiye 

Cumhuriyeti osyo-ekonomik gelişmeyi bir an önce sağlayabilmek için 

artma esasına dayalı bir nüfus politikası takip etmiştir. Bu kapsamda bir 

taraftan yurt dışından göçler teşvik edilirken, bir taraftan da hastalıklarla 

mücadele ve sağlıklı bir nesil yetiştirme politikası tatbik edilmeye çalışılmıştır. 

Gürbüz/sağlıklı bir nesil yetiştirme politikasının en önemli sonuçlarından 

biri de “azat obaları” ve “çocuk kampları” projesidir. 1930’ların 

ikinci yarısından itibaren bu proje kapsamında bilhassa ülkenin batı bölgelerinde 

yaz aylarında çocuklar için kamplar teşkil edilmiştir. Mevcut 

bildiri söz konusu projenin Doğu Marmara havzası ayağını oluşturan Hereke 

Kampı’nı faaliyetleri itibariyle betimlemeye yöneliktir. 

İZMİT’TE MUHACİRLERİN YAŞADIĞI SORUNLAR: 

AKGÜRGEN ÇİFTLİĞİ ÖRNEĞİ 

Cengiz KESKİN 


XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren özellikle Kırım, Kafkasya ve Balkanlardan 

Osmanlı Devleti’ne yönelik göç hareketleri yaşanmıştır. İlk önce 

138

İstanbul’a gelen bu muhacirler, daha sonra daimi iskân yerlerine sevk 

edilmişlerdir. Muhacirlerin daimi olarak iskân edildikleri yerler arasında, 

gerek İstanbul’a yakınlığı ve gerekse ulaşım olanaklarının kolaylığı 

nedeniyle İzmit de bulunmaktaydı. Bu bölgede muhacirlerin iskânları sırasında 

doğal olarak çeşitli sıkıntılar da baş göstermiştir. Bu sıkıntıların 

yoğunlaştığı nokta ise arazi meseleleriydi. İzmit’te Sapanca gölünün batı 

kısmında bulunan ve Almanya Devleti tebaasından Mösyö Pizani isimli 

bir Alman’a ait olan Akgürgen çiftliği çevresine de birçok muhacir yerleştirilmiştir. 

Dersaadet İngiltere Sefareti’nde baş tercüman olarak görev yapmış olan 

Mösyö Pizani’ye Sultan Abdülmecid döneminde hediye edilen mezkûr 

çiftlik arazisi, Mösyö Pizani’nin vefat etmesi sebebiyle bölgeye iskân edilen 

muhacirler tarafından sahipsiz sanılmış ve bu sebeple işgal edilmiştir. 

Ancak Mösyö Pizani’nin kızı olan Madam Meraklin, arazinin kendisine 

ait olduğunu Alman konsolosluğu vasıtasıyla Osmanlı yetkililerine iletmiştir. 

Böylece sorun uluslararası bir boyut kazanmıştır. Osmanlı devlet 

adamlarının Madam Meraklin ile muhacirler arasında cereyan eden anlaşmazlıkların 

giderilmesi için yoğun çaba sarf ettiği görülmektedir. 

Osmanlı Arşiv Belgeleri temel kaynak alınarak hazırlanan bu bildiride 

Akgürgen çiftliği örneğinde muhacirlerin iskânları sırasında yaşadığı sorunların 

Osmanlı Devleti tarafından nasıl çözülmeye çalışıldığı irdelenecektir. 

İZMİT MUHACİRİN DEFTERİ’NE GÖRE İZMİT’TE 

KURULAN MUHACİR KÖYLERİ (1888-1889) 

Yrd. Doç. Dr. Mustafa SARI 


XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren, Müslümanlarla meskûn toprakların 

kaybedilmesiyle birlikte Osmanlı Devleti’ne yönelik göç hareketleri yaşanmıştır. 

Kırım’ın kaybedilmesi, 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı, 1860’lı 

yıllarda Kuzey Kafkasya’nın Rusya tarafından ilhak çalışmaları, 1877- 

1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve 1912-1913 Balkan Savaşları göç sürecinin 

dönüm noktalarını teşkil etmektedir. Muhacirler, ilk önce geçici olarak 

İstanbul’a gelmekte olup burada daimi iskân yerlerine sevk edilene kadar 

ikamet etmekteydiler. İzmit ve çevresi ise İstanbul’a yakınlığı, kara, 

139

deniz ve demiryolu ile kolaylıkla ulaşım imkânlarının olduğu ve boş arazilerin 

bulunduğu bir yer olmasından dolayı muhacirlerin önemli iskân 

yerlerinden birisi olmuştur. 

Muhacirlerin iskânlarını düzenlemek için kurulan Muhacir Komisyonları’nın 

da önerileri doğrultusunda iskân edilen muhacirlere hane, anbar, 

ahır ve tarla vb. gayrimenkuller için arazi verilmekteydi. Muhacirlere 

verilen bu araziler gönderilen özel memurlar tarafından İskân-ı Muhacirin 

Defterleri adı altında kayda alınmaktaydı. İzmit’te iskân edilen 

muhacirlere ait böyle bir defter, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde 

bulunmaktadır. 1888-1889 yılları arasında kaleme alınan 

ve iki ciltten oluşan bu defterde, İzmit Sancağı’ndaki Selimiye, Nimetiye, 

Uzuntarla, Mesruriye, Mamuriye, Ahmediye, Hamidiye, Şefketiye, Siyretiye, 

İcadiye, Servetiye, Nüzhetiye, Kızılcıklı, Çubuklu Osmaniye, Çubuklu 

Bala, Camili, Karapınar, Ketenciler, Teşvikiye, Rahmiye, İfraziye, Çepni, 

Nusretiye, Şirinsulhiye, Hikmetiye gibi köyler yer almaktaydı. Mezkûr 

defterde; muhacirlere dağıtılan arazilerin mevkii, miktarı, nevi, hududu, 

büyüklüğü, muhacirlere hangi suretle verildiği ve muhacirlerin nereden 

geldikleri ile isimleri gibi bazı bilgiler kayda alınmıştı. 

Bu bildiride, İzmit’e yapılan göçlere ait önemli bilgiler ihtiva eden İzmit 

Muhacirin Defteri esas alınarak sancak dâhilindeki köyler hakkında bilgiler 

verilecektir. Bildiri yazılırken, bu defterin dışında Osmanlı Arşivleri ve 

ikinci el kaynaklar da kullanılacaktır. 

İZMİT KÖRFEZİ DEPRESYONUNDA BÜYÜK YUNAN YIKIMI 

VE SAMANLIDAĞ MUHACERETİ 

Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ 


12 Mart 1921’de sona eren ve barış aldatmacasından öteye gidemeyen 

Londra Konferansı’nın hemen akabinde Yunanlılar, Sevr Antlaşmasıyla 

dayatılan hükümleri TBMM Hükümeti’ne kabul ettirmek için yeni bir taarruza 

karar verdiler. 23 Mart’ta Bursa istikametinde 3.Uşak istikametinde 

1.Yunan Kolordularının Afyon ve Eskişehir üzerine başlattıkları ve I. 

İnönü’de olduğu gibi cepheden taarruz şeklinde gerçekleştirdikleri saldırılar, 

bir kez daha başarısızlıkla sonuçlandı. İnönü’de uğranılan bu ikinci 

yenilgi, Batı Cephesi tarafından 1 Nisan 1921’de resmen açıklandı. Yunan 

140

Genelkurmayı iki savaşta da takip ettikleri savaş stratejisini sorguladı, 

yanlış olduğuna karar vererek yeni bir stratejik plan hazırladı ve seferberlik 

ilan etti. Yeni strateji Bursa ve Uşak Gruplarını kuşatma hareketiyle 

bir meydan muharebesi sahasında birleştirip Türk Ordusu’nu iki ateş 

arasında bırakmak suretiyle yok etme planı üzerine kuruldu. 

II. İnönü Zaferinin ortaya koyduğu bu durum karşısında Yunan Genelkurmayı,1920 

Eylül’ünden itibaren İzmit ve çevresindeki işgal siyasetini 

İngilizlerden devralarak, İstanbul ve Boğazların güvenliğini sağlama 

ve bölgenin Türk milis ve askeri kuvvetlerince tehdit edilmesinin önüne 

geçmek için Kocaeli Yarımadası’nın savunulması görevini üstlenen 11. 

Yunan Tümeni ve bu tümene bağlı birliklerin İngilizler gibi yoğun Türk 

baskısı yüzünden etkin olamadığı gerçeğini göz önüne alarak, bölgeden 

çekilmesine ve yeni stratejik planda değerlendirilmesine karar verdi. Yunanlılar 

bölgenin tahliye edileceğine dair kararlarını Mayıs başında İngilizlere 

açıkladı. 11 Haziran’da başlayacak olan bu çekilme, İznik Gölü ile 

İzmit Körfezi sahilinin güneyi arasındaki yani Samanlıdağ Bölgesi olarak 

geçen ve Yalova- Gemlik- Orhangazi hattını kapsayan güzergâh takip 

edilerek yapılacaktı. Yunanlılar, çekilme sırasında sivil halktan yana herhangi 

bir sorun yaşamaktan korktukları için yarımadayı tahliyeden önce 

bölgeyi yerleşim yerleriyle beraber temizlemek suretiyle büyük bir yıkım 

hareketine giriştiler. Bu facianın İstanbul’da Hilal-i Ahmer Cemiyeti’ne 

ulaştırılmasıyla cemiyet Kızılhaç Temsilcisi T. B. Thomson’u devreye 

soktu. Bu işi ele alan Thomson İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold 

nezdinde teşebbüse geçerek bölgeye bir soruşturma heyeti gönderilmesine 

dair talepte bulundu. Talebin kabulü üzerine uluslararası bir 

tahkik heyeti oluşturularak bölgeye gönderildi. 

Tebliğ, yukarıda bahsi geçen askeri gelişmeler çerçevesinde bölge üzerinde 

izlenen işgal siyasetinin gayrı insani sonuçlarını Cenevre Uluslararası 

Kızılhaç Temsilcisi Maurice Gehri, Manchester Guardian Gazetesi 

Yazarı A.Toynbee ve Kızılay’a ait raporlardan ve basından incelemek suretiyle 

değerlendirme esasına dayanmaktadır. 

141

MÜBADELE İLE KOCAELİ’NE İSKÂN EDİLEN GÖÇMENLER 

VE KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR (1923-1930) 

Prof. Dr. Behçet Kemal YEŞİLBURSA 

Ayhan ATEŞ 


Göç olgusu insanlık tarihinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Tarih 

içinde birçok insan topluluğu ya kendi isteği ile ya da karşılaştıkları sorunlar 

(coğrafi, ekonomik vb.) veya baskılar (siyasi, askeri, dini veya kültürel) 

sonucu yaşadıkları yerlerden göç etmek zorunda kalmış veya bırakılmışlardır. 

Türk tarihi de geçmişten günümüze bu tür göç hadiseleri ile 

doludur. Doğudan batıya, batıdan doğuya veya kuzeyden güneye, güneyden 

kuzeye bu göç hareketinin merkezi hep Anadolu toprakları olmuştur. 

Bu durumun bugün de aynı şekilde devam etmekte olduğunu görüyoruz. 

İşte biz bu bildiride, insanlık tarihinde önemsiz, Türk tarihinde önemli, 

fakat göç edenlerin hayatında “felaket” olarak adlandırabileceğimiz 

Türk-Yunan nüfus mübadelesi sonucu 1923-1930 yıları arasında (Anadolu’nun 

güzel bir köşesi olan) Kocaeli’ne iskân edilen mübadilleri (göçmenleri) 

ve karşılaştıkları sorunları ele alacağız. 

30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanan mübadele 

anlaşması çerçevesinde Kocaeli bölgesine yaklaşık 27.000 göçmen 

iskân edilmiştir. Yıllarca yaşadıkları topraklardan bir gecede çıkarılıp 

trenlerle ve gemilerle Anadolu topraklarına göç ettirilen mübadillerin 

yaşadığı sıkıntılar yolculukta olduğu kadar yerleştikleri yeni topraklarda 

da devam etmiştir. Başta barınma, sağlık ve iaşe olmak üzere birçok 

sorunla karşılaşmışlardır. İstasyonlarda, limanlarda, misafirhanelerde 

günlerce, haftalarca hatta aylarca bekletildikten sonra yerleştirildikleri 

yarı bataklık topraklarda yaşam mücadelesi vermişlerdir. Ancak devlet 

mübadillerin barınmasından, sağlığına, iaşesinden iş bulmasına kadar 

her konuda bu insanların yanında olmuş ve tüm olanaklarını seferber 

etmiştir. Mübadiller ilk olarak Rumların ve Ermenilerin boşalttığı köylerdeki 

evlere yerleştirilmiştir. Zamanla kendilerine yeni yerleşim yerleri 

kurulmuş, toprak, dükkân ve üretim araç ve gereçleri verilmiş böylece 

üretime katılmalarına imkân sağlanmıştır. 

Zamanla Kocaeli ekonomisinde tarımın yerini sanayinin almasıyla birlikte 

bölge diğer illerden yoğun bir şekilde göç almaya başlamıştır. Nüfusun 

hızlı bir şekilde artması sonucu Kocaeli’nde yeni yerleşim ve sanayi alan- 

142

ları açılmıştır. Mübadillere verilen yarı bataklık araziler ıslah edilerek 

buralara yeni yerleşim yerleri ve sanayi kuruluşları inşa edilmiştir. Başlangıçta 

şehir dışında olan yerler geçen süre içinde şehrin merkezinde 

kalmıştır. Mübadillerin kendileri olmasa bile çocukları zamanla arazilerinin 

değerlenmesi nedeniyle zengin olmuştur. Günümüzde Kocaeli zenginleri 

içerisinde çok sayıda mübadil aileler bulunmaktadır. Bugün bazı 

ikinci ve üçüncü kuşak mübadiller Kocaeli’nin saygın kişileri konumuna 

gelmiştir. 

KIRIM-DOBRUCA’DAN KOCAELİ’NE GÖÇ HİKÂYELERİ 

Ferit TOPLU 

Kocaeli Kırım Tatarları Derneği 

Kırım Tatarlarının tarihi Cengiz Han İmparatorluğunun (1206-1294) kuruluşu 

kadar eskidir. Son imparator Kubilay Han’ın ölümünden (1294) 

sonra Cengiz Han İmparatorluğu 4 ülkeye ayrılır. Bu ülkelerden biri de 

tarihleri arasında hükümran olan Altınordu İmparatorluğu (1242-1502) 

dur. Altınordu’nun da çeşitli etmenlerle tarih sahnesinden silinmesiyle 

ortaya çıkan 4 hanlıktan biri de Kırım Hanlığıdır. Kırım Hanlığı 1441-1783 

yılında hüküm sürmüş bir Kırım Tatar devletiydi. 1783 Yılında Rusların 

çeşitli oyun ve hileleri ile Kırımı ilhak etmelerinden sonra Kırım Tatarları 

için asırlarca sürecek acı ve hüzün dolu ve bugünlere kadar devam eden 

bir göç olgusu başlamıştır. Rus zulüm ve baskısından kurtularak hayatlarını 

sürdürmek isteyen Tatarlar her türlü yolları deneyerek vatanları 

Kırım’dan başta Türkiye olmak üzere Romanya, Bulgaristan, Kafkasya, 

Amerika, Doğu Avrupa ve Baltık ülkelerine göç etmek zorunda bırakılmışlardır. 

Çalışmamın konusu bu göç olayının küçük bir parçasını oluşturmaktadır. 

Kocaeli Vilayetine yapılan Kırım Tatar göçlerinin önemli bir bölümü Romanya’nın 

Dobruca bölgesinden özellikle 1930’lu yıllarda gerçekleşmiştir. 

Doğaldır ki daha önceki yıllarda da Kırım’dan Kocaeli’nin özellikle 

Kandıra (Azaklı, Hediyeli, Üğümceli, Tatar Ahmet, Tatar İlyas) civarına 

yapılan göçleri de biliyoruz. 

Kırım’dan ve Dobruca’dan yapılan göçlerin küçük bir bölümü ilgili devletlerle 

yapılan göç antlaşmaları sonucunda olmasına karşın çok önemli 

bir bölümü zulüm ve baskıdan kaçma şeklinde gerçekleştirilen göçlerdir. 

143

Romanya Krallığı ile yapılan antlaşma sonucunda Dobruca’da yaşayan 

Kırım Tatarları bütün taşınmazlarını Krallığa terketmişler buna karşın 

Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Kocaeli vilayetine yerleşen 2500 civarındaki 

Kırım Tatarına yaklaşık olarak aile başına 3 göz kerpiç ev, 3 dönüm 

bahçe ve kişi başına 10 dönüm tarla’nın yanı sıra bir miktar para, tarım 

aletleri, tohumluk, at arabası ve hayvan vermiştir. 

Bu koşullar altında 1935 yılının kış aylarında Nazım ve Cumhuriyet vapurları 

ile Köstence Limanından Kocaeli Vilayetine gelen Kırım Tatarları 

Derince, Tütünçiftlik, Gebze, Döngel, Sarımeşe, Akmeşe, Servetiyecami, 

İzmit (Yenidoğan), Arslanbey, Yeniköy, Elmalı, Fındıklı, Kalaycı Bayırı ve 

Subaşı civarında Türkiye Cumhuriyetinin kendileri için yaptırdığı 3 göz 

kerpiç evlere yerleşmişlerdir. 

Kırım Tatarları yeni yurtlarında da hastalık (verem, sıtma vs.), geçim sıkıntısı, 

uyum sorunu gibi çeşitli problemlerle karşılaşmışlardır..Fakat, 

Kırım Tatarları, çalışkanlıkları, dürüstlükleri, işbilirlikleri, ustalıkları gibi 

özellikleriyle uyum sorununu da yenerek yerli halkın da yardımıyla yaşadıkları 

yeni çevrelerin önemli ve vazgeçilmez bir parçasını oluşturmuşlardır. 

Çalışmam, yukarıda adları belirtilen bölgelere yerleştirilen ailelerin hayatta 

kalan bireyleri ile sözlü tarih kuralları altında yaptığım söyleşiler ve 

kendilerinden topladığım fotoğraf, bilgi, belgeler kullanılarak 4 yıl süren 

bir çaba sonucunda gerçekleşmiştir. 

KOCAELİ’YE GÖÇ ETMİŞ KIRIM TATARLARI’NDA 

ANAVATAN ALGISI 

Doç. Dr. Nuri KAVAK 

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 

Ruslar stratejik ve jeo-politik öneminden dolayı Kırım’ın güvende olması 

için Tatarlardan arınmış bir toprak parçası haline getirmek amacıyla çeşitli 

baskı yöntemlerine başvurarak hem yarımada da hem de kuzeydeki 

steplerde yaşayan Kırım Tatarları ile Nogayların Osmanlı ülkesine göç 

etmesi için yoğun bir yıldırma politikasını hayata geçirmişlerdir. Nitekim 

Kırım’ın işgal edildiği 1783 yılında başlayan göçler artarak kitlesel bir boyutta 

devam etmiştir. Osmanlı Devleti de akraba ve aynı dinden olan bu 

muhacirlere ülkesinin kapılarını açarak Balkanlar’a ve Anadolu’nun her 

bir köşesine sevk ederek iskân etmiştir. 

144

Kocaeli vilayetinin Karadeniz kıyısında ve nüfusunun ağırlıklı olarak Müslüman 

ahaliden oluşması Kırım Tatarlarının kolayca gelip yerleşmelerine 

imkan sağlamıştır. Ayrıca İstanbul ve çevre limanlara gelen göçmenlerin 

rahatça gönderilebilecekleri yerlerin başında Adapazarı ve İzmit gelmektedir. 

Lakin gerek Osmanlı Arşiv kayıtları gerekse bugün adı geçen yerlerde 

hala yaşayan tatarların olması bahsedilen göç dalgasından Kocaeli 

vilayetine de çok sayıda göçmenin geldiğini göstermektedir. Bu durum 

Anadolu’ya bir geçiş güzergahının üzerinde olan Kocaeli’nin zaman zaman 

geçici merkez olarak görülmüş olmasından kaynaklanmaktadır. 

Çünkü zamanla bölgeden Anadolu içlerine geçenlerde çok olmuştur. Bu 

cümleden olarak başta Kocaeli merkez olmak üzere, İhsaniye, Kubuzcu, 

Mekecik, Özge, Kullar, Sarımeşe (Selimiye), Servetiyecami, Değirmendere, 

Nusretiye, Gölcük, Darıca ve Derince olmak üzere birçok yerleşim 

yerinde Kırım Tatarları ya direkt veyahut ta başka bir merkezden yerleri 

değiştirilerek iskan edildiği görülmektedir. 

Bildiri metnimiz Kocaeli’ne gelen göçmenlerin hal-i hazırdaki durumlarının 

anavatanla olan bağlantı kanalları-varsa- üzerinde bir anket çalışmasını 

konu almaktadır. Buna göre yaklaşık 20 kişiye yönelteceğimiz 

sorularla, kültürel ve akrabalık ilişkilerinin Kırım’da yaşayan Tatar soydaşlarıyla 

nasıl sağladıkları üzerine veriler elde etmeye çalışacağız. Hipotezimiz 

hala anavatan algısının devam ettiği ve de değişik kanallarla bir 

bağın oluştuğu üzerinedir. Ayrıca kendini tanımlamada, önceki kuşakları 

hatırladıklarını ve böylece kimliklerini zihinlerinde canlı tutarak gelecek 

kuşaklara aktarmada geliştirdikleri kültürel faaliyetlerin niteliği ve türleri 

hakkında sonuçlar elde etmeye yöneliktir. 

Görüşme Soruları 

Kimlik 

1.Kendinizi nasıl tanımlarsınız? 

2.Anavatan sizin için nereyi ifade ediyor? 

3.Kırım’da atalarınız nerede yaşıyordu? 

4.Neden göç etmek zorunda kaldılar? Yasal yollardan mı yoksa yasa dışı 

yollardan mı göç ettiler? Geldiklerinde nereye yerleştiler? 

5.Evinizde veya iş yerinizde Kırım’a ait herhangi bir şey barındırıyor 

musunuz? Neden? 

6.Ev veya iş yeri tercihi yaparken gideceğiniz yerde Kırım Tatarlarının 

yoğun olup olmamasına bakıyor musunuz? Bu durum sizin için bir tercih 

145

meselesi mi? 

7.Şuan koşullar sizin için uygun olsa Kırım’a yerleşmek ister miydiniz? 

Neden? 

Anayurda Olan Bağ ve İletişim 

8.Kırım’daki son dönemdeki gelişmeleri takip ediyor musunuz? Sizi 

neden ilgilendiriyor? 

9.Kırım ile ilgili belgesel izlediniz mi? 

10.Kırım ile ilgili herhangi bir basılı yayını (dergi vb.) düzenli olarak takip 

ediyor musunuz? 

11.Kırım’a neden gitmediniz veya gidemediniz nelerdir? (Gidemeyenler 

için) 

12.Kırım’a gittiyseniz geldikten sonra sizde ne değişti? (Gidenler için) 

13.Kırım’a tekrar gitmek istiyor musunuz? (Gidenler için) 

14.Kurbanınızı nerede kestiriyorsunuz? Kırım’da kestirmeyi düşündünüz 

mü? Neden? 

15.Kırım’da herhangi bir kurum, kuruluş veya aileye bağış yaptınız mı? 

Neden? 

16.Fitre ve zekâtınızı nereye veriyorsunuz? Kırım’a göndermeyi düşündünüz 

mü? Neden? 

Anayurda Bağı Güçlendiren Etkinlikler 

17.Kocaeli’de Kırım Tatarlarına hitap eden kültürel etkinlikler oluyor 

mu? Oluyorsa katılıyor musunuz? Neden? 

18.Kocaeli’de Kırım ile ilgili düzenlenen etkinliklerden haberiniz oluyor 

mu? Katılıyorsanız bu etkinliklere katılmak sizde neyi değiştirdi? 

146

KOCAELİ VİLAYETİNE YERLEŞTİRİLEN DAĞISTAN’LI 

MUHACİRLERİN SULTAN REŞAT HİMAYESİNDE 

KURULAN REŞADİYE (GÜNEYKÖY)’E İSKÂNI İLE 

GERÇEKLEŞEN İNŞA SÜRECİ 

Yrd. Doç. Dr. Selçuk SEÇKİN 

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi 

Rus baskısı sonucu Şeyh Şamil önderliğindeki askeri direniş gücünün 

kırılması üzerine zahmetli yolculuk sürecinden sonra kafileler halinde 

Dağıstan Müslümanları Osmanlı topraklarına sığınmışlardır. Bu sığınma 

sürecinde dönemin padişahlarının desteği ve ihsanları ile iskan sürecinde 

pek çok alanda katkıları olmuştur. Bu süreçte, Şeyh Şamil’in yakın 

akrabası ve çevresine ait Kumuk Kabilesi’ne bağlı yaklaşık 70 hanelik göç 

kafilesi de Şeyh Şerafettin önderliğinde Yalova’ya getirilmiştir. Sultan Reşat’ın 

özel izniyle Osmanlı Devleti’nin iskan politikası yanında bölgenin 

Kafkasya iklimine kısmen uygun, dağlık bir arazi olması da bu tercihte 

etkili olmuştur. Yerleştikleri beldeye önceleri Elma-Alan veya Elmalı adı 

verilmiş; daha sonra köye Sultan Reşad tarafından yapılan yardım ve 

imar çalışmalarının nişanesi olarak Reşadiye ve nihayet Cumhuriyet sonrasında 

Güneyköy adı verilmiştir. Dağıstanlıların katılımıyla günden güne 

kalabalıklaşan köyde yeni evler inşa edildi; hatta o hale geldi ki arazi gelen 

göçmenlere yetmez hale geldi. Köyde ilk kurulan binalar arasında bir 

medrese ve köyün ilk mescidi ile ilk dergahının da bulunduğu külliye yer 

almaktaydı. Osmanlı Sarayı’na yakın bir kişi olan Şeyh Şerafettin sık sık 

Sultan Reşat tarafından dini konularda kendisine danışılmak üzere Saray’a 

davet edilmiştir. Bu dostluğun nişanesi olarak Sultan Reşat tarafından 

köye sakal-ı şerif hediye edilmiştir. Köydeki iki camiden birisi olan ve 

medresenin de bulunduğu külliyenin klasik bir Osmanlı eseri oluşu, köy 

meydanında Osmanlı Sultanı Sultan Reşad’ın tuğrasını taşıyan görkemli 

çeşme ve hâlâ işletilmekte olan ve talebenin ihtiyaçları için vakfedildiği 

bildirilen “Reşad Menba Suyu“ işletmesi, bu vakfiyenin bir mirası ve köye 

verilen önemin somut kanıtı olarak hâlâ ayaktadır. Özellikle Sultan Reşat 

Çeşmesi taşıdığı sanat ve mimarlık etkisi bakımından önemli bir eserdir. 

Atnalı kemerle dört yöne açılan çeşme cephelerinin dört cephesinde de 

birer kitabe yer almaktadır. Sultanın İstanbul’da inşa ettirdiği çeşmelerde 

dahi bu derece özenli bir işçilik görülmezken, bir köy meydanında bu 

nitelikte bir yapının bulunması Osmanlı Sultanı’nın köye verdiği manevi 

ve maddi desteği belgeler niteliktedir. Köyde, Yunan işgali sırasında Os- 

147

manlı dönemi yapıları önemli zararlar görmüş, günümüze bu dönemde 

aldığı yaralarla ulaşmıştır. 

TARİHİ GELİŞİM İÇİNDE İZMİT KÖRFEZİ 

VE DENİZCİLİĞİMİZ 

Doç. Dr. Mustafa HERGÜNER 

Harp Akademileri 

Anadolu Coğrafyası’ nın en stratejik bölgelerinden birisi “İzmit Körfezi” 

dir. İki okyanusu ve üç kıtayı birleştiren Anadolu coğrafyası İzmit Körfezi 

ile bir taraftan denizlere ve okyanuslara açılırken diğer taraftan dünyanın 

en stratejik geçitlerinden olan “Türk Boğazları” için de en önemli bir hinterland 

durumundadır. 

Nitekim gerek Osmanlı gerek Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk konuşlandığı 

bölge İzmit ve Körfez olmuştur. Bu arada belirtelim ki Askeri, Ticari ve 

Bilimsel Denizcilik yönünden İzmit Körfezi önemini devam ettirmekte dolayısı 

ile bu körfezin en büyük otoritesi olan Kocaeli Liman Başkanlığı’nın 

jeostratejik sorumluluğu giderek artmaktadır. 2015 yılı itibariyle Askeri 

Denizciliğimizin % 50’si Ticari denizciliğimizin %20’si ve bilimsel denizciliğimizin 

de önemli bir kısmının icra edildiği İzmit Körfezi’nin tarihi geçmişi 

incelenmiş ve bu önemin gelecekteki durumu değerlendirilmiştir. 

XVIII. YÜZYIL VE SONRASINDA İZMİT İSKELESİ İLE 

ARD ALANININ OSMANLI DENİZCİLİK 

FAALİYETLERİNDEKİ YERİ 

Ekrem GÜRDAL 

Bu çalışmada İzmit İskelesi ile İzmit havzasının Osmanlı denizcilik faaliyetlerindeki 

yeri incelenmektedir. İzmit jeopolitik konumu itibariyle, 

askeri, iktisadi ve içtimai açıdan Osmanlı Devleti için mühim bir yerdir. 

Asya, Ortadoğu ve Anadolu’dan Avrupa’ya malzeme, bilgi ve insan akışının 

sağlandığı güzergâh üzerinde bulunması İzmit ve iskelesinin önemini 

artırmaktadır. Kent bir nevi bölgenin dünyaya açılan kapısı olmuştur. 

Şehir, hem karadan hem de denizden İstanbul ile olan organik bağları 

148

nedeniyle her daim göz önündedir. İstanbul’un iaşesinin sağlanması adına 

gerekli olan her türlü ihtiyacın kolaylıkla temin edilebilmesi için deniz 

yolunun kullanılması daha yararlı ve kazançlıdır. İhtiyaç malzemelerinin 

yanı sıra askeri mühimmat sevkıyatı için deniz yollarının açık olmasına 

dikkat edilmektedir. Ayrıca Marmara Denizi’ndeki yolcu taşımacılığı açısından 

bakıldığında İzmit ve iskelesi oldukça canlıdır. Bu hareketlilik bölgeyi 

cazibe merkezi haline getirmektedir. Doğal afetler, salgın hastalıklar, 

göçler, savaşlar gibi bir takım sebepler denizcilik faaliyetlerini büyük 

ölçüde etkileyebilmektedir. İzmit İskelesi’nden yapılan sevkıyatı, askeri, 

sosyal ve ekonomik açıdan ele aldığımız bu çalışmada İzmit İskelesi’nin 

ve ard alanının bölgedeki etkinliğine ışık tutmaya gayret gösterdik. Söz 

konusu olan dönem içerisinde İzmit ve iskelesi ile ilgili, Osmanlı denizcilik 

faaliyetleri üzerine bazı tespit ve değerlendirmeler yapmaya çalıştık. 

MADEN NAKLİYECİLİĞİNDE BİR GÜZERGÂH: 

İZMİT İSKELESİ 

Yaşar ÖCAL 

Osmanlı Devleti’nde kara ulaşımı ile deniz ulaşımı iç içe geçmiş; İstanbul, 

Samsun, İzmit, İskenderun, Mersin, Trabzon, Alaiye, İzmir, Sinop iskeleleri 

kendi hinterlandındaki kara ulaşımının nihayetindeki noktalar olmuşlardır. 

Maden taşımacılığında kullanılan iskeleler genel de Samsun, 

İzmit, İskenderun ve Mersin’de bulunuyordu. Bu iskeleler, kendilerine 

en yakın veya günün ulaşım koşullarında en kolay ulaşılabilecek maden 

işletmelerinde üretilen madenlerin nakledildikleri önemli güzergâhlardı. 

Maden işletmelerinde üretilen madenler, başkentteki darphaneye bu 

güzergâhlar yoluyla ulaştırılıyordu. 

Bulgardağı ve Bereketli madenlerinden elde edilen kurşun, gümüş ve altın, 

daha sonraki dönemlerde Mersin iskelesine kaymış olsa da önceleri 

İzmit iskelesi yoluyla nakledilmiştir. Bozkır madenlerinden elde edilen 

kurşun ve gümüş nakliyesinde sonraları Alaiye İskelesi kullanılsa da işletmenin 

ilk dönemlerinde İzmit İskelesi kullanılmıştır. Hüdavendigar 

bölgesi madenlerinden elde edilen muhtelif cins cevher de genel olarak 

İzmit iskelesi yoluyla taşınmaktaydı. Ergani ve Keban madenlerinde üretilen 

gümüş ve bakır bir süre kara yoluyla İzmit iskelesine kadar götürülüyor, 

oradan da deniz yoluyla darphaneye naklediliyordu. Yine 19. yüzyılın 

son çeyreğine kadar önemli bir gümüş ve kurşun üretim merkezi olan 

149

Bozok sancağındaki Akdağ Maden-i Hümayununda üretilen madenler 

genelde Samsun İskelesi üzerinden başkente gönderilse de bazı dönemlerde 

İzmit iskelesi üzerinden darphaneye ulaştırılıyordu. Anılan maden 

işletmeleri dışında da birçok maden işletmesinin kullandığı İzmit iskelesine 

kadarki güzergâhta yoğun olarak develer kullanılmıştır. Genelde 

Anadolu’dan İstanbul istikametine getirilecek mahsuller, temin edilen 

develerle İzmit’e kadar getiriliyor buradan da küçük gemilerle başkente 

taşınıyordu. 

19. yüzyılda Osmanlı’nın Anadolu coğrafyasında üretim faaliyetlerinde 

bulunan ve devlet tarafından faaliyetlerine devam ettirilen ‘maden-i hümayun’ 

işletmelerindeki madenlerin darphaneye ulaştırılması sürecinde; 

madenlerin çıkış noktalarından İz(nik)mit İskelesine kadar ki takip edilen 

yol ve kullanılan nakliye araçları ile madenlerin bu iskeleden darphaneye 

ulaştırılması üzerinde durulacaktır. 

BUHAR DEVRİNDE İZMİT TERSANESİ 

Evren MERCAN 

Uzun yıllar İzmit Körfezi stratejik geçiş güzergâhlarına yakınlığı ve geniş 

hinterlandı ile Osmanlı için vazgeçilmez bir deniz üssü niteliğindeydi. Kürek 

ve bilhassa Yelken Devri’nde düşük tonajlı, orta ve küçük cesametteki 

ahşap gemilerin inşa edildiği İzmit Tersanesi, kereste gereksinimine büyük 

ölçüde cevap veren elverişli ormanlara ve payitahta yakınlığı ile kritik 

önemi haiz bir merkez konumundaydı. 

19. yüzyılın ikinci çeyreğinde denizcilik alanında vuku bulan devrimsel gelişmeler, 

muharip gemileri deplasman, ateş gücü, hız ve manevra nispetinde 

yapısal değişiklikler geçirmesini ve buna mukabil gemi inşa teknolojilerinin 

de baştan aşağı değişmesini zorunlu kılmaktaydı. Birinci Dünya 

Savaşı boyunca devam edecek olan “Buhar Çağı” olarak adlandırılan bu 

dönemde İzmit Tersanesi, yeni teknolojiye ayak uydurma adına bir dizi 

modernizasyon girişimine tabi tutulsa da gemi inşa kulvarında dikkate 

değer ölçüde gerilemişti. 19’uncu yüzyıl süresince Osmanlı Devleti’nin en 

büyük sanayi altyapısını oluşturan Tersane-i Amire’ye daha çok destek 

mahiyetinde kalan İzmit Tersanesi, 1840’dan 1909 yılında lağvedilmesine 

kadar korvet, gambot, buharlı vapur ve kruvazör sınıfında gemilerin inşasına 

ev sahipliği yapmak bir yana, donanmanın torpido ateş, harp düzeni 

150

ve düşman ile müsademe talimlerinin düzenli olarak icra edildiği stratejik 

üs olma özelliğini de korumuştu. 

Bu çalışmada Buhar Çağı boyunca İzmit Tersanesi’nde yürütülen gemi 

inşa tecrübeleri ve üretim verimliliği dışında bölgenin Osmanlı Donanması 

açısından stratejik önemi ele alınacaktır. Bunun için İzmit Tersanesi 

ile ilgili arşiv vesikaları ile Deniz Harp Tarih ile ilgili araştırma eserlerden 

faydalanılacaktır. 

TCG YAVUZ: KOCAELİ’NDE BİR SANCAK GEMİSİ 

Yrd. Doç. Dr. Yasemin NEMLİOĞLU KOCA 


Osmanlı Devleti’nin kaderini değiştiren iki gemiden bir olan Goeben kruvazörü 

16 Ağustos 1914 günü direğine Türk Bayrağı çekilerek “Yavuz” 

adını aldı. Bu tarihten sonra Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin sancak 

gemisi olan Yavuz gemisi Türk tarihinde her dönemde önemli rol oynadı. 

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girişine neden olan gemi, savaş 

yıllarında Osmanlı Donanması’nın en büyük savaş gücünü de oluşturmaktaydı. 

Mondros Ateşkes Antlaşması sonunda İtilaf Devletleri’nce tehlike 

oluşturacağı düşüncesiyle İstanbul’da istenmeyen Yavuz, cephanesi 

alınarak İzmit’e gönderildi. Böylece sonraki yıllarda Türk Donanması’nın 

da Kocaeli’de konuşlanmasını sağlayarak, Kocaeli’yi tekrar Türk denizciliğinin 

merkezi haline getirecek faaliyetler başladı. Kurtuluştan sonra 

Yavuz’un onarılması için Gölcük bölgesinde bir havuzun yapılması, bir 

anlamda Kocaeli/Gölcük’ü Deniz Kuvvetleri ile özdeşleştirecek olan yolun 

başlangıcı olmuştur. Yavuz Kruvazörü 1927 yılında Gölcük’te havuzlanmıştır 

ve bugün gemi ve denizaltılar inşa eden Gölcük Tersanesi’nin 

ilk temelleri de bu dönemde atılmıştır. Yavuz Kruvazörü 1930 yılında 

onarımının tamamlanmasından sonra Türk Deniz Kuvvetleri’nin sancak 

gemisi olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin de denizlerdeki gücünün simgesi 

oldu. Yavuz tarihindeki en acı görevini 19 Kasım 1938 tarihinde Atatürk’ün 

naaşının İstanbul’dan İzmit’e nakletmekle yaptı. Sonraki dönemlerde denizlerdeki 

faaliyetleriyle hem donanmanın, hem de Kocaeli’nin simgesi 

olarak adını yeni Yavuz gemilerinde yaşattı. Çalışmada 100. yaşını kutlayan 

Yavuz gemisinin Türk donanması ve Kocaeli tarihindeki yeri ve önemi 

açıklanacaktır. 

151

OKLA YÜKSELEN MİLLET 

Doç. Dr. Erkan GÖKSU 


Türklerin, tarih boyunca gösterdikleri askerî başarılarının geri planında 

yatan en önemli faktör, son derece gelişmiş bir silah teknolojisine sahip 

olmalarıdır. Bu konuda ön plana çıkan ilk örnek ok ve yaydır. Kompozit 

yapıya sahip olan Türk yayları ve bu yayın teknik gelişmişliğine uygun 

oklar, her devirde Türklerin en etkili silahı olmuştur. Başta Çin ve Roma 

olmak üzere birçok devlet bu silahlardan etkilenmiş ve bu silahların savaşlardaki 

işlevi, harp tarihi bakımından bir devrim etkisi yaratmıştır. Bu 

bakımdan, çok farklı ve geniş coğrafyalarda hâkimiyet tesis eden Türklerin, 

Çin, Roma, Bizans gibi devletler karşısında üstünlük kurabilmelerine 

imkân tanıyan en önemli unsurun, kendine has özellikler taşıyan ve bu 

bakımdan başka toplumlar tarafından kullanılan benzerlerinden ayrılan 

ok ve yay gibi Türk silahları olduğunu söylemek mümkündür. 

OK ÇEŞİTLERİ VE YAPIM TEKNİKLERİ 

Prof. Dr. Metin ORHAN 

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi 

Okçuluklarındaki yetenekleriyle dünyaya nam salmış olan Türkler sportif 

okçuluğu da kurumsallaştıran ilk millettir. Dünyaya “menzil okçuluğu” 

(flight archery) kavramını da hediye etmişlerdir. 847 metreye kadar gibi 

inanılması güç bir mesafelere attıkları menzil okları da aerodinamiğin 

ve dönemin teknolojisinin son ürünleridir. Bu makalede menzil oklarının 

yanı sıra savaşta kullanılan ok çeşitleri ve yapımlarına da değinilecektir. 

152

ATLI OKÇULUKTA AT VE BİNİCİ EĞİTİMİ 

İrfan GÜRDAL 

Kültür ve Turizm Bakanlığı 

Tarihte Türk savaşçılığının en etkili uygulamalarından biri de hiç şüphesiz 

atlı okçuluktur. Ateşli silahların kullanılmaya başlamasıyla gözden düşen 

atlı okçuluğun derin tecrübeleri ve talim metodları, ne yazık ki zaman 

içinde büyük ölçüde unutulmuş ve günümüze çok az kaynak ulaşabilmiştir. 

Bir savaş uygulaması olan atlı okçuluğun yüzlerce yıl aradan sonra 

spor olarak yeniden uygulanmaya başlandığı günümüzde eski tecrübelerle 

birlikte yeni eğitim metodlarına ihtiyaç duyulmaktadır. 

Az sayıdaki gönüllü atlı okçunun gayretleri ile ortaya konan at ve binici 

eğitimi yöntemleri bu bildirinin konusunu oluşturmaktadır. 

TÜRK YAYI VE YAPIMI 

Dr. Yaşar Metin AKSOY 

Dânişmend Atlı Spor Kulübü 

Dünya yazılı basınına “Türk Yayı” olarak girmiş olan yay, Asya kompozit 

yayının binlerce yıl boyunca evrimleşmesi sonucu meydana gelmiş ve Osmanlı 

Devleti’nde en mükemmel şeklini almıştır. Asya kompozit yayında 

olan uzun başlar kısaltılarak kirişin üzerindeki yük azaltılmış, yay kollarına 

üstten yapıştırılan kabza sal denilen yay kollarının içine dâhiyane 

bir şekilde gömülerek salın kabzaya daha yakın bükülmesi sağlanmış, 

yay boyu kısaltılarak oka aktarılan enerji (yay verimi) artırılmıştır. Ortaya 

çıkan yay, ağır okları, atası olan yaylar kadar atabilmenin yanı sıra hafif 

okları da daha uzun mesafeye atabilmektedir. Türk yayının efsanevi ünü 

işte bu uzun mesafeye attığı oklardan gelmektedir. Bu bildiride literatürde 

“Türk Yayı” veya “Osmanlı Yayı” olarak bahsedilen yayın yapılışından 

bahsedilecektir. 

153

OSMANLILAR DÖNEMİNDE SPORTİF BİR AKTİVİTE 

OLARAK MENZİL YARIŞMALARI VE MENZİL TAŞLARI 

Zafer Metin ATEŞ 

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, okçuluk faaliyetlerinin gerçekleştirildiği 

34 büyük meydan tahsis edilmiştir. Çeşitli illerdeki bu yerler “okmeydanı” 

olarak anılırdı. Okmeydanlarında, belirlenmiş kural ve tertip 

içerisinde, üzerlerinde sürekli olarak sportif faaliyetler gerçekleştirilirdi. 

Buralarda atıcıların toplandıkları mekânlar da kemankeşler tekkesi, tirendazlar 

zaviyesi ve atıcılar dergâhı gibi isimler almıştır. Yalnız geçici, 

hatta devamlı olarak ok atılan her yere okmeydanı denmemektedir. Okmeydanları 

etrafı sınır taşları ile çevrilen, içinde gerekli binaları bulunan, 

büyük okçuların menzil taşlarını ihtiva eden, kendine has kadrosu ve 

ödenekleri bulunan spor tesisleridir. Şüphesiz bu ok meydanlarının en 

ünlüsü, İstanbul Okmeydanı’dır. 

GEBZE’NİN ESKİHİSAR KÖYÜNDE KOLERA 

Yrd. Doç. Dr. Baki ÇAKIR 

Fatih SARIKAYA 

Kırıkkale Üniversitesi 


Anadolu’nun Dersaadet’e giriş kapısı İzmit sancağının Gebze kazasıydı. 

Gebze kazasının Eskihisar köyünde 1892 yılında belgelerin diliyle koleraya 

benzer hastalıktan dolayı bir ölüm vakası meydana geldi. Dersaadete 

olan yakınlığı ve Dersaadet’in giriş kapısı olması hasebiyle İmparatorluk 

için büyük bir tehlike olarak görülen bu ölüm hadisesinden dolayı alınan 

tedbirler, uygulanan karantina, halkın olaya verdiği tepki ve yine devletin 

olaya yaklaşımı bu çalışmada anlatılacaktır. 

154

1897-1898 YILLARINDA GEBZE KAZASINDA 

HAYVAN VEBASI 

Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş DEMİRKOL 

Gebze Teknik Üniversitesi 

Adı geçen yıllarda Kocaeli sancağına bağlı bir kaza olan Gebze’de veba-i 

bakari olarak adlandırılan hayvan hastalığı gözükmüştür. Başkent İstanbul’a 

olan yakınlığı ve daha da önemlisi Anadolu’dan gelen hayvanların 

İstanbul ile arasında son geçiş noktası olması sebebiyle Gebze mezkûr 

konuda çok önemlidir. Eğer Gebze’den İstanbul’a hastalıklı hayvan sevkiyatı 

yapılırsa bu Dersaadet’in tamamında bir salgın hastalığa yol açabileceği 

gibi İmparatorluğu her anlamda zor durumda bırakacaktır. Durumun 

öneminin farkında olan yönetimin bu konuda yaptığı çalışmalar, 

aldığı tedbirler, bu konu için ayrılan bütçe, ayrıca mahalli yönetimin çalışmaları 

tebliğimizin konusunu oluşturacaktır. 

İZMİT BELEDİYE TABİPLERİ (19. YÜZYIL) 

Prof. Dr. Nermin ERSOY 

Yrd. Doç. Dr. Rahime AYDIN ER 


19. yüzyıla ait Osmanlı Arşiv Belgelerinde İzmit’te bir tabip varlığına ilişkin 

en eski belge 31 Ekim 1828 tarihine aittir. Diğerleri ise İzmit’te bulunan 

Karantinaya bir tabip tayin edilmesinden (22 Nisan 1841); Mösyö 

Balatos’un (8 Şubat 1858) ve Militadi Payolanos (20 Nisan 1858) İzmit’te 

tabiplik edebilmesinden; Meclis-i Tıbbiye’den Doktor Baranak’ın (12 

Mayıs 1860) ve Doktor Aleksandır’ın İzmit’e memleket tabibi olarak tayin 

edilmesinden (16 Eylül 1860); İzmit ve köyleri ahalisinin hastalarına 

bakan devlet tabibi Tatos Kirkor’un azl edildiği ve yerine bir başkasının 

(10 Ekim 1864), İzmit Belediye Tabibi Kanyoli’nin yerine de İtalya Tıbbiyesi’nden 

mezun Nilis’in tayin edildiği (19 Eylül 1865) bildirilmektedir. 

Belgelerden anlaşıldığı üzere bölge halkının hastalanması üzerine tedavisinden 

sorumlu olan hekim, memleket ya da devlet tabibi gibi isimlerle 

anılmaktadır. 

155

1871 yılında İzmit’te ilk kez Kasap Tahir Ağa Belediye Başkanı olmak üzere 

üçü Müslüman, üçü gayrimüslimden oluşan Belediye Meclisi kurulmuştur. 

Bu tarihten sonra halkın sağlık sorunlarıyla ilgilenen hekimler 

için çoğunlukla belediye tabibi adı kullanılmaya başlanmıştır. İzmit Belediye 

Tabipliği ile ilgili ilk belge 6 Mart 1884 tarihlidir ve İzmit Belediye 

Tabibi Kirkor Efendiye rütbe verildiğini bildirmektedir. 20 Ocak 1890 tarihli 

belgede İzmit Memleket Tabibi Cerrahyan ile Karamürsel Belediye 

Tabibi Nazım Efendinin taltif edilmesinden; 18 Ağustos 1891 yılında İzmit 

Belediye Tabibi Dimitraki’nin öldüğünden; 7 Eylül 1892 yılında Mehmed 

Suphi Efendinin İzmit Belediye Tabibi olarak tayin istediğinden ve uygun 

bulunduğundan; 30 Aralık 1894 tarihli belgede İzmit Belediye ve Hapishane 

Tabibi’nin Yahi Efendi olduğundan ve taltif edildiğinden; 11 Şubat 1895 

tarihli belgede İzmit Sancağı Belediye Tabibi’nin Ahmet İbrahim olduğundan; 

27 Temmuz 1896 tarihli belgede İzmit Belediye Tabibi olarak Hafız 

Mehmet Efendi olduğunda ve görevinin 4 Temmuz 1904’e kadar devam 

ettiği görülmektedir. 

Bu nedenle bildiride; İzmit Belediyesi’nin kurulduğu yüzyılda kentimizde 

sağlık hizmeti sunmuş olan hekimler ile İzmit belediye tabipleri hakkında 

edinilen bilgilere yer verilecektir. 

KOCAELİ SANCAĞI’NIN ADAPAZARI VE DİĞER 

KAZALARINDAKİ ECZACILARI (1874-1954) 

Eyüp Talha KOCACIK 

Geçmişi antik çağlara kadar uzanan Kocaeli ve civarı tarih boyunca çok 

farklı uygarlıkların yaşam alanı bulduğu, geliştiği bir bölgedir. Bu süreçte 

en büyük gelişimini ise Osmanlı döneminde imparatorluğun başkentine 

yakın ve Anadolu’ya açılan bir kapı olmasından dolayı göstermiştir. Kocaeli 

gelişmiş bir Osmanlı vilayeti olmakla birlikte sınırları da günümüze 

göre daha geniş bir araziyi ihtiva ediyordu. Yalova, İznik, İstanbul’un bir 

bölümü, Adapazarı ve çevresi de bu merkeze bağlı idi. Adapazarı bölgenin 

son derece verimli bir ovası olması nedeniyle burada tarım faaliyeti her 

zaman ağır basmış ve Adapazarı’nın şehirleşmesi gecikmiştir. 

Eczacılık tarihi açısında incelediğimizde, İzmit’te bildiğimiz kadarıyla ilk 

eczane 1866 yılında Serope Bulutyan tarafından açılmıştır. “Bulutyan Eczahanesi” 

şehirde uzun yıllar tek eczane ve ecza deposu olarak faaliyet 

156

göstermiş hatta Anadolu’nun birçok şehrine ilaç ve ıtriyat tedarikini sağlamıştır. 

Bugünkü bilgiler ışığında Adapazarı’ndaki ilk eczanenin 1874 yılında 

Aleksandros Yorgiyadis’e ait olduğunu görmekteyiz. Bulabildiğimiz 

ilk ecza depoları 1891 yılına tarihlenmektedir. Ecza deposu sahipleri ise 

Salih Berberoğlu, Kirkor Agonyan, Setrak Athanasyan, Stefan Karakalpak 

ve Ohannes Muradyan olmuştur. Bu ecza depolarının pek çoğunun 

“afyon” ticareti ile uğraştıklarını da görmekteyiz. 

Bu bildiride 1874 tarihinden başlayıp 1954 yılına kadar Kocaeli vilayete 

bağlı en büyük kaza olan Adapazarı ve civar kazalarında eczane açmış, 

hastanelerde görev yapmış, askeri eczacı olarak burada bulunmuş eczacıları 

tespit etmek amaçlanmıştır. 

KOCAELİ’NDE GEBELİK, DOĞUM, LOHUSALIK VE 

YENİDOĞANA İLİŞKİN GELENEKSEL UYGULAMALAR 

Prof. Dr. Nermin ERSOY 

Belgin BABADAĞ 

Pervin ŞAHİNER 


Gelenek ve görenekler; bir topluluk veya toplumda çok eskilerden bu 

yana saygın tutulup kuşaktan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel 

kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışları kapsayan uygulamalardır. 

İlkel çağlardan beri evlenme, doğum, ölüm gibi geçiş dönemleri, 

farklı kültür ve inançtaki insanlar arasında çeşitli inanış ve retüellerle 

adeta kutsanmıştır. İnsan yaşamının önemli geçiş dönemlerinden olan 

gebelik, doğum, lohusalık dönemleri ve bebek sahibi olma, hemen hemen 

her kültürde mutlu bir olay olarak kabul edilmekte ve fizyolojik, psikolojik, 

sosyo-kültürel bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle 

bu dönemler geleneksel kültürümüzden oldukça etkilenmektedir. 

Türkiye coğrafi konumu sebebiyle, tıbbi folklor açısından birçok farklı 

kültürün bir araya gelip farklı sentezlerin oluştuğu bir ülkedir. Ülkemizde 

gebelik, doğum ve bebek bakımına ilişkin yapılan çalışmalarda; işlevsel 

olmayan uygulama ve inançların halen bulunduğu, kadının ve bebeğin 

sağlığını etkilediği, bu konuda yapılacak eğitimlerin gerekli ve yararlı olduğu 

bildirilmektedir. 

157

Buradan yola çıkarak araştırmamızda, Kocaeli’nde kadınların gebelik, 

doğum, lohusalık ve bebek bakımına ilişkin geçmişte uyguladıkları ve/ 

veya halen uygulamakta oldukları geleneksel uygulamaları tanımlamak, 

ortaya çıkacak sonuca göre sağlığı tehdit eden uygulamalar karşısında 

neler yapılabileceğine yönelik önerilerde bulunmak amaçlanmıştır. Çalışma 

yüz yüze görüşme tekniği ile Kasım, Aralık 2015 tarihleri arasında 

yapılmıştır. Elde edilen gebelik, doğum, loğusalık ve yenidoğana ilişkin 

geleneksel uygulamaların bazılarının kadına ve yenidoğana zarar verebilecek 

boyutta olduğu tesbit edilmiştir. 

EBELERLE KOCAELİ’NİN 50 YILLIK DOĞUM SERÜVENİ 

Yrd. Doç. Dr. Rahime AYDIN ER 


Ebeleri yok ettiğinizde kadınlar arasında paylaşılan ve bir grup cerrahın, 

erkek kadın doğumcuların, bir araya getiremeyecekleri derin bir bilgi birikimini 

de yok etmiş olursunuz, çünkü cerrahlar ve tıbbi eğitim almış 

doktorlar dünyasındaki doğum ile duygudaş kadınlar arasındaki doğum, 

fizyolojik olarak aynı şekilde gerçekleşmez. 

Ebe Ina May Gaskin “Spiritual Midwifery” kitabından 

Bu topraklarda ebeler doğumun esas kahramanı olarak; saraylarda, 

konaklarda, hastanelerde ve evlerde doğum öncesinde, doğumda ve doğum 

sonrasında kadınların yardımcısı ve destekçisi olmuşlardır. Bununla 

birlikte yeni doğan bebeğin bakımı ve beslenmesiyle ile ilgili görevleri 

de yerine getiren ebeler, toplumda her zaman saygın bir yer edinmiştir. 

Ebeliğin meslek olarak kabul edilmesi ve mesleki eğitime başlanması 

hekimbaşı Abdülhak Molla’nın teklifi doğrultusunda, Mekteb-i Tıbbiye-i 

Şahane (Askeri Tıbbiye)’de ebelik kurslarının açılması ile başlamıştır 

(1843). Bu tarihten sonra ebelik eğitimi almamış ve çalışma ruhsatı olmayan 

ebelerin çalışması yasaklanmış, yasağa rağmen ebelik yapmaya 

devam eden kadınlar cezalandırılmıştır. 1880 yılında Dr. Besim Ömer 

Paşa tarafından ebelik eğitimi güncellenmiş, eğitime başvurabilme koşulu 

olarak Türkçe bilme ve 30 yaşını aşmammış olma koşulları getirilmiş, 

eğitim konuları içerisine hasta bakımına ilişkin konular da eklenmiştir. 

158

Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra ilk ebelik okulu Haydarpaşa Tıp Fakültesi 

bünyesinde açılmış (1928), bunu doğumevleri bünyesindeki köy 

ebe okulları (1937) ile sağlık meslek liselerinde (1978) ve sağlık meslek 

yüksekokullarında (1985) açılan eğitim programları izlemiştir. 1996 yılında 

lisans eğitimine temellenen ebelik, açılan yüksek lisans (2000) ve 

doktora (2012) programları ile mesleki gelişimini sürdürmeye devam etmektedir. 

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kocaeli’nde hizmet eden ebelere ilişkin en 

eski belge 10 Ekim 1859 tarihli olmakla birlikte, 1902 tarihli başka bir 

belgede İzmit’e bağlı belediyelere ebe tayin edildiğini görmekteyiz. Kocaeli’nin 

yakın tarihine ışık tutması inancıyla, bu bildiride meslekte 35 yılını 

doldurmuş, gerek evde gerekse bir kurumda birçok doğum yaptırmış ve 

doğuma tanık olmuş ebelerle yapılan bireysel derinlemesine görüşmeler 

doğrultusunda, ebelik mesleğine ve doğuma ilişkin edinilen bilgilere yer 

verilecektir. 

İZMİTLİ OSMANLI ÂLİMİ KARA DÂVÛD’A NİSBET EDİLEN 

KELÂM ESERLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME 

Yrd. Doç. Dr. Recai ÇETRES 


Karadâvudzâdeler ismiyle meşhur olan ulemâ ailesinin ilk temsilcisi olan 

Dâvûd b. Kemâl el-İzmitî (ö. 948/1541) İzmit’te doğmuş olup Kara Dâvud 

diye tanınmıştır. Kanûnî Sultan Süleyman devrinde yetişmiş olan veeğitiminiOsmanlı 

döneminin önemli âlimlerinden tamamlayan Kara Dâvûd, 

sırasıyla Bursa Kaplıca, Trabzon, Edirne Üç Şerefeli ve Sahn-ı Semân 

Medreselerinde müderrislik görevlerinde bulunmuş ve 929’da (1522-23) 

yılları arasında Bursa Kadılığına getirilmiştir. 948 (1541) senesinde vefat 

etmiş olup türbesi Bursa ili Yıldırım İlçesinde bulunmaktadır. 

Yalnızca kendi döneminin dikkate değer âlimlerinden biri olmakla kalmayan 

Kara Dâvûd’un soyundan Karadâvûdzâdeler adıyla anılan birçok 

âlim yetişmiştir. Özellikle mantık sahasındaki eserleri ile tanınan Kara 

Dâvûd’a Ma’lûmât, Şerhu Kasideti’n-nûniyye gibi birtakım kelâm eserleri 

de nispet edilmiştir. Ancak bu eserlerin Kara Dâvûd’a ait olup olmadığı 

araştırmaya muhtaçtır. İşte bu çalışma Osmanlı döneminde İzmit’in yetiştirdiği 

önemli âlimlerden Kara Dâvûd’a nispet edilen kelâm eserlerin 

aidiyetini sorgulayacak ve onun eserlerine dair doğru bir listeyi ortaya 

çıkarmaya çalışacaktır. 

159

KOCAELİLİ BİR ÂLİM: MUHYİDDİN MUHAMMED 

EFENDİ VE NOKTATÜ’L-BEYÂN ADLI ESERİ 

Prof. Dr. Muhittin ELİAÇIK 

Kırıkkale Üniversitesi 

Muhyiddîn Muhammed Efendi tefsîr ve fıkıh ilminde öne çıkmış Kocaelili 

bir âlim olup, asıl adı Muhammed bin Muslihuddîn Mustafa’dır. Ancak, 

Kocaeli evliyâsından Şeyh Muhyiddîn’in dâmâdı olduğundan Muhyiddîn 

ve daha çok da Şeyhzâde lakabı ile anılmıştır. Babası, Sultan II.Bayezid 

devri şeyhlerinden Şeyh Mustafa Muslihuddîn Efendi olup bu zât, İstanbul’da 

Hırka-ı şerîf Câmii yakınında Tahta Minareli Mescid’i yaptırmıştır. 

Şeyhzâde, tasavvufa yönelmiş, çeşitli medreselerde müderrislikler yapmış, 

Efdâlzâde adlı âlimin hizmetinde bulunmuştur. Emekliye ayrıldıktan 

sonra, kendi yaptırdığı mescidinde ibâdet ve tâatle meşgûl olmuştur. 

Şeyhzâde Muhyiddin Efendi birçok eser yazmış olup bunlar: Hâşiyetün 

alâ-Envâr-it-tenzîl lil-Beydâvî, Şerhü’l-Vikâye fî-mesâil-il-Hidâye, Şerhü’l-Ferâidi’s-Sirâciyye, 

Şerhü’l-Miftâh lis-Sekkâkî, Şerhu Kasîdeti’l-Bürde, 

Hâşiyetün alâ- Meşârıki’l-Envâr li’s-Sâgânî, Tefsîr-i sûre-i 

İhlâs, Ta’lîkâtün alâ-şerhi’l-Hidâye li-İbni Mektûm, Şerhu Kavâidi’l-İ’râb, 

Noktatü’l-Beyân gibi eserlerdir. Noktatü’l-Beyân, onun 60 sayfalık tasavvufî 

bir eseri olup kütüphanelerde birçok nüshasının bulunması çok 

okunan bir eser olduğunu göstermektedir. Bu eser: “Risâle-i Noktatü’l-Beyân 

min-te’lîfi Hazret-i Şeyhzâde başlığı altında başlamakta ve 

besmeleden sonra şöyle devam etmektedir: Se-nürîhim âyâtinâ fi’l-âfâki 

ve fî-enfüsihüm hattâ yetebeyyene lehüm ennehü’l-hakk. Ey Talib bil ve 

âgâh olun kim âfâkda nişânlar vardur senün nefsünde dahi vardur, pes 

her kimse ki ‘âlemün nişânların kendü nefsinde bildi Allahı bildi, nitekim 

hadîs-i şerîfde buyurdı: Men arefe nefsehu fe-kad arefe rabbehu. Ey tâlib 

insânun cehli kendüye hicâb-ı azîmdür ve mihnet-i delimdür, gâyet 

yakınlığından göremezler anuniçün ırak gözedürler. Nitekim Hak ta’âlâ 

buyurur: Ve nahnu akrebu ileyhi min-habli’l-verîd. Pes ey tâlib, insânun 

şunun gibi mertebe-i kurbiyyeti vardur ki mahbûb-ı melâikedür ve efdal-i 

halâyıkdur ve mazhar-ı vechullah ve sırr-ı kuderullahdur. Beyt: Medh-i 

în âdem ki nâmeş me-berem-Kâsıram ger kıyâmet beşerem. Pes insâna 

hayf ola ki kendüyi gaflet perdesinden çıkarmaya varta-i helâkdan kurtarmaya…” 

160

Bu eser, 22 fasıl olup her fasılda bir nokta (hakikat) anlatılmıştır. Birinci 

fasıl şöyledir: “Ey birâder-i âşık maksûdun bu kim nokta menba’-ı hakîkat-ı 

eşyâdur kuvvet-i ezelîdür kâim bi’z-zâtdur bunun sırrında nesne istid’â 

idersin bu tafsîli key dinle ki iltimâsun hâsıl ola inşâallah. Bilgil kim 

Hazret-i risâlet s.a.v. bir niçe nesne evvel yaradılmışdur diyü buyurdı. Evvele 

mâ halaka’llahu’l-’akl. Ve dahi evvele mâ halaka’llahu rûhî. Ve dahi 

evvele mâ halaka’llahu’l-kalem. Ve dahi evvele mâ halaka’llahu nûr. Ve 

dahi melek-i mukarreb didi. Ve bu cevher-i evvel didi. Cümlesi bir midür 

yohsa her birinün hakîkati ayru mıdur? Ey birâder cümlesi bir hakîkatdür 

ammâ izâfât u i’tibârât yöninden esâmî-i muhtelife eylemişlerdür……” 

Bildirimizde Kocaelili Muhyiddin Muhammed Efendi ve Noktatü’l-Beyân 

adlı eseri tüm yönleriyle analitik biçimde incelenecek ve muhtevası ile 

üslûbu karşılaştırmalı biçimde ortaya konulacaktır. 

MEŞHUR BEYDÂVÎ ŞÂRİHİ ŞEYHZÂDE MUHYİDDİN 

MUHAMMED B. MUSTAFA EL-KOCEVÎ’NİN HURÛF-I 

MUKATTAA İLE İLGİLİ BİR RİSALESİ 

Doç. Dr. Mehmet ÇİÇEK 


Bu tebliğde sadece Türkiye’de değil İslam coğrafyasında da Kocevî nisbesiyle 

meşhur olan Şeyhzâde Muhyiddin Muhammed b. Mustafa el-Kocevî’ye 

(h. 951/m. 1544) ait bir risaleyi inceleyeceğiz. Risalemiz, Süleymaniye 

Kütüphanesi Reisülküttab bölümü 1115 numarada kayıtlıdır. Bu 

yazma, risalelerden oluşan bir mecmuadır. Yazmanın girişinde de içerdiği 

eserlerin adını veren bir fihrist bulunmaktadır. 

Tebliğde öncelikle risalenin Şeyhzâde’ye aidiyeti meselesi irdelenecektir. 

Zira risalenin müellifinin Şeyhzâde olduğuyla ilgili sadece fihrist kısmında 

bilgi verilmektedir. Bunun dışında risalenin Şeyhzâde’ye aidiyetiyle ilgili 

bir bilgi bulunmamaktadır. Risalenin ferağ kaydı da mevcut değildir. 

Risalenin müellifini tespit sadedinde Şeyhzâde’nin meşhur tefsiri Beydâvî 

hâşiyesindeki ifadelerle bu risaledeki bilgiler karşılaştırılacaktır. 

Tebliğde ele alacağımız ikinci mesele risalenin adıdır. Yazmanın başındaki 

fihriste göre eserimiz “Risale fî keşfi mâ yetealleku bi sûreti’l-Bakara” 

adını taşımaktadır. Ancak risalenin bulunduğu varakta eserin adı bulun- 

161

mamaktadır. Bununla birlikte eseri tanıtıcı bir cümleyle risaleye giriş yapılmaktadır. 

Tebliğimizde risalenin adı hem verilen bu bilgilerden hem de 

içerikten hareketle tespit edilmeye çalışılacaktır. 

Risalenin müellifi ve adı ile ilgili bilgi verildikten sonra içeriği gün yüzüne 

çıkartılacaktır. Nitekim iki varaktan oluşan risale, Bakara suresinin 

başında bulunan hurûf-ı mukattaa ile ilgilidir. Buna göre Şeyhzâde, Beydâvî’nin 

konuyla ilgili Envâru’t-tenzîl’inden bir cümleyle risalesine giriş 

yapmaktadır. Ancak bu risalenin içeriğinin, Şeyhzâde’nin Beydâvî hâşiyesinde 

aktardığından farklı olduğu görülmektedir. Nitekim risalede müellifimiz 

Şeyhzâde’nin Beydâvî hâşiyesinde nakledilmeyen Zemahşerî’nin 

Keşşâf’ından ve bazı Keşşâf hâşiyelerinden alıntılar yapılmaktadır. Bu 

meyanda Kazvînî’nin “Keşfü’l-Keşşâf”ından, Teftâzânî’nin “Hâşiyetü’l-Keşşâf’ından, 

Teftâzânî’nin görüşüne cevap mahiyetinde Seyyid Şerif 

Cürcânînin “Hâşiyetü’l-Keşşâf’ından aktarımlarda bulunulmaktadır. Son 

olarak Beydâvî şârihi Molla Hüsrev’den alıntı yapılmakta ve konu nihayete 

erdirilmektedir. 

Risale, telif tarzı olarak şerh türünde olup bir talika hüviyetindedir. Bu 

manada tebliğde son olarak Tefsir şerh geleneği açısından risalenin yapısına 

yönelik bazı mütalaalarda bulunulacaktır. 

İZMİTLİ MUHYİDDİN ŞEYHZADE’NİN “ŞERHU 

KASİDETİ’L- BURDE” ADLI ESERİNİN TANITIMI 

Yrd. Doç. Dr. Ramazan ŞAHAN 


“Kasidetü’l-Burde” البردة)‏ ‏,قصيدة / Burde Kasidesi), adlı eser, Mısırlı sufi-şair 

Ebû Abdullah Şerefeddin Muhammed b. Saîd b. Hammad Busirî (ö. 

695/1296) tarafından Peygamberimiz Hz. Muhammed’i (s.a.v.) övmek için 

yazılmış 160 beyitlik Arapça bir şiirdir. Asıl başlığı el-Kevâkibu’d-Durriyye 

fî Medhi Hayri’l-Beriyye الدرية في مدح خير البرية)‏ ‏/الكواكب Mahlukâtın Efendisini 

Öven Semavi Işıklar) olan şiir, İslam âleminde meşhurdur. Busiri 

rüyasında Hz. Peygamberi görür ve kendisini hırkası (Hırka-i Saadet) ile 

örterek felçten kurtardığı için şiirini kaleme alır. Hz. Peygamberin hırka-i 

şerifiyle ilişkilendirildiği için “Kasîdetü’l-Burde” adını almıştır. Hz. Peygamber’i 

methetmek maksadıyla yazılan müstakil eserlerden olan Kaside-i 

Burde oldukça vecîz ve edebi bir dille yazılmış olup Hz. Peygamber 

162

sevgisini ifade etmede adeta bir ibadet telakki edildiğinden pek çok şerhi 

ve tercümesi yapılmıştır. Bu şerhlerin en önemlilerinden biri de Muhyiddin 

Mehmed Kocevi Şeyhzade’nin (ö. 951/1544) “Şerhu Kasideti’l- Burde” 

adlı eseridir. 

Şeyhzâde Muhyiddîn Efendi, Kadı Beyzavî’nin bütün İslâm ülkelerinde 

meşhur olan tefsirine Hâşiye yazan faziletli bir zat olup, Kocaeli-İzmitlidir. 

Doğum yeri ve tarihi bilinmemektedir. 951/1544 yılında vefat eden 

Şeyhzâde Muslihiddîn Efendi’nin kabri, İstanbul’da Emir Buharî yakınında 

Hoca Hayreddin mescidi Avlusundadır. 

Tefsîr ve Arap Edebiyatı gibi çeşitli alanlarda eserler, özellikle şerh ve 

haşiyeler yazan Şeyhzadenin ezerlerinden biri de Şerhu Kasideti’l-Burde 

adlı eseridir. 

Şeyhzade’nin bu eseri matbu olup, Abdülhamid Hamdi b. Ömer Naimi b. 

Ahmed Harpûtî’nin (ö. 1300/1882) “Asidetü’ş-Şehde Şerhi Kasideti’l-Burde” 

adlı eseriyle birlikte (hâşiyesinde/kenarında) basılmıştır. Eser Arapça 

olup İSAM kütüphanesinde mevcuttur. 

Bu sempozyumda biz de İzmitli Şeyhzâde’nin bu eserini Arap Edebiyatı ve 

şiir tekniği açısından ele alıp değerlendireceğiz. 

ABDÜLLATİF B. SADULLAH EL-KOCAVİ 

(EL-GEKBÛZEVÎ) VE RİBA RİSALESİ 

Yrd. Doç. Dr. Ahmet EKŞİ 


Abdüllatif b. Sadullah 950/1550 yıllarından sonra yaşadığı bilinmekle beraber 

tam olarak yaşadığı tarihleri tespit edemedik. Zira ulaşabildiğimiz 

tek eseri olan “Risale fi ahkami’r-riba” adlı eserinin dışında her hangi bir 

malumata rastlayamadık. Bu eserde sadece Kocaeli’nin Gebze ilçesinden 

olduğu belirtilmektedir. 

Bu risalede “Allah kabrini nurlandırsın” duasıyla Çivizade Mehmed (ö. 

995/1587) ismi geçmektedir. (vr. 81a). Dolayısıyla bu tarihten sonra yaşamış 

olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca bu şahıs Çivizade Muhyiddin Mehmed 

Efendi (ö. 954/1547) de olabilir. Bu durumda bu tarihlerden önce yaşamadığını 

kesin olarak ifade edebiliriz. 

163

Risale fi ahkami’r-riba adlı eser muamelata dair Arapça yazma bir eserdir. 

Bu esere dair kayıt Konya Bölge Yazmalar ktp. Burdur İl Halk Ktp. 

Koleksiyonu numara 1610/9. 81a-84b varakları arasında tek nüsha olarak 

bulunmaktadır. 

4 varak şeklinde bulunan bu eserin eksik olduğu tarafımızdan tespit edilmiştir. 

Ancak bu kısa risalede Sahibu’l-Hidaye (vr. 81b), Sahibu’n-Nihaye 

(vr. 81b), Kıvâmüddîn Emîr Kâtib b. Emîr Ömer b. Emîr Gāzî el-Fârâbî 

el-İtkānî (ö. 758/1357),(vr. 81b), Sahibu’t-Tavzih (vr. 82a), Sahibu’l-Kifaye 

(vr. 82b) ve Sahibu’l-İnaye (vr. 83a, 83b) gibi temel kaynaklara atıfta bulunulması 

eserin ilmi değeri açısından önem arz etmektedir. 

Bu risale üzerinde yapacağımız çalışmayla öncelikle bu eseri ilim dünyasının 

takdirine sunmayı amaçlamaktayız. Ayrıca bu çalışmanın Kocaeli’nin 

kültür tarihine önemli katkılar sunacağı kanaatindeyiz. 

PERTEV MEHMED SAİD PAŞA (1785-1837) DİVANINDAKİ 

SOSYAL, KÜLTÜREL VE SİYASÎ MAHİYETİ HAİZ 

MAZMUNLARIN İNCELENMESİ 

Yrd. Doç. Dr. Ali CANÇELİK 


Pertev Mehmed Said Paşa (Darıca, 1785 - Edirne, 1837), Hicaz asıllı seyyid 

bir ailedendir. Ailesi önce Kırım’a sonra da İstanbul’a yerleşmiştir. 

Pertev Paşa, Hamdullah Efendi’nin torunu ulemadan İbrahim Efendi’nin 

oğlu olup 1785’te Darıca’daki çiftlikte doğmuştur. 

19. yüzyılda devletin farklı kademelerinde görev almış, âlim, şâir, sufi, 

yetkin ve dürüst bir devlet adamıdır. II. Mahmud’un şahsî iltifatına mazhar 

olmuş, “Tuğsuz Paşa” ünvanıyla şöhret bulmuş; devletin etkin makamlarında 

göreve getirilmiştir. 

Üsküdar Selimiye Tekkesi Şeyhi Ali Behçet Efendi’ye halife olması ve II. 

Mahmud’un güftelerini bestelemesi yönüyle de tanınmıştır. 

Pertev Paşa, çocukluğundan itibaren ilim ve sanatla meşgul olmuş ve 

bazı üstatlardan özel dersler almıştır. Farsça ve Arapçaya şiir yazacak 

derecede vâkıftır. 

164

Bu yüzyılda halk söyleyişini şiire yerleştirme; mahallîleşme gibi akımlara 

rağmen Klasik şiir, bütün özellikleriyle ve gücüyle varlığını korumuştur. 

Bunda payı olanlardan biri de Klasik üslupta eser vermesi dolayısıyla 

Pertev Paşa’dır. Klasik şiire mahsus sanatları ve mazmunları, özellikle 

tasavvufî söylemleri divanında kullanmaktadır. 

Tebliğimizde Osmanlı sosyal, kültürel ve siyasî hayatından özellikler ihtiva 

eden Divan-ı Pertev’deki bazı mazmunları tespit edip onlar üzerinde 

yaptığımız incelemelerle mazmunların işaret ettiği anlam dünyasını açmaya 

çalışmaktayız. Bu mazmunlardan bazıları, bizlere “Padişah-toplum 

ilişkisi, edebî muhitler, padişahın ve devlet büyüklerinin şair ve sanatkârlara 

iltifatı, yükselmenin himaye anlayışı ile gerçekleşmesi vb” hakkında 

bilgi sunmaktadır. Özellikle “Himâye geleneği”nin “Nepotizm (yeğencilik)” 

olmadığı konusunda da gerekçeli açıklamalar yapılmaktadır. 

Tespit ettiğimiz unsurlar, şiirin kendi sanatlı diliyle ortaya konduğundan 

çoklu anlam katmanlarını içermektedir. Bir beyit, padişaha, bir şeyhe ya 

da bir sevgiliye yönelik yorumları içermektedir. Bu konuda da açıklamalar 

yapılmaktadır. Yapılan bu inceleme, Osmanlı hayat anlayışının Kocaeli’deki 

izlerinin sürülmesine imkân sunmaktadır. 

İZMİT’İN MÜRŞİTLERİNDEN AHMED HİLMİ EFENDİ VE 

MÛCİDU’L-FUTÛH ADLI ESERİYLE VERDİĞİ MESAJ 

Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN 


XIX. yüzyıl sonları ile XX. yüzyıl başlarında İzmit’te çeşitli cami ve medreselerde 

görev yapmış, Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî’nin halifelerinden 

olan Ahmed Hilmi Ankaravî (v.1322/1916), 31 Mart Vakasını bastırmak 

üzere Rumeli’den gelen Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girmesine engel 

olmak için girişimde bulunan gerçek ve tüzel kişilerin yanısıra Ahmed 

Hilmi Efendi de konuyla ilgili Hareket Ordusu komutanı Mahmud Şevket 

Paşa’ya yazmış olduğu açık bir mektubu Volkan gazetesine göndermesi 

sonucu tutuklanarak beş yıl sürgün cezası için Kastamonu’ya gönderilmiştir. 

Kastamonu/Devrakani ilçesinde Tevfikiyye medresesinde müderrislik 

yaptığı yıllarda, iman, küfre götüren sözler, nikah, talak, bidatler… 

gibi konuları kapsayan Muhibbu’l-Fıkh li hıfziddîn adlı eseri kaleme almıştır. 

Ayrıca bir müslümana tavsiye niteliği taşıyan ve “vasiye” başlığı 

165

taşıyan, önemli ve irşada yönelik Mûcidu’l-futûh adlı bir esere daha kaleme 

almıştır. Mûcidü’l-fütûh 

Ahmed Hilmi Efendi’nin iki defter halinde hazırlamış olduğu toplam 93 

varaklık bir kitap olup “vasiyet”lerden oluşmaktadır. Eserde, Kur’ân’daki 

tavsiye ve öğüt anlamındaki vasiyetler esas ve örnek alınarak peygamberler, 

sahabe ve evliyâullahın söz ve tavsiyelerine yer verilmiştir. Bu yönüyle 

eser bir “vasiyetnâme” özelliği taşımaktadır. 

İslâm geleneğinde büyük önem arz eden vasiyet yazmada, kendisinden 

sonra geride kalan aile efradına, müridlerine, dost ve arkadaşlarına tavsiyelerde 

bulunma, dikkat etmeleri gereken hususları hatırlatma ve doğru 

yöne teşvik etme, nasihat, ikaz ve uyarılarda bulunma düşüncesi etkili 

olmuştur. Buna bir nevi mânevî tereke de denilebilir. 

Ahmed Hilmi Efendi kendisini geriye çekerek doğrudan hitap etmekten 

kaçınmış, büyüklerin söz ve menkabelerini aktarmak suretiyle vasiyetlerde 

bulunmak istemiş olmalıdır. 

Eser 1327 senesi Cemâziyelâhir ayında (Haziran-Temmuz 1909) tamamlanmıştır. 

Tebliğimizde bu eser tanıtılacaktır. 

İZMİT MEVLEVİHANESİ ÜZERİNE BAZI MÜLAHAZALAR 

Yrd. Doç. Dr. Serdar ÖSEN 

Karabük Üniversitesi 

Mevlânâ Celaleddin Rumi hazretlerinin ölümünden sonra oğlu Sultan 

Veled tarafından kurulup sistemleştirilen Mevlevilik tarikatı Osmanlı 

Devleti’nde yüzyıllar boyunca faaliyet göstermiştir. Mevlevilik, Kahire’den 

Belgrad’a kadar olan geniş bir coğrafyada kurulan ve mevlevihane adı 

verilen asitane ve zaviyeleri vasıtasıyla Osmanlı devlet ve toplum hayatını 

derinden etkilemiştir. Osmanlı Devleti sınırları dâhilinde kurulan ve 

faaliyet gösteren yüze yakın mevlevihane içinde İzmit Mevlevihanesi’de 

zikredilmektedir. Ancak 19. Yüzyılın son çeyreğinde kurulduğunu düşündüğümüz 

İzmit Mevlevihanesi ile ilgili olarak kaynaklarda çok az bilgi bulunmaktadır. 

Sunacağımız bildiride İzmit Mevlevihanesi ile ilgili çeşitli kaynaklarda ve 

arşiv belgelerinde yer alan bilgiler derlenip toparlanarak mevlevihanenin 

kuruluşu, görev yapan şeyhler ve faaliyet gösterdiği yıllar bir bütün halinde 

ilim âlemine sunulmaya çalışılacaktır. 

166

KOCAELİ İLİ’NDE KAYBOLMAYA YÜZ TUTMUŞ İĞNE OYASI 

KÜLTÜRÜ VE BİR USTA: AZİZE SERDAR 

Yrd. Doç. Dr. Mine CAN 


İğne oyası, geleneksel el sanatlarımız içerisinde önemli bir yere sahiptir. 

Başka bir kültürde örneği bulunmayan iğne oyası, Kocaeli İli’nde var 

olma çabası içerisinde bölgesel üslup ve uygulamalarda devam etmektedir. 

Bu değerleri tanıtmak ve iğne oyası aracılığı ile Kocaeli’nin geçmişine 

ait kültürel izleri belgelemek amacıyla, Kocaeli İli’nin kuzey kesiminde; 

Gebze, Tavşancıl ve Hereke’de bir alan araştırması yapılmıştır. Araştırmanın 

sonuçlarına göre, son yıllarda iğne oyası ile uğraşan bireylerin sayısının 

giderek azaldığı ve yaşlarının ise 46 ile 70 yaş ve üzerinde olduğu 

tespit edilmiştir. Tamamı kadınlardan oluşan bireylerin iğne oyasını aile 

büyüklerinden çocuk yaşlarda öğrenmiş olmaları, yörede iğne oyasının 

kuşaktan kuşağa aktarılan bir el sanatı olduğunu göstermektedir. Ancak 

genç neslin iğne oyası öğrenmeye karşı ilgisinin giderek azalması, bu kuşağın 

ardından bu sanatın yöreye ait özelliklerinin ve kültürel izlerinin yok 

olacağına işaret etmektedir. 

İğne oyasının yöredeki en eski yaşatıcılarından olan Azize Serdar, Tavşancıl 

beldesinde ikamet eden zanaatkârlarından birisidir. Çocuk yaşlarda 

öğrendiği iğne oyasını ilerlemiş yaşına rağmen uygulamaya devam 

eden Azize Serdar, bu güne kadar kızı dâhil pek çok kişiye iğne oyası öğretmiş 

bir ustadır. Yöreye ait teknikleri ustalıkla sergilemekte olan zanaatkârın 

ürettiği dantel görünümlü iğne oyaları birer sanat eseri niteliği 

taşımaktadır. Geçmiş dönemlere ait yöre adetlerini ve kültürünü çok iyi 

bilen Azize Serdar’dan, sünnet törenleri, çeyiz hazırlama gibi yöresel geleneklerde 

mutlaka yardım alınmaktadır. 

Bu doğrultuda bildiride, Kocaeli’ne ait eski iğne oyası örneklerinden görseller 

sunularak konu tartışılacak ve kaynak kişi Azize Serdar’dan elde 

edilen bilgiler doğrultusunda motif isimleri ve iğne oyası ile ilgili gelenekler 

hakkında bilgiler sunulacaktır. 

167

KOCAELİ KÜLTÜR VARLIKLARI 

Dr. Taner AKSOY 

Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 

Asya ile Avrupa’nın birleştiği ve en önemli geçiş noktasında yer alan Kocaeli 

Bölgesinin aynı zamanda su kaynaklarının zenginliği ve fauna, flora 

çeşitliliği nedenleriyle binlerce yıldır yerleşim alanı olarak seçildiği bilinmektedir. 

Kocaeli ve çevresinin en eski bilinen yerleşim alanları Karamürsel 

Valide Köprü höyüğü ve Derince Çenedağ Arkeolojik alanıdır. Bu 

alanlar bilimsel olarak detaylı incelenip, arkeolojik kazıları gerçekleştirilirse 

Kocaeli tarihi için yeni bilgilere ulaşmak mümkün olacaktır. Tarihi 

devirlerde Başiskele’de yer alan İ.Ö.712 kurulduğu belirtilen Astakos 

kenti ile bugünkü Orhan Mahallesi merkezli tüm İzmit’i içine alan İ.Ö. 264 

yılında kurulduğu belirtilen Nikomedia kentleri karşımıza çıkmaktadır. 

Roma devri sonrası Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet devirlerinde de kesintisiz 

bir yerleşime sahip olan Kocaeli zengin Kültür ve Tabiat Varlıklarına 

sahiptir. 

Kocaeli ilinin Kültür Envanterinin çıkarılması çalışmalarına 2007 yılında 

Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğünün 

kurulması ile başlanmıştır. Kocaeli ilinde Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün 

kurulması çok önemli gelişmelere yardımcı olmuştur. İlimizdeki 

birçok yapının tescili gerçekleştirilmiştir. Eksik veya yapılamamış 

Arkeolojik, Kentsel ve Tarihi alanlar, Sit Alanı olarak belgelenmiş ve ilan 

edilmiştir. Bir çok anıtsal yapıya ait Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kocaeli 

Valiliği İl Özel İdaresi ve İlçe Belediyeleri tarafından hazırlatılan rölöve, 

retitüsyon ve restorasyon projeleri onaylanmış ve sonrasında onarımları 

gerçekleştirilmiştir. Kocaeli ili dâhilinde; 72 adet Arkeolojik Sit Alanı, 9 

adet Kentsel Sit Alanı, 1 Tarihi Sit Alanı vardır. Tek yapı tescili olarak 654 

adet kültür varlığı mevcuttur. Kültür Varlıklarının yoğunluğu İzmit kent 

merkezinde yer almaktadır. İzmit ilçesinde 17 adet Arkeolojik. Sit Alanı,1 

Kentsel Sit Alanı,1 adet Kentsel Arkeolojik Sit Alanı ve 293 adet tescilli 

Anıtsal Tek Yapı bulunmaktadır. Her geçen gün yenilerinin eklendiği ve 

sayılarının arttığı kültür varlıklarımız, aynı zamanda bakım ve onarımları 

yapılarak eski fonksiyonlarında veya yeni verilecek fonksiyonlar ile kullanılarak 

gelecek kuşaklara aktarılmalıdır. 

168

ALTI KOCAELİ TÜRKÜSÜ ÜZERİNE ANALİZ 

Doç. Dr. Feyzan GÖHER VURAL 

Doç. Dr. Timur VURAL 

Niğde Üniversitesi 

Türküler, içinden çıktıkları tarih, coğrafya ve bu ögelerle bağlantılı olarak 

ait oldukları kültür hakkında önemli bilgiler barındırırlar. Türkü sözlerinin 

analizi, bölgesel olaylar, kültürel değerler, bireysel ya da toplumsal 

bazda çekilen sıkıntılar ya da yaşanılan sevinçler gibi çeşitli olgulardan; 

bölgede sık kullanılan eşyalar, kişisel araç gereçler, sevilen renkler, sayılar 

gibi bilgilere kadar pek çok verinin elde edilmesini sağlar. Bu anlamda 

kimi zaman diğer yazılı tarihi belgeler kadar ışık verici olan türkü 

sözleri, barındırdıkları motif ve simgelerle birer kültür hazinesidir. 

Türkülerin müzikal analizleri ise yoğun kullanılan ses alanı (tessitura), 

o ses alanındaki melodik hareketlerin özelliği, ritmik yapı gibi pek çok 

ögeye bağlı olarak gerçekleştirilir. Bu analizler, müzik eserlerinin tanımlanmasında 

ve bölgesel müzik kültürünün niteliğinin belirlenmesinde 

önemli rol oynarlar. 

Betimsel karakterli bu çalışmada, Kocaeli yöresine ait altı türkü üzerinde 

araştırma yapılmıştır. Araştırmada türkülerin gerek söz analizleri, 

gerekse müzikal analizleri gerçekleştirilmiştir. Türkü sözleri, ana konu, 

ifade biçimleri, kullanılan araç gereç, kıyafet ve aksesuarlar, sık kullanılan 

renkler, bölge isimleri gibi alt başlıklar halinde önce her türkü için tek 

tek, daha sonra altı türkü için genel bir analiz şeklinde gerçekleştirilmiştir. 

Müzikal analiz ise türkülerin makamsal niteliği, usulü, ses alanı, yoğun 

kullanılan ses alanı, sık kullanılan ritmik kalıpları, melodik yürüyüş 

nitelikleri gibi alt başlıklara bağlı olarak önce her türkü için tek tek, daha 

sonra altı türkü için genel bir analiz şeklinde yapılmıştır. 

169

İZMİT TARİHİNİN SESLİ TANIĞI: İZMİT KENTİ MÜZİK 

KÜLTÜRÜNDE TARİHİ BİR İMGE OLARAK “BANDO” 

Yrd. Doç. Dr. Gülşen ERDAL 


Bir müzik topluluğu o toplumda yaşayan bireylerin duygu ve düşüncelerini 

yansıtmak için son derece etkili bir iletişim aracıdır. Bu topluluk milli 

duyguların ve ortak heyecanların, heves ve tutkuların ifade edildiği bando 

olduğu zaman toplumun çok daha fazla bireyine ulaşma gücünü ele geçirmiş 

olur. Nitekim tarihimizde Mehter bandosunun dünyada Osmanlı 

Ordusu üzerindeki motivasyon gücü hatırlandığında bando müziğinin etkin 

gücü kanıtlanmış olur. Milli mücadele öncesi İzmit kentinde bando 

oluşması için maddi imkânların olmaması, kent halkının ileri gelenlerinin 

ve kent yönetiminin destekleriyle bu zorlukların aşılması bir kenti 

bir araya getirme açısından bando topluluğunun ve dolayısıyla müziğin 

gücünün ortaya konması olarak karşımıza çıkmaktadır. Buradan hareketle 

mutasarrıflık döneminde milli mücadeleye oradan da cumhuriyete 

İzmit şehrinde yaşamış ve günümüze etkilerini aktarmış olan bando-mızıka 

topluluklarını, İzmit kenti tarihçesinin müzikal kimliğinin sesli birer 

tanığı kabul etmek gerekir. Gerek İzmitli gençlerin Mutassarrıf Mazhar 

Müfit bey’in desteğiyle, milli mücadele öncesi hevesli gençlerden azınlık 

bandolarının hâkimiyetine son vermek amaçlı kurdukları “İzmit Heveskaran 

Musiki Cemiyeti” ve gerekse milli mücadele sonrası askeri bandolar 

kentin müzik kültürünün oluşumunda etkili olmuşlarıdır. Bu çalışmada 

tarihsel süreçte İzmit kentinin müzikal kimliğinde önemli yeri olan 

“bando” olgusu 

170

KOCAELİ HALK İNANÇLARININ KÖK HÜCRELER 

VE KIZL İNANCI 

Dr. Yaşar KALAFAT 

Türk Halkbilimi Kültür Strateji Araştırma Merkezi 

Biz, bu çalışmamızla Anadolu halk inançlarını renk bazında ele alırken, 

onların inanç tarihi açısından da üzerinde duruyoruz. Bu kere Kocaeli tarihi 

coğrafyasını ele, alan olarak ve kızıl, Al/Hal Ruhu’nu da tema olarak 

ele aldık. Böylece Yunan mitolojisi-İran mitolojisi ve Siyasi İsrailiyattan 

hareketle oluşturulmak istenilen değerler dizilerine karşı, Anadolu’ya ve 

bu arada Kocaeli yöresine taşınmalarının izlerini, Süleyman Şah dönemi 

ile başlayan Bozkır kültürünün inanç-renk bağlantısını halk inanmalarında 

ve sözlü kültür unsurlarında arıyoruz. 

Böylece, yazılı kaynakların ve maddî, tarihî kültür verilerinin, sözlü kültür 

verileri ile kimliklendirilebileceklerini bu arayışın mitolojik boyutla 

tamamlanabileceğini Süleyman Şah dönemini de içeren Gence- Kocaeli 

halk inançları karşılaştırmasından hareketle izah ediyoruz. 

Al-Al Ruhu üzerinde Gence-Kocaeli halk inançlarından hareketle karşılaştırmalar 

yaparken Batı Türklüğü mitolojik köklerine ulaşabilen bir 

kapı aralıyoruz. 

Hayatın muhtelif geçiş dönemlerinden, etnografyadan, toplu merasimlerden, 

saray ve halk yaşamından, av sahnelerinden çeşitli örneklemeler 

yapıyoruz. 

Kızıl hayatın tüm safhalarında doğunda, kurbanda, kınada, toyda, savaşta, 

ölümde, ölüm sonrasında hükmünü sürdürürken, kızılla özdeşmiş olmak, 

adeta kut bağlantılı idi. Sanki kara budun kızılın koruyuculuğundan 

nispetince mahrumdu, nasipsizdi. Şahın hayatındaki kızılın yeri onun payınca 

idi. Yabancı kimse elçi de olsa, ona resmi itibar etmek farklı şeydi, 

onu da kızıla boyayarak kızılla anlatmak çok farklı ve adeta olmayan bir 

şeydi. 

Kızıl koruyordu. Koruyucu kızılın koruyuculuğundan istifade etmiş olmak 

belki ona inanmak ve belki de ona zamanında saçı yapmış olmakla mümkündü. 

Kırmızı Çizgi’ler, çizgi sahibinin korunma çizgileri ve koruma çizgileridir. 

Sizin kırmızıçizginin sizin koruma çizginiz iken o çizgi benim korun- 

171

ma çizgimdir. Bu kırmızı/al çizgi bazıları için sarı çizgi olarak bilinmiştir 

ki, Sarı Albastı hatırlanmalıdır. Bu hal koruyucu ve korunucu kuralları 

getirir. Taraflarda korumacı ve korunmacı kuralların karşılıklı farklılığını 

getirir ki, getirmiştir. 

Bir ara açıklama adına denilebilir ki; 

Anadolu Türk Halk inançlarının mitolojik köklerini ararken, Türkiye’de 

ardı sıra yayınlanan İran mitolojisi yayınları dikkatimizi çekiyordu. Yunan 

mitolojisi yayılma alanı kapsamına girmiş olmaktan sakınılırken, Anadolu’da 

Türk mitolojisinin izlerini arama çalışmalarında karşımıza İran mitolojisinin 

alanına girme engeli çıkmıştadır. 

İran mitolojisinin tarihi coğrafyası Anadolu’yu da M.Ö dönemlere kadar 

uzayarak kapsıyordu. Bu çalışmaların izahlarında yer alan kodlar ve kültler 

Türk mitolojisinin yapı taşları ile örtüştürülmüşlerdi. Diğer taraftan 

yaşayan İran Sözlü kültürü ile İran mitolojik dönemi arasında bir süreklilik 

vardı. 

Anadolu Türk mitolojisinin tarihi derinlikleri aranırken 12. yüzyıldan evveli 

için Altay Türk coğrafyası verilerine başvurmak zorunda kılınıyordu. 

Bilinen bir süreklilik pek kurulamamıştı. 

Anadolu halk inançlarında kızıl rengin izahında olduğu gibi Zerdüşlük 

veya İsrailiyatta izahı yoktu. Bunların tespiti Alevî inançlı halk kesiminin 

inançlarında daha yoğun mehaz içeriyordu. Bu konudaki bilgiler şekillendirilmemiş 

veya ilişkilendirme oldukça yüzeysel kalmıştı. 

Azerbaycan’da, Gence’de ve Şeki’de yaptığımız tespitler, kızıl etrafında 

oluşan inançlarda olduğu gibi, bize kopuk bulguları ilişkilendirmek ve 

teşhise yönelme imkânı vermiştir. Evvelce yaptığımız al konusu farklı bir 

muhteva ve mitolojik derinlik kazanmıştır. Kocaeli’ni merkeze alan çalışmamızla 

her iki Türk coğrafyası halk inanmalarında bu konuda karşılaştırma 

yapılabilmiştir. 

Buna göre; Anadolu’da bilhassa kırsal kesimde kızıl etrafında oluşmuş 

yaşayan inançların kaynağını bulabilmek için Azerbaycan ve bilhassa Güney 

Azerbaycan Türk halk inançları mitolojik boyutları ile bilinmeli idi. 

Bu bilinçlenme bizi Türk halk inançlarının batı Türklüğüne götürebilecek, 

yukarıda da değindiğimiz süreklilik ihtiyacı da kopukluktan kurtarılacaktı. 

İran Türk halk inançları kültüründe Şii İslamin dışında bir boyut daha 

vardı ve bu boyut gün ışığına çıkarılmalı idi. 

Anadolu Türk İslam anlayışının kırsal kesimindeki yapılanması ile Bütün 

172

Azerbaycan Türk İslam anlayışının kırsal kesimdeki yapılanmasının arasında 

bir kırılma yaşanmıştır. Bunlardan Anadolu ki yapıyı Sünni İslam ve 

Azerbaycan’daki yapıyı ise Şii İslam örtülemiştir. Günümüz halk inançlarından 

yola çıkılarak mitolojik döneme yapılacak seyahatte İran Türk halk 

inançlarının içerdiği mitolojik şifrelerin formüle edilmeleri daha kolaydır. 

Anlatmaya çalıştığımız husus Anadolu halk inançlarından yola çıkılarak 

Türk mitolojik kimliğini inşa sürecinde bir kısım Alevi Türk kesimin 

inançlarındaki veriler, yoldaki işaret taşları gibidirler. Bu taşların belirtilmeğe 

çalışılan özelliğini bir kısım Azerbaycan Türk halk inançlarında net 

olarak görmek mümkündür. 

Bahattin Ögel’in ve Abdulkadir İnan’ın Türk mitolojisinde Al/Hal Bastı 

inancına açıklık getirirlerken inancın Eski Türk inanç Sisteminin bir 

bakiyesi olduğunu anlatırlar. Türk halk inanç dünyasının her kesiminde 

varlığını çeşitli efsanelerle sürdüren bu inanç ile ilgili Aras Vadisi’nden 

yapılan tespitler, altın anlamında da kullanılan kızıl ile al renk anlamında 

kullanılan kızıl ilişkilendirmesi bakımından daha zengindir. 

Al, Kızıl, Kırmızı psikolojide derinliği, bilinmeyenin ulaşılmazlığını, ulaşılması 

zor olanı anlatır. Bizim muradımız renklerin genel mesajları, imajınaysan, 

dışardan algılanışı veya sadece Türk kültüründe renklerden bir 

rengin yerini anlatmak değildir. 

İran ve Anadolu Türk’lerinin İslamiyet’ten evvelki Türk İnanç Sistemi, 

Batı Türklüğü bu iki coğrafyada İslamiyet’le müşerref olunca doğal olarak 

eski dinlerinin izleri ile farklı bir İslam anlayışı oluşturdu. Bu yapılanma 

ilk yıllarından itibaren sürekli olarak Eski Türk İnanç Sistem’inden 

İslamiyet’e everilmeğe yüz tuttu. Türk İslam’ı denilebilecek bu yapılanma 

her yüzyılda tanıştığı yeni dinin yapısı ile bütünleşirken eski inanç sisteminin 

üzeri küllenmeğe başlandı. Bu küllenme İran Türk coğrafyasında, 

bazı bölgelerde daha yüzeysel oldu. Bu farklılaşma veya yeni yapılanma 

Osmanlı Türk coğrafyasında Arap İslam’ına yönelme ve İran Türk coğrafyasında 

da Fars İslam’ına yönelme şeklinde adlandırılır oldular. Anadolu 

Türk-İslam’ında Alevi inançlı Müslüman kesimde eski inançların izlerini 

bulmak Sünni Anadolu İslam’ına nazaran daha kolaydır. İran Türk- İslam’ının 

Kızılbaş olarak bilinen kesiminde ise bu inanç bulguları daha 

yoğundur. 

Bu açıklamamızla amaç, tek olan tek olan İslam’ı, elbette ki farklı isimlerle 

çoğaltmak değildir. Yapılabilen tespitlerin sağlıklılığı nispetinde, 

denilebilir ki, Kızılbaşlık veya Kızılbaş İslamlık Tengriicilik inancı ile İs- 

173

lamiyet arasında, bazı inanç hususları itibariyle geçiş noktasındadır. Bu 

özelliği ile Kızılbaşlık, batı Türklüğünün mitoloji çalışmalarında yol aydınlatıcı 

özelliğe sahiptir. 

Türk kültüründe kızıl, kırmızı ayrıntılı incelenmiş, kırmızı rengin sembolünün 

kan olduğu, belirtilmiş, bu rengin ahlakı boyutu, ergenlik rengi 

olduğu da B.Ögel tarafından izah edilmiştir. Kızıl bayrak, kızıl tuğ, al bayrak 

anlamları, kızıl türlerinden ak kızıl, kızıl ala, kızıl yeşil, kızıl doru, kızıl 

boz, kızıl kara, kızıl yağız, kızıl sarı gibi hususlar üzerinde de keza B. Ögel 

ayrıntılı olarak durmuştur. Biz daha ziyade kızıl/alın al ruhundan hareketle 

anlamı üzerinde yoğunlaşmak suretiyle mitolojik döneme yolculuk 

yapmak istiyoruz. 

Türklüğün eritilip yok edilmesi için, Türk coğrafyasının tarih boyunca istilalar, 

iskânlar, demografik hareketlerle bozulduğu bilinir ve haklı olarak 

tepki gösterilir de, bu birliğin aynı amaçla çok daha evvel Türk ruh 

birliğinin bozulması ile sağlandığı üzerinde durulmaz. Bozulmuş coğrafi 

bütünlüğün tekrar sağlanması Türk coğrafi bölgeleri arasındaki ruh birliğinin 

sağlanması mümkündür. Ruh birliğinin sağlanmış olması Türk 

bölgelerinin birleşmiş olması demektir. 

Türk kesimlerinin ruhları üzerinde yapılan eritme, çözülme, başkalaştırma 

operasyonları onların köklerinden koparılmaları ile izah edilir. Köklerinin 

derinliklerine ulaşabildikleri nispette Türk kesimleri, o derece 

bir bütünün parçaları oldukları gerçeğinin farkında olacaklardır. Mitoloji, 

halk inanmaları-mitoloji bağlantısı bu bakımından millet hayatında 

önemlidir. Biz bu önemi Kocaeli-Gence bağlamında kızıldan yola çıkarak 

anlatmak istedik. 

GAZİ SÜLEYMAN BEY CAMİLERİ ÜZERİNE BİR DENEME 

Yrd. Doç. Dr. Özkan ERTUĞRUL 


Osmanlı Devleti’nin henüz başlangıç aşamasında, bir Bey olarak tarihe 

geçen ve bu süreçte belki de inanılması çok zor olan pek çok işi büyük 

bir başarı ile halleden ve kabul edilen genel görüşlere göre de talihsiz 

bir şekilde ölen Süleyman Bey çok da uzun olmayan hayatında pek çok 

esere imza atmıştır. Bu eserler hiç şüphesiz kayıtlara geçenler kadar değildir. 

Ancak sürekli olarak ele geçen yeni buluntular ışığında daha çok 

174

ilgi sahibi olabiliyoruz. Hatta bunlardan bazıları başka kişilere ait olarak 

gözükse de aslında Süleyman Bey’e ait olması kuvvetle muhtemeldir. Bu 

bildiri sebebi ile bu noktaya da değinilecektir. 

Süleyman Bey’in günümüze kadar ulaşan ve ne yazık ki sayıları çok fazla 

olmayan kayıtlarından ve bilgilerden Bursa ve çevresinden başlayarak 

bugünkü Yunanistan içlerine kadar pek çok eser inşa ettirdiğini anlıyoruz. 

Tabii ki bu inşaatlar belirli bir sistem takip etmeleri açısından da 

önemlidir. Ayrıca sadece cami değil pek çok tarzda başka inşaatlara da 

el atmıştır. Fakat biz bu bildirimizde sadece camileri üzerinde duracağız. 

Aslında diğer üzerinde duracağımız nokta bu dönem kayıtlarının ilginç bir 

şekilde fazla olmadığıdır. Ayrıca Süleyman Bey ve bu tarih çerçevesinde 

inşa edilen pek çok yapı ne yazık ki günümüze çok fazla sağlam gelmemiştir. 

Gelenlerde o kadar değişikliğe uğramıştır ki, bunları tanımlayabilmek 

neredeyse imkânsız gibidir. Ve aslına uygun olmayan restorasyon 

çalışmaları da bu yok oluşta önemli bir rol oynamaktadır. 

Özetle Süleyman Bey’in yaşamı ile ilgili vereceğimiz bazı küçük detaylardan 

sonra O’nun inşa ettirdiği camiler ele alınıp, dün ve bugünkü durumları 

üzerinde durulup, inşa sistematikleri açısından incelenecektir. 

İZMİT’İN FETİH SİMGESİ “GAZİ SÜLEYMAN PAŞA CÂMİ-İ 

ŞERÎFİ” (NÂM-I DİĞER ORHAN CAMİİ) 

Volkan ŞENEL 


Uzun bir süre Roma ve Bizans egemenliği altında kalmış olan İzmit, Osmanlı 

Sultanı Orhan Gazi tarafından 14. yüzyılın ikinci çeyreğinde fethedilerek, 

bir Türk yurdu haline getirilmiştir. 

Sultan Orhan Gazi döneminde 1337 tarihinde kesin olarak gerçekleşen 

fetih sürecinden sonra, Osmanlı coğrafyasının farklı bölgelerinden getirilen 

birçok oymak, aşiret ve cemaat İzmit’e iskân edilmiş, bu yeni Osmanlı 

şehrinde kurulan vakıflar aracılığıyla da ilk imar faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. 

Bu dönemde şehre hâkim bir tepede (günümüzde Orhan Mahallesi), İçkale’nin 

içerisinde inşa edilen ilk dini yapılardan biriside Gazi Süleyman 

Paşa Câmi-i Şerîfi’dir. Camii, Orhan Gazi’nin oğlu Şehzade Süleyman 

175

Paşa tarafından 1332 yılında (1337’deki kesin fetihten önce) yaptırılmıştır. 

İzmit’teki Türk dönemi yapılarının en eskilerindendir. 

Asıl adı “Gazi Süleyman Paşa Câmi-i Şerîfi” olan yapının ismi zamanla 

değişerek, “Orhan Camii” olarak anılmaya başlanılmıştır. Bu isim değişikliğinin 

ne zaman olduğu kesin olarak bilinmemektedir. 

Bazı kaynaklarda yapının eski bir kiliseden camiye çevrildiği ifade ediliyor 

olsa da, 2015 yılında T.C.Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul 

II. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan geniş kapsamlı restorasyon çalışmasında 

uzmanların yaptığı incelemelerde, caminin kiliseyle ilgili hiçbir 

ilgisinin olmadığını tespit etmiştir. 

14. yüzyılda yapılmış olan cami; 19. yüzyılda (1843), 20. yüzyılda (1947, 

1967, 1969, 2004, 2007, 2015) çeşitli onarımlar geçirmiş, orijinal yapıya 

göre birçok değişikliklere uğramıştır. Caminin günümüzdeki hali, 1843 

yılı sonrası Sultan Abdülmecid’in emriyle gerçekleştirilen onarım sonrası 

ortaya çıkan durumu yansıtmaktadır. 

Kuzeybatı-güneydoğu istikametinde, dikdörtgen planlı, yöresel taş, tuğla, 

mermer ve ahşap malzeme kullanılarak inşa edilmiş olan yapı, erken Osmanlı 

dönemi eserlerinden olması yönüyle oldukça önemlidir. 

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE KÖRFEZ’İN PARILDAYAN İNCİSİ: 

İZMİT’İN SAAT KULESİ 

Yrd. Doç. Dr. H. Kamil BİÇİCİ 


Medeniyetin bir göstergesi olan teknolojik gelişmelerin sonucu ortaya çıkan 

Saat Kulesi yapma geleneği Avrupa’da XIV. yüzyılda yaygınlaşmışsa 

da; Osmanlı topraklarına Kanunî döneminden hemen sonra XVI. yüzyılın 

sonlarında girmiştir. Osmanlı’daki saat kulelerinin ilk izlerine Balkanlar’da, 

Banyaluka Ferhat Paşa Camii (1577) ve Üsküp Saat Kulesi (1593) 

ile rastlanmaktadır. Osmanlı gündelik hayatına XVI. yüzyılın sonunda 

giren saat kulelerinin yapımı, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Batı’dan Doğu’ya 

doğru giderek artmıştır. Osmanlı Devleti’nde kent ve kasabalarda saat 

kulesi yapımının hızlanmasında, Sultan II. Abdülhamit’in (1876-1909) 

yirmi beşinci cülûs yıldönümü vesile olmuştur. Sultan Abdülhamit 1317 

Hicrî yılında (1899-1900) yayınladığı bir “irâde-i seniyye” gereğince, kendi 

176

namına birçok vilâyet ve sancaklarda büyük saatlerin yapılmasını emretmiştir. 

Bu irade üzerine ülkenin birçok yerinde saat kulesi yapımına 

gidilmiş, saat kulelerinin bir çoğu bulundukları yerde olduğu gibi İzmit’te 

de şehrin simgesi haline gelmiştir. 

İzmit, Kemalpaşa Mahallesi’nde Av Köşkü ile Atatürk Heykeli arasında, 

tepe üzerinde yer alan Saat Kulesi’ni, İzmit Mutasarrıfı Musa Kazım Bey 

tarafından Sultan II. Abdülhamit’in tahta çıkışının 25. yıldönümü nedeniyle 

yaptırmıştır. Saat Kulesi’nin mimarı, Mimar Vedat Bey’dir. Fakat bunun 

yanında yapının Ermeni azınlık mimarlarından Mihram Azaryan tarafından 

inşa edildiği, planının çizildiği de rivayet edilmektedir. 31 Ağustos 

1900 tarihinde İzmit Saat Kulesinin temeli atılmış ve kazılan temeli ve 

koyulan bir kaç parça taş belli bir süre orada kalmıştır. Bunun nedeni 

ise, İzmit Belediyesinin daha önemli konulara öncelik vermesidir. Ayrıca 

halkın ve yerel yönetimin imkanlarının kısıtlı olması da saat kulesinin 

yapımının gecikmesi için önemli bir etken olarak görünmekteydi. Temel 

atıldıktan 2 yıl sonra İzmit saat kulesi çeşitli zorluklara rağmen tamamlanabildi. 

Kulenin saati 1929 yılında görülen lüzum üzerine Mustafa Şemi 

Pak tarafından yeniden imal edilerek, yerine konulmuştur. Kulenin giriş 

kapısı yanındaki Türkçe bir kitabe üzerinde SEKA tarafından 1970’te onarıldığı 

ibaresi yer almaktadır. 

Yapıda Hereke ve Tavşancıl’dan getirilen traverten taşlarla Neo-klasik 

üslupta inşa edilen kulenin üç tarafında çeşmeler bulunmaktadır. Saat 

Kulesi’nin üç tarafında bulunan sebillerin alınlığında ve kapısı üzerinde 

kitabeler bulunmaktadır. Bu kitabelerde “1318 Belediye etti inşa bu kule 

ile çeşme-i Seyit Kamari’ye” yazılıdır. Orta kattaki yuvarlak kartuş içerisinde 

de Sultan II.Abdülhamit’in tuğrası bulunmaktadır. Saat Kulesi, saatin 

köşelerinde ikişer sütun ve kenarlarında yuvarlak kemerli sebiller 

bulunan kare bir kaide üzerinde yükselmektedir. 3.65x3.65 m ölçülerindeki 

kare planlı kulenin üç yüzü, mermer motifli çeşmelerle süslenmiş 

olan dört katlı kule, ikinci katındaki seyir balkonundan itibaren daralarak 

yükselmektedir. Seyir balkonu altında ağırlık taşımayan sadece süsleme 

amacına yönelik yivli sütunlar dikkat çeker. Sebiller basık yuvarlak niş 

şeklinde olup, silmelerle çevrelenmiştir. Ayrıca sebillerin profilli birer 

teknesi bulunmaktadır. Buradaki sebilli kaide üzerinde yükselen kulenin 

köşeleri pahlanmış kare prizma şeklindedir. Kaide ile gövde arasına 

bir balkon yapılmıştır. Bundan sonra gövde enine üç silme ile dört kata 

bölünmüş, üzeri de piramidal bir külah ile örtülmüştür. Kurşun kaplı saçaklı 

bir çatısı, kendine has uzun külahı ile eski dönem masallarından 

fırlamış gibi, şehre ayrı bir ahenk katmaktadır. Geniş saçakları olan bu 

177

külahın altında dört yöne yönelik birer saat kadranı yerleştirilmiştir. Kulenin 

dördüncü katında saat odası, dört cephesinde ise 80 cm çapında 

olan saat kadranı bulunmakta olup, şehrin pek çok tarafından görülebilen 

konumuyla oldukça dikkat çekmektedir. 

İzmit Saat Kulesi bir asırdan fazla geçmişe sahip, mimarisi ve kitabeleriyle 

gerek İzmitliler de, gerekse şehre gelen insanlarda hayranlık uyandıran, 

İzmit halkına her gün, her saat eşlik eden, zamanın değil aslında 

ömrün gelip geçiciliğini hatırlatan, İzmit’in simgesi haline gelen heybetli 

ama bir o kadar zarif bir saat kulesidir. Varlığı her daim insanların gönüllerinde 

derin izler bırakmıştır. Genç yaşlı demeden dostların, arkadaşların, 

sevgililerin buluşma noktası, zamanın habercisi, adeta şehrin zamana 

direnen koruyucu bir bekçisidir. İzmit saat kulesinin altına yapılan 

eklemelerle saat kulesinin çevresi daha gösterişli bir hal almıştır. Saat 

kulesi adeta, İzmit’i bir şemsiye gibi kuşatarak, kendi varlığını, tarihten 

aldığı, taşıdığı izlerle yansıtmakta, İzmit’i nadide bir incinin parlaklığıyla 

ışıldattığı gibi ülkemizi de aydınlatmaktadır. 

ÇOBAN MUSTAFA PAŞA KÜLLİYESİ’NİN OSMANLI 

KÜLLİYELERİ İÇİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ 

Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU 


Türk sanatı açısından önemli eserlerin boy gösterdiği Gebze; XVI. yüzyılın 

ilk çeyreğinden itibaren daha da önem kazanmıştır. İlkin Orhan Bey zamanında 

Osmanlı hâkimiyetine giren Gebze ve çevresinde ilk yapılaşma 

ortaya çıkmıştır. İmparatorluğun en geniş sınırlarına eriştiği XVI. yüzyılda 

Gebze, Doğuya yapılan Hac, sefer ve kervanlar için daha da önem kazanmıştır. 

Mısır valiliği de yapmış olan Çoban Mustafa Paşa’nın 1521’de 

İstanbul’a dönüşüyle birlikte oradan getirdiği malzemelerin de kullanımıyla 

Gebze’de önemli bir külliye vücuda getirilmiştir. 

Cami, medrese, kütüphane, türbe, imaret, han, tekke, paşa odaları, darüşşifa 

gibi birimlerden oluşan Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, mimari 

açıdan önemli güzergâhlardaki menzil külliyesi geleneğini canlı tutarken, 

daha sonraki menzil sitelerine de model teşkil etmiştir. Bu manzume, 

plan ve düzenleme açısından Osmanlı menzil külliyelerinin gelişmiş 

örneklerinden biri olmanın yanında; renkli taş, çini, tuğla ve kalemişi 

178

süslemelerinde geleneksel çizgileri takip ederken, Mısır’a özgü çini ve 

renkli taş kaplamaları üzerinde barındırması bakımından önemlidir. 

Külliyenin önemli güzergâh üzerinde bulunmasının yanı sıra, plan düzeni 

ve süslemeleri bakımından da gösterdiği özellikler, bu bildirinin konusunu 

içermektedir. 

GEBZE ÇOBAN MUSTAFA PAŞA CAMİ SÜSLEMELERİNİN 

ÜSLUP VE ESTETİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 

Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP 


Kocaeli’nde Osmanlı döneminden kalma birçok mimari eser olmasına 

rağmen; klasik özelliklerde iki külliye dikkat çekmektedir. Bunlardan biri 

Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, diğeri de İzmit Pertev Paşa Külliyesi 

olup, her ikisi de Osmanlı menzil külliyesi özelliği göstermektedir. 

Osmanlı klasik dönem mimarisine şüphesiz Mimar Sinan damgasını vurmuştur. 

İslam mimarisinin karakteristik özelliklerinden biri sanatçıların 

kendilerini geri planda tutma özelliğidir. Bu batı sanatının aksi bir durum 

sergilemektedir. Bunu İslam medeniyeti içerisinde değerlendirebileceğimiz 

Osmanlı mimarisinde de görmek mümkündür. Maalesef Cumhuriyet 

Türkiye’sinin ilk dönemlerinde estetik ve sanat batı düşüncesi temel alınarak 

değerlendirildiğinden, Osmanlı eserleri başta olmak üzere İslam 

mimari eserleri İslam estetiğinden yoksun değerlendirmelere tabi tutulmuştur. 

Türkiye’de Sanat Tarihi çerçevesinde yapılan çalışmalarda kültür varlığını 

“sanat eseri” yapan estetik özelliklerden ayrı tutup, değerlendirmek 

gelenek olmuştur. Bu durum Gebze Çoban Mustafa Cami ve süslemeleri 

için de geçerlidir. Hakkında yapılan bilimsel çalışmalar bu minval üzerinde 

olan söz konusu yapı ve süslemeleri üslup ve estetik açıdan değerlendirilecektir. 

Osmanlı- Memluklu sanat zevklerinin ve üslubunun yansıtıldığı, 

İslam mabedi olma vasfının bu estetik anlayış içerisinde ele alındığı 

yapıdır. Yapının dış ve iç mimari dokusuna işlenen ve her bir mimari elemanda 

ayrı ayrı ele alınan süslemeler; hat yazıları ile soyut geometrik ve 

bitkisel motif ve kompozisyonlara yansıtılmıştır. 

Bu bildiri kapsamında camide görülen süslemelerin üslup açısından ele 

179

alınması yanında, İslam estetiğindeki görünürlüğü “Osmanlı ve Memluklu 

kimlikleri altında yansıtılması irdelenecek ve değerlendirilecektir. 

İZMİT VE ÇEVRESİNDE SEKA’YA BAĞLI 

SANAYİ DIŞI YAPILAR 

Yüksek Mimar Özden Senem EROL 


1929 dünya ekonomik bunalımını diğer ülkelere göre daha az zararla 

kapatan Sovyetler Birliği’nin sanayi planları örnek alınarak 1933 yılında 

ülke genelinde 1. beş yıllık sanayi planı hazırlanmıştır. Bu çerçevede kurulan 

KİT’lerden biri olan Sümerbank tarafından İzmit’e Kağıt Fabrikası 

yapılmasına karar verilmiştir. İşte SEKA, 1. Sanayi planı çerçevesinde, 

Cumhuriyet’in ilk sanayi programlarından biridir. Öngörülen program 

dâhilinde Sümerbank, selüloz ve kağıt sanayisi adına inşa ettiği üretim 

yapılarıyla birlikte, fabrika alanı ve çevresinde SEKA çalışanları için bir 

yaşam alanı oluşturmuş ve oluşturduğu yerleşkenin barınma, eğitim, 

sağlık, spor, kültürel ve sosyal alanlardaki ihtiyaçlarını karşılamaya gayret 

göstermiştir. 

Sunulan bildiride SEKA kuruluşu dâhilinde İzmit ve çevresinde inşa edilmiş, 

başta çalışanlar için ve sonrasında tüm kent halkına hizmet vermiş 

sanayi dışı yapılar ele alınmaktadır. Bu çerçevede; Sümer İlkokulu, 

Seka Kreşi, Seka Reviri (Sigorta Hastanesi), Seka İşçi ve Memur Evleri, 

Seka Kampı ve Lojmanları, Seka Lokali, Seka Sineması, Seka Spor Salonu, 

Seka Çırak Okulu ve Sümerbank Çeşmesi’nin yapım süreçleri anlatılmaktadır. 

İnşa hikâyeleri incelenirken; bazılarının başka kurumlarca 

devralındığı, bazılarının ise fabrikanın kapatılışından sonra da faaliyetlerine 

devam ettiği gözlemlenmiştir. Binalardan kimisi günümüze kadar 

ulaşabilmiş, kimisi ulaşamamış ve birçoğunun tasarım ve inşa sürecine 

dair dökümanları dahi elde edilememiştir. Diğer bir yandan modern Türk 

devleti kent modelinin Anadolu kentlerine uygulanmasında büyük katkısı 

olan Sümerbank, İzmit’in sosyal olarak farklılaşmasını, dönüşmesini ve 

yenilenmesini sağlarken, sunduğu bu katkılar ele alınan yapılar üzerinden 

okunmaktadır. Çalışmanın bina süreçlerine ait bilgileri; döneminin 

yerel gazeteleri, kitapları, fotoğraf arşivleri, imar planları, analitik etüdleri, 

mimarlık dergileri, Sümerbank Selüloz Sanayi Müessesesi dergi, 

kitap, broşürleri ve Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi Genel 

Müdürlüğü yönetmelikleri ışığında tespit edilmeye çalışılmıştır. 

180

GÖLCÜK KAZIKLI KERVANSARAYI 

Yrd. Doç. Dr. Yılmaz BÜKTEL 


Gölcük belediyesinin, bir yarışma projesi ile restorasyonunu gerçekleştirerek 

ihya ettiği ve Kültür merkezi olarak kullandığı Kervansaray, 

Edirne-Enez’de bulunan Sahil Kervansarayı ile karşılaştırılarak mimari 

değerleri ve Sanat tarihi içindeki yerini belirlemek Bildirimizin asıl amaçlarıdır. 

Bu bağlamda araştırmadan çıkacak olası yeni sonuçlar da sempozyum 

izleyicileri ile paylaşılacaktır. 

GÖLCÜK SARAYLI CAMİ AHŞAP SÜSLEMELERİ 

Öğr. Gör. Pelin Güleda KARADENİZ 


Kocaeli’nin Gölcük ilçesine bağlı Saraylı köyü, ilçenin en büyük köylerinden 

biridir. Saraylı köyünün geçmişi antik döneme kadar uzamaktadır. 

Köy ismini sınırları içinde bulunan, arkeolojik sit alanında kalıntılarına 

rastlanan saraydan aldığı düşünülmektedir. Köyün en çok ilgi çeken unsurları 

19.yy mimari özelliklerini taşıyan geleneksel evleri ve Roma dönemi 

kalıntılarının yer aldığı mezarlarıdır. 

Saraylı köyü; geleneksel kent dokusu, camisi, çınar ağacı ve sivil mimari 

örnekleri ile özgünlüğünü korumaktadır. Bizde bu çalışmada İstanbul 6 

numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’ndan alınan 

listeye göre tescilli anıtsal yapı olan Saraylı Caminin ahşap süslemelerini 

inceleyeceğiz. Cami, 1957 yılında betonarme olarak yenilenmiştir. Kare 

planlı, tek mekânlı cami, çift kanatlı, çiçek motifleri ile kabartmalı olarak 

işlenmiş ahşap kapısı, minberi ve mihrabındaki süslemeleri bakımından 

ele alınarak incelenecektir. 

181

ATATÜRK VE REDİF MÜZESİ SÜSLEMELERİ 

Öğr. Gör. Yıldırım KARADENİZ 


Kocaeli kentinde duvar ve tavan süslemeleriyle bezenmiş çeşitli tarihi 

yapılar bulunmaktadır. Bu yapıların en önemlilerinden biri Kocaeli’nin 

merkez ilçesi İzmit’te bulunan İzmit Redif Dairesi olarak bilinen yapıdır. 

İlk olarak İzmit Mutasarrıfı Hasan Paşa tarafından Sultan Abdülaziz 

döneminde Kasr-ı Hümayun ile birlikte yaptırılmıştır. Fakat geçirdiği 

yangından sonra 1890 da tekrar yapıldığı ifade edilmektedir. Yapı 1999 

depremine kadar 15. Kolordu Komutanlığı’nca Askeri Mahkeme binası 

olarak kullanılmıştır. Depremde büyük zarar gören binanın restorasyonu 

aslına uygun şekilde yapılarak Atatürk ve Redif müzesi olarak kullanılmaktadır. 

Avlu duvarlarıyla çevrili kağir sistemde inşa edilen yapı doğu 

batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Yapı 19.yy barok tarzda yapılmış 

olan süslemeleri ile dikkat çekmektedir. Bizde bu çalışma da yapıyı duvar 

ve tavan süslemeleri bakımından inceleyeceğiz. Yapı barok tarzda yapılmış 

süslemeleri bakımından oldukça zengindir. Barok tarzı süsleme 19. 

yüzyıl da mimaride çok kullanılan bir süsleme türü olarak kullanılmıştır. 

Fakat günümüzde mimaride ve kitap sanatlarında kullanılmadığı için çok 

fazla bilinmemektedir. Bu çalışmayı yapmaktaki amacımız yapının süslemelerini; 

renk, motif ve üslup özellikleri bakımından inceleyip yapının 

süslemelerinin tanınmasını sağlamaktır. 

GÖLCÜK, DEĞİRMENDERE MEZARLIĞI’NDAKİ 

SÜSLEMELİ KADIN MEZAR TAŞLARI 

Arş. Gör. Saliha TANIK 


Değirmendere, İzmit körfezinin güney kıyısında ve deniz kenarında olup, 

Kocaeli iline bağlı Gölcük ilçesinin eski bir beldesidir. “Gölcük Değirmendere 

Mezarlığı’ndaki Süslemeli Kadın Mezar Taşları” konulu bu çalışmada, 

mezarlıkta bulunan mezar taşlarından kadın cinsine ait yirmi iki 

mezar taşı incelenerek, çalışmamızda yer almıştır. 

182

Değirmendere mezar taşlarında tarihi bilinen bütün örnekler XVIII. yüzyıl 

ikinci çeyreği ile XX. yüzyıl ilk çeyreği arasındadır. Yirmi iki örnekten dört 

tanesi XVIII. yüzyıl, on altı tanesi XIX. yüzyıl, iki tanesi XX. yüzyıldır. Mezar 

taşlarının hepsi taş malzemeden yapılmıştır. Mezar taşlarının büyükten 

küçüğe doğru boyları 170 cm. ile 88 cm, genişlikleri 53 cm. ile 24 cm, 

kalınlıkları ise 23cm ile 7cm. arasında değişmektedir. Bu mezar taşlarının 

yedi tanesinin ayak taşı mevcuttur. Ayak taşlarında ortaya çıkan üç 

örneğin süslemesi kazıma tekniğiyle yapılmıştır. Yüzeyi oyularak yapılan 

kitabeli ve süslemeli mezar taşları kabartma görünümünde verilmiştir. 

Değirmendere’de bulunan mezar taşları şahideli tipte olup toprak mezar 

grubuna dahildir. Bunların üç tanesi yerinde olmayıp bugün ağaca yaslı 

durumdadır. Örneklerin hepsi dikdörtgene yakın gövdelidir. Genel olarak 

ele aldığımız bütün mezar taşları kitabelidir. Yirmi iki örneğin kitabe 

dizilişi dört tanesi, diagonal, on sekiz tanesi de yatay şekilde verilmiştir. 

Baş ve ayak taşlarının yirmi altı tanesi sağlamdır. Baş taşlarından üç örnek 

ise; kırık, eksik veya aşınmış vaziyettedir. Süsleme konusu olarak 

bitkisel, nesneli, mimari unsurlar ve yazı türü bezeme unsurları kullanılmıştır. 

Bitkisel bezeme olarak en çok akantus yaprağı kullanılmakla 

beraber palmiye yaprağı, kıvrımlı dallar, küpe çiçeği, kalla çiçeği, palmet, 

rûmi, orkide çiçeği, kır çiçeği, rozet çiçeği, yaprak, lale, gül, asma yaprağı, 

elma, armut, yonca yaprağı kullanılmıştır. Nesneli bezemede inci 

dizileri, vazo, bağ, yumurta, burma, perde, meyve tabağı, çelenk, püskül, 

kurdele, makas motifi yer almaktadır. Mimari bezeme olarak da sütunçe 

ve mukarnas dizilerine yer verilmiştir. Yazı türü olarak sülüs ve ta’lik 

kullanılmıştır. Ayak taşlarında ise servi ağacı, hurma ağacı ve gül dalı 

motifi gözükmektedir. İncelediğimiz süslemeli kadın mezar taşları kendi 

içerisinde; bitkisel tepelikliler, üçgen tepelikliler, sivri kemerli tepelikliler, 

yuvarlak kemerli tepelikliler, güneş tepelikliler ve dilimli tepelikliler 

olarak tasnif edilmiştir. 

Konumuza dâhil olan mezar taşlarının Türk plâstik sanatları içerisinde 

değerlendirilmekle birlikte, ölenlerin kimlikleri, sülâleleri, kullanılan 

isimler, ölüm sebepleri, hastalıklar, yaratandan ve insanlardan istenen 

temenniler, yapılan uyarılar gibi İzmit’in geçmişinden gelen, onu tanıtan, 

insanlara bir ibret vesikası olarak tanıttıran bir halk kültürünün taşa yansımış 

hali olarak, millî folklorumuz açısından da önemli bir yere hâizdir. 

183

PAŞA SUYU, PAŞA HAMAMI VE SÜLEYMAN PAŞA 

Ahmet Nezihi GALİTEKİN 

Dr. H. İbrahim KAHRAMAN 

Nikomedia Şehri’nin kurulmasından itibaren önce yerel su kaynakları ile 

insanların bu ihtiyacı karşılanıyor. Su kuyuları ve su sarnıçları bu maksat 

ile yapılan yapılardır. Roma döneminde bir ara dünyanın en büyük dört 

şehrinden biri haline gelince yeni su kaynaklarına ihtiyaç duyuluyor. Vali 

Plinus döneminde bugünkü Kabaoğlu köyü tarafından su getirilme çalışması 

yapılıyor ise de sonuçlandırılamıyor. Daha sonra bu günkü şehrin 

22km kuzey doğusunda bulunan ve Osmanlı döneminde Paşasuyu adı verilen 

su kaynağı ciddi bir çalışma ile Nikomedyanın ihtiyacını karşılayacak 

şekilde getiriliyor. 

İzmit in fethinden sonra ilk vali olan Gazi Süleyman Paşa, Osmanlı arşiv 

belgelerinde Köhne Hamam diye zikredilen tek hamamı yaptırıyor ve halkın 

hizmetine sunuyor. Buranın suyunun da paşa suyu denilen kaynaktan 

temin edildiği bilinmektedir. İzmit, Cumhuriyet döneminde olduğu gibi 

Osmanlı döneminde deyüzyıllar boyu imparatorluk coğrafyasının çeşitli 

yerlerinden göç alarak genişlemiş ve artan ihtiyaç karşısında katma 

sular, çeşmeler, hamamlar ile donatılmıştır. Bildirimizde bu sürece bir 

nebze de olsa ışık tutulacaktır. 

“KONSTANTİNOPOLİS KAPILARINDA” ROMANINDA 

TARİHSEL ARKA PLAN OLARAK NIKAA(İZNİK) VE 

NIKOMEDIA(İZMİT) 

Prof. Dr. Nevnihal ERDOĞAN 


Konstantinopolis Kapılarında; yaşadığımız bölgenin mazisini plato edinmiş 

bir tarihî roman. Romanın yazarı ise mimarlık eğitimi almış bir 

edebiyatçı olan Hikmet Temel Akarsu. Yazarının mimar olması Konstantinopolis 

Kapılarında adlı romanın mekânsal tasvirlerine özellik kazandırmaktadır. 

O mekânsal tasvirler, bizleri hergün üzerinde yaşadığımız 

bazı tarihi mekânların kökendeki yolculuğuna savurmakta ve sadece 

İstanbul’un değil Kocaeli (Nikomedia), İznik (Nikaa) gibi kentlerin de yüzyıllar 

içinde geçirdiği evrime dair ilginç doneler sunmaktadır. 

184

“Konstantinopolis Kapılarında”, eserin sunum metinlerinde de belirtildiği 

gibi aslında Türk Ortaçağı’nı anlatan bir tarihi roman. Kitabın sunum 

metinleriyle aktaralım; “Malazgirt Meydan Muharebesi’nin ardından beş 

yıl gibi kısacık bir sürede tüm Küçük Asya’yı boydan boya fethederek dönemin 

dünya imparatorluğu Bizans’ın başkenti Konstantinopolis’in kapılarına 

dayanmış özgür Türkmen boylarının sergüzeştine odaklanmış bir 

yapıt.” 

Paylaşım, kahramanlık ruhu, vatan, adanmışlık, aşk ve bilgelik temalarına 

dayanan bu tarihi roman; Türklerin, Bizans şehirlerinden İznik’i 

fethetmesi, Anadolu’da ilk Türk devletini kurması (Anadolu Selçuklu 

Sultanlığı) ve öncü bahadır bir grubun Konstantinopolis’te Bizans yönetimiyle 

karşılaşmasını ve mücadelesini anlatıyor. Kitabın temel teması, 

kahramanların Bizans entrikalarını çözmeleri ve İznik’in fethi öncesi savaş 

stratejisi üzerinedir. Fedakârlık ve kahramanlık ruhuyla Bizans oyunlarının 

bozulmasını, karmaşık olaylar örgüsü biçiminde, şövalye romanlarında 

görebileceğimiz tutkulu bir üslupla ve heyecanla anlatan roman 

aynı zamanda Anadolu Türk Devletlerinin kuruluşu ve gelişmesindeki 

sancılı ve acıklı deneyimi de hikâye etmektedir. 

Şövalye romanslarının klasik özelliklerini yansıtan romanın bizleri alâkadar 

eden en önemli yönü, mimari ve kentsel bağlamdaki arka planı ile 

olayları bağdaştırması ve bize “medieval” Konstantinopolis, Nikaa (İznik) 

ve Nikomedia’dan(İzmit) fasadlar sunmasıdır. Roman sadece Konstantinopolis’in 

mimari mekânlarını kullanmakla kalmayıp bir geçiş alanı olarak 

kentimiz ve yöremizi (Nikaa, Nikomedya vs.) içine alan geniş bir bölgeyi 

plato olarak kullanmaktadır. Konstantinopolis Kapıları isminden de 

anlaşılacağı gibi dönemin en büyük merkezi olan İstanbul’a gidel yol olarak 

Nikomedia ve Nikaa’yı da (İznik ve Kocaeli) işlemektedir. Kitap Nikaa 

Kalesi’nin, surlarının ve bazı dinsel mabedlerin mekân olarak kullanıldığı 

kimi anlatıların yanısıra, dönemin muhasara teknikleri, cenk usülleri, 

bölgenin sosyal yapısını da vermektedir. Kısacası eser, gerek kurgusal 

anlamda gerekse de tarihsel olarak varit olan hadiseler çerçevesinde 

Kocaeli ve yöresine dair anlatılar sunmaktadır. 

Bildiride, Romanın tarihsel olarak arka planında yer alan Nikaa (İznik) ve 

Nikomedia (İzmit) ve Konstantnopolis (İstanbul)’un şehir kurgusu, önemli 

ve yönetsel binaları incelenecektir. Tarihsel olan mimari mekânlardan 

surlar ve kapılar, önemli akslar, limanlar, hipodrom, görkemli mabetler, 

saraylar, zindanlar, sürgün prens adaları, manastırlar, imparatorluk 

yolları, sarnıçlar ve daha çok Ortaçağ mimarisine dayanan mekânlar, mi- 

185

mari bir bakış açısıyla değerlendirilecektir. 

Çalışma kapsamına, romanda mimari mekân arka planı güçlü bir şekilde 

yer alan akıncı güçlerin bir geçiş bölgesi olan Nikomedya (İzmit), Nikaa 

(İznik) ve Konstantinopolis (İstanbul) kentleri seçilmiştir. Özellikle tarihi 

adı Nikomedia olan Kocaeli’nin bir geçiş mekânı ve “akıncı-öncü” Türk 

birliklerinin batıya akışına köprü teşkil eden bir bölge olarak işlemesi 

apayrı ve özgün bir ilgi alanını oluşturulması beklenmektedir. 

MEHMED ALİ KÂĞITÇI’NIN MÜDÜRLÜK GÖREVİNDEN 

ALINMASININ ARKASINDAKİ NEDENLER 

Prof. Dr. Emre DÖLEN 

SEKA Kâğıt Müzesi Danışmanı 

Türkiye’de kâğıt sanayinin kurulması için yıllarca mücadele veren Mehmed 

Ali Kâğıtçı sonunda hedefine ulaşmış ve 1934’de kurulmasına karar 

verilen İzmit Kâğıt ve Karton Fabrikası’nın müdürlüğüne getirilmiştir. 18 

Nisan 1936’da ilk kâğıdın elde edilişi Türkiye’de ve basında büyük coşkuyla 

karşılanmış olmakla birlikte bir süre sonra üretilen kâğıdın pahalı olduğu, 

fabrikanın iyi yönetilemediği konusunda eleştiriler başlamıştır. Bu 

eleştiriler yapılırken kâğıt üretimindeki yapısal sorunlar göz ardı edilerek 

olay kişiselleştirilmiş ve Mehmed Ali Kâğıtçı’nın yönetiminin başarısızlığına 

bağlanmıştır. 

Üretimin pahalı olmasının temelinde fabrikanın düşük kapasite ile kurulmuş 

olması, selüloz fabrikasının kuruluşunun çok gecikmesi, hammadde 

olarak kullanılan odunun yurt içinden yeterli miktarda sağlanamayıp 

ithal yoluna gidilmesi, işgücünün niteliksiz olması nedeniyle fazla sayıda 

işçi çalıştırılmak zorunda kalınması gibi yapısal sorunlar bulunmaktadır. 

II. Dünya Savaşı’nın getirdiği sıkıntılar ve Sümerbank’ın aşırı merkeziyetçi 

yönetimi de bunların üzerine eklenmiştir. 

Eleştirilerin şiddetlenmesi üzerine sürekli olarak konudan anlamayan 

müfettişler gönderilmeye ve bunlar tarafından Mehmed Ali Kâğıtçı’nın 

devleti zarara soktuğu yönünde raporlar düzenlenmeye başlanmıştır. 

Yunanistan’dan ithal edilen kaolinin kötü olması neden gösterilerek kendisine 

195 TL zimmet çıkartılmıştır. Bunun ardından 1939 yılı ortalarında 

İktisat Vekâleti’nde oluşturulan bir heyet tarafından cevaplandırılması 

186

için 25 tane soru ve daha bunların cevabı verilmeden 50 tane soru daha 

gönderilmiştir. Bu sorulara baktığımız zaman bunların çok büyük bir çoğunluğunun 

muhatabı Mehmed Ali Kâğıtçı olmamakla birlikte cevapları 

kendisinden istenilmektedir. 

Bütün bu aleyhteki kampanyaların ardından Mehmed Ali Kâğıtçı fabrikayı 

kötü yönettiği ve devleti zarara soktuğu gerekçesiyle 31 Mart 1941’de 

müdürlük görevinden alınarak “Fen Müşaviri” olarak görevlendirilmiş 

ve bir süre sonra görevlerini yerine getirmediği gerekçesiyle 20 Haziran 

1941’de Sümerbank’daki görevine son verilmiştir. Bu bildiride Mehmed 

Ali Kâğıtçı’nın görevden alınmasıyla sonuçlanan gelişmeler ve bunların 

nedenleri üzerinde durulacaktır. 

TERSANE KUVVE CETVELLERİNE GÖRE II. ABDÜLHAMİT 

DÖNEMİNDE İZMİT TERSANESİ’NİN PERSONEL DURUMU 

VE DÖNEMİN DİĞER TERSANELERİYLE MUKAYESESİ 

Prof. Dr. Şakir BATMAZ 

Erciyes Üniversitesi 

II. Abdülhamit döneminde Tersane Kuvve Cetvelleri ve Deniz Müzesi 1124 

Demirbaş Numaralı Tersane Amele Yoklama Defteri bağlamında İzmit 

Tersanesinin personel durumu ele alınacaktır. İzmit Tersanesinde bu 

tarihte hangi sınıf personelin vazife yaptığı, sayıları ve çalışma şartlarına 

ilişkin bilgi verilmeye çalışılacaktır. Tersanede Üretim ve performans 

ilişkisine göre artan/azalan veya nitelik olarak farklılaşan çizgide tersanenin 

personel ihtiyacı ele alınacaktır. Aynı tarihte İstanbul Tersanesi ve 

diğer tersanelerdeki personel sayıları mukayeseli olarak verilerek İzmit 

Tersanesi’nin diğerlerine göre yeri tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca 

İzmit limanında ve fenerlerde çalışan personel hakkında da bilgi verilecektir. 

187

BEBRYKES AT THE SEA OF MARMARA 

IN APOLLONIOS RHODIOS 

Prof. Dr. Kalin POROZHANOV 

Neofit Rilski South-West University 

Apollonios Rhodios presents many Thracian ethnic and political formations 

in Asia Minor. Bebrykes is naming the population, which is associated 

with the Thracians being, at the eastern end of the southern coast 

of the Sea of Marmara, on the south/southwest coast of the peninsula of 

the Thracians Bithynoi. These Thracians – Bebrykes, which are part of 

the Thracians Bithynoi – is headed by a king named Amykos. They were 

presented with their rituals, which are related to the control of navigation 

in their waters and with protecting their coasts against foreigners. These 

waters and shores are the southern part of the strategic Strait Bosporus/Bosphorus. 

This probably suggests that the Thracian kingdom of the 

Bebrykes was in control of the passing through the Strait 

188

Saygıdeğer katılımcılar

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?