DENETİMLİ SERBESTLİĞİN DOĞUŞUNA KADAR AVRUPA TARİHİNDE SUÇ VE CEZA 1

DENETİMLİ SERBESTLİĞİN DOĞUŞUNA KADAR AVRUPA
TARİHİNDE SUÇ VE CEZA
Cemal KARADÖL 1 *
ÖZET
Suç ve ceza kavramları insanlığın tarihi kadar eski, toplumda her zaman var
olan ve mütemadiyen her devirde tartışılan kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tarih boyunca toplumlar sapma/ norm dışı aksiyon olarak gördükleri farklı
eylemlere çeşitli ceza yöntemleri uygulamışlardır.
XVIII. yüzyıla kadarki suç ve ceza tarihini, bugünün gözüyle baktığımızda,
işkencenin tarihi olarak nitelendirebiliriz. Zira on sekizinci yüzyıla gelindiğinde, suç
ve ceza üzerine geliştirilen yeni felsefi akımlar ve araştırmalar neticesinde, suçlunun
bedenine acı çektirme üzerine kurulu olan ceza infaz rejiminin suçluyu
iyileştirmediği, bedenini deforme ettiği ve kişide önemli psiko-sosyal travmalar
yarattığı anlaşılmıştır. Bu durum ise, daha ‘‘insancıl’’ bir ceza infaz sistemi olma
argümanıyla hapishanelerin doğuşuna ve giderek hacim kazanmasına zemin
hazırlamıştır.
XIX. yüzyıla gelindiğinde ise, suçluyu hapishanelere kapatarak
cezalandırma anlayışının da kişiyi iyileştirmede ve topluma kazandırmada olumlu
bir etki göstermediği anlaşılmıştır. Avrupa, özellikle başta İngiltere ve Hollanda,
suçlunun bedenine ve psiko-sosyal durumuna bir zarar vermeden onu nasıl yeniden
topluma kazandırabileceğinin yollarını arayarak yeni ve tamamen suçlunun
1 Adalet Bakanlığı, İstanbul Denetimli Serbestlik Müdürlüğü, Kurum Müdürü.
1

ehabilitasyonu ve yeniden topluma kazandırılması üzerine kurulan yeni bir ceza
infaz sistemi geliştirmiştir: Denetimli serbestlik.
Bu araştırmada, denetimli serbestliğe gelinceye kadar Avrupa’nın, Antik
Yunan’dan başlayıp Denetimli Serbestlik kuruluncaya kadar, nasıl bir ceza infaz
rejimi tarihi geçirdiğinin izlerini süreceğiz. Araştırma kapsamında Antik Yunan,
Roma, Ortaçağ’a ve modern döneme bakarak bedene acı çektirme üzerine kurulu
ceza anlayışını örneklerle analiz etmeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Suç, Ceza, İşkence, Bedensel İşkence, Cezaevi,
Denetimli Serbestlik
2

CRIME AND PENALTY UNTIL THE EMERGE OF
PROBATION IN EUROPE HISTORY
Abstract
The concepts of crime and penalty are as old as the history of humanity.
These concepts have existed in every society and discussed continuously.
Communities have punished actions which to be seen out of norm throughout the
history.
Crime and penalty history until the XVIII.century can be described history
of torture when looking back within the perspective today. Yet, in the beginning of
the XIX. century, as a result of research and new philosophical ideas on offence and
punishment, it is understood penal regime that based on to inflict pain on convict’s
body damage the body and caused psychosocial traumas contrary to ameliorate
criminal. That condition led to emerge prisons and accrued gradually with claim of it
is ‘’more humanistic’’ penal system.
Toward the end of the XIX.century, it is understood that punishment which
incarcerate convicted person don’t ameliorate him and don’t make positive effect on
reintegration. Europe, especially England and Holland had looked for solutions that
reintegrate convict person without torture and damage his psychosocial situation.
Then, they developed new penal system which name is “probation” based on totally
reintegrate and rehabilitate guilty.
In this study, it will be investigated the evolution of penal system of Europe
starting from Ancient Greek to emerge of Probation. It will be analyzed with
examples, penal system which based on torture over Ancient Greek, Rome, the
Middle Ages and Modern Times.
Key Words: Crime, Penalty, Torture, Corporal punishment, Prison, Probation.
3

GİRİŞ
Suç ve cezanın tarihi, insanlığın tarihi kadar eski olup oldukça dikkat çekici
bir evrime sahiptir. Bu tarih, buna ceza doktrini tarihi de denilebilir, Antik Yunan,
Roma, Ortaçağ ve Modern dönem olmak üzere bir bütünü teşkil eder. Tarihe
baktığımızda bu dönemlerdeki ceza infaz anlayışlarının birbirinden farklı olduğunu
görüyoruz. Öyle ki her dönemde ceza adalet anlayışı üzerine yeni fikirler ileri
sürülmüş ve uygulanan ceza pratikleri her dönemde değişmiştir. “Suç nedir?”,
“Hangi fiil suç teşkil eder?” “Cezanın amacı nedir?”, “Hangi suça hangi ceza
verilmelidir?” gibi soruların cevabı içinde yaşanılan dönemin egemen ideolojisine
göre değişmiştir.
“Uzun yıllar ceza hukukunda, kuralların ihlali, yani suç işlenmesi halinde
kamunun varlığını garanti eden münhasır çabalar olarak, tanrıların ve insanların
intikamı anlamına gelen cezalar uygulanmıştı. Suçlunun durumunu dikkate
almaksızın uygulanan bu cezaların, suçlunun yok edilmesi veya mağdurun zararının
tazmini dışında başka bir amacı yoktu.” 2
Zira Antik Yunan ve Roma Medeniyetlerinin de içinde bulunduğu ilk çağda
suçlu kamunun düşmanı sayılır ve ona karşı her şekilde müdahale edilebilirdi.
Bununla birlikte, suçlunun işlediği suçtan tek sorumlu olan kendisiydi, toplumun
kişinin suç işlemesinde bir etkisinin olabileceği düşünülmezdi. Suçluya ceza olarak,
ölüm, sakat bırakmak, kırbaçlamak, sürgün, para cezası, bedensel işkenceler ve
kölelik gibi çok sayıda ceza verilebilirdi. Suçlu kamunun bir düşmanı olarak
algılandığından, onun vatandaşlık hakları ve fiziksel varlığı yok sayılır, kişi bir eşya
gibi algılanabilirdi. Bunun sonucunda ise, suçlunun mal varlığı ve çalışma gücü
sınırsız olarak zarar görene devredilebilirdi. 3
2 Timur Demirbaş , “Hürriyeti Bağlayıcı Cezaların ve Cezaevlerinin Evrimi”, Hapishane Kitabı, s. 5
3
Ibid, 5.
4

Cezalandırmanın tarihine baktığımızda, 18. yüzyılın sonlarına gelene kadar,
egemenlerin suçluların bedenlerine yönelik sayısız işkenceler uyguladıklarını
görüyoruz. Michel Foucault “Hapishanenin Doğuşu” adlı eserinin giriş kısmında 2
Mart 1757’de uygulanan bir infazı şu şekilde anlatır: “ Damiens, Paris Kilisesi’nin
cümle kapısının önünde, suçunu herkesin karşısında itiraf etmeye mahkûm edilmişti;
buraya elinde yanar halde bulunan iki libre ağırlığındaki bir meşaleyi taşıyarak,
üzerinde bir gömlekten başka bir şey olmadığı halde, iki tekerlekli bir yük
arabasında götürülecektir; sonra aynı yük arabasıyla Breve Meydanı’na götürülecek
ve burada kurulmuş olan dar ağacına çıkartılarak memeleri, kolları, kalçaları,
baldırları kızgın kerpetenle çekilerek; babasını öldürdüğü bıçağı sağ elinde tutacak
ve kerpetenle çekilen yerlerine erimiş kurşun, kaynar yağ, kaynar reçine ve birlikte
eritilen balmumu ile kükürt dökülecek, sonra da bedeni dört ata çektirilecek
parçalatılacak ve vücudu ateşte yakılacak, kül haline getirilecek ve bu küller rüzgâra
savrulacaktır. Gazete D’Amsterdam( 1 Nisan 1757), “sonunda onu parçaladılar, bu
sonuncu işlem çok uzun sürdü, çünkü kullanılan atlar çekmeye alışık değillerdi; bu
yüzden dört tane yerine altı tane koymak gerekti, bu da yetersiz kaldı; talihsizin
kalçalarını kopartmak için sinirlerini kesmek ve eklemlerini baltayla parçalamak
gerekti…” 4
18. Yüzyılın sonlarına değin bedene acı çektirme üzerine kurulu
cezalandırma anlayışı, aydınlanmayla gelen yoğun fikir tartışmaları ve araştırmalar
neticesinde yerini hapishanelere bırakacaktır. Fakat daha sonra, suçluyu iyileştirme
ve yeniden topluma kazandırmada hapishanelerinde iyi bir tesir yaratmadığının
anlaşılmasıyla Denetimli Serbestlik isimli yeni bir ceza infaz rejimi doğacaktır.
4
Michel Foucault, Hapishanelerin Doğuşu, çev . Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitapevi Yayınları, 2015, s
33-34.
5

Bu araştırmada, Denetimli Serbestliğe gelinceye kadar Avrupa’nın ceza
adalet anlayışındaki evrimini analiz etmeye çalışacağız. Bu kapsamda, Antik Yunan,
Roma, Orta Çağ ve Aydınlanma dönemlerine bakarak, suçlunun bedenine acı
çektirmeye yönelik ceza anlayışından, suçlunun rehabilitasyonu ve yeniden topluma
kazandırılması anlayışına nasıl geçildiğini görmeye çalışacağız.
Antik Yunan
Atina’da cezanın esasını intikam ve kısas oluştururdu. Platon, cezanın
amacını korkutma ve iyileştirme olarak belirtse de Atina mahkemelerinin verdiği
kararlardan yola çıkarak bunun gerçekte böyle olmadığını söyleyebiliriz. Zira Atina
mahkemeleri; vatandaşı onursuz bir şekilde köle durumuna sokma, kamuya açık
yerde rezil etme, para ve mal varlığını başkasına verme, sürgün, dayak vasıtasıyla
bedeni terbiyeve ölüm cezası ( zehirlemek, iple asmak, topuzla, kılıçla öldürmek,
boğmak, yakmak, uçurumdan atmak) gibi birçok cezayı sıklıkla uygulamışlardır. 5
Öte yandan, Antik Yunan’da, gerek mahkeme gerekse sahibi tarafından en çok
cezalandırılan sınıfın köleler olduğunu söyleyebiliriz. Antik Yunan ve devamı
niteliğindeki Roma’da işkence kölelerin değişmez kaderiydi. Kölenin kendisi de
dâhil olmak üzere kimse buna karşı çıkmazdı. Hatta bugün birçok konuda atıf
yaptığımız filozoflar bile kölelere işkence yapılmasına taraftardı. Örneğin
Aristoteles bunu onaylayanlardan biridir. Platon ise, ütopya düşüncesini açıklarken,
özgür yurttaşlar ve köleler için ayrı bir hukukun gerekli olduğundan söz eder.
Platon, özgür insanların yalnızca kınandıkları bir kabahati, köleler işlediklerinde
kırbaçlanmaları gerektiğini savunan dönemin egemen öğretisini onaylıyordu. Özgür
insan para cezasıyla kurtulurken, köleye ölüm cezası veriliyordu. Bu dönemde
işkence, tanıklık yaptırmak veya itiraf ettirmek amacıyla özgür yurttaşlara asla
5
Ibid, s, 5-6.
6

uygulanmamakla birlikte bütün sınıflara uygulanabilir bir cezalandırma yöntemi
olarak kullanılmıştır. 6
Antik Yunan’da, köleler başlangıçta savaş veya yağma seferlerinde ele geçirilenlerle
sınırlıydı. Yunanlar, esir aldıkları köleleri öldürmektense onları alçaltıcı işlerinde
kullanmayı yeğlediler. İnsan onuru kavramının olmadığı bu dönemde köleler
sahiplerinin istediği her türlü işi yapmak zorundaydılar. Zaten bir kölenin onurunda
da bahsedilemezdi. Kölelik kurumu bir kez uygulamaya konduktan sonra giderek
daha fazla insan, pek de yapılmak istenmeyen ve alçaltıcı görünen işlerin karın
tokluğunun ötesinde bir karşılık beklemeyen/bekleyemeyen köleler tarafından
yapılmasından hoşlanır oldu. Savaşlar sırasında alınan kölelerin sayısı yetmeyince,
gözler yeni ve başka kaynaklara çevrildi. Mahkûmlar ve cürüm işleyenler köleliğe
zorlandılar. Solon uygulamayı durdurana kadar borcu olan ve bunu ödemeyen
kimse, doğrudan alacaklının kölesi olurdu. Daha sonra köleler alınıp satılmaya
başlandı. Atina’nın ünlü köle pazarında erkek ve kadın köleler çırılçıplak sergilenip
açık artırmada en yüksek fiyatı verene satıldılar. 7
Bununla birlikte yunanlar, belli işaretler geliştirerek bunları suçlunun
bedenine kazılır ya da yakılır ve böylece işareti taşıyanın bir köle, suçlu veya hain
olduğunun kanıtı olurdu. Böylece kamusal alanda bir ayinle kirletilmiş, lekelenmiş
olan söz konusu kişi, özellikle kamusal alanlarda kaçınılması gereken kişi durumuna
düşerdi. Böylece kişi hayatı boyunca kurtulamayacağı bir damganın esiri olurdu. 8
6 George RyleyScott, İşkencenin Tarihi, Çev: Hamide Koyukan, Dost Yayınları, Ankara, 2001, s.62.
7
Ibid, 64.
8
ErvingGoffman, Damga, çeviren: Ş. Geniş- L. Ünsaldı- S.N. Ağırnaslı, HeretikYayınları , 1. Baskı,
Ankara, 2014. s. 29.
7

Roma
Antik Yunan’da olduğu gibi Roma’da da suçlunun bedenine işkence
yaparak suçunu itiraf ettirmek esastı. İşkence bazı durumlarda cezalandırmanın
tamamını oluşturuyor, bazı durumlarda ise sürgün veya ölüm cezasından önce
uygulanan bir yaptırıma dönüşüyordu. Örneğin borcunu ödemeyen/ödeyemeyenler,
özel hapishanelere kapatılır, bedenleri üzerinde her türlü işkence yapılırdı. Kiliseye
karşı işlenen suçlar son derece şiddetli işkence ile cezalandırılırdı. Kilisede bir
papaza veya piskoposa hakaret etmekle suçlanan bir kimseyi bedenine uygulanacak
ciddi işkenceler bekliyordu. Bunu hükümdarlar da destekliyordu. Kişi sakat
bırakılabilir, elleri ve ayakları kesilebilirdi. Sapkınlıktan mahkûm olan biri, uçları
kurşunla ağırlaştırılmış kırbaçla dövülürdü. Özgür yurttaşlar ise, kiliseye karşı
işlenmiş suçlar ve tecavüzün dışında, kamçılama ve burnun kesilmesi cezasına
maruz kalmazdı. Kamçılama, sadece kölelere verilen bir cezaydı. Çok derin bir
onursuzluk ve aşağılamanın işaretiydi ve ortalama bir Romalı, kamçılanmaktansa
ölümü tercih ederdi. 9
Roma Hukukunda köle söz konusu olduğunda, en iyi ve çoğu durumda
doğruyu söyletmenin tek yolu işkenceydi. Efendi-köle ilişkisinin olduğu bu
dönemde, sahibi köle üzerinde mutlak bir söz hakkına, her türlü tahakküm yetkisine
sahipti. Bu durum ise sahibinin köleye istediği işkenceyi yapabilmesine imkân
sağlıyordu. Öte yandan, devlet işkence konusunda düzenlemeler yapsa da, bunla her
kölenin açıkça karşılaştığı özel işkencelere ek ama onlardan ayrı cezalandırma
biçimleri sayılıyordu. Sahibi kölesini gerçek ya da gerçek dışı her kusuru için
dilediği gibi cezalandırma hakkına sahipti. 10
Bu dönemde köleler için en temel cezalandırma biçimi kırbaçlamaydı.
Roma’da çok sayıda köle bu cezalar dolayısıyla kırbaç altında ölmüştür.
9
George RyleyScott, İşkencenin Tarihi, Çev: Hamide Koyukan, Dost Yayınları, Ankara, 2001, s.63-65.
10
Ibid, 64.
8

“Kırbaçlamanın dışında, kölelere uygulanan sayısız işkence biçimi vardı ve bütün
cezalara işkence denilmese de, çoğu kuşkuya yer bırakmayacak biçimde zalimce ve
insanlık dışıydı. Kaçmaya çalışan ve yakalanan kölelerin alınları genellikle
dağlanırdı. Hırsızlara da aynısı uygulanırdı. Diğer durumlarda ellerinden asılılar,
ayaklarına ağırlıklar bağlanır ve bu durumdayken ölümüne kırbaçlanırlardı.” 11
Kölenin efendisi bir kadın da olabilirdi, Romalı kadınlar cinsel zevklerini
tatmin ederken hamile kalma riskini ortadan kaldırmak için genç erkek kölelerini
hadım ettirirlerdi. Hatta bazı efendi kadınlar, Montaigne’nin dediği gibi “Bütün
kölelerinin ve savaş tutsaklarının gözlerini çıkarır, böylece kölelere kendilerini
tanıtmadan zevklerine bakabilirlerdi.” 12
Romalılar çok sık olmasa da hapis cezasını da uygulamaktaydılar. Örneğin
krallık döneminde ortaya çıkan ilk hapishanenin yer altında ve üstünde olmak üzere
meşe kütükleri ile hücrelere ayrılmış bölümleri mevcuttu. Hükümlüler bu hücrelere
kapatılır ya da zincirlenir, daha sonra da hükümlülerin bir kısmı bu hücrelerden
alınarak kayalıklara götürülür ve uçurumdan atılırdı. Öte yandan, borcunu
ödeyemeyen borçluyu kapatmak üzere oluşturulan özel zindanlar vardı. Borçlu
borcunu ödemediyse veya ödeyemediyse, onun alacaklının borç kölesi olmasına
karar verilirdi. Alacaklı, borç kölesini özel hapishanesine kapatabilir, ona acımasızca
işkence edebilir, zincirleyebilir veya vücudu kanayıncaya kadar dövdürtebilirdi.
Roma’da köle bir kişi değil, eşya olarak algılanırdı. Efendisi, kölesine ne isterse onu
yapabilir, onu öldürebilir veya eğitebilirdi. Kısacası, efendiler köleleri üzerinde
mutlak söz ve tahakküm hakları vardı. 13
11
Ibid, 66.
12
Ibid, 66.
13
T. Demirbaş, “Hürriyeti Bağlayıcı Cezaların ve Cezaevlerinin Evrimi”, Hapishane Kitabı, s. 6, 14.
9

Ortaçağ
Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü ile başlayıp Rönesans biten uzunca
bir dönemi kapsayan ortaçağı mantık ve insani değerlerin olmadığı, insanın ve insan
aklının önemsenmediği ve dogmatik düşüncenin hüküm sürdüğü bir çağ olarak
tasvir edebiliriz. Aklın/fikrin önemsenmediği bu çağda papazlar çeşitli menfaatler
karşılığında günahları affediyorlar, öyle ki cennetten yer bile satıyorlardı.
Ortaçağ kilisenin suçlu üzerinde sayısız işkence biçimleri geliştirdiği bir
dönemdir. Bu dönemde ceza din kaynaklı olup, kefalet esası yanında ibret esası da
yer almıştır. Suçun toplumun huzur ve güvenliğini tehdit ettiği gerekçesiyle, faile
cezası halkın cezanın infazını görebileceği kamusal bir alanda gerçekleştirilerek,
başkalarını korkutmak ve böylece suç işlenmesine engel olunacağı öne sürülmüştür.
Bir kimseyi asmak onu ıslah etmez, onunla başkalarını ıslah ederiz diyen
Montaigne, cezanın esasının ibret olduğunu söylemektedir. 14 Burada, bir yanda
kefaret gibi din kaynaklı bir cezalandırma anlayışı varken, diğer yandan cezanın
infazını herkesin görebileceği kamusal bir alanda gerçekleştirerek toplumun ibret
alması esası vardır. Fakat ibret esasının neticesi olarak cezalar giderek şiddetlenmiş
ve halkın huzurunda işkence şeklinde gerçekleştirilmiştir. 15 Tamamen dogmatik
düşüncenin/kilisenin etkisinde bir yaşam biçimin olduğu Ortaçağ’ın ilk
dönemlerinde kefaret ve para cezaları pratik cezalar olarak görülürken, Ortaçağın
geç dönemleri ise; işkence ve canavarca idamlar dönemi olarak bilinmektedir. 16 Bu
dönemde, özellikle engizisyon mahkemeleri, binlerce insana haksız yere işkence
etmişlerdir.
14
Duygu Yarsuvat, “Ceza ve Yeni İçtimai Müdafaa Doktrini”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Mecmuası, cilt 32, sayı 1, 1966, s. 83.
15
Ibid.
16 Timur Demirbaş., “Hürriyeti Bağlayıcı Cezaların ve Cezaevlerinin Evrimi”, Hapishane Kitabı, s. 3.
10

Aydınlanma Dönemi
Aydınlanma felsefesi, on yedinci yüzyılın sonlarında kendisini
hissettirmeye başlamış ve on sekizinci yüzyılda tek egemen felsefe olmuştur.
Aydınlanmacılar, Avrupa’da mutlak monarşilerin ve egemenin tebası üzerinde her
türlü keyfi hakkının olduğu bir dönemde, iktidarların keyfi yetkilerini sınırlandırmak
için neler yapılabileceği üzerine düşünmüşlerdir. Aydınlanma felsefesi on yedinci
yüzyılda John Locke(1632-1704), Isaac Newton ve Francis Bacon(1551-1626)
olmak üzere üç önemli düşünürün fikirlerinden doğmuştur. Bu düşünürler; insanın
doğuştan getireceği bir bilgisinin olamayacağını, doğru bilgiye ulaşmada dinin
yerine insan aklının temel alınmasını gerektiğini ve bilginin mutlaka deney ve
gözlem yoluyla elde edilmesi gibi hümanist fikirleri savunmuşlardır. 17
Bununla birlikte on sekizinci yüzyılda, Montesquieu, Bentham, Rousseau
ve Beccaria gibi düşünürler de, on yedinci yüzyıl düşünürlerinin bir devamı olarak,
İlk Çağ ve Orta Çağ boyunca kilisenin ve hükümdarların bir dayatması olan, insan
onurunu göz ardı eden, insancıl olmayan, bedene yönelik gerçekleştirilen aşırı katı
cezalara ve monarşinin keyfi cezalandırma sistemine karşı çıkarak, ceza adalet
anlayışının tartışılması ve değişmesi gerektiğine inanmışlardır.
İlk ve Ortaçağ düşünürlerinden farklı olarak Aydınlanma düşünürleri,
“insan aklını temel alarak, sorumluluk sahibi, otonom bir varlık olarak insanı felsefi
antropolojinin öznesi yapmışlar ve akliliği, ilahi ve kozmolojik doğal hukuk
anlayışlarının önüne geçirip, rasyonel bir doğal hukuk yaratarak, Roma’dan sonra
laik/seküler bir hukuk düzeninin temelleri atmışlardır.” 18 Böylece aydınlanma
17
Emine Eylem Aksoy Retornaz, “Beccaria’nın Hapis Cezasına Bakışı Üzerine Bir Değerlendirme”, TBB
Dergisi, Sayı 112, 2014, s.97.
18
Özgür Küçüktaşdemir,“Aydınlanma ve Ceza Hukuku”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 2014, sayı 113,
s.70.
11

düşünürlerinin kutsal veya dogma olanın yerine insan aklını öne çıkararak, aklın
dogma karşısındaki üstünlüğünü savunmuşlardır. Aydınlanmacılara göre, evren
dogmatik bilgilerle değil insan aklının ürünü olan deney ve gözleme dayalı bilgilerle
açıklanmalıdır. İnsanın her şeyin ölçüsü olduğunu düşünen aydınlanma düşünürleri
ceza adalet anlayışının da yeniden düşünülmesine/tartışılmasına zemin
hazırlamışlardır.
18. yüzyılın sonlarından itibaren cezalandırmanın amacını fikri bir temele
dayandırmaya çalışan tartışmalar başlamıştır. Ceza adalet anlayışı üzerine yapılan
yoğun tartışmalar “Klasik Okul”, “Pozitivist Okul”, “Üçüncü Okul” ve “Yeni Sosyal
Savunma Hareketi” gibi okulları doğurmuştur. Her okul sorumluluğun esası ve
cezalandırmanın gayesi hakkında farklı düşünceler geliştirmiştir. Bu okulların kendi
aralarındaki fikri tartışmaları neticesinde ulaşılan değerler ve prensipler günümüz
ceza hukukunun temelini oluşturmaktadır. 19
Bir Aydınlanma Düşünürü Olarak CesareBeccaria
1764 yılına gelindiğinde ise, CesareBeccaira yazığı “Suçlar ve Cezalar
Hakkında” 20 isimli kitabıyla Avrupa’da ceza infaz anlayışının değişmesine büyük
ölçüde öncülük etmiştir. Beccaria, bu kitabında, kanunların kaynağına, nasıl
yapılmaları ve nasıl yorumlanmaları gerektiğine, cezaların neden bir ihtiyaç
olduğuna ve cezaların hangi niteliklere sahip olmaları gerektikleri gibi ceza
hukukuna içkin birçok konuda görüş bildirmiştir. 21
19
İlhan Üzülmez, “ Ceza Sorumluluğunun Esası ve Cezalandırmanın Amacına Dair Düşünce
Hareketleri”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, cilt 5, sayı 1-4, 2001, s. 260.
20
CesareBeccaria, Suçlar ve Cezalar Hakkında, çeviren Sami Selçuk, İmge Kitapevi, Ankara, 2014.
21
Emine Eylem Aksoy Retornaz, “Beccaria’nın Hapis Cezasına Bakışı Üzerine Bir Değerlendirme”, TBB
Dergisi, Sayı 112, 2014, s.96.
12

Orta Çağ’da hükümdarların/egemenlerin cezalandırma hakkını ilahi bir
kaynaktan aldıkları görüşünü tamamen reddetmiştir. Ona göre, suç ve ceza işlenen
günaha oranla ölçülmemeli, suçlara karşı belirlenecek cezalarda dinsel kaynaklı bir
adalet yerine, insan aklının ürünü olan seküler bir adalet anlayışı oluşturulmalıdır.
“Suçlu, günahkâr değil toplum kurallarını ihlal eden bir bireydir. Bu nendele, ceza
kanunları hükümdarların mutlak güçlerini, dinsel bağnazlıkları, zenginlerin ya da
asillerin çıkarlarını savunmak amacıyla tasarlanmış olmamalıdır. Kanunlar özgür
insanlar arasında sözleşmelerden kaynaklanmalıdır.” 22 Beccaria’nın kitabını yazdığı
on sekizinci yüzyılın sonlarından itibaren, ceza hukukunun temelleri artık kutsal bir
kaynağa ya da hükümdara değil, toplumsal bir sözleşmeye dayanacaktır. Böylece
insan aklı merkeze gelecek, toplumlar kendi hukuk sistemlerini kendileri kurma
yolunda büyük bir adım atacaklardır.
Asıl hedefi suç ve ceza tarihinde yüzyıllardan beri birikerek tortulaşan
yargıları yok etmek olan Beccaria’ya göre, “suçta ve cezada kanunilik ilkesini,
yargılamaların hızlı ve adil olması, cezaların ılımlı olmaları gerektiği ve her türlü
gayr-i insani muamele, işkence, gizli yargılamalar, keyfi muamelelerin
yasaklanması, suçların ve cezaların orantılı olması adil bir ceza hukukunun
anahtarlarıdır.” 23
Beccaria’nın en radikal görüşlerinden biri de ölüm cezasına karşı
çıkmasıdır. Düşünür insan için son derece ağır bulduğu bu cezanın yerine hapis
cezasını önerir. Ona göre ceza hukukunun gelişmesi hapis cezası ve zorla
çalıştırmanın yaygınlaşmasıyla olacaktır. 24
22
Ibid, s.96.
23
Ibid, s.95.
24
MichelPorret, “Leslumières et la modernitépénale”, Un droitpénalpostmoderne, sous la direction de
MichelMassé, Jean-Paul Jean, AndréGiudicelli, PUF, Paris, 2009, s. 66.
13

Bedene Azap Çektirmek Yerine Hapishanelerin Hacim Kazanması
Ceza felsefesindeki tüm bu gelişmeler neticesinde, azap çektirilen,
parçalanan, organları kopartılan, yüzüne veya omzuna simgesel damga basılan, canlı
veya ölü olarak teşhir edilen, seyirlik unsur haline getirilen bedeni işkence cezaları
yok olmaya başlamıştır. Böylece beden, ceza ile yıldırmanın ana hedefi olmaktan
çıkmıştır. Artık cezayı karanlık bir şenlik haline çeviren, onu seyirlik bir unsur
haline getiren infaz rejimleri yok olmaya başlamıştır. Cezaların törensel yönü
kaldırılmaya başlanmıştır, örneğin suçun herkesin önünde itiraf edilmesi uygulaması
Fransa’da ilke 1791’de kaldırılmış, kısa süreli bir geri dönüşün ardından 1830’da
tamamen kaldırılmıştır. Kazığa bağlama cezası ise 1789’da kaldırılmıştır. Öte
yandan, Avusturya ve İsviçre’de mahkûmların sokak ortasında ve şehirlerarası
yollarda çok renkli kıyafetler ve demir boyunduruklarla çalıştırılması on sekizinci
yüzyılın sonunda veya on dokuzuncu yüzyılın başında hemen her yerde
kaldırılmıştır. Böylece ceza giderek bir seyirlik bir ayin olmaktan/bir sahne
olmaktan çıkmıştır. 25 Artık, Aydınlanmanın etkisiyle, daha insancıl ve daha az acı
verici cezalandırma biçimleri düşünülmeye başlanmıştır. Bu konudaki fikri
tartışmalar hapishanenin en insancıl ve etkili cezalandırma yöntemi olabileceği
konusunda birleşiyorlardı. Gerçekten de, bedene azap çektirmeye olan itirazlar, on
sekizinci yüzyılın ikinci yarısında hemen her yerde karşımıza çıkmaktadır. Hukuk
felsefecileri, hukukçular ve yasa koyucular başka bir şekilde cezalandırmak
gerektiğinde hemfikirdiler.
Ne var ki, 18. Yüzyılın sonlarından itibaren, modern devlete özgü bir
cezalandırma aracı olarak, hapishaneler iyice hacim kazanmaya başladı. O zamanlar
hapishane, bedenin dokunulmazlığını garanti eden ve hürriyetten yoksun bırakma
yoluyla zengin-fakir ayrımı yapmayarak herkesi aynı şekilde cezalandıran oldukça
insani bir cezalandırma yöntemi olarak görünüyordu.
25
Michel, Foucault, Hapishanenin Doğuşu, Çev: Mehmet Ali Kılınçbay, İmge Kitapevi, 6. Baskı, 2015,
s.39-40.
14

Fakat hapishanelerin yaygınlaşmasından ve insan üzerinde meydana
getirdiği sonuçların görülmesinden bir süre sonra, Michel Foucault yayınladığı
“Hapishanelerin Doğuşu” isimli kitabında dile getirdiği fikirleriyle, hapishanelerin
suçlu için ideal/etkili bir cezalandırma yöntemi olmadığını söylüyordu. Foucault’ya
göre, seyirlik bir alanda bedene azap çektirmenin yerini artık bedenin tutuklanması
almıştır. 26 Ona göre, artık bedene değil ruha müdahale edilmektedir. Bedene azap
çektiren kefaret cezasının yerine kalp, düşünce, irade ve ruhsal durum üzerine
derinlemesine etki eden bir ceza sistemine geçilmiştir. 27
Denetimli Serbestliğin Doğuşu
On dokuzuncu yüzyılın egemen ceza adalet anlayışının başat yaptırımı olan
hürriyeti bağlayıcı cezaların hükümlüyü iyileştirmek ve yeniden topluma
kazandırmaktan ziyade, suçluyu toplumdan daha da uzaklaştırdığı ve kişide psikososyal
travmalara neden olduğu anlaşılmıştır. Öte yandan, cezaevinden çıkan
mahkûmların, cezaevi sonrası yaşama adapte olamadıkları, eski sosyal çevrelerini
kaybedebildikleri ve toplumun negatif ön yargılarından kurtulamayarak “hapis
yatmış” ve “suçlu” gibi damgalara maruz bırakılarak toplumsal yaşamın dışında
izole bir hayata sürüklenmektedirler. Hapishanelerin yol açtığı tüm bu olumsuz
etkilerin ardından, ceza infaz sistemlerinde hapishanelere alternatif olabilecek yeni
uygulamaların arayışına gidilmiştir.
Bu arayışların bir sonucu olarak denetimli serbestlik ve yardım hizmetleri,
Avrupa’da 19. yüzyılın başlarında uygulanmaya başlamıştır. İlk olarak İngiltere,
Hollanda ve Fransa gibi Avrupa ülkelerinde başlayan denetimli serbestlik
uygulamaları giderek tüm dünyada hacim kazanmıştır. Başlangıçta cezaevinden
26
İbid, 42.
27
İbid, 51.
15

salıverilen hükümlüleri toplum içinde denetlemek amacı taşıyan denetimli
serbestlikte, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren suçluyu rehabilite etmek ve onu
yeniden topluma kazandırmak için birçok sayıda iyileştirme faaliyeti geliştirilmiştir.
Bu sistem ile şüpheliye ve sanığa, belirlenecek deneme süresinde, sosyal
çevrelerinden koparılmadan toplumda kalma şansı verilerek, toplum düzenini
sağlayan kurallara uyma isteklerini ispat fırsatı sunulmaktadır. Suç işleyen kişilerin
topluma yeniden uyum sağlamalarını ve bu sosyal intibak sürecini kolaylaştıran;
geniş anlamda denetim ve yardımın birleşmesiyle sosyopedogojik temelde
tanımlanan bir yaptırım metodudur. 28
Bu sistemin hem toplum, hem kişinin kendisi, hem de kamu için önemli
yararlarının olduğundan bahsedebiliriz. Örneğin ilk olarak bu sistemde, kamu
hizmeti cezası kapsamında, mahkûmların kamusal alan ve kurumlarda çalıştırılması,
toplumun adalet duygusunu tatmin etmektedir. Toplum suçlunun bir şekilde cezasını
çektiğini kendi gözleriyle görmektedir. İkinci olarak, hükümlülerin belirlenen gün
ve saatlerde ücretsiz olarak çalıştırılması devlete maddi fayda sağlar. Üçüncü olarak
ise; çalıştırılmak üzere herhangi bir kamu kurumuna yerleştirilen hükümlü, farklı
sosyal çevreleri görme, kendisine yeni bir sosyal çevre oluşturma ve kendisine rol
model olabilecek kişileri tanıma imkânı bulur.
28
Necati Nursal- Selcen Ataç, “Denetimli Serbestlik ve Yardım Sistemi (Probation)”, Yetkin
Yayınları,2006, s. 33.
16

SONUÇ
18. yüzyılın sonlarına değin, dini bir temelden meşruiyet sağlayan ve
suçludan intikam alma ve onu yok etme amacı güderek bizzat mahkûmun bedenine
azap çektirmeye yönelik bir ceza adalet anlayışının hâkim olduğunu söyleyebiliriz.
Gerçekten de, Antik Yunan, Roma ve Orta Çağda sayısız işkence biçimleri
geliştirilerek, suçlunun bedenine daha fazla acı çektirilmeye çalışılmıştır. Bu
işkenceler halkın izleyebileceği kamusal bir alanda gerçekleştirilerek toplumun ibret
almasının sağlanmasından bahsedebiliriz. Egemenler suçluyu bu şekilde infaz
edilerek, hem dini bir vecibeyi yerine getirmiş, hem toplumun vicdanını rahatlatmış,
hem de toplum düzenini sağladıklarını düşünmüşlerdir.
Hümanizm ve Rönesans akımlarının Aydınlanmayı doğurarak meyvelerini
verdiği on sekizinci yüz yılın sonlarına doğru, ceza adalet anlayışında ortaya çıkan
“insan merkezci” fikirler ve uzun süren yoğun felsefi tartışmalar neticesinde, bedene
uygulanan cezalar vahşi kabul edilerek kanunlarda yapılan değişiklerle kademeli
olarak değiştirilmiştir. Artık, ceza hukukunun temelini oluşturan yeni düşünce
“ıslah” olacaktır. Böylece cezanın amacı suçludan intikam alma, onu yok etme ve
dışlama anlayışından suçlunun ıslahına evrilmiştir. Suçlunun ıslahı içinse en insancıl
uygulama olarak, on sekizinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren, hapishaneler iyice
hacim kazanmaya ve ceza infaz sistemindeki temel cezalandırma aracı/kurumu
olmaya başlayacaktır.
Fakat bir süre sonra, hapishanelerin suçluyu ıslah etmede iyi bir etki
göstermediği, kişiyi topluma kazandırmak yerine toplumdan daha da uzaklaştırdığı
ve kişide önemli psikososyal travmalara neden olduğunu anlaşılmıştır. Bu durum,
suçluyu toplum içinde rehabilite etmeye ve onu yeniden topluma kazandırmaya
çalışan yeni bir ceza infaz sistemini doğurmuştur: Denetimli Serbestlik.
Özetle, cezalandırmanın serüveni, işkence ve idamdan başlamış; hapsetme,
rehabilitasyon ve yeniden topluma kazandırma aşamalarına gelmiştir.
17

KAYNAKÇA
CesareBeccaria, Suçlar ve Cezalar Hakkında, çeviren Sami Selçuk, İmge Kitapevi,
Ankara, 2014.
Duygu Yarsuvat, “Ceza ve Yeni İçtimai Müdafaa Doktrini”,İstanbul Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Mecmuası, cilt 32, sayı 1, 1996.
ErvingGoffman, Damga, Heretik Yayınları, çeviren: Ş. Geniş- L. Ünsaldı- S.N.
Ağırnaslı, 1. Baskı, Ankara, 2014.
Emine Eylem Aksoy Retornaz, “Beccaria’nın Hapis Cezasına Bakışı Üzerine Bir
Değerlendirme”, TBB Dergisi, Sayı 112, 2014.
George RyleyScott,İşkencenin Tarihi,Çev: Hamide Koyukan, Dost Yayınları,
Ankara, 2001, s.62.
İlhan Üzülmez,“ Ceza Sorumluluğunun Esası ve Cezalandırmanın Amacına Dair
Düşünce Hareketleri”,Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, cilt 5, sayı 1-
4, 2001.
MichelPorret, “Leslumières et la modernitépénale”, Un droitpénalpostmoderne, sous
la direction de MichelMassé, Jean-Paul Jean, AndréGiudicelli, PUF, Paris, 2009.
Necati Nursal- Selcen Ataç, Denetimli Serbestlik ve Yardım Sistemi (Probation),
Yetkin Yayınları,2006.
Özgür Küçüktaşdemir,“Aydınlanma ve Ceza Hukuku”, Türkiye Barolar Birliği
Dergisi, sayı 113, 2014.
TimurDemirbaş, “Hürriyeti Bağlayıcı Cezaların ve Cezaevlerinin Evrimi”,
Hapishane Kitabı, 2. Baskı, 2010.
18