Barış Tunç İsa Demir Okay Bensoy Cihad Özsöz - Sosyoloji Notları ...

Barış Tunç 

İsa Demir 

Okay Bensoy 

Cihad Özsöz 

Petek Beyazova 

Elif Gezgin 

9 

Ocak 2012 

ISSN 1307-6493 

Nesrin Canpolat 

sosyoloji 

notları

SOSYOLOJİ NOTLARI 

Sosyoloji Notları 

3 Aylık Yaygın Sosyoloji Dergisi 

İmtiyaz Sahibi 


Sorumlu Yazı İşleri Müdürü 

Cem K. Olgun 

Genel Yayın Yönetmeni 

Cihad Özsöz 

Bu sayıya katkıda bulunanlar: 

Barış Tunç 

Okay Bensoy 

Elif Gezgin 

Petek Beyazova 

Nesrin Canpolat 

İletişim 

www.sosyolojinotlari.com 

sosyolojinotlari@gmail.com 

*Kaynak göstermeden alıntı yapılamaz. 

*Yayınlanan yazıların tüm sorumluluğu 

yazarlara aittir. 

*Derginin tüm hakları saklıdır. 

Sayı: 9 

Ocak-Şubat-Mart 

2012 Ankara 

İÇİNDEKİLER 

Bu Sayıda 2 

Michel Foucault’nun Düşüncesinde İktidar 

Barış Tunç 3 

Durkheim’ın “Ahlak Eğitimi” 

Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme 

İsa Demir 10 

Joseph A. Schumpeter: 

Kapitalizm ve Süreksiz 

Devamcısı(?) Olarak Sosyalizm 

Okay Bensoy 16 

Sınıf ve Kimlik 

Cihad Özsöz 29 

Bauhaus Geleneğine Bakış 

Petek Beyazova 33 

Simone De Beauvoır’da 

İkinci Cins ve Aşkınlık Kavramı 

Elif Gezgin 39 

İktidar Kavramını Halkla İlişkilere 

Uygulamak ve Halkla İlişkiler 

Şirketlerinin Halkla İlişkiler Yorumu 

Nesrin Canpolat 47

Bu Sayıda 

2 


Ocak ayında çıkması planlanan ancak yine geciktirdiğimiz dokuzuncu sayımızla okurlarımızı 

selamlıyoruz. Gecikmenin bağımsız/öğrenci dergilerinin kaderi olduğu düşüncesiyle kendimizi avutuyor ama 

yine de bir gün bu durumu değiştirmeyi umuyoruz. 

Yeni sayımız da daha önceki bazı sayılarımız gibi, belli bir gündemden ziyade çeşitli kavram ve 

kuramlar üzerine yapılmış çalışmalardan oluşuyor. Dergimizi elektronik ortama aktardığımız ikinci sayımız 

olan dokuzuncu sayının ardından, daha sonraki sayıların belli gündemler üzerine çıkması konusunda bir 

çalışma yapabilmeyi de umuyoruz. Dergimize okur veya yazar olarak katkı sağlayan herkesten bu konudaki 

önerilerini sosyolojinotlari@gmail.com adresine yazmalarını bekliyoruz. 

Bir sonraki sayımız, dergimizin beşinci yaşını doldurduğu sayı olacak. Arada verilen molaya rağmen 

bir şekilde bu birlikteliğin sürmesi bizler için çok anlamlı. Okur ve yazarlarımızın da katkılarıyla daha uzun 

yıllar üretebilmek, üretilenleri paylaşabilmek ümidindeyiz. 

Sosyoloji Notları

MICHEL FOUCAULT’NUN 

DÜŞÜNCESİNDE İKTİDAR 

Barış Tunç � 

GİRİŞ 

Foucault, yaşadığı döneme her 

anlamıyla damga vurmuş bir düşün adamıdır. 

Teorisinin görkemi kadar içinde bulunduğu 

ve bizzat örgütlediği eylemliliklerle adından 

sıkça söz ettiren Foucault, iktidarın 

hazzetmediği bir düşünür olmuştur. Foucault 

da tam anlamıyla iktidardan uzak durmak 

istiyordu. Çünkü iktidarın yanında yer alan, 

nimetlerinden faydalanan kişi bir süre sonra 

eleştirel vasfını yitirecektir, yitirmese de bu 

nimetlerden faydalanamayacaktır. Bunun 

ayırdında olan Foucault, iktidara karşı, 

iktidardakilerin kendi tarihlerini yazmaya 

çalışmalarına inat ezilen, yok sayılan, 

ötekileştirilenlerin sesine kulak vermiş ve 

onların tarihini yazmaya çalışmıştır. Bunu 

yapmaya çalışırken oluşturduğu bütünlükçü 

teoride iktidarın ne olduğunu tarihsel süreç 

bağlamında ele alarak analiz etmiştir. Ayrıca 

tavır ve konum itibariyle (doğası gereği) sesi 

kesilenlerin yanında olması gereken 

entelektüelin niteliklerini ortaya koyarken 

zaman içerisinde değişime tabi olan 

entelektüel tipinin analizini de yapmıştır. 

Süreç içerisinde değişim gösteren 

entelektüelin devinim kazanmasında bizzat 

pratik anlamda rol oynayan Foucault, 

entelektüele yüklenen anlamlara yeni bir 

boyut kazandırmıştır. İktidara daha farklı bir 

perspektiften bakarak, çoğu çağdaşından 

farklı bir okuma yapan Foucault, klasik 

� Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 

Yüksek Lisans Öğrencisi 

3 


anlamda iktidarın cisimleşmiş hali olan 

devletle çok fazla ilgilenmemiş, spesifik 

anlamda birçok iktidarın varlığını vurgulamış 

ve bu iktidarların kimsenin tekelinde 

olmadığını belirtmiştir. Ayrıca iktidarın her 

yerdeliğini vurgulayan Foucault, direnişinde 

her yerde olacağını söylemiştir. Ancak bu 

direnişin nasıl verileceği yönündeki sorulara 

doyurucu cevaplar vermemesinden kaynaklı 

eleştirilmiştir. Ancak Foucault, kendisinden 

istenilen toplumsal anlamdaki peygamberlik 

rolünü oynamamış, oynamaya kalkıştığı 

anlarda da eleştirildiğini belirtmiştir. Her ne 

kadar eleştirilse de (özellikle psikiyatrlar 

tarafından) yaptığı tespit ve analizler oldukça 

geçerli olmakla beraber sessiz yığınların 

iktidar karşısında bir nevi soluk almalarına 

yardımcı olmuştur. Bu anlamda herhangi bir 

kalıba, herhangi bir ideolojiye sığdırılmaya 

çalışılmadan anlaşılmaya çalışılan Foucault, 

olanca büyüklüğüyle tekrar tekrar 

keşfedilmeyi beklemektedir. 

İKTİDAR VE UYUM 

Foucault‟ nun, iktidar üzerine analizi 

yalnızca belirli alanlarla sınırlı kalmamış, 

iktidarın her yerdeliğinden ve bir kişiye bağlı 

olmamasından bahsederek birçok düşünürün 

iktidar analizinden farklılaşmıştır. İktidar 

analizlerinin çoğunun kilitlendiği alan devlet 

olmuş ve analizler bu doğrultuda yapılmıştır. 

Ancak Foucault iktidarın cisimleşmiş şekli 

olan devletin yanı sıra devleti aşan iktidar 

değil iktidar örüntülerinden bahsetmiştir.

Ayrıca iktidarın tarihsel süreç içerisinde 

gösterdiği değişimi anlatan Foucault, 

iktidarın daha amorf bir hal aldığını ve 

yalnızca şiddet mekanizması üzerinden 

yürümediğini belirtir. İktidarın daha incelikli 

teknikler aracılığıyla egemenliği altında 

tuttuğu toplumdan bahseden Foucault‟ya 

göre verilen mücadelenin şekli de değişime 

uğramıştır. 

İktidar bir ilişki, bir eylem biçimidir. 

Ama bu, doğrudan doğruya başkaları 

üzerinde değil, başkalarının şimdiki ya da 

gelecekteki eylemleri üzerinde bir eylemdir. 

Bir ilişkinin iktidar ilişkisi olabilmesi için her 

iki tarafın da sonuna kadar eylemde 

bulunabilecek durumda olması ve bu ilişkide 

tüm bir tepki, cevap alanının var olması 

gerekir. Dolayısıyla iktidar bir eylemler 

kümesinin bir başka eylemler kümesi üstünde 

etkili olduğu bir bütünsel yapıdır. İktidar, 

davranışları ve davranışlarının mümkün 

sonuçlarına yönlenmektedir. Bu yüzden 

Foucault iktidarı, bireylerin ya da grupların 

(delilerin, hastaların, suçluların, çocukların, 

vb.) davranışlarının yönlendirilme biçimi, 

yani bir “yönetim” sorunu olarak tanımlıyor 

(Keskin, 2005; 21). 

Bizimki gibi bir toplumda 

sayısız iktidar ilişkisi toplumsal kitleye 

nüfuz eder, onu belirler, oluşturur; 

iktidar ilişkileri gerçek söylemin bir 

birikmesi, bir dolaşımı, bir işleyişi, bir 

üretimi olmaksızın ne işleyebilir, ne 

yerleşebilir ne de ayırt edilebilir. Bu 

iktidar içerisinde, bu iktidardan yola 

çıkarak ve bu iktidar yoluyla işleyen 

belirli bir gerçeklik ekonomisi olmadan 

iktidar uygulaması olmaz. İktidar 

tarafından hakikat üretimine bağlı 

kılınırız ve ancak hakikat üretimi 

yoluyla iktidar uygulayabiliriz. Bu her 

toplum için geçerli, ama sanırım bizim 

toplumumuzda iktidar, hukuk ve 

gerçeklik arasındaki bu ilişki çok ayrı 

bir biçimde düzenleniyor (Foucault, 

2003; 38). 

İktidar ve hakikatin beraber işlediğini 

belirten Foucault, iktidar ve hakikatin 

çatışmadığını söyler. Çünkü iktidar bizzat 

elinde bulundurduğu bilgilerle hakikat 

4 


üretiminde bulunarak hakikat rejimleri 

oluşturur. Ancak Foucault günümüze kadar 

oluşturula gelmiş iktidar mekanizmalarının 

tarihsel süreç içerisinde şekillendiğini 

belirtmiştir. Bu anlamda modern devlet 

iktidarını Hıristiyanlığın ilk dönemleriyle 

bağdaştıran Foucault yeni ve eski iktidar 

biçimlerini karşılaştırmıştır. 

Modern Batı devletinin kökeni 

Hıristiyan kurumlarında olan eski bir iktidar 

tekniğini yeni bir siyasi biçim altında 

benimsemiş olmasından kaynaklanmaktadır. 

Bu iktidar tekniğini pastoral iktidar şeklinde 

adlandırabiliriz. Bu iktidar nihai amacı 

bireyin öbür dünyadaki selametini emniyet 

altına almak olan bir iktidar biçimidir. Bu 

iktidar salt emir veren konumundaki bir 

iktidar biçimi değildir. Bunun yanında, 

sürünün yaşamı ve sefaleti uğruna kendini 

feda etmeye hazır olmak zorundadır. Sadece 

bütün topluluğu değil; ayrıca özel olarak 

toplumdaki her bireyi ömrünün sonuna kadar 

gözeten bir iktidar biçimidir. Bu iktidar 

biçimi yalnızca bedene değil ruhlara da nüfuz 

eder. Kendine adayıcıdır, bireyselleştiricidir. 

Bunun yanında modern devlet iktidarını 

oluşturan temellerin pastoral iktidarını yeni 

bir biçim olarak sunabiliriz. Bu yeni iktidar 

biçiminde amaç artık insanları öteki 

dünyadaki selametlerine götürmek değil; 

daha çok aynı selameti bu dünyada 

sağlamaktı. Eski iktidar biçiminde düzen aile 

gibi kurumlar tarafından uygulanıyordu. 

Günümüzün iktidarında ise bu işlevi polis 

görüyor. 2 

Özellikle şekillendirilen ruhların 

denetiminin sağlanması çok kolay 

olmaktadır. Çünkü belirli bir prototip 

üzerinden sağlanan uyum kalıpları, belirli 

davranış kalıplarının kullanılmasını önceler. 

Bu da seslenilecek, yönetilecek bireylerin 

aynı potada eritilerek benzer kılınmasını 

sağlar. Benzer kılınan “insanlar”daki “lar” 

takısı düşürülerek insan genel adı altında 

toplanan kimseler “biz” olur. Ve ontolojik 

anlamda var, ancak bireysel farklılık bazında 

yok olurlar. Bu süreç eski çağlarda bu 

2 Ayrıntılı bilgi için Bknz. Michel Foucault(2005), 

Özne ve İktidar, sf: 65-66-67.

içimde sürerken şekil değiştirerek 

günümüzde de varlığını sürdürülebilir 

kılabilmiştir. Pastoral iktidarın süreç 

içerisinde değiştirdiği niteliği gözler önüne 

seren Foucault, pastoral iktidarın dinsel 

anlamlarından sıyrılarak daha dünyevi 

anlamlara büründüğünü söylemiştir. Bu 

değişen nitelik Batı toplumlarının içerisinden 

geçtikleri dönüşüm evreleriyle de ilgilidir. 

Aydınlanma sürecinden geçmiş olan Batı‟da 

dini söylemle bir hesaplaşma yaşanmış ve 

sekülerleşme topluma hakim olmuştur. 

Tanrısal hükümranlığın gökyüzüne 

gönderilmesi, dini referanslarla oluşturulacak 

bir iktidarın hükmünü geçersiz kılar. Bu 

anlamda yeni ve eski pastoral iktidar kalıpları 

temel referansları değişmeden seslenilecek 

çağa uygun hale getirilmişlerdir. 

DİSİPLİN 

Bir toplum, bir iktidarın, sadece tek 

bir iktidarın uygulandığı üniter bir gövde 

değildir; bir toplum, gerçekte, farklı ama yine 

de spesifiklerini muhafaza eden iktidarların 

yan yana gelmesi, ilişkisi, koordinasyonu ve 

hiyerarşisidir. Spesifik ve bölgesel 

iktidarların ilk işlevi kesinlikle yasaklamak, 

engellemek, “yapmamalısın!” demek 

değildir. Bu yerel ve bölgesel iktidarların ilk, 

asıl ve sürekli işlevi, gerçekte, bir 

verimliliğin, bir yeteneğin üreticileri, bir 

ürünün üreticileri olmaktır. 17. ve 18. 

yüzyıllarda oluşmaya başlayan atölyelerdeki 

disiplin konusunda da aynı şeyi 

söyleyebiliriz. Korporatif nitelikteki küçük 

atölyelerin yerine işçisiyle birlikte bir dizi 

büyük atölye geçtiğinde hem birilerinin 

diğerlerinin davranışını gözetlemesi ve 

denetlemesi hem de iş bölümü gerekli hale 

geldi. Bu yeni atölye disiplinini keşfetme 

zorunluluğunun nedeni de iş bölümüydü. 

Ama tersine atölye disiplinin iş bölümünü 

sağlamanın koşulu olduğunu da 

söyleyebiliriz (Foucault, 2005a; 146-147). 

İktidar elbette yasaklıyor ve 

cezalandırıyordu. Ama bu iktidar 

biçimlerinin temel hedefi bireylerin 

etkinliklerini, güçlerini, yeteneklerini 

kısacası onların toplumun üretim 

aygıtında kullanılmasını sağlayacak 

5 


her şeyi çoğaltmalarını sağlamak, 

çoğaltmaya zorlamaktı: Bireyleri 

terbiye etmek, en yararlı oldukları 

yerlere yerleştirmek, şu veya bu 

yeteneğe sahip olsunlar diye onları 

yetiştirmek; geçmişte bilinmeyen büyük 

disiplinlerin dayatıldığı 17. yüzyıldan 

beri orduda yapılmaya çalışılan da 

budur. Batılı ordular disiplinli değildi. 

Disipline edildiler. Aynı şekilde işçi 

sınıfı da, her hangi bir meskende 

oturmaya, ailelerini idare etmeye 

alıştırılan işçiler de terbiye edildi. 

Bireylerin üretimiyle, bireysel 

yeteneklerin üretimiyle, bireysel 

üretkenlik üretimiyle karşı karşıyayız. 

Bireylerin tüm bu disipline edilmesinin 

özü negatif değildi (Foucault, 2005; 

235). 

Foucault iktidarın, disiplini 

keşfederek toplumu en ufak ayrıntısına kadar 

denetleyip, yönlendirebildiğini belirtmiştir. 

Bu yönlendirme bir süre sonra gönüllü olarak 

benimseme ve hareket etme olarak şekil 

değiştirmiştir. İktidarın bu gönüllülüğü 

sağlaması özne yaratımı ve kimlik dayatımı 

olarak ortaya çıkmıştır. İktidarın yaratmış 

olduğu bireyler üzerinden işlemesi iktidarın 

uyguladığı işlemlerin maliyetini azaltacaktır. 

Hem de kendi sözünden dışarı çıkmayan 

uysal bireylerin yaratılmasını sağlayacaktır. 

Ayrıca yasaklama ve dışlama üzerinden 

yürütülmeyen bir iktidarın uygulamaya 

sokulması verimlilik ekseniyle çalışır. 

Birey iktidarın bir etmenidir ve aynı 

zamanda, bir etmeni olduğu ölçüde de onun 

aracısıdır: İktidar, oluşturduğu bireyden geçiş 

yapar (Foucault, 2003;43). İktidar, karşılıksız 

bir ilişki ağı üzerinden işlemez/işleyemez. 

İktidar yaptıklarına tepki verecek bireyler 

arar ve bu anlamda “özgür” bireyler 

üzerinden işlevlerini yerine getirir. 

Sonuç olarak şu söylenebilir: 

Günümüzün siyasi, etik, toplumsal ve felsefi 

sorunu bireyi devletten ve devletin 

kurumlarından kurtarmaya çalışmak değil; 

kendimizi hem devletten hem de devletle 

ilintili olan bireyselleştirme türünden 

kurtarmaktır. Yüzyıllardan beri zorla 

dayatılmakta olan bu tür bireyselliği

eddederek yeni öznellik biçimlerine 

geçerlilik kazandırmak durumundayız. 

Dayatılan bu bireyselleştirmenin reddi ancak 

durumun ayırtına varmayla olur. İktidarın 

bireyselleştirme mekanizmalarına işlerlik 

kazandırarak hem uygulamasını kolaylaştırır 

hem de kimlik kazandırdığı bireyden 

kuşkulanmaz. Modern devletin devasa 

çaptaki iktidar algısı ve her şeyi bilme isteği 

açıktan bir totaliterlik değil daha 

flulaştırılmış bir modeli içerir. 

Genel kanı ve kabulün dışına 

çıkamama bir süre sonra otokontrol ve oto 

sansür mekanizmasının devreye girmesine 

yol açar. Oto sansür mekanizmasının varlığı 

bir süre sonra Russell‟ın deyimiyle 

“düşünmekten korkmaya değil 

düşünememeye yol açar”. Genel kanının 

tanımlayıp sınıflandırdığı (aslında 

dayatmayla oluşturulan) olaylardan 

uzaklaşmayan insanların damgalanması 

iktidar tarafından değil bizzat toplum 

tarafından yapılır. İktidarın işleyişinin geçtiği 

kalabalık kitleler “sapkın”, muhalif anlamda 

“hain” olarak gördükleri insanlarla bizzat 

ilgilenerek “icabına” bakarlar. 

Eğer bir kimlik belli bir deneyim 

kümesinin özne konumunu kabullenmekle 

ediniliyorsa, o kimliği bir insana doğrudan ya 

da dolaylı olarak dayatmak, o insanı o 

deneyimlerin öznesi haline getirmek yani 

özneleştirmek anlamına geliyor. 

Özneleştirmek ise tabi kılmak, boyun 

eğdirmek için kullanılan etkili, ekonomik ve 

güvenli bir araca dönüşüyor (Keskin, 2007; 

18). Eğer Foucault‟ nun ısrarla söylediği gibi 

öznellik, kimlik, bireysellik toplumsal 

anlamda temel bir sorun oluşturuyorsa; 

kimlik ve öznelliği kendimizi politik ve 

toplumsal etkilerin kapalı, derin ve doğal 

bileşkeleri olarak görmek tehlikeliyse, o 

zaman mevcut iktidarın dayatmış olduğu 

adlandırma ve hakikat örüntülerinin 

sorgulanması elzemdir. Bu yüzden Foucault 

insanların özneye dönüştürülmesinin tarihini 

aynı zamanda bir hakikat tarihi olarak da 

nitelendirmiştir (Keskin, 2007; 19). 

Foucault‟ya göre iktidar kendi 

işlerliğini bizzat birey üzerinden yaparak 

eskisi gibi bireyi gözetlemeyi ve kontrol 

6 


altına almayı daha rahat yapar. Bu 

gözetleme, baskılama, kontrol altına alma 

süreci bir anda ortaya çıkmamıştır. İktidar 

kendisi için oluşturduğu „laboratuarlar‟ 

sayesinde toplumun geneline yayılabilecek 

ön görüler elde etmiştir. Foucault bu 

öngörülerin toplumda karşılığı bulunarak 

yaratıldığını söyler. Normalizasyon süreci 

içerisinde oluşturulan dil kalıpları, normalanormal 

ayrımı yaparak toplumdaki insanları 

kategorize eder. Bu sınıflandırma çabası 

yerleştikten sonra benimsenen kalıplar 

sayesinde toplum daha rahat bir şekilde 

yönlendirilebilir. 

KAPATILMA 

Foucault, normal-anormal 

sınıflandırmasının zihinlerde aldığı yerden 

sonra uygulama alanının iktidardan topluma 

geçtiğini belirtir. Öyle ki sıfatlar bir süre 

sonra toplum tarafından verilir. Ayrıca 

anormal olarak belirlenen/damgalanan 

kapatılmalar, tecrit edilmeler iktidara ayrı bir 

yarar sağlar. 1656 yılında Paris‟te Hopital 

General(Genel Hastane) adlı bir kurum 

kurulmuş ve birkaç ay gibi kısa bir süre 

içinde Paris nüfusunun azımsanmayacak bir 

bölümü bu kurumda gözetim altına 

alınmıştır. Ancak Foucault‟ya göre Genel 

Hastane‟nin işleyişi ya da amacı bakımından 

hiçbir tıbbi düşünce ya da amaçla ilişkisi 

yoktur. Tersine bu kurum o dönemde 

Fransa‟da örgütlenmekte olan monarşi ve 

burjuva döneminin önemli bir parçası, hatta 

makamıdır. Üstelik aynı yıllarda bütün 

Avrupa‟da benzer gelişmeler meydana 

gelmiş, çeşitli ülkelerde nüfusun önemli bir 

kısmı sıkı resmi denetim altındaki 

kurumlarda kapatılmıştır. Kapatılanlar 

deliler, hastalar, eşçinseler, fakirler gibi farklı 

özellikler taşıyan kişilerin oluşturduğu 

karışık bir gruptur (Keskin, 2005b; 11-12). 

Bu insanların kapatılmasının nedenleri 

çoktur. Ancak hepsinin bir ortak özelliği 

vardır. Bu özellik kapitalist ekonominin 

belirlemiş olduğu kurallara uymamaları ya da 

uyamamalarıdır. Hal böyleyken bu durumdan 

delilerin kapatılması gerektiği sonucuna nasıl 

varılabilir? (Foucault, 2003; 45). O dönemde 

hiç ayrım yapmadan yaşlılar, sakatlar,

çalışamayanlar ya da çalışmak istemeyen 

kimseler, eşcinseller, akıl hastaları, müsrif 

babalar, hayırsız evlatlar kapatılıyordu; hepsi 

birden aynı yere kapatılıyordu (Foucault, 

2005b; 106). Ancak kapatılmayla birlikte 

bütün sorunlar bitmemiştir. Çünkü bu 

kapatılma ciddi bir külfet getirmiş, bu da 

iktidar tarafından pragmatik anlamda 

yorumlanarak kendi çıkarına uygun şekilde 

kullanılmıştır. 

Deli olarak adlandırılan kişilerin 

şahsında aynı kategorizasyona uğramış 

kişiler gelişi güzel kapatılmışlardır. 

Foucault‟ya göre bu büyük kapatılma 

sürecinin arkasında doğrudan doğruya 

ekonomik ve siyasi bir neden vardır: Büyük 

bir ihtimalle İspanyol ekonomisinde 

meydana gelen bir kriz sonucunda bütün Batı 

dünyasını etkisi altına alan ve ücretlerin 

düşmesine, işsizliğe, para kıtlığına neden 

olan ekonomik bir kriz. Foucault böylece 

kapatılmanın ikili bir işlev yerine getirdiğini 

söyler: “Böyle bir ekonomik kriz anında aç 

kalan işsiz ve aylak kesimin baş kaldırması 

tehlikesine karşı önlem almak ve kapatılmış 

olanların kriz geçtikten sonra ucuz ve 

kolayca denetlenebilir bir iş gücü olmasını 

sağlamak” (Keskin, 2005b; 12). 

Foucault’ya göre bu döneme 

kadar pratik anlamda hapishane diye 

bir kurum olmamıştır. Suçluların 

kapatıldığı hücreler kendi başına bir 

cezalandırma aracı değil, bir tür 

mahkeme bekleme odası olarak işlev 

görmüş; insanlar hücrelere başka bir 

şekilde cezalandırılmayı ya da 

özgürlüklerine kavuşmayı beklemek 

üzerine kapatılmıştır… Kapatılmaya 

Avrupa toplumları büyük isyanlarla 

tanıştığında başvurulmuştur. İsyanları 

bastırmak için bir ordu göndermek, 

insanları katletmek, yakıp yıkmak gibi 

eski yöntemler, aynı zamanda büyük 

toprak sahiplerinin vergi toplamasını 

da engelleyen genel bir ekonomik 

felakete yol açacak önlemler haline 

geldiğinde daha ekonomik ve etkili bir 

önlem ve cezalandırma tekniği olarak 

hapishaneye başvurulmuştur; çünkü 

hapishaneler nüfusun tehlikeli bir 

7 


bölümünü feci ekonomik sonuçlara yol 

açmadan elemeye imkan tanımıştır 

(Keskin, 2005b; 13, Foucault, 2005b; 

105). 

İşlevselliğini bu yönde gösteren 

kapatılma bir süre sonra daha farklı işlevleri 

de yerine getirerek uysal bir toplumun 

oluşturulmasını sağlayacaktır. Kapatılmanın 

getirdiği maddi külfete rağmen iktidar 

kapatma pratiğinden vazgeçmemiştir. Çünkü 

kapatılanlar birer denek olarak 

kullanılmışlardır. Mahkumların bedenlerinde 

kullanılan iktidar sayesinde evcilleştirilmiş 

insanlar ortaya çıkmış bu da güçlü bir 

toplumsal denetimin toplum genelinde 

uygulanmasını sağlamıştır. 

Baskı sistemi olarak hapishaneler şu 

şey ileri sürülerek kuruldu: Hapishane, 

suçluların yeniden eğitim yeri olacaktı. Oysa 

kısa sürede hapishane sisteminin ilk 

zamanlarından itibaren bu sonuca 

götürmediği; ama doğruyu söylemek 

gerekirse, tamamen zıt sonuç verdiği fark 

edildi: Bireyin hapishanede kalma süresi 

arttıkça yeniden eğitilmiş olma hali azalıyor, 

suça eğilimi artıyordu. Sadece sıfır üretkenlik 

değil negatif üretkenlik. Sonuç olarak 

hapishane sisteminin normalde yok olması 

gerekiyordu ama yok olmadı ve devam etti. 

Bu karşı-üretkenliğe rağmen hapishaneler 

niçin ayakta kalmaktadır? Özellikle fiilen 

suça eğilimi olan kişiler ürettiğinden ve suça 

eğilimli olmanın bizim tanıdığımız 

toplumlarda belli bir ekonomik-siyasi 

yararlılığı olduğunda. Suça eğilimli olmanın 

ekonomik-siyasi yararlığını kolaylıkla ortaya 

koyabiliriz: Öncelikle ne kadar çok suça 

eğilimli insan olursa o kadar çok suç 

olacaktır; ne kadar çok suç olursa halk 

arasında korku o kadar çok artacak, polisiye 

kontrol sistemi o kadar kabul görür ve hatta 

arzulanır olacaktır… Foucault, suça eğilimin 

19. ve 20. yüzyılda grevleri kırmak, işçi 

sendikalarına sızmak, en saygınları ve en az 

saygınları olmak üzere siyasi parti liderlerine 

iş gücü ve koruma olarak hizmet etmek gibi 

bir dizi siyasi operasyona da hizmet ettiğini 

söyleyerek hapsetme ve mafyatik ilişkiler 

bağı arasındaki duruma göndermede 

bulunmuştur. Birisi hapishaneye girdiği

andan itibaren onu lekeli biri haline getiren 

bir mekanizma işlemeye başlıyordu; hapisten 

çıktığında yeniden suç işlemeye eğilimli biri 

olmaktan başka çaresi kalmıyordu. Onu bir 

muhabbet tellalı, polis ya da muhbir haline 

getiren sistemin içine zorunlu olarak 

düşüyordu. Hapishane 

profesyonelleştiriyordu (Foucault, 2007; 26). 

Suça eğilimliler, ekonomik ve siyasi topluma 

hizmet eder. Bu durum hastalar için de 

böyledir. İlaçla ilgili ürünlerin tüketimini, 

bundan geçinen tüm ekonomik, siyasi ve 

ahlaki sistemi düşünmek yeter. Bunlar çelişki 

değildir; geride kalan bir şey yoktur; 

makinede tek bir kırıntı bile kalmaz. Bu, 

sistemin mantığının parçasıdır (Foucault, 

2005, 177). İşte bu olgudan hareket eden 

Foucault bu kadar verimsizlik ve 

başarısızlığa rağmen söz konusu kurumlarda 

niçin ısrar edildiğini sorgular. Foucault‟ya 

göre kapatma pratiği üzerindeki bu ısrarın 

nedeni, kapatma pratiğinin güçlü bir 

toplumsal denetim sağlamak ve kapitalizmin 

ihtiyaç duyduğu işgücünü üretmek için 

görünürden çok daha ince ve etkili bir işlev 

yerine getirmesidir. Foucault‟ nun siyasi 

modernliğin eşiği olarak adlandırdığı ve 18. 

yüzyıl sonu ile 19. yüzyılın başına tekabül 

eden dönem aynı zamanda kapitalizmin 

ihtiyaç duyduğu emek gücünün kaynağı olan 

insan bedeni ve bu bedenin sahip olduğu 

üretim gücünün doğrudan doğruya ekonomik 

ve siyasi müdahalelerin nesnesi haline 

geldiği dönemdir. Ancak bu emek gücünün 

fiilen üretken hale getirilebilmesi için 

kullanılan eski tekniklerin aşırı pahalı ve 

etkisiz hale gelmesiyle birlikte yeni bir 

teknik gerekmiştir. Bu yeni teknik 

Foucault‟ya göre kapitalist üretim biçiminin 

gerektirdiği disiplin ve uysallığın insanlar 

tarafında benimsenip içselleştirilmesine ve 

gönüllü olarak uygulanmasına dayanır. 

PANOPTİKON VE OTO SANSÜR 

Disiplinci iktidarın kendini uygulama 

şekli Foucault‟ nun (Foucault, 2000; 316) 

Bentham‟ dan aldığı panoptikon sistemiyle 

olmuştur. „Disiplin‟ ne bir kurumla, ne de bir 

aygıtla özdeşleşebilir: o bir iktidar tipi, 

iktidarı icra etmenin bir tarzı olup, koskoca 

8 


bir aletler, teknikler, usuller, uygulama 

düzeyleri ve hedefler bütününü içermektedir; 

o bir iktidar fiziği ya da anatomisidir, o bir 

teknolojidir. Ve „uzmanlaşmış‟ kurumlar 

tarafından veya ondan belli bir amaca 

ulaşmak üzere esas araç olarak yararlanan 

kurumlar veya iç iktidar mekanizmalarını 

güçlendirmenin aracı olarak kullanılan bu 

teknik ve usuller modern zamanlarla birlikte 

daha işlevsel bir hal almıştır. 

Panoptikon sistemi mimari bir 

sistem iken hapishanelerde 

kullanıldıktan sonra disipline etme, 

gözetleme amaçlarıyla topluma da 

uygulanmıştır. Panoptikon halka 

biçimli bir binadır, ortasında bir avlu 

ve avlunun ortasında bir kule vardır. 

Halka hem içeriye hem dışarıya bakan 

hücrelere bölünmüştür. Bu küçük 

hücrelerin her birinde, kurumun 

hedefine uygun olarak yazı yazmayı 

öğrenen bir çocuk, çalışan bir işçi, 

ıslah edilen bir mahkum, deliliği 

yaşayan bir deli vardır. Merkezi kulede 

bir gözetmen vardır. Her hücre hem 

içeriye hem de dışarıya baktığından 

gözetmenin bakışı tüm hücreyi kat 

edebilir; hiçbir karanlık nokta yoktur 

ve sonuç olarak bireyin yaptığı her şey 

bir gözetmenin bakışına açıktır; bu 

gözetmen kendisinin her şeyi 

görebileceği, buna karşılık kimsenin 

kendisini göremeyeceği şekilde 

panjurlar, yarı açık bölme pencereleri 

arasından gözlemde bulunur. Bentham’ 

a göre, bu küçük ve harikulade mimari 

kurnazlığı bir dizi kurum kullanabilir. 

Panoptikon, aslında, bir toplum ve bir 

iktidar türünün ütopyasıdır 

(Foucault,2005b; 224). 

Panoptikonun büyük etkisi tutukluda, 

iktidarın otomatik işleyişini sağlayan bilinçli 

ve sürekli bir görülebilirlik halini 

yaratmaktır. Bu sürekli görülebilirlik halinin 

verdiği mesajlar şöyle sıralanabilir: Gözetim 

altında tutmanın, eylemi itibariyle kesintili 

olsa bile sonuçları itibariyle sürekli olmasını 

sağlamak; bu mimari aygıtın, iktidarı icra 

edeninkinden bağımsız bir iktidar ilişkisini 

yaratan ve destekleyen bir makine olmasını

sağlamak; kısacası tutukluların bizzat 

kendilerinin de taşıyıcısı oldukları bir iktidar 

durumunun içine alınmalarını sağlamak 

(Foucault,2000; 297). Panoptikon‟da 

gözleyenler, gözlenenler tarafından 

görülmediklerini bildikleri gibi gözlenenler 

de gözlendiklerinin farkındadır. Bu 

farkındalık yapılacak davranışların 

kısıtlanmasına yani gözlenenin düşündüğünü 

yapamamasına yol açar. Düşünceye sınır 

konulması bir süre sonra kişinin kendine ait 

bir şeyi düşünmesini de engeller ve baskı 

kuranın dayatmış olduğu davranış kalıpları 

uygulanmaya başlar yani iktidarın disipline 

edici uygulanımı içselleştirilir. Foucault‟ nun 

da belirttiği üzere „panoptikon, aslında, bir 

toplum ve bir iktidar türünün ütopyasıdır‟. 

Onun içindir ki panoptikon yalnızca 

hapishanede ya da akıl hastanesinde 

kullanılmakla kalmayacak toplum üzerinde 

de uygulanacaktır. Bireyler gözetlenerek 

iktidarın belirlemiş olduğu davranışlar ve 

düşüncelerin dışına çıkamayarak „aykırı‟ 

hareketlerde bulunamayacaklardır. 

Hapishane ve akıl hastanesindekiler, disipline 

edici iktidarın ilk uygulamam alanıdır. 

Uygulama adım adım mikrodan makroya 

doğru uygulanmıştır. 

Toplumun büyük bir cam fanus içinde 

yaşıyormuşçasına, en ufak hareketinin dahi 

gözlendiği, denetlenip kontrol edilebildiği bir 

dönemden geçmekteyiz. İktidarların ağzının 

suyunu akıtacak derecede büyük bir denetim 

imkanı sunan mevcut durum, süreç içerisinde 

gelişerek, dönüşerek bu düzeye geldi. 

Orwell‟ ın 1984 adlı romanında resmettiği 

durumun flulaşmış şeklinin yaşanması, 

iktidarların kontrol altında tuttuğu alanlarda 

itirazların da cılız çıkmasına neden oluyor. 

Ancak Foucault‟ nun „bir yerde iktidar varsa 

direniş de olacaktır‟ mottosunun, gelişen 

teknolojinin de yardımıyla geçerliliğini 

sürdürmesi otoriter iktidarların en büyük 

„sorunu‟ olarak ortada durmaktadır. 

9 


KAYNAKÇA 

FOUCAULT, Michel (2000) Hapishanenin 

Doğuşu, çev: Mehmet Ali Kılıçbay, 2. Baskı, İmge Kitabevi, 

İstanbul. 

FOUCAULT, Michel (2003) Toplumu Savunmak 

Gerekir, çev: Şehsuvar Aktaş, 2. Baskı, YKY, İstanbul. 

FOUCAULT, Michel (2005) Entelektüelin Siyasi 

İşlevi, çev: Işık Ergüden- Osman Akınhay- Ferda Keskin, 2. 

Baskı, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. 

FOUCAULT, Michel (2005a) Özne ve İktidar, 

çev: Işık Ergüden- Osman Akınhay, 2. Baskı, Ayrıntı 

Yayınları, İstanbul. 

FOUCAULT, Michel (2005b) Büyük Kapatılma, 

çev: Işık Ergüden- Ferda Keskin, 2. Baskı, Ayrıntı 


FOUCAULT, Michel (2007) İktidarın Gözü, çev: 

Işık Ergüden, 2. Baskı, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. 

KESKİN, Ferda (2005) Ozne ve İktidar, (Michel 

Foucault, Özne ve İktidar İçin Sunuş), 2. Baskı, Ayrıntı 


KESKİN, Ferda (2005b) Büyük Kapatılma, 

(Michel Foucault, Büyük Kapatılma İçin Sunuş), 2. Baskı, 

Ayrıntı Yayınları, İstanbul. 

KESKİN, Ferda (2007) İktidarın Gözü, (Michel 

Foucault, İktidarın Gözü İçin Sunuş), 2. Baskı, Ayrıntı 


MERQUIOR, J.G (1986) Foucault, çev: Nurettin 

El Hüseyni, Afa Yayınları, İstanbul.

DURKHEIM’IN “AHLAK EĞĠTĠMĠ” 

ADLI ESERĠ ÜZERĠNE BĠR ĠNCELEME 


GĠRĠġ 

Klasik sosyoloji geleneğinin en önemli 

figürlerinden olup görüşleriyle halen birçok 

sosyoloji teorisini etkileyen Durkheim, 

sosyolojik araştırmaların alanını ve yöntemini 

ilk kez ortaya koyan sosyolog olarak kabul 

edilmektedir. Toplum tanımlaması, sosyal 

olguların yapısına ilişkin çözümlemeleri ve 

normal ile anormal durumlara ilişkin 

görüşleriyle tartışılan bir düşünürdür. İnsana 

ait hemen her durumun sosyal bir olgu olarak 

görülmesi gerektiğini dile getiren Durkheim 

bireysel ve psikolojik bir gerçeklik olarak 

kabul edilen “İntihar” üzerine yaptığı 

incelemede, intiharın esasında tamamen 

sosyolojik bir olgu olduğunu göstermiştir. 1 

Toplumun, kendisini oluşturan bireylerin 

toplamından farklı bir yapı olduğunu ve 

kendine özgü (sui generis) bir gerçekliği 

bulunduğunu iddia eden Durkheim, eserlerine 

genel bir perspektiften bakıldığında bir 

toplum düşünürü olmasının yanı sıra 

toplumun savunucusu bir düşünür olduğu da 

anlaşılacaktır. 2 Bilimin tarafsızlığı kendisi 

için çok önemli olsa da inceleme nesnesine 

yönelik hassasiyeti Durkheim’de gözle 

görünür bir gerçektir. Ortaya koyduğu 

eserlerde yapısal bütünlüğünü kaybetmiş 

toplumların karşılaşacağı kuralsızlık (anomi) 

1 Bu görüşü destekler yargılar Durkheim’in eserlerinde 

bulunabileceği gibi Coser de aynı düşünceyi paylaşır. 

(2008: 127) 

2 Örneğin Tiryakian Durkheim’in, sosyolojiyi sosyal 

koşulları düzeltmenin bir aracı şeklinde gördüğünü 

belirtir. (1997: 196) 

10 


durumlarını ve bunun sonuçlarını 

göstermiştir. Fransa’nın yaşadığı ekonomik ve 

siyasal dönüşümün topluma nasıl 

uyarlanacağına cevap bulmaya çalışan 

Durkheim sosyolojiyi bu sorunlara cevap 

üretecek bir mekanizma olarak kullanmıştır. 

“İntihar”da toplumsal kuralsızlığın yaratacağı 

olumsuz durumları gözler önüne sermiş, 

“Toplumsal İşbölümü”nde ekonomik alanın 

korporasyonlar vasıtasıyla bir düzene 

kavuşturulabileceğini ileri sürmüş, “Ahlak 

Eğitimi” adlı eserinde de eğitim sisteminin 

toplumun yeni yapısal özelliklerine göre nasıl 

biçimlendirilebileceğini göstermeye 

çalışmıştır. Biz de bu çalışmada Durkheim’in 

“Ahlak Eğitimi” adlı eserini inceleyeceğiz. 

“Ahlak Eğitimi” adlı eseri 

betimlemeye çalışırken ilk olarak söz konusu 

eserin üzerine inşa edildiği temel kavramları 

ele alacağız. Bu kavramlar “toplum”, “ahlak”, 

“ahlak yasası” gibi genel nosyonlardır ve 

Durkheim’in tüm çalışmalarında bu 

kavramlar sıklıkla işlenir. Belirtilen 

kavramların tanımlanmasından sonra 

Durkheimcı eğitim anlayışının yapı taşları 

olan “disiplin, “gruba bağlılık” ve “irade 

özerkliği” ilkeleri açıklanmaya çalışılacaktır. 

Bu açıklamalar yapıldıktan sonra okulun ve 

öğretmen figürünün ana vazifeleri de ayrı bir 

bölümde incelenecektir.

1.“AHLAK EĞĠTĠMĠ”NDE 

TEMEL NOSYONLAR 

Durkheim, kendisini bu eseri yazmaya 

iten temel sebebi henüz eserin ilk sayfalarında 

dile getirir. Ona göre (2004: 20, 21) yaşanılan 

dönüşüm sebebiyle okullarda dini eğitim 

yerine laik bir eğitim anlayışı tercih 

edilmiştir. Yeni eğitim anlayışının geliştirmek 

istediği fikirsel ve ahlaki yapı laik ve rasyonel 

özellikler içermekte ve bireyleri ulusal 

kişiliğin kusursuz örneklerine dönüştürmeyi 

amaçlamaktadır. Belirtilen amaçlar 

Durkheim’e göre kabul edilmesi gereken yeni 

temel değerlerdir ve ahlak eğitiminin rasyonel 

bir temele dayanabileceği fikri postula olarak 

görülmelidir. Tüm bu yeni değerler kümesi 

kişisel tercihler değil ekonomik ve siyasal 

dönüşümün toplumsal alana yansımalarıdır. 

İşbölümünün artışına bağlı olarak insanın 

insana karşı sorumluluklarında da artış olmuş 

bu sebeple geçmişin aksine insan dünyasını 

dini kurallarla ve dine dayalı ahlaki 

yaptırımlarla düzenlemek imkansız hale 

gelmiştir; nitekim toplumlar geliştikçe ahlaki 

ile ilahi arasındaki bağ kopmuş, ilahi olan 

sadece günahla anılmaya, ahlaki olan da 

toplumsal veya kamusal ile karşılanmaya 

başlamıştır. (Durkheim, 2004: 23-24). İşte 

yeni pedagojik anlayış, belirtilen gelişmeler 

göz önünde bulundurularak oluşturulmuştur 

veya oluşturulmalıdır. Durkheim’e göre 

okullar genel eğitim sürecini düzenleyen birer 

çarktır ve yeni ahlaki değerlerin topluma 

benimsetilmesi için en önemli araçtır (2004: 

21). Yeni ahlaki değerler bireylere 

benimsetilirken dine özgü olanın yerine yeni 

değerler koymak gerekir, değersel alanın boş 

bırakılması bireylerin başıboş bırakılması 

anlamına gelir ki bu yukarıda da bahsedildiği 

gibi anomi (kuralsızlık) ortamının doğmasına 

yol açar. Ahlak rasyonel bir içerik kazanırken 

aşkınlığını yitirmemelidir, sadece değersel bir 

takım değişikliklere gidilmelidir. 

Durkheim’in eğitim anlayışını oluşturan ve 

ilerde detaylandıracağımız “disiplin”, “gruba 

bağlılık” ve “irade özerkliği” ilkeleri bu yeni 

değerlerin başında gelir. Biz bu durumu 

“Toplumsal İşbölümü”nde de görürüz. 

Taşraya özgü tarımsal faaliyetlere dayalı 

üretimden kente özgü sanayi üretimine geçişte 

11 


Durkheim toplumu bir arada tutacak yeni 

değersel kuvvetlere ya da örgütlere ihtiyaç 

olduğunu dile getirir (2006: 38). İşbölümü, 

korporasyonlar ve yeni çalışma ahlakı bu 

organların başında gelir. Ekonomik alanda 

olsun, eğitim alanında olsun toplumların 

yaşayabilmesi için davranışları ve tutumları 

düzenleyen toplumca kolektif biçimde 

benimsenmiş ve belli bir kutsallığa sahip bir 

yargılar bütünü olmak zorundadır (Durkheim, 

2006: 77). Okul, eğitim alanında modern 

toplumun rasyonalize edilmiş ahlaki 

değerlerinin bireylere kazandırıldığı yerdir. 

Nitekim “Ahlak Eğitimi” adlı eser ahlaki 

güçlerin nasıl rasyonalize edileceği sorusuna 

cevap aramaktadır. 

Durkheim’e göre (2004: 37-38) 

modern yaşamı düzenleyecek laik ve rasyonel 

değerlerin keşfi insanda ahlaki bir öz 

bulunduğunu iddia ederek yapılamaz; Ona 

göre ahlak bir olgudur ve ona diğer olgular 

gibi yaklaşılmalıdır; ahlak, davranışları 

düzenleyen kurallar sistemiyse söz konusu 

kurallar gerçek yaşamın içinde aranmalıdır. 

Burada baz alınacak kategori toplumsal 

düzendir. Ahlak da toplum gibi bireyin 

dışında ve üzerinde bir olgudur; ahlaki otorite, 

toplumun otoritesi gibi bize hakim olmasına 

kendi irademizle razı olduğumuz bir güçtür. 

İşte yeni ahlaki değerler bu rıza mekanizması 

göz önünde bulundurularak toplum içerisinde 

üretilir (Durkheim, 2004: 41-42-43; 

Durkheim, 1994: 49). 

Genel hatlarıyla “Ahlak Eğitimi”nin 

temel nosyonlarını bir araya getirmek 

gerekirse Durkheim için ahlakın toplum ile 

neredeyse aynı anlamı taşıdığını görürüz; 

ahlak yasası ise ahlak denilen gerçekliğin 

şematik bir karşılığıdır. Bu kavramları otorite, 

ahlaki düzen ve düzenlenmiş eylem 

kavramlarından bağımsız düşünemeyiz. 

Modern yaşamı düzenleyecek yeni değerlerin 

keşfi, ahlaki davranışların her zaman için 

düzenliliği ve istikrarı çağrıştırmasıyla 

beraber anlaşılmalıdır, yeni değerlerin 

oluşturacağı düzen ise eğitim ortamındaki 

otorite ile sağlanacaktır, bu otorite ise her 

zaman için bireylerin kendisine egemen 

olmasına izin verdiği türden bir otorite 

olacaktır. Yani insanlar ahlaki kuralların

otoritesine bu kurallara saygı duydukları için 

uyacaklardır yoksa bir zorlamayla 

karşılaştıkları için değil (2004: 45). 

2.“AHLAK EĞĠTĠMĠ”NĠN DAYANDIĞI 

TEMEL ĠLKELER 

Giriş bölümünün sonunda da 

belirtildiği gibi rasyonel ahlak eğitiminin 

temelini teşkil edecek üç temel ilke 

“Disiplin”, “Gruba Bağlılık” ve “İrade 

Özerkliği”dir. Şimdi bu üç öğeyi 

detaylandıralım. 

2.1.DĠSĠPLĠN 

Durkheim’e göre ahlakın zamana ve 

mekana göre değişmeyen iki temel özelliği 

vardır. Bunlardan birincisi ahlakın 

düzenleyicilik rolü, ikincisi de bireyleri 

bireylerin rızasıyla otoritesi altına almasıdır. 

Ahlaki disiplinin amacı da davranışları 

düzenlemektir (2004: 46-47). Düzenleyici bir 

ahlakı zorunlu kılan sebep bu düzenleyici güç 

olmadığında bireylerin arzu ve isteklerinin 

sınırsızlığının yarattığı kaotik ve kuralsız 

ortamdır. Ahlak kurallarının içerisine gizlenip 

gerekli ahlaki disiplini ortaya çıkartan otorite, 

ipin ucunu kaçırabilecek arzularımız ve 

gereksinimlerimizi aşırı uçlara gitmekten 

alıkoymakta ve ahlakı, düzenleyici gerçek bir 

güce dönüştürmektedir. Sınırlarından 

arındırılmış olma duygusu Durkheim’e göre 

(2004: 54) ahlaki disiplinin iradeler 

üzerindeki gücünü yitirmesine sebep olur; 

esasında bu sınırlarından arındırılma duygusu 

tam da bireye zarar verir çünkü insan yapısal 

olarak uyumlu ve düzenli bir toplumda 

yaşamayı arzular. Bireyler disiplini iki temel 

durum için ister: düzenli bir yaşam, kendine 

hakimiyet (Durkheim, 2004: 121-124). 

Eğitimin kişisel disiplin anlamında en kritik 

görevi de bireyin kendi arzu ve istekleri 

üzerindeki hakimiyetini sağlamasına yardımcı 

olmaktır. Bu durumu eğitim sürecine 

indirgeyecek olursak disiplin, sınırlandırma 

ve uyumlulaştırma mekanizmasıyla 

bütünleşerek çocuğun toplumun ölçülerine 

göre hareket etmesini sağlayacaktır. Nitekim 

Coser’e göre de (2008: 132) amaç bireysel 

enerjilerin toplumsal hedefler doğrultusunda 

gemlenmesidir. Durkheim için (2004: 61) 

12 


eylem her zaman için toplumsal standartları 

baz almalıdır; çünkü bireysel amaçlara hizmet 

eden eylemlerin ahlaki değeri yoktur –daha 

önce de belirttiğimiz gibi ahlak tamamen 

toplumsal bir gerçekliktir. Durkheim’i 

disiplini böylesine ön plana taşımaya iten 

sebep toplumsal olanın gücüne yönelik 

gözlemleridir. Ona göre (2004: 72-73) 

toplumsallığın ve ahlaki kuralların otoriter 

yapısının bulunmadığı toplumlarda 

uyumsuzluk ve intihar olayları fazlalaşır. 3 Bu 

tespitin kendisi ahlak eğitiminde uyumluluk 

ve düzen üreten disiplinin önemini gösterir. 

“…bu sınırlar olmadığı ya da ahlak kuralları 

eylemlerimizi düzenleme gücünü yitirdikleri 

zaman toplumun intihar istatistiklerindeki 

grafik eğrilerinde ortaya çıkan büyük bir 

keder ve hayal kırıklığı yaşadığı 

görülmektedir. Toplum bireysel iradeler 

üzerinde sahip olması gereken normal çekim 

gücünü yitirdiği, bireyin kolektif amaçlardan 

koparak kişisel çıkarlara doğru yöneldiği 

durumlarda da aynı olayla karşılaşıldığı ve 

intihar sayısında bir artış olduğu 

görülmektedir.” (2004: 73) 

2.2.GRUBA BAĞLILIK 

Bireylerin üstünde ve dışında var olup, 

ampirik olarak gözlenebilen ve iradi açıdan 

bağımlı olduğumuz tek psikolojik ve ahlaki 

varlık toplum ise ahlaki eylemlerimizin ana 

amacı da yine toplum olmak zorundadır 

(Durkheim, 2004: 71). Durkheim’in insanın 

eylemlerini ahlaki anlamda gruba 

dayandırmasının gerekçesi bireyin topluma 

bağımlılığıdır. Yani birey kendi varlık sebebi 

olan topluma eylemleri ile katkıda bulunur. 

Eğitim sistemi içerisinde belli bir disiplin 

içinde yetişen çocuklar, kendilerini içinde 

bulundukları topluma bağlayan kuralları 

öğrenirler. Ahlaki eğitimin amacı bireyi 

topluluğa bağlamaktır (2004: 81). Topluluğa 

bağlanma biçimlerinin günümüzdeki 

versiyonları ise aileye, vatana ve tüm 

insanlığa ait olma duygusunun öğrenilmesidir. 

3 Durkheim’in burada bahsettiği intihar davranışı kendi 

intihar sınıflandırmasında “kuralsızlık intiharı” olarak 

adlandırdığı kategoriye yakın durmaktadır. (1986: 223- 

263)

Durkheim’e göre (2004: 82) okul vatan 

kavramını çocuğa yöntemli bir biçimde 

öğretip sevdirecek yegane ahlaki çevredir. 

Eğitim süreci içerisinde çocuklara 

kazandırılacak gruba bağlılık duygusu 

ilerleyen süreçte çocukta görev bilincinin 

gelişmesine kaynaklık edecektir. Gruba 

bağlılık duygusu Durkheim için iyi ve 

arzulanan, bizi kendine çeken bir amaç, 

gerçekleştirilmesi gereken bir ideal olarak 

toplumu çıkartır (2004: 92). Görev, bireye 

eylemlerinde toplumsal faydayı esas almasını 

öğütleyen bir nosyondur ve toplumsal olanın 

ön planda tutulması eyleyiciyi içinde yaşadığı 

topluluğa bağlamakta işlevseldir. 

Durkheim için disiplin ve gruba 

bağlılığın kusursuz biçimde bir araya gelmesi 

ideal toplumu ortaya çıkartır. Disiplinin 

(düzen ve kendine hakimiyetin) ve gruba 

bağlılığın (görev bilinci ve toplumsalın 

önceliğinin) özgür bir iradeyle kabulu ise 

rasyonel ahlakın zeminini oluşturan temel 

ilkelerinden birisidir. 

2.3.ĠRADE ÖZERKLĠĞĠ 

Durkheim eseri boyunca düzen, 

toplumsallık, otorite, disiplin, yapı, görev gibi 

kavramlara pek çok kez yer verir. Bu 

kavramlar sosyoloji literatürü içerisinde bireyi 

ikinci plana atan imalarla anılır; ancak irade 

özerkliğine yönelik vurgusu Durkheim’in 

eserinin içerisinde özellikle gözlemlenebilir. 

Durkheim’e göre (2004: 107), 

“davranışımızı belirleyen yasalar bize 

dışarıdan dayatılıyor, onları özgür bir şekilde 

benimsemiyorsak özgür sayılamayız. Ahlaki 

bilincin eylemin ahlaki boyutunu öznenin 

özerkliğine bağlama eğilimini yadsımak 

yerine ciddiye almak daha doğru bir yaklaşım 

olacaktır.” 

Durkheim için disiplin, düzen, 

toplumsala yönelik inanç ve otorite gibi 

nosyonların gerekliliğinin bilimsel keşfi ya da 

entelektüel farkındalığı iradi özerkliği 

geliştirir. İradi özerklik ahlak kurallarının 

doğasına hakim oldukça, ahlak ve toplum 

hakkındaki bilgimiz arttıkça gelişir. Kendi 

koyduğumuz kurallara, kuralların doğasına 

hakim oldukça saygı duyarız ve canı 

gönülden uyarız; çünkü kuralların var olma 

13 


sebebini biliyoruzdur. Dolayısıyla körü 

körüne, sebebini bilmeden uyulan kuraldan 

ahlaki eylem çıkmaz. Durkheim’e göre 

bireyler kurallara onların nedenlerini 

bildikleri için uyar; 

“eğer belli ölçüde bizler şeylerin sonucuysak, 

bilim aracılığıyla bu şeyleri ve üzerimizdeki 

etkilerini anlayabiliriz. O zaman kendi 

kendimizin efendisi haline gelebiliriz. 

İradenin özgürleşmesini sağlayan şey insanın 

aklıdır.” (2004: 113) 

Durkheim’e göre ahlaklı bir şekilde 

davranmak için disiplinli olmak ve bir gruba 

bağlanmış olmak yeterli değildir. Kurala 

uyarken ve kolektif bir ideal uğruna 

çabalarken bilinçli de olmak durumundayız. 

Bir eylemi niçin gerçekleştirdiğimizi çok iyi 

bilmek zorundayız. İradi bir özerklikle 

davranmamızı sağlayan şey bahsettiğimiz 

bilinçliliktir. Kamusal bilinç dediğimiz şey 

bizden eylemlerimizin farkında olmamızı ve 

bu sayede bilinçli hareket etmemizi ister. 

Toplumun bizim üzerimizde uyguladığı bir 

takım talimatların bulunması kaçınılmaz bir 

durumsa bizim bu talimatlara kendi rızamızla 

uymamız olması gereken bir durumdur. 

Kurallara uyma bilinçli bir seçimse 

gerçekleştirilen eylem de ahlaki bir eylemdir. 

3.OKUL, ÖĞRETMEN VE ÇOCUK 

İşbölümünün gelişmediği mekanik 

dayanışmanın baskın olduğu toplumlarda 

düzenli ve bilinçli davranışların 

gözlemlenmesi nadirdir. Oysa günümüz 

sanayi medeniyetinde, yani Durkheim’in 

belirttiği üzere organik dayanışmanın yaygın 

olduğu toplumlarda, bireysel anlamda 

keyfiliğe fazla yer yoktur. Görevler ve 

davranışlar pek çok ayrıntıya kadar 

belirlenmiştir. Modern rasyonel eğitimin 

misyonu, çocukta çoğu zaman dengesiz ve 

anlık olan merak, arzu ve istek duygusunu 

belli bir düzen içerisine sokup istikrarlı hale 

getirmektir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi 

disiplin, arzuların ve isteklerin gemlenip 

düzenlenmesine ve çocuğun aidiyet 

duygusunu tatmin edeceği bir gruba 

bağlanmasına gönderme yapar. Ahlak 

eğitiminde amaç çocuğun biçimsel anlamda 

davranışlarının düzenlenmesi olan “terbiye”

değil; çocuğu bilinçli ve iradi davranışlara 

yönlendirecek gerçek eğitimdir. Bu amacı 

gerçekleştirmek isteyen bir eğitimci çocuktaki 

iki temel özellikten yola çıkar. 

a.Çocuksu Gelenekselcilik 

b.Çocuğun Ġmaya-Emire KarĢı 

Duyarlılığı 

Durkheim’in çocuksu gelenekselcilik 

dediği durum çocuğun edindiği herhangi bir 

alışkanlığın bozulmasına yönelik gösterdiği 

dirençtir ve tepkidir. Durkheim’e göre çocuk, 

gelenekselcilik baz alınıp konuşulduğunda bir 

alışkanlık delisidir (2004: 125). Çok hareketli 

ve yerinde duramayan özellikler sergilese de 

çocuklar, Durkheim’e göre güçlü ve yoğun 

olarak nitelenebilecek yerleşik alışkanlıklara 

eğilimlidirler; dolayısıyla gelenekselci 

eğilimleri, çocuk üzerinde bir sonuç elde 

edebilmek için bir tür destek olarak 

kullanılabilir. Alışkanlığın çocuk üzerindeki 

etkisi, onun ruhsal yaşamdaki dengesizliğini 

düzeltmenin ve denetim altına almanın 

aracıdır. (2004: 128) 

Çocuğun imaya karşı duyarlılığı, 

onun, eğitiminde söz sahibi olan ailesinin ve 

öğretmeninin yönlendirmelerine karşı 

hassasiyetidir. Çocuk doğası itibariyle 

özellikle ilk gelişim dönemlerinde zihinsel 

açıdan pek yoğun olmadığından 

yönlendirmelere fazlasıyla açıktır. Yeni 

düşünceler pek önemli bir direnişle 

karşılaşmadan kolaylıkla çocuk tarafından 

benimsenir. Bu nedenle ilk çocukluk 

döneminde taklit davranışı yaygındır. Ayrıca 

ima eylemindeki emredicilik tonu, aile ile 

öğretmenin ahlaki ve entelektüel otoritesiyle 

birleşince önemli bir unsura dönüşür. (2004: 

130) 

Durkheim her iki özelliğin çocuk 

üzerindeki etkisini şöyle özetler: 

“Alışkanlığın çocuk üzerindeki etkisi 

sayesinde onu düzenli olmaya ikna edebilir, 

bundan hoşlanmasını sağlayabilir ve imaya 

açık bir varlık olması sebebiyle de, eğitim 

aracılığıyla çevresinde yer alan ve 

kendilerine boyun eğdiği ahlaki güçlerin 

bilincine varmasını belli bir düzeyde 

sağlayabiliriz.” (2004: 131) 

14 


Ancak unutulmamalıdır ki “çocuk büyüyüp, 

eğitim düzeyi yükseldikçe imaya karşı 

dirençli hale gelmektedir”. (2004: 130) 

Direnç mekanizması çok fazla 

gelişmeden ilk çocukluk ve okul döneminde 

çocuğa düzenli ve kendine hakim olabilen bir 

insan özelliği kazandırılabilir. Okul çocuğun 

davranışını önceden belirleyen bir kurallar 

sistemini içerdiği için gerekli disiplinin 

sağlanabileceği ilk yerdir. Dolayısıyla 

“çocuğa bir disiplin anlayışı aşılamanın yolu 

ona okulda disipline uymayı öğretmekle 

mümkün olabilir.” (2004: 135) Okul kendi 

oluşumunu ifade eden bir ahlak anlayışına 

sahip sınıflardan oluşur. Böylece bir sınıfta 

yer alan çocuk toplumun küçük bir kopyası 

olan sınıfta başkalarıyla bir arada, kurallar 

içerisinde, düzenli yaşamanın yollarını 

öğrenecektir. Sınıf da toplum gibi disiplin 

altına alınamazsa kalabalık bir insan 

grubundan farksız olur ve kendisinden 

beklenilen yararlı sonuçları veremez (2004: 

138-139) Tüm bu süreci yönlendirecek olan 

kişi öğretmendir ve çocuklar onun otoritesine 

tam da öğretmen olma vasfından dolayı saygı 

duyarlar; bu nedenle de imaya sonuna dek 

açıktırlar. Öğretmen kurala ne kadar saygı 

duyarsa ve kuralları ne kadar işler kılarsa 

çocuklar da aynı şekilde karşılık verirler; okul 

sisteminin işleyişi öğretmenin otoritesi ve 

disiplini ile sağlanabilir. (2004: 140-141) 

Kurallardan oluşan bir sınıf 

kurallardan oluşan bir toplumdan ne kadar 

farksızsa, sınıfta yaşanan hiçbir şey 

toplumdaki süreçlerden farklı değildir. Ceza 

mekanizması, kurallara saygı, ayıplama, 

kınama, sınıfa ait kutsallıklar gibi faktörler 

çocuğu toplumsal yaşama hazırlayan 

öğelerdir. Sınıf toplumun kendisidir. 

Okulun tıpkı toplum gibi belli kural 

ve yaptırımlardan oluşması düzen ve disipline 

göndermede bulunurken, paylaşımcı 

eğilimleri teşvik etmesi ve bencil çağrışımları 

ikinci plana atan uygulamalar içermesi 

çocukta gruba bağlılık duygusunun 

gelişmesini pekiştirir. Okul kültürü 

Durkheim’e göre egoistçe davranışlardan çok 

paylaşımcı davranışları geliştirmeye yönelik 

bir katkı sağlar (2004: 194). Çocuğun bilinci 

eğitim süreci içerisinde gelecekte içinde yer

alacağı toplumsal grupların genişliğini 

kapsayacak seviyeye çekilmelidir. Çocuk 

okulda, kolektif yaşamdan keyif alacak bir 

seviyeye getirilmelidir; çünkü okul da doğal 

bir grup, bir toplumdur (2004: 206). Ayrıca 

çocuğun gruba bağlılığını pekiştirmek için 

tarih bilincinin geliştirilmesine ve bu sayede 

vatan sevgisinin inşa edilmesine önem 

vermek gereklidir. (2004: 237) 

SONUÇ 

Durkheim’in eseri okulda disiplin ve 

gruba bağlılık faktörlerine değindikten sonra 

bir takım derslerin çocuk için önemine 

değinerek ilerlemektedir. Konumuz açısından 

fazla işlevsel olmayan bu detaylara 

girmemeyi tercih ettik. 

Eseri genel hatlarıyla 

düşündüğümüzde, Durkheim sosyolojisinin 

yapı taşlarının eğitim alanına aktarıldığını 

görürüz. Toplumsal düzen, otorite, anomi, 

toplumun kendine has (sui generis) bir 

gerçekliğinin olduğu vurgusu, ahlakın 

toplumsal bir olgu olduğu yargısı, kolektiflik, 

dayanışma (solidarite) gibi Durkheim 

sosyolojisine has kavramlar ve vurgular sıkça 

karşımıza çıkar. “Ahlak Eğitimi” 

Durkheim’in tüm diğer eserleri gibi çok farklı 

kişiliklere ve iradelere sahip bireylerin, 

karmaşıklaşmış ilişkilerin sergilendiği modern 

sanayi toplumunda ortak ahlaki değerler 

etrafında birleşebilme imkanını araştırır. Bu 

araştırmada yol gösterici işaretlerini bilim, 

olgusal hale getirilmiş toplumsal ahlak ve 

eğitim gibi kavramlardan alır. Tüm diğer 

eserleri gibi “Ahlak Eğitimi” de Aron’un 

(2000: 255-319) Durkheim’i tarif ettiği 

şekilde söylememiz gerekirse, dinsel ve 

ahlaki inançların homojenize edilmesine 

kendini adamış bir sosyologu ve onun 

sosyolojisini gözler önüne serer. 

15 


KAYNAKÇA 

ARON, Raymond (2000) Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, 

Çev. Korkmaz Alemdar, Bilgi Yayınevi, Ankara. 

COSER, Lewis A. (2008) Sosyolojik Düşüncenin Ustaları, 

Çev. Himmet Hülür, Serhat Toker, Ahmet Mazman, De Kİ 

Basım Yayım, Ankara. 

DURKHEIM, Emile (2004) Ahlak Eğitimi, Çev. Oğuz 

Adanır, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir 

DURKHEİM, Emile (2006) Toplumsal İşbölümü, Çev. Özer 

Ozankaya, Cem Yayınevi, İstanbul. 

DURKHEIM, Emile (1994) Sosyolojik Metodun Kuralları, 

Çev. Enver Aytekin, Sosyal Yayınları, İstanbul. 

DURKHEIM, Emile (1986) İntihar, Çev. Özer Ozankaya, 

Türk Tarih Kurum Basımevi, Ankara. 

TIRYAKIAN, Edward E. (1997) Sosyolojik Çözümlemenin 

Tarihi, Derleyen: Tom Bottomore, Robert Nisbet, Hazırlayan: 

Mete Tunçay, Aydın Uğur, Çev. Ceylan Tokluoğlu, Ayraç 

Yayınları, Ankara.

JOSEPH A. SCHUMPETER: 

KAPİTALİZM VE SÜREKSİZ 

DEVAMCISI (?) OLARAK SOSYALİZM 

Okay Bensoy 1 

Giriş 

Bu yazı, Kapitalizm, Sosyalizm ve 

Demokrasi adlı yapıtı özelinde Schumpeter'in 

elit kuramını özetlemek, kapitalizm-sosyalizm 

karĢılaĢtırmasında yazarın sisteme ve 

seçkinlere dayalı gözlemlerinde yer alan 

tarihsel yaklaĢımı ön plana çıkartmak için 

hazırlandı. Schumpeter'in Marksizm 

eleĢtirisini de içeren incelemesi, sosyalizmi 

kapitalizmin baĢarıları sonucunda kurulacak 

bir sistem olarak öngörmesi anlamında da 

değer taĢımaktadır. Bu yorumu anlayabilmek 

için kitabın bazı bölümlerine daha fazla 

odaklanacağız. Böylece kapitalist üretim 

iliĢkilerinde ve sosyalizmdeki süreklilik 

içeren noktaları, olası kopuĢları Schumpeter'in 

gözünden aktarmaya çalıĢacağız. Sosyalizme 

giden yolu zorlayan yapısal, tarihsel süreçleri 

izleyen Schumpeter‟in kapitalist ve sosyalist 

toplumlarda elitlere yüklediği role özellikle 

değineceğiz. Buradan hareketle, kurucu bir 

kavram olan etik‟in sosyalist toplumdaki olası 

iĢlevi de çalıĢmada iĢlenecek. 

Marksizm Eleştirisi Üzerinden Kapitalizmi 

Anlamak 

Schumpeter, eserine Marksizm 

analiziyle baĢlar ve “MürĢit Marx” baĢlığıyla 

Marksizmin kendisini yeryüzünde cennet vaat 

eden bir din biçiminde sunmasına eleĢtiri 

getirir. Öyle ki baĢka bir bilimsel kuram 

kendisini ondan daha iyi açıklasa bile, 

Marksizmin dünya sorunlarına getirdiği bakıĢ 

ve sonucu kesin koyan ifade biçimi, ihtiraslı 

cümleleri, ithamları, çatıĢmacılığı onun daha 

fazla önemsenmesine neden olmuĢtur. 2 Marx'ı 

1 Yayıncı, okaybensoy@yahoo.com 

2 SCHUMPETER, J. A. (çev. AKOĞLU, Tunay) (1974), 

16 


anlamanın burjuva uygarlığının maddeci 

mekanik çağda yeni yapıtlar veremediği ve 

kültürel yoksunluk yaĢadığı bir dönemde eser 

verdiğini bilmekle mümkün olabileceğini 

belirtir. Marx, kültürel fakirlik ortamına 

doğduğu için, ekonomi politik eleĢtirisini ve 

sınıf kuramını, tarihsel materyalizmi 

kendinden önce gelen düĢünürlerin bilgi 

birikimi üzerine kurmuĢtur. Belki onun 

yerindekiler deneysel yöntemlerini 

sürdürseler, pozitivizmin kurallarını her 

sosyal olguya uyarlamaya çalıĢsalar, analitik 

bilgilerini 'toplumun kendisi' saysalar daha az 

baĢarı gösterirlerdi. Marx'ı Marx yapan, 

duygulara da hitap eden ve Ģanssızlar 

kitlesince duyulan hislerin teorik 

tercümanlığını üstlenen, kalbin isteklerini göz 

önünde tutan bir analizdir, 3 hoĢnutsuzlukların 

bir tür hümanist bileĢkesidir. Schumpeter, 

Marx'ın 'sınıf bilinci'ni yanlıĢ biçimde, 

tamamen toplumsal anlamıyla kullandığını, 

bunun da genelde yükselme ve küçük burjuva 

olmak isteyen iĢçi psikolojisini sarstığını ifade 

eder. O, basit anlamda bir mistisizme saparak 

iĢçilerin her ediminden bir sınıfsallık 

türetmemiĢtir fakat elde ettiği veriler iĢçi 

kitlelerinin aramadıkları amaçlara ulaĢmayı 

hedeflemiĢti. Bu anlamda Marx, sırf 

hedeflediğine ulaĢabilmek için incelediği 

uygarlıkların tarihsel özgünlüklerini es 

geçmemiĢ, kapitalist toplumda burjuvazi dahil 

her tarihsel olguya, figüre gereken değeri 

vermeye çalıĢmıĢ, ölüme mahkûm ettiği bir 

Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, Varlık Yayınları, 

3. Baskı, c. 1, s. 17 

3 age., s. 19.

sistemin tarihsel gerekliliğini teslim etmiĢtir. 4 

Marx'ın mürĢit tutumu, teorisinin 

hâlesi sayılırsa, Sosyolog Marx'ı izlemek, 

bilimsel çalıĢmalarına daha fazla eğilmeyi 

gerektirir. Marx'ta Alman ekolünün de verdiği 

bir açılımla felsefi düĢünme arka planı 

sağlamdı. Bu tavır, Hegelci diyalektiği 

reddinde de bir miktar izlenebileceği gibi, 

pozitif bilimleri metafiziğe tercih etmedi. 

Sosyal veriler ve maddi yaĢam süreçleri 

odağıydı. Sosyal veri Marx'ta geniĢ bir 

tarihsel perspektife oturdu. Tarihin ekonomik 

yorumu, insanların bilinçli ya da bilinçsiz 

tamamen ya da kısmen ekonomik sebeplerle 

hareket ettiklerini göstermez. Tersine, 

ekonomik olmayan sebeplerinin, rollerinin 

açıklanması sosyal gerçekliğin insanların 

bilinçlerinde yer almasını sağlayan dolaĢımın 

araĢtırılması teorinin önemli parçalarındandır. 

Marx, yalnızca kültürel verilerin geliĢim ve 

düĢüĢlerini açıklamaya yarayan ekonomik 

süreçleri açıkladı: Üretim biçimleri sosyal 

yapının ortaya çıkıĢını sağlamaktaysa bu 

hareketler uygarlığı meydana getirirdi. Ona 

göre, üretim biçimleri, kendi sosyal Ģartlarını 

ve yaĢam düzeylerini yaratırlardı. 5 

Schumpeter, tarihsel maddeciliğin temel 

argümanlarını sıraladıktan sonra örnekler 

üzerinden üretim biçimindeki bir değiĢimin 

sosyal Ģartları, yapıyı kendiliğinden 

değiĢtirmeyebileceğini anlatır. Bu 

otomatizasyon, her ne kadar Marksizmin 

Ģematik algısında 'kabul edilebilir' bir üstyapı 

değiĢkeni uyumsuzluğu olsa da, esasında bu 

tip sosyal verilerin fazlalığı altyapının 

sanıldığı kadar belirleyici olmayabileceğini 

gösterir. Schumpeter'in düz okumasından 

kaynaklanan bu Marksizm tespiti, ona göre 

üretim ve sosyal kurumlar arasında sanıldığı 

kadar kesin, çizgisel bir iliĢki olmadığını 

gösterebilir. Ġlerleyen sayfalarda proletarya ile 

burjuvaziyi karĢı karĢıya bırakmak adına 

Marx'ın üretim iliĢkilerinin, kültürü ve siyasi 

tarihi belirleyeceği savıyla sınıflariçi bir 

kültürün de kamplaĢmıĢ temelini atacağını, 

bunun sosyal sınıfları dar anlamda ele 

almaktan ve analitik bakıĢındaki zorunlu 

4 age., s. 21. 

5 age., s. 27. 

17 


indirgemeciliğe saplanmaktan 

kaynaklandığını belirtir. Schumpeter'de Marx, 

kendi analizinin tuzaklarından dolayı kendi 

kendisinden kurtulamayan, temel ekonomi 

bilgisini Quesnay ve Ricardo'dan alan bir 

figür olarak gösterilir. 

Ricardo'dan temellendirdiği değer 

teorisi, mükemmel rekabet ve denge 

koĢuluyla, her malın değerinin bu malın 

içindeki emek miktarına bağlı olduğunu 

anlatır. ĠĢ miktarı, iĢ saati birimiyle ölçülür ve 

farklı nitelikteki iĢler zaman ortak paydasıyla 

tektip haline dönüĢtürülmeye çalıĢılır. Emeğin 

ekonomik değerin temeli olmadığı savına 

karĢılık, emeğin ürünün temeli olduğunu 

varsayan emek-değer teorisi ciddi bir cevap 

bulma sorunu yaĢayabilir, zira bu teori emeğin 

homojen ve tek üretim faktörü olması 

üzerinden kurgulanmıĢtır. 6 Ara sınıfların 

oluĢumu Schumpeter'e göre bu teoride ya pek 

incelenmemiĢ ya da proleterleĢme okumasını 

sekteye uğratacak bir gerçekle 

karĢılaĢıldığında görmezden gelinmiĢtir. 

Örneğin, üstün zekalılık, iĢ üretme 

kapasitelerindeki fark, tasarruf yoluyla 

kapitalistleĢme süreçlerine fazla eğilmediğini 

söylediği Marx'ın bu konuda can sıkıcı bir 

gerçeği bilerek ıskaladığını anlatır. Halbuki 

zeka ve enerji, sanayi üretimindeki iĢ 

pozisyonlarında baĢarıyı %90 civarında 

etkileyebilen, burjuvazinin doğal bir 

eğilimidir. 7 Yine Marx'ın görece az yer 

verdiği sermaye birikim biçimlerinden 

tasarrufu Schumpeter, klasiklerin kiĢisel 

tasarrufu sermaye birikiminden ayırmayan 

yanlıĢlarını gösterdiği için önemser, ancak 

Marx'ın teorisini de abartılı bulur. 

Schumpeter, sermaye birikimiyle tasarruf 

arasına konan Marx'taki ayrımı kabul eder 

ancak feodal dönemin sonundaki sermaye 

birikim süreçlerinde gözlemlenen giriĢimcinin 

el emeği, kiĢisel tasarrufu ve doğal zekasını 

da öne çıkarır. 8 Marksist teoriye göre; toplam 

sermayenin sabit bölümü, özellikle kapitalist 

sistemin karakteri gereği, geliĢen üretim 

yüzünden çoğalıyorsa sermaye veriminin 

6 age., ss. 48-53. 

7 age., s. 62. 

8 age., s. 37.

oranı da azalacaktır. 9 Sabit sermaye değiĢen 

sermayeden daha hızlı oranda artacak, ücretler 

artma eğilimi gösterdikleri takdirde iĢ 

saatlerinin miktarı azalacak ve artık-değer 

azalacak, kapitalizm emperyalizm aĢamasıyla 

kendi kendine sönümlenecekti. 10 Marksizm, 

koloniyalizmle bağlantılandırdığı ucuz 

hammadde ve iĢgücü akıĢını evrensel anlamda 

bir sınıfsal pencereden okumaya çalıĢır, fakat 

Schumpeter için koloniyal politikanın 

sebepleri, sosyal sınıflar mücadelesiyle iliĢkili 

değildir. Marksizm bu emperyal dönemi bir 

evrensellik iddiasıyla yorumlayarak sosyal 

sınıflar mücadelesinin izdüĢümünü 

koloniyalizmde ve beraberindeki krizlerde 

görme hatasına kapılmıĢtır. Kaldı ki tüm bu 

faktörler Marx'ta bir kriz ya da da yükseliĢ 

devrinin nedenleri-sonuçları üzerinden değil, 

kapitalizme içrek ve bir anlamda özsel bir 

zorlamayla kriz, belli kurguların belli 

sonuçları doğuracağı biçiminde 'mantıki 

yönden' 11 zorlanmıĢtır. ĠĢletme ve örgütlenme 

biçimlerinin, özelde bürokrasinin kitlelere 

açılımı sınıf perspektifi ya da genel bir 

kapitalizm okumasından çıkarsanmaya 

çalıĢılmıĢtır. Ne var ki bu yöntem, Marx'ın 

kendisinden önceki iktisatçılardan farklı 

olarak, ekonomi teorisinin ne Ģekilde tarihsel 

analiz niteliğine eriĢeceğini kabul eden, 

tarihsel etütlerin nasıl 'mantıki tarih' haline 

gelebileceğini gösteren ilk iktisatçı 

kimliğine 12 aykırı değildir. 

Schumpeter'de kapitalizm, dönemler 

halinde incelenecek sanayi devrimleriyle 

anlam kazanır. Tarihsel olarak Ġngiliz 

kraliçesinin giyebildiği çoraplar, farklı 

kalitelerde bir kitle üretimi yoluyla tüm gelir 

gruplarına satılabiliyor ve bu fabrika 

üretiminde çalıĢanı da aynı anda potansiyel 

bir müĢteri konumuna sokabiliyorsa, kapitalist 

geliĢmenin karakterini iĢte bu ürün 

çeĢitlemesi ve kitle üretiminde aramak 

gerekir. 13 1780-1790, 1840-1850, 1897-1911 

dönemlemesinde konjonktürel eğriler tespit 

eden Schumpeter, yeni üretim yöntemlerinin 

9 age., s. 61. 

10 age., s. 90. 

11 age., s. 76. 

12 age., s. 82. 

13 age., ss. 116-118. 

18 


(makineli fabrika, kimyasal sentez vb.), örgüt 

modellerinin ve tüketim kalıplarının 

(elektrikli araç, otomobil vb.), yeni 

hammaddelerin (Plata yünü, Amerika 

pamuğu, Katanga bakırı vb.) ve yeni 

pazarların her bir devrede kapitalizmin 

iĢleyiĢini yeniden düzenlediğini ifade eder. 

Genel olarak kapitalist iĢletmelerin 

geliĢiminden ayrı seyir izleyen beĢ faktörü 

sıralar: Devletin rolü (özelde 1870-1914 

döneminde devlet müdahaleciliğinin oligopol 

piyasalara, güvenliğe, silah harcamalarına 

etkisi), altının kapitalist üretimde öncelik 

taĢıyan bir faktör olarak kullanılmamaya 

(1890'lar) baĢlanması, nüfus artıĢı, coğrafi 

keĢiflerin sermaye, hammadde ihtiyaçlarını ve 

Avrupa'da sınıflararası çatıĢmadan doğan 

gerginliği azaltması, teknik ilerlemeler. 14 

Tipik bir çiftliğin üretkenliği tarımda 

makineleĢmeyle ve sınai tarımla artmıĢ, enerji 

sektöründe su değirmeni yerini modern 

türbinlere bırakmıĢ, ulaĢtırmada posta 

arabalarının yerine uçaklar geçmiĢ, yeni 

ulusal ve dıĢ pazarlara geniĢ yelpazede 

ürünlerle açılınmıĢ, yoğun ve büyük 

iĢletmelerin seri üretimini denetleyecek yeni 

örgütlenme biçimleriyle kapitalist sistemin 

kâr odaklı yükseliĢi sürekli içeriden devrim 

yaratarak ilerlemiĢtir. Bu sistemi ilerleten güç, 

'yaratıcı yıkım' kavramıyla anılan kapitalist 

giriĢim, her giriĢimi de er geç kendisine 

benzetecektir. Bu yaratıcı yıkımın niteliği 

uzun erimli gözlemlenebilir bir karar süreci 

olup her geliĢme döneminin iç Ģartlarıyla 

birlikte değerlendirilebilmelidir. 15 Bu 

devrimler, her defasında gerçek gelirin akıĢını 

'derinleĢtiren' ve 'geniĢleten' bir çığ gibi 

tüketim maddelerini artırmakta, önceleri bazı 

sıkıntılara, iĢsizliklere neden olsalar bile refah 

artıĢını sağlamaktadır. Kitlelerin çeĢitli 

mallara kavuĢabilmesi problemi, kapitalist 

sistemin araçlarıyla üretildikçe 

çözümlenmiĢtir. 16 Her çağda kitlelerin 

tüketiminin arttığını, doların satın alma 

paritesinde yükselme görüldüğünü belirtir. 

1890'dan itibaren aynı maddelerin 

14 age., ss. 172-174. 

15 age., s. 141-142. 

16 age., s. 118-119.

fiyatlarındaki geliĢme, para birimiyle değil de 

malları satın alabilmek için gereken çalıĢma 

saati miktarıyla karĢılaĢtırılırsa geliĢmenin 

hızı, üründeki kalite artıĢı gibi konular 

Schumpeter'e göre olumludur. 17 1760-1940 

döneminde bir iĢçinin bütçesi yalnızca çeĢit 

ve mal bakımından büyümemiĢ, kalite 

bakımından da yükselmiĢtir. 18 Ne var ki bu 

genel değerlendirme, tıpkı Marx'ın devrevi 

krizleri açıklarken kullandığı genel kötümser 

yorumu bu kez iyiye çevirmekten öte bir 

anlam taĢımıyor. Marx'ın ekonomi analizini 

tarihsel perspektife oturtmasını öven 

Schumpeter'in, beraberinde devrevi kriz 

analizinde daha çok değer yüklü bir Marx 

portresi çizmesi ve artık-değer teorisini 

ekonomi bağlantısının ötesinde kendi 

kurgusuna göre bir sömürü sonucu çıkartması 

ona ne kadar bilimdıĢı görünüyorsa, 

Schumpeter'in bu devrevi analizi de yine 'her 

sanayi devriminin sonuçlarının uzun erimde 

kitlelere olumlu yayılacağı' yönünde bir öz 

barındırmaktadır. 

Schumpeter, belki de bu özselliği 

aĢmak adına kapitalist sistemin bazı tarihsel 

özgünlüklerini sıralamaktadır. Ġlk olarak 

burjuvazi, iĢ hayatındaki baĢarılarıyla ve 

hayatın tümünü ekonomik bir kazanç 

hedefiyle ördüğü için baĢarıya ve kâra 

odaklıdır. BaĢarının mükâfatının öncelikli 

olarak kâra yansımasını ister. Ayrıca iflas 

korkusu, her türlü cezai düzenlemenin önüne 

geçmiĢ olduğundan, birikim ve ilerleme 

düĢüncesi burjuvaziyi yeni örgütlenme 

modellerine, üretim tekniklerine zorlar. 

GiriĢimci sınıfa dahil olmanın 'baĢarılı olma' 

gibi bir kuralı olsa da burada sosyal çevreyle 

önceden iyi iliĢkiler kurmanın da Millsçi 

anlamda bir Ģans faktörünü doğurduğu 

belirtilir. ġans, idealist anlamda değil, daha 

çok kendi ilerleme kanallarını açma 

becerisiyle ifade edilir. Wright Mills'te üst 

yöneticiler için baĢarıda Ģans faktörü, aslında 

çok da muğlak bir kavram değildir. ġans, 

özellikle üst sosyal çevrelerin birbirleriyle 

yakın bağlar kurmaları ve yükselme gösteren 

bir yöneticinin baĢarılı olmasının kriteri 

17 age., s. 138. 

18 age., s. 140. 

19 


olarak önüne konan üst yöneticilerden geçer 

not almasıdır. ġans, bu aĢamada üstatların 

yaptıklarını izlemek ve sosyal çevresinde yine 

üst düzeylerle iliĢkiye geçmekle ilgili bir 

durumdur. 19 Ancak Mills'te Ģans faktörünün 

Amerikan toplumunda farklı sınıflarda ve 

sosyal tabakalarda farklı elde edilme biçimleri 

belirtilse de Schumpeter Ģans faktörünü 

kabiliyetli olma ve bunu sosyal iliĢkilere 

dökebilme haliyle eĢler, Mills'ten daha kısa 

bir yol izleyerek yüksek gelir getiren mevkiye 

eriĢmenin aynı mevkide baĢarıya ulaĢmak 

olduğunu bildirir. 20 

Marx, gerçekte kapitalizmi açıklama 

gayretindeyken, tarihsel analize dayalı 

örneklerini bazen kapitalist verileri açıklarken 

kökensizlik gördüğü yerlerde önceki üretim 

biçimlerindeki geçiĢliliklere bağlamayı 

istemiĢtir. Kapitalist topluma giden yolun 

köklerini feodal dönemde (Asyatik üretim 

tarzı da bu üretim biçiminin kendisinden çok 

kapitalizm öncesi biçimleri anlamak için 

kullanılmıĢtı) ararken, kapitalizm analizine 

uymayan bazı verileri feodalizme dönüĢü 

sırasında orada bırakmıĢtır. Tarihte sosyal 

olgularda kiĢisel rolün önemi konusunda yine 

korsanlar ve yağma ekonomisi, ilerideki 

ticaret için birikime yol açmıĢtı. Bunun için 

üretim biçiminin zorlamasından çok o sosyal 

gruptaki, örneğin korsanların kiĢisel 

becerileriyle bu talanı gerçekleĢtirmeleri 

gerekmiĢti. 21 Marx, birçok açıdan Ricardo'dan 

beslense de onun kuramının üzerine 

eklemelerde bulunmuĢtur. Örneğin, 

sermayenin net geliriyle ilgili ayrımlar 

Marx'ın önceki baĢlıkta anıldığı üzere bir tür 

ezilmiĢlikleri birleĢtirme kaygısını içinde 

taĢıyarak ilerlemektedir. Ne var ki bu 

unsurdan da önemli olan, Marx'ın kuramında 

üretim biçimlerine bireysel edimlerden fazla 

yer vermesinin de bir nedeni oluĢturan, büyük 

Sistem'i okuma kaygısıdır. Burada Marx, 

bulgularını yegâne kurtuluĢ yolunun bilgi'si 

olarak sunmaya yakın bir didaktik anlatım 

kullanmakla beraber, asıl derdinin 

19 MILLS, John Wright (1974) (çev. OSKAY, Ünsal), 

İktidar Seçkinleri, Ankara: Bilgi Yayınları, s. 194. 

20 Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, c. 1, s. 128. 

21 age., s. 40-41.

sloganlardan uzaklaĢmıĢ bir kapitalist 

mantığın açığa çıkarılması olduğunu vurgular. 

Burada patron sömürüsü ya da tek baĢına bir 

artı-değer sorunundan bahsetmek artık olası 

değildir, zira Marx'ın bireysel, örgütsel 

eylemlerden ziyade sistemik kavrayıĢa 

uzanmak adına tek tek özgüllüklere yukarıdan 

bakması bir yöntemsel sorun ve aynı zamanda 

siyasal seçim halini almıĢtır. 

Marx'a göre iĢgücü, potansiyel bir iĢ 

yükünü temsil etmektedir. Bu 'stok', kapitalist 

toplumda mal değerindedir, çünkü iĢ 

sözleĢmesi, köleden farklı olarak kiĢinin 

bedenini değil ama potansiyel iĢgüçlerini satın 

almıĢ olur. Schumpeter ise yine değer 

kuramından hareketle, tam rekabet 

durumunda emeğin gereken saat miktarına 

(iĢçiyi yetiĢtirme, giydirme, yedirme, 

barındırma için gereken süre) oranla ücret 

alacağını savunur ve potansiyel iĢ stokunun 

değerini piyasa kurallarının belirleyeceğini 

düĢünür. Burada Marx, ona göre iĢgücü 

analizinde iĢçinin tam da nasıl çalıĢmaya 

zorlandığını sosyal fikirlerden oluĢan bir 

dekor içinde popüler sloganlarla ifade 

etmiĢtir. 22 Halbuki iĢçi, iĢ potansiyelinin tam 

değerini almaktadır ancak daha fazla 

çalıĢtırılarak kapitalist tarafından üretim için 

harcanan iĢ saatine oranla daha kârlı biçimde 

satılan mallar üzerinden elde edilen ek kazanç 

da kapitaliste kâr olarak dönmektedir. Marx'ın 

kesinlik kurarak bağladığı emek-değer 

denkleminde emek değerinin emek üretimi 

için harcanan iĢ saatine orantılı olduğu ispat 

edilememiĢtir. Emek, değerin özü olduğuna 

göre, bütün metaların sahip olduğu değerin 

miktarı da onlarda bulunan emeğin miktarıyla 

ölçülür, fakat bu süre metayı meydana getiren 

bireyin ihtiyaç duyduğu belirli süre ya da 

emek zamanı değil, toplumsal bakımdan 

gerekli emek zamanıdır: “Değerin miktarı, 

ancak bir kullanım değerini üretmek için 

toplumsal bakımdan gerekli olan emek 

zamanıdır” (Kapital, c.1, s. 46) 23 . Kapitalist 

sistem, artık-değerin maliyet fiyatına 

22 age., s. 70. 

23 (akt.) VON BOHM-BAWERK, Eugen (2006) (çev. 

MADENCĠ, Can), Marx ve Marksist Sistemin Bitişi, 

Ankara: Liberte Yayınları, s. 7 

20 


oranından oluĢan geçici kazançlar 

sağlamaktadır; Marx'ın yoğunlaĢma teorisini 

Schumpeter de reddetmez. Ne var ki Marx'ın 

değer ve artık-değer modeli tam rekabet ve 

denge koĢullarına göre tasarlanmıĢken, 

kendisinin kapitalizmin mecburi krizler 

yaĢayacağını ve bunun sistemin doğasına 

yabancı olmadığını vurgulaması, bu çeliĢkiyi 

saymazsak “kriz ve sömürü” nitelemesiyle 

olağan ve kriz dönemlerinde de sorunlu olan, 

iĢçinin hakkını gasp eden bir sistemin iki 

yönden de kötülemesini sağlayabilecektir. 24 

Elit Teori ve Kapitalizm-Sosyalizm 

Bağlantısı 

“İspatlamaya çalışacağım tez, kapitalizmin 

ekonomik bir bozgun sonucunda yıkılacağı 

değil, başarısının sosyal kurumlarını 

çürütmesi ve bu şekilde kaçınılmaz bir halde 

kendini yıkacak şartları hazırlaması ve kendi 

yerine sosyalizmin gelmesini sağlayışıdır. 

Vardığım sonuç, beni bu sonuca götüren 

düşünce silsilesi değil, hepsi Marksist olan 

sosyalist yazarların eriştikleri sonuçtan farklı 

değildir. Bununla birlikte bu sonuca katılmak 

için sosyalist olmak şart değildir. 

Sosyalizmi şiddetle tenkit etmek, ama aynı 

zamanda bu sistemin dünyaya hâkim 

olacağını tahmin etmek, görmek mümkündür. 

Bu sonuç, onu kabul edenleri zorunlu olarak 

sosyalist yapmaz.” 25 

Demokratik elit teori 26 içinde 

24 

Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, c. 1, s. 59. 

25 

age., s. 108-109. 

26 

Elitlerin devletten ve öteki elit gruplardan göreli 

özerkliği bu teorinin merkezinde yer alır. Ġfade, 

örgütlenme özgürlüğü, serbest seçimler, yalnızca 

demokrasinin vazgeçilmez unsurları değil, aynı 

zamanda elit özerkliğinin yaratılmasında ve 

yaĢatılmasında rol oynayan temel etkenlerdendir. 

Gücün farklı elit gruplarında dağılması ve elitlerin 

özerk olmaları yalnızca demokrasiyi koruyup yaĢatmak 

için değil, despotik rejimlerin ortaya çıkmasını 

önlemek için de zorunludur. Gücün toplumda eĢitsiz 

dağıldığı gerçeğinden hareketle, demokratik elit 

teorisyenler, önemli olanın gücün eĢit dağılımı değil, 

güçlü bir konuma ulaĢılabilmesindeki fırsat eĢitliği 

olduğunu bildirirler. Tek merkezde veya elit grubunun 

elinde odaklaĢmıĢ siyasal güç; baskı, despotizm, siyasi 

kirlenme gibi tehlikeleri beraberinde getirir.

tanımlanabilecek Schumpeter, kapitalizmsosyalizm 

bağlantısını iki üretim biçiminin 

karĢılaĢtırmalı ekonomik analizinden çok 

örgütsel yapılarındaki farklılık ve/veya 

devamlılık üzerinden incelemekte, fakat 

analojiyi ön plana çıkaran bir tavır yerine 

sosyalizmin bürokratik kanallarının 

tamamıyla kendisine ait bir ilkeden 

doğmayacağını savunmaktadır. Örgütün, 

modern anlamda bürokrasiyle uyuĢan 

yapılanmasında Schumpeter‟in birincil iĢlev 

yüklediği yönetici elitler, gerek kapitalist, 

gerekse sosyalist üretim iliĢkilerinde 

demokratik siyasal yapının sürdürülmesinde 

karar verici, ilerletici mekanizma olarak yer 

edinirler. Bu açıdan örgüt sorunu; ölçek, 

nüfus, istatistik ve toplumsal‟ı kurma 

anlamında kapitalist düzende kamu-özel 

ayrıĢmasındaki muhasebe kayıt sistemi, emirkomuta 

zinciri, alıĢveriĢ dengesi ve tüketici 

geri bildirimi; sosyalist düzende ise yine bir 

yönetim sorunu açısından yeni bir iĢletme 

bilgisi 27 ve kendine ait „piyasa‟ yapılanması, 

fiyat ve tüketim biçimlerinin merkez 

komitesince saptandığı, kapitalist toplumun 

aksine alıĢveriĢ geri bildirimi üzerinden 

yürümeyen, fakat emir üzerinden iĢleyen ve 

kendisini biricikleĢtiren bürokrasi anlayıĢı 

(akt.)ARSLAN, D. Ali (2007), Elit Sosyolojisi, Phoenix 

Yayınları, Ankara, ss. 33-34, 40-41. Schumpeter de bu 

eĢitlik vurgusunu sosyalizm üzerinden tartıĢırken 

“…sosyalizmin eĢitlikçi olması gerekmez ancak 

sosyalist bir toplumun müsamaha ile karĢılamasını 

umduğumuz hiçbir gelir eĢitsizliği miktarının da 

kapitalist dönemsel (cyclique) fazlar ortalamasında 

hasıl eden yatırım oranını tutturabilmesi beklenemez” 

demektedir. SCHUMPETER, A. Joseph (çev: TINAZ, 

Rasin) (1971), Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, 

Ġstanbul: Varlık Yayınları, c. 2, s. 35. 

27 Schumpeter'in Marx analizinde iĢletmeye verilen 

değer ayrı bir baĢlığı oluĢturur. Marx'ın kapitalistin, 

birey olarak yatırımına ve bunun sosyal psikolojik 

bağıntılarına gereken yeri vermediğini düĢünen 

Schumpeter, yine makro anlamda iĢletmeler topluluğu 

olarak kapitalist sistemde iĢletmeci-kapitalist ayrımına 

gitmektedir. ĠĢletme bilgisi‟ni kapitalist deneyime 

özgüleme olasılığı, sosyalist yeni rekabet fikrinin ve 

örgütün kâbusları olarak gözükür. Gerek kapitalistlerin 

sosyalist iĢletme ve piyasa algısının kapitalist piyasanın 

kötü ve durağan bir kopyası olacağına dair vurgusu, 

gerekse insanı tarihsel süreklilik içinde değiĢmezliğe 

boğan “insan doğası” anakronizmi Schumpeter‟in karĢı 

çıkacağı argümanlardandır. 

21 


yoluyla çözülecektir. 

Bir yönetim sorunu olarak ortaya 

konan bürokrasi, özünde ne kapitalist ne de 

sosyalist toplumla milatlaĢabilir. O, modern 

dönemin bir tür yaratıcısı ve varlık nedeni 

olarak kendi peçesini demokratik rejimlere, 

üretim biçimleri her ne olursa olsun, ölçek ve 

istatistik, karar verme süreçleri, bir meĢruiyet 

krizi olarak oy kullanma faaliyetleri gibi 

görünümlerle açacaktır, toplumsal‟ı örecektir. 

'Modern' olanı belirleyen vurgu rasyonaliteyle 

yapılır. Modern öncesi insanla kapitalist aklın 

günlük yaĢamı rasyonelleĢtirdiği ve önceki 

insan modellerinden ayırdığı düĢüncesi 

Schumpeter'de belirgindir. “Kapitalizm öncesi 

inan kapitalist insandan daha az çıkarını 

düĢünmez fakat kapitalizm, harekette ve 

tutumda rasyonellik demektir. Kazanç ve 

gider hesaplaması, rasyonalite üzerinde 

etkisini gösterir, aritmetiğe özgü iĢletme 

mantığına ayrı bir iĢlev kazandırır. Bu mantık, 

bir defa ekonomik sektörde tanımlanıp 

kantitatif yer kazandı mı, felsefeden tıbba, 

estetikten hukuk ve değerlere kadar tüm 

alanlara etkisini gösterir. 28 Ekonomik 

etkinliğin daha aĢağı birim olarak görüldüğü 

feodalizmden farklı olarak kapitalizm, alanına 

tüm iradeleri çekmeyi bildi 29 , aynı zamanda 

bu iradelerin yaratıcı teknik adımlarını 

iĢletmelere aktarmalarıyla bilimle ekonomi 

arasındaki mesafeyi iyice daralttı. Ġradenin 

metafizik inançlardan; her çeĢit romantik ve 

mistik düĢüncelerden atılmasının nedeni ve 

sonucu olan “ruh rasyonalizasyonu”, yalnızca 

amaçlara eriĢebilmek için gereken yöntemleri 

değil, aynı zamanda bu amaçları yeniden 

düzenler. 30 

Örgüt, bürokrasi alt baĢlığıyla birlikte 

düĢünüldüğünde, demokratik kaos 

ortamlarının aĢılmasında ve rejime bir sınır 

çizilerek kuralların üst organlarca 

saptanmasında gerekli rolü oynayacaktır. Bu, 

öylesine bir tasarımdır ki gerek merkantil, 

gerekse sosyalist toplumların ihtiyaç duyacağı 

demokratik bir yönetimin hallince 

yürümesinde olmazsa olmaz biçimlendirme 

28 Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, c.1, s. 194. 

29 age., s. 196. 

30 age., s. 200.

faaliyetlerine imza atacaktır. Burada 

yönetilenler kapitalist ve/veya sosyalist 

demokrasiden dıĢlanmıĢ, yönetim aygıtından, 

katılımdan yalıtılmıĢ değildir. Ancak 

demokratik bir rejimin iĢleyebilmesi, genel 

karar alma mekanizmalarında elitlerin 

birbirleri arasındaki eĢgüdüme 

bağlanmaktadır. Halk, siyasal a(o)landa 

kendisine biçilen rolü oynayan karakterlere 

dönüĢtürülmez ancak onun yerine, örgütlerce 

karılan bir toplumda yapısal gerekliliklerin 

var ettiği bürokratik kanalların kararlarıyla 

demokrasiye tutunur. 

KuĢkusuz „bürokrasi‟ derken modern 

bir kavramdan bahsedip duruyoruz, ancak 

bürokrasinin bir kapitalist tahakküm aracına 

indirgenmesinin çok ötesinde bir ölçek sorunu 

olduğundan da yola çıkabilmeliyiz. 

Schumpeteryen bir gözle, bürokrasi ve onu da 

kapsayan örgüt, merkantil toplumdaki kamuözel 

ayrıĢmasında sektörel farklılıklar 

taĢıyacak olsa da temelde aynı modern 

örgütlenmenin demokratik toplum için 

zorunlu olan yanına iĢaret edeceklerdir. Bu, 

kâr güdüsüyle hareket eden ve iĢletmenin 

muhasebe kayıt girdilerinde rol alan, temel 

iĢletim mekanizmalarını belirleyen elitler için 

de, alt kademelerdeki uygulayıcılar için de 

kapsayıcı, gerçek anlamda temel ilkeleriyle 

toplumun kendisini yukarıdan kuran ve 

yönlendiren bir mekanizmanın kendisidir. 

Polanyici bir bakıĢla; bu “örgütsel yaĢam”, 

kapitalist toplumda, tıpkı kapitalist piyasa 

öncesinin, arkaikleĢtirilen biçimler‟in‟de de 

olduğu gibi mevcuttur, ancak onlardan farklı 

olarak, geçmiĢi bir bütün olarak kendi 

ilkelerine göre uyarlayarak, toplumdan 

uzaklaĢarak ve toplumun üzerinde yükselerek 

ona yabancılaĢır ve kendi iç krizleriyle 

boğuĢarak temel bir ilke olarak „yaĢamın 

nedeni, bireylerin statü simgesi‟ haline 

geliverir. Daha ötesinde “piyasa toplumu” 31 

olarak Polanyi‟nin not düĢtüğü, 

31 POLANYI, Karl (çev. BUĞRA, AyĢe) (2006), Büyük 

Dönüşüm: Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri, 

5. Baskı, Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları, s. 118; 

KOVANCI, Onur (2003), Kapitalizm, Yoksulluk ve 

Yoksullukla Mücadelede Tarihsel Bir Deneyim: İngiliz 

Yoksul Yasaları, Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı 

Yayınları, ss. 34-48. 

22 


Schumpeter‟in de bürokrasinin kendisi olarak 

belirlediği „Ģey‟, doğası itibariyle belli bir 

süreklilik ve kopuĢ dinamikleriyle dönüĢür. 

Ancak, kendisini bir ilke üzerinden „evrensel 

toplumun bilgisi‟ diye kurması ve bunu yakın 

dönemi örnekleyen bir tarihsellik üzerinden 

sunması (çizgisel bir zaman akıĢı içinde 

değiĢmezlik olarak modern „insan insanın 

kurdudur‟ mottosu); istatistik ile nüfusu 

belirlemesi, kaynaklara bu kapitalist kâr 

güdüsü içinden bakması, onu daha da 

totaliterleĢtirir, devasa tutarlılığı karĢısında 

bizi cevap veremez hale getirir. Ġster istemez, 

kapitalist demokratik krizlerin gerek 

ekonomik, gerekse siyasal yönden 

aĢılabilmesinde elitlerin kilit rolü teslim edilir, 

ancak elitlerin toplumu kurması ile toplumun 

kendisi arasındaki açı farkı (tabla ile zemin 

arasındaki mesafeyi kapatan ve ona masa 

görünümü veren ayaklar da denebilir buna), 

elitlerin merceğinden bu ölçek ve nüfus 

bilgisi‟nin saptanmasıyla azaltılmaya çalıĢılır. 

Zahiri bilginin örgütün kendisi tarafından 

„toplumun ilkesi‟ sayılması ve toplumca 

onaylanması demokratik kapitalist sisteme 

içrek bir yönelim olabilir. Bu kriz sarmalı – 

demokratik idare için genel oy ilkesi ve nüfus 

bilgisinin örgüt bilgisiyle birleĢtirilmesi 

sonucu örgütsel kimyanın toplumsal fizikle 

uyumlaĢtırılması süreci- elitlere daha merkezi 

rol atfedilmesine, yukarıda bahsedilen açı 

farkının azaltılması için de kamu ve özel 

sektör elitlerine karar mekanizmalarında daha 

fazla özerklik tanınmasına yol açabilmelidir. 

Öyle ki örgüt -kapitalist manada özel ve 

kamuda ortak bir ilke olarak özerk elit- kendi 

içinde barındıracağı elitlerin „giriĢim‟e 

yönelik kabiliyetlerini sınırlamayacak, onlara 

daha özgün atılımlar ve hızlı karar verme 

süreçleri için kalıplarını dayatmayacaktır. 

Aksi halde, topluma dönük modern örgütsel 

yüzün, biçimlendirme ilkesinin elite de 

dönmesi; elitin toplumsallaĢtırıldıkça 

sıradanlaĢtırılması, toplum katına 

sıkıĢtırılması, indirilmesi esasında örgütün 

varlık nedenini sönümlendirebilecektir. 

Halk kitlelerinin tek baĢlarına sadece 

mevcut rejime yönelik öfkesini dağınık 

biçimde seslendirebileceğini fakat bunun bir 

siyasal içerik kazanarak o rejimin görece

dıĢından bir ideolojik tasarımla siyasal 

tepkiye dönüĢebilmesi için elit kitlenin gerekli 

olduğunu vurgulayan Schumpeter, 'aydın 

sosyolojisi' adını verdiği incelemesinde 

aydın'ın tarihsel izini sürer ve günümüzde 

onun belirleyici özelliğini farklı sınıfsal 

tabanlardan gelse de yine de kamuoyuna 

dönük bir rasyonaliteyle olaylara 'müdahil' 

olmasında bulur. Nüfus artıĢı, boĢ zamanın 

değerlendirilme biçimindeki değiĢim, gazete 

fiyatlarının düĢmesi, öğretim kapasitesinin 

geniĢlemesi elitlerin kiĢisel birikimini ve nicel 

artıĢını sağlamıĢ olmakla beraber, kendi 

mesleki formasyonunun dıĢında da rejime ve 

güncel olaylara tepkisini kamusal araçlarla 

duyurabilen bir kitle de Schumpeter 

tarafından elit diye adlandırılır. Elitlerin 

rejime karĢı eleĢtirileri onların varlık nedeni 

iken, bu tepkiyi dağınık biçimde dile getiren 

ve elit tepkisinden farklı kanaldan 

geliĢebilecek kesimlerin eğilimleri bir 

noktada birleĢebilir. Hatta toplumda uyanan 

bu tepki, elitlerin kamuoyuna açılmasının 

gerekçesi de olabilir. 32 Elit, benzer 

hassasiyetleri temsil edip karĢıtlıklar 

mücadelesini bir mücadele biçimine sokarsa, 

ona Ģekil verirse, kiĢisel tepkisini de 

kamusallaĢtırmıĢ olabilecektir. Bu açıdan 

elitin verebileceği tepki, ister istemez bir 

dayanağa muhtaç kalacak, bu da bir sınıfsal 

mücadeleyle iliĢkiye geçebilmesine olanak 

sağlayacaktır. Her ne kadar iĢçi hareketi elit 

etkisi olmadan çıkmıĢ ve onların demagojiye 

varan konuĢmalarına direnmiĢse de, büyük 

Ģirketler çağında ve kapitalizmin bu evresinde 

görece dağınık haldeki sendikal hareketi parti 

düzeyinde broĢür hazırlama, sekreterlik, 

müĢavirlik hizmetleriyle toparlayacak özne 

olarak elitlerle alt sınıfların iĢbirliğini sisteme 

karĢıt olanların konjonktürel zorunluluğu 

olarak görür. Ayrıca “Avrupa bürokrasisi” 

olarak adlandırdığı ve kapitalizm öncesi bir 

tarihsel nitelik atfettiği alan, sadece kamu 

görevlileriyle bağlantılı sayılmamakta, 

kapitalizm öncesi dönemdeki kökleri 

düĢünüldüğünde kamu görevlileriyle birlikte 

elitlerin de bu bürokratik alana müdahalesi 

32 Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, c. 1, ss. 231- 

233. 

23 


mümkün görünmektedir. Amerika örneğinden 

hareketle, bürokrasiye salt kamu görevlilerin 

hakim olmasının bir devlet politikası olarak 

da engellenmesi ve elitlerin de buraya dahil 

olması sağlanmıĢtır. Bu not, demokratik elit 

teori içinde gösterdiğimiz Schumpeter'in 

elitlerin devlet bürokrasisine olası özerk 

etkilerini demokratik yönetim altında 

göstermeleri bakımından yararlı olabilir. 

Kaldı ki elitlerin bu iĢlevi, sosyalist topluma 

geçiĢte daha fazla anlam kazanacaktır. 33 Elite 

özgü “yaratıcı yıkıcılık” 34 kapitalist sistemde 

sermaye birikimini de eĢgüdümleyen bir 

örgütsel devrim yaratabilmiĢtir Schumpeter‟e 

göre: 35 

“Rejimin geliĢimci niteliği, 

nüfusun otomatik olarak artmasına, 

sermayenin aynı Ģekilde 

çoğalmasına ya da para 

sistemlerinin „kaprislerine‟ bağlı 

değildir. Bu faktörler, sebepleri 

değil, Ģartları teĢkil eder. Kapitalist 

mekanizmayı çalıĢtıran ve devam 

ettiren; yeni tüketim maddeleri, 

yeni üretim yöntemleri, yeni 

pazarlar, yeni endüstriyel 

örgütlenme tipleridir ve tüm bunlar 

kapitalist teĢebbüs tarafından 

yaratılmıĢlardır.” 

33 age., s. 235. 

34 Kapitalist geliĢme açısından örgüt merkezli bir analizi 

benimseyen Schumpeter, tarihsel analizi öne çıkaran C. 

W. Mills‟in eleĢtirisine hedef olur. Mills, 

Schumpeter‟in yeniliklerin ve buluĢların öncüsü 

durumundaki elitlerin örgütsel önderliğini, kapitalizmin 

temel ilerleticisi olarak okuyan tarihsel analizini 

„teknolojik ilerlemelerle mali güdümlemeleri birbirine 

karıĢtırmak‟ biçiminde yorumlar. Ona göre, asıl gerek 

duyulan Ģey, “uzmanlaĢmıĢ bilgi değil, milyonlara 

hükmedebilme yeteneğiyle birleĢmiĢ bir satıĢ tekniği; 

büyük bankalar aracılığıyla yatırım satıĢlarına 

geçilmesi ve Ģirketler hukuku ile hisse senedi iĢlerinden 

anlayan adamların bulunması, yetiĢtirilmesi olmuĢtur.” 

Mills, Schumpeter‟Ġn teknoloji bilgi‟sini öne alan 

teorisinde elitlere açtığı alanı daha üst bir baĢlık olan 

sanayileşme ile yorumlama niyetindedir: “SanayileĢme 

sürecinden zengin olanlar da zaten buluĢ sahibi ileri 

görüĢlüler veya sanayi yöneticileri değil, iĢin mali 

yanını finanse eden büyük sermayedarlardır.” MILLS, 

C. Wright (çev. OSKAY, Ünsal) (1974), İktidar 

Seçkinleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, s. 136. 

35 Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, c. 1, s. 140.

Elitlere tanınan bu özerk karar alma ve 

düĢünme süreci, onların yönetmeyi bir 

toplumsallıkla dolayımlayarak „zorunlu 

olarak‟ toplum „adına‟ (Schumpeteryen 

anlamda topluma „rağmen‟ değil), toplum için 

bu „erdem‟e ulaĢmalarını da sağlayabilmiĢtir. 

Rejimin kamusallık hâlesini taçlandıran veya 

ötesine geçerek bizzat onun zeminini kuran 

„erdem‟ ilkesi, yönetme hakkının ve ödevinin 

pathos‟unu belirleyebilmektedir. Bunun, 

sosyalist toplumda daha dolayımsız bir biçime 

bürünüp etik ödevle birleĢerek aradaki 

kapitalist kâr ve statü odaklı (belli oranda 

meritokratik) yükselme fetiĢini geride 

bırakacağı düĢünülür. Ne var ki, etik manada 

toplumsal‟ı kuran ve her yoldaĢa görev 

yükleyen bu bürokratik süreç, kapitalist 

iĢbölümünün yerine geçecek sosyalist 

ilkelerle yeni bir bürokratik mekanizma 

kuracak olsa da, bu modern örgütlenmenin 

kendisini belli oranda kapitalizmde de 

biçimlendirmiĢ görünümlerini silemeyecek, 

yeni demokratik rejimin ilkeleriyle uyumlu 

olarak bu kez merkez komitesinin emirleriyle 

iĢleyecektir. Ne var ki, Schumpeter‟in 

öncelikle Weberyen analizin demir kafes bazlı 

izleyicisi ve kapitalist bürokratik algısının 

sosyalist toplumdaki bir taĢıyıcısı olmadığını 

not düĢmeliyim. Ona göre, kapitalist 

demokratik rejimin -ki merkantil toplumun az 

veya çok değiĢik bir alt formudur bu kapitalist 

sistem- kendi kendine dönüĢtürmek 

durumunda olduğu bu içrek kriz sarmalı, 

sosyalist sabaha uyanırken kendisini tamamen 

terk etmeyecek, demir kafesin farklı fakat 

yeni bir „etik‟ ve „gönüllü iĢbölümü‟ 

anlayıĢına uyarlanacaktır. Daha ileri adım 

atarsak, sosyalist demokratik bürokrasinin 

karne esasına dayalı tüketim olgusunun 

bürokratik kanallar tarafından düzenleneceği, 

merkez komitesinin karne uygulamasında 

somutlaĢacak emirlerinin kapitalist piyasa 

iliĢkilerini yatay keserek bu müĢteri odaklı 

geri bildirim sürecini bürokratik modern 

örgütlenmenin sosyalist versiyonuyla farklı 

bir etik hedef doğrultusunda, özerk elitler 

eliyle öreceği varsayılmaktadır. AlıĢveriĢin 

geri bildirim ve tekrar piyasaya sunulacak 

malın içeriğini belirleyeceğini düĢleyen 

24 


piyasa tasarımlı karar alma 

mekanizmalarından, yukarıda açıklandığı 

üzere, kendi ilkelerinin piyasayı kurduğuna ve 

yönettiğine, bu anlamda toplumdan 

yabancılaĢmak durumunda olduğuna inanılan 

krize mahkûm piyasadan, geri bildirimsiz ve 

karar verme merkezli bir örgüt tasarımına 

giriĢilir. 

Schumpeter‟in, özel sektörle sosyalist 

yönetimin bir yatırımdan bekledikleri sosyal 

fayda ve kâr ayrımının yanlıĢ yorumlandığı 

üzerine notu aydınlatıcıdır. Bazı yazarlarca, 

özel teĢebbüsün, yeni yatırım olanakları için 

gereken Ģartlar oluĢmazsa yeni tesis ve 

araçları düĢünmeyeceği ifade edilir. Mevcut 

tesis ve araçlar amorti edilinceye kadar yeni 

yöntemlere ilgi göstermeyeceği, oysa 

sosyalist yöneticinin sosyal faydayı düĢünerek 

eski yöntemi, maliyetleri düĢürebilen yeni 

yöntemle hemen değiĢtirebileceği öne 

sürülmüĢtür. Schumpeter ise özel giriĢimin 

kazanç amacıyla hareket ettiğinde ancak bir 

sosyalist idare kadar belirli bir binanın ya da 

makinenin değerini korumaya çalıĢacağını 

söyler. Özel giriĢimin bütün hedefi toplam 

aktifin net değerini en yüksek seviyeye 

getirmektir. Bunun anlamı, tüm yönetimlerin 

yeni üretim yöntemlerini ancak ileride bu 

yöntem yerine eski yöntemi kullandığında 

elde edebileceği kazançtan daha yüksek bir 

kazanç sağlayabileceği zaman 

uygulayabileceğidir. 36 Eski makinelerin 

kullanılması, yeni makinelerin sebep olacağı 

giderlerden tasarrufu büyük ölçüde sağlıyorsa, 

bunların kullanım değerleri kapitalist olduğu 

kadar sosyalist iĢletmeci için de daha uygun 

olabilir. 

Belli noktalarda yönetilenlere gözünü 

kapatırcasına baktığı düĢünülebilecek 

Schumpeter sosyolojisinin esasında bir 

kurumsal analizin sosyalist toplumdaki örgüt 

yoklamasını yaptığı az sonra anlaĢılabilir. Bu 

yoklamanın anlamı ve içeriği, kapitalist ya da 

daha geniĢ bir kümede merkantil toplumla 

basit eklektik bağlar kurması kaçınılmaz bir 

bürokratik ilerlemeciliktir, bir tür 

devamcılıktır, diye düĢünülebilir. Oysaki 

Schumpeter, Weber‟in örgütsel odaklanıĢına 

36 age., ss. 158-160.

daha fazla daldığı oranda bir yandan da 

örgütün teorik tasarımdan ziyade, zaten 

doğasında pratiği iĢletmeye dönük olan 

ilkesine bakıĢ atar. Kapitalizm, Sosyalizm ve 

Demokrasi‟de (özellikle 2. cildi Sosyalizm'de) 

ekonomik ve tarihsel verilerin el 

çabukluğuyla geçilmesini, güncele kurban 

edilmesini ve örgütselliğe atıfların pratik 

örnekler üzerinden iĢlenmekte diretilmesini 

biraz da buraya yormak gerekir. Bottomore 

ise Mosca, Pirenne, Pareto, Schumpeter 

karĢılaĢtırmasında bu yazarların hiçbirinin 

toplumdaki bireylerin ve elitlerin 

dolaĢımlarıyla ekonomik, sosyal, siyasal, 

kültürel sistemdeki değiĢmelerin ölçüsü 

arasında oranları da içeren bağlantı 

sunmamasını, ele aldıkları fenomenin eksiksiz 

ölçümünü vermemeleri nedeniyle kuramsal 

bir eksiklik kabul eder. Bireylerin sınıfsal 

konumlarını değiĢtirdiklerini -ki Marksizm 

etkisi toplumsal analiz anlamında olmasa bile 

bireysel değiĢimi sınıfla yorumlama 

anlamında bu yazarlarda etkisini gösterir- ya 

da seçkinler ile seçkin olmayanlar arasındaki 

değiĢmeleri gösterebilmiĢlerdir. Ancak bize en 

çok gereksinim duyduğumuz Ģeyi; seçkin 

kesim ya da üst sınıfın oran olarak ne 

kadarının toplumun alt katmanlarından 

alındığını ve alt katmanlardan 

yükselebilenlerin oranını 

açıklayamamıĢlardır. 37 Sosyalizmde örgütsel 

mekanizmaların ötesine geçilerek toplumun 

kendisinin de kurgulanması, Schumpeter'e 

göre, Polanyici manada, kapitalist „piyasa 

toplumu‟nun, toplumun kendisine 

yabancılaĢmasının uzun erimli büyük 

adımlarını takip etmek anlamına gelecektir. 

Sosyalist örgüt, kendisini kurar ve iĢleyiĢ 

mekanizmalarını saptarken, bunun bir toplum 

mühendisliğine evrilmemesine dikkat 

çekilmelidir. Schumpeter‟in reel sosyalizm 

eleĢtirisinde parıldayan ve kapitalist 

toplumsal tahayyüllerin önünde sonunda örgüt 

dolayımıyla toplum mühendisliğine varan 

çizgiselliğine karĢı duruĢu, sosyalist toplumda 

özellikle yeniden düĢünülmeli, elitlerin 

37 BOTTOMORE, B. TOM (çev. MUTLU, Erol) 

(1997), Seçkinler ve Toplum, 2. Baskı, Ankara: 

Gündoğan Yayınları, s. 58. 

25 


öncülüğündeki karar mekanizması 

bürokrasinin toplumsal‟ı yaratması ve emiritaat 

zincirini kırması biçiminde 

iĢletilebilmelidir. ÇalıĢana örgütsel yapılar 

içinde uyması beklenen kuralları sosyal 

yaĢamda da tekrarlatmak, hazır kıta pozisyonu 

yüklemek, sosyalizmin bürokratik örgütsel 

algısının topluma yanlıĢ bir Ģekilde nüfuz 

ettirilmesi, büyük Örgüt‟ten arındırılmıĢ bir 

hayat kılcalının düĢünülememesi anlamına 

gelecektir. KuĢkusuz Weberyen demir kafes 

analizinin kötümserlik içinde yorumlanıĢı ve 

sosyalizmin de nihayetinde böyle bir modern 

„kapatılma‟ya mahkûm olacağı fikri, bizi 

Schumpeter‟in çarpık bir algılamasına 

götürebilir. Schumpeter, bu yüzden sadece ve 

sadece Weberyen analizin basit takipçisi ve 

zorunlu görülen sosyalist aĢamanın 

kapitalizmin bürokratik bir kopyası 

olduğundan ibaret izlenimini de uyandırabilir. 

Ne var ki, Schumpeter‟in örgütsel algısını 

toplumsal‟ın kuruluĢuna taĢımamaya, bu 

anlamda da elitlerin karar 

mekanizmalarındaki özerkliği sayesinde 

devlet‟in aĢırılıklarını törpülemeye dönük 

(sosyal liberalizm anlamında bir 

manikürcülük değil, daha içeriden ve tırnağı 

kopartmayı göze alarak onu iyileĢtireceğine 

inanan yıkıcı edim) giriĢimleri, Benthamcı 

modernizmi sosyalizmdeki gözetleme 

toplumundan ayrıĢtırma gayretlerini belirler. 

Ne yapmalı?nın pratiğe odaklanan ve Ģimdi 

Ģimdi Bloch‟ta kavramaya çabaladığım geniĢ 

ufuklu okumayı güncele feda etme 

durumunda kalma arasında bocalamadır belki 

de Schumpeter‟in sayıklamaları. Kapitalizm, 

Sosyalizm ve Demokrasi‟nin dertli, hafif çakır 

keyif gövdesi de gün ıĢıdıkça gözünü hafif 

kısarak yerinden doğrulur: Reel sosyalizm… 

Lenin‟in hız‟ı ve teorik arka planı(nı) heba 

etmese dahi pratik örgütsel tasarımlar uğruna 

bir nebze feda etmeye yaklaĢması, tam da 

sosyalistlerin bir Ģey ortaya koyamama, 

eleĢtirdikleriyle malul olma „halleri‟, örgütün 

pratiğe yönelme durumlarında ne yana 

düĢecekti? Beyn(i?) ve kol(u?) birbirinden o 

güne dek, uzun süreli iktidar anlamında, 

bağımsız 38 hareket eden ama siyasal 

38 Proletarya ve köylünün emek bilincinin kendisi için

tasarımlarda kendi kamusunu „düĢlemek‟ten 

öteye geçemeyen bir ideolojik ve etik kaygı, 

iktidar vakti çattığında eli ayağı birbirine 

dolaĢmasın diye mi örgüte bu kadar değer 

vermeye baĢlayacaktı? Böylesi bir etik kaygı, 

hız‟la bağlantı kurularak okunabilir mi? 

Nazizmin hız‟ını aĢarken tekrar kendini 

yakalamaya çabaladığı 39 anda kendi ahlakını 

kurma benmerkezciliği 40 , insanlık geçmiĢine 

sınıf anlamında bir iktidara dönüĢtürülmesi sürecinde 

„rekabet‟in kapitalist sözlükteki anlamlarından 

arındırılması, özelde örgütsel bir tasarımı gerekli 

kılmaktadır ki bu da hız‟ı ve eylemi Ģartladığı oranda 

teoriyi pratiğin koynuna sokacaktır. Bu bağlamda 

Lenin, sosyalist rejimde -burjuva aklının sosyalizmi 

yererken kullandığı sıkıcı, rutin, rekabetten uzak ve 

durağan kıĢla sistemi argümanlarının aksine- rekabetin 

sönümlenmeyeceğini fakat ilk kez rekabetin geniş ve 

kitlesel ölçekte örgütleneceğini haber veriyordu. 

(…)Çünkü sosyalizm; halkın çoğunluğunu, 

yetkinliklerini geliĢtirip kendilerinde o kadar bol olup 

da kapitalizmin ezip bastırdığı, boğup öldürdüğü 

yetenekleri sergileyebilecekleri emek alanına 

çekecektir. (…)ĠĢçilerin bu bağımsız giriĢkenliğini 

geliĢtirmek, genel olarak tüm emekçi ve sömürülen 

halkın bu yeteneğini mümkün olan en geniĢ Ģekilde 

yaratıcı örgütsel çalıĢmaya dönüĢtürmektir. LENIN, V. 

Ilyiç (çev: ÇULHAOĞLU, Metin) (2003), “Rekabet 

Nasıl Örgütlenmeli?”, Halkın Devlet Yönetimine 

Katılımı Üzerine, içinde, NK Yayınları, Ankara, ss. 63- 

71; (özgün metin), Toplu Eserler, c. 26, ss. 404-415, 6- 

9 Ocak 1918. 

39 Nazi Almanyası‟nda Yahudilere karĢı yerel halkın 

linç giriĢimleri o denli artmıĢtı ki, bir yerden sonra 

partinin bu çıplak Ģiddete müdahale etmesi ve Ģiddeti 

kontrolü altına alarak yönetmesi, „mücadele‟ formuna 

sokması, Ģiddeti merkezileĢtirmesi gerekmiĢti. Kontrol 

edilemeyen güç, güç değildi. 

40 Burada üzerinde önemle durulması gereken, etik‟in 

kuruluĢu ve kitleye ulaĢtırılması sırasında izlenen 

yoldur. Bloch‟un sosyalizm eleĢtirisinde Nazilerin 

kitleyle kurduğu köprüyü ve ezilmiĢliklerin 

mobilizasyonunu sağlayan yöntemlerine dikkat 

çektiğini görüyoruz. Ona göre, Nazizmin baĢarısı 

“kendini kapitalizm içinde yurtsuz hisseden” insanların 

tepkilerini, “anti-kapitalist kıpırtıları” seferber etme 

yeteneğinde görülebilmelidir. Bora, Bloch‟un 

Erbschaft Dieser Zeit‟ta yurtsuzluk duygusuna, 

hoĢnutsuzluklara hitap ederek bunları karĢı-devrimci 

bir doğrultuda kıĢkırtmayı bilen Nazi üslubunu 

hatırlatır ve Nazilerin sadece olumsuz saiklere değil, 

insanların mevcut düzenin ötesine uzanan, 

tanımlayamadıkları, kavramsallaştıramadıkları ama 

tahayyül dünyalarındaki kadim ütopya öğeleriyle, 

dinsel imgelerle, Mesihçi izleklerle, mitolojilerle 

rezonans halindeki özlemlerine de hitap edebilmesini 

önemser. Naziler, uyguladıkları psiĢik Ģiddetle, bu 

26 


karĢı sorumluluk duymayan arlanmamıĢ 

„özgürlüğü‟nden, sürat lüksünden mi 

kaynaklanıyordu acaba? Veya sosyalist etiğin 

ideolojik kurgusuna öncülük eden, istemese 

dahi onu boğazlayan bir geçmiĢe yönelme, 

geçmiĢe sorumluluk duyma, tarihe sahip 

çıktığı oranda ilerleyeceğine dair inanç‟ı ve 

buna göre kendine çizdiği ahlaki tasavvur mu 

benmerkezciliğini engelliyor? Tasavvur‟un 

tasarruf‟u belirleyebilmesi, tarih‟in hız‟ı 

kesmesi ve hız‟ın tarih‟e dönülmediği 

müddetçe etiği hızla kurabilmesi, tıpkı 

kapitalist ilkelerin toplumun kendisini bir 

„piyasa toplumu‟na dönüĢtürebilmesi gibi, 

insanlığa karĢı duyulan ahlaki sorumluluğun 

her adımda tarihselliğe boğularak geniĢçe 

okunması, sosyalizmin hız‟ını sınırladığı 

oranda ona hümanist bir „umut‟, Nazizme ise 

önüne, „iĢine‟, dolayısıyla örgütüne baktığı 

oranda bir ivme ve pragmatizm mi aĢılıyor? 

Nazizmin tutkunca kullandığı ve önüne 

katarak ilerlediği, sadece kendi ırkına özgü 

olduğu için anakronik ve görev odaklı etik 

tasarım, insanlık tarihine hapsolan sosyalist 

kendi yağında kavrulmacılıkla (yanarak ve 

çerçevesini tutturmaya çalıĢtığı için teoriye 

mahkûm kalan) „yarıĢ‟ edebilir mi? 

Belki de modern örgütlenmenin 

Schumpeter‟in andığı üzere, hem bir iç düzen 

(burada bürokratik organın kendi hücreleri) 

hem de bir kitle mobilizasyonu (tam 

anlamıyla bürokrasi ayak ise toplum eldir) 

yaratma „doğallığı‟ sosyalizmin kendi etik 

kaygısını da biçimlendirmiĢtir. KuĢkusuz bu 

„doğallık‟, „piyasa toplumu‟nun kendisini 

kurarken kullandığı sembolik, „ezeli ve ebedi 

piyasa‟ yanılsamasından öteye düĢebilir ve 

hoĢnutsuzluk ve özlemlere değen imgeleri 

“montajlayıp” -belki de anakronizmanın kendisini de 

dönüĢtürebilecek bir tahrifatla- kullanmıĢlardı. 

Komünistlerin, solun yenilgisinin esas nedeni, 

“mekanik bir entelektüalizme” düĢerek salt akla 

seslenmeleri, insanların kapitalizmin “ruhsuzlaĢtırıcı, 

gayrıinsanileĢtirici, mekanikleĢtirici” etkilerinden 

muzdarip yanlarını göz ardı etmeleriydi. Bloch‟un 

ifadesiyle; “Naziler aldatıcı konuştular –ama 

insanlarla. Komünistler tümüyle hakikatten konuştular 

-ama şeylerin hakikatinden.” (akt.) BORA, Tanıl 

(2007), “Peygamberâne ve „Geveze‟? Ernst Bloch ve 

EleĢtirel Teori: Akrabalıklar ve mesafeler”, Toplum ve 

Bilim, S. 110, s. 138.

hatta bununla övünebilir ama tehlikeli bir 

durakta beklemekte olduğu gerçeğini de göz 

önünde tutmalıdır. 

Bu geliĢmeler, kapitalizmin mutlak 

baĢarıları olmakla beraber, yenileme 

imkânlarının sınırlı olması, tekrar edilemeyen 

baĢarıların ilerleme odaklı üretim biçimi olan 

kapitalizmin sorunlu alanıdır. Kapitalist 

geliĢme yukarıda sayılan etmenlerden ötürü 

tesadüfi bir ilerleme kaydetmemiĢtir ancak 

bundan sonrası, ilerlemenin sınırları 

keĢfedildikçe kapitalizmin sonunu 

getirebilecek niteliktedir. Birçok iktisatçının 

özellikle cari yatırım hacminin azalmasının 

kapitalizmin son dönemlerinde büyük 

krizlerle karĢılaĢarak yıkılacağı öngörüsü, 

1930-40 devresi rakamlarına bakıldığında bu 

kadar kesin konuĢulmaması gerektiğini 

bildirmektedir. Ne var ki, aynı oranlar yatırım 

hacmindeki düĢüĢün kapitalizmin kısa vadede 

sorunlar yaĢasa bile uzun vadede bu sorunları 

aĢabileceği yönündeki bir iyimserlikle de 

yorumlanamaz. Bu açıdan Schumpeter, 

tesadüfî rakamların bir öngörünün içeriğini 

belirlememesi adına yakın gelecekteki 

kapitalizm beklentisini Ģöyle sıralar: 

“Kapitalist geliĢme, siyasi güç 

yoluyla, kapitalizme düĢman 

hukuki ve idari birtakım tedbirleri 

bir araya getirdi. Bu birleĢme 

daima artacak ve bir gün gelip 

kapitalist mekanizmanın iĢleyiĢini 

baltalayacaktır. Kapitalist 

mekanizmada kısıtlayıcı 

uygulamalar, fiyat kontrolleri ve 

katılığı mevcut sermaye 

değerlerini muhafaza endiĢesiyle 

yakından ilgilidir (s. 179). 

(...)Ancak kapitalizmin çökmesini 

yalnızca sermaye ünitesinin 

verimlilik derecesinin düĢmesinde 

arayanlar daha uzun zaman 

beklemeye mahkûmdurlar (s. 189). 

Kapitalist sistemi besleyen mallar 

için özel sektörün yatırım ve 

giriĢim Ģansı ekonomik 

sektörlerdeki doyma, nüfus artıĢ 

oranındaki azalma, yeni bölgeler, 

teknik yenilikler ve yeni güncel 

27 


yatırımların daha çok kamu 

sektöründe görülmesi nedeniyle 

azalmaktadır. Nüfus artıĢ 

oranındaki azalma, herkesin 

ihtiyacı giderilmiĢ olsa bile, ancak 

ek nüfusun çıkmasıyla ek talep 

karĢılanabilecektir. Özel sektörün 

ortaya çıkabilecek açıklarını 

kapayamayacağı düĢüncesinden 

hareket edilirse, kamu finansmanı 

ihtiyacı ortaya çıkacak demektir. 

Bu ihtiyaç ise her çeĢit yatırım için 

mevcut olacaktır (s. 190). 

Arz yönünden de demografik 

geliĢme yüzdesindeki düĢüĢün 

üretimde de azalmaya neden 

olacağını söyleyebiliriz (ss. 180, 

181).” 

Kapitalist süreç, büyük iĢletmelerde 

kurumsal çerçevede burjuvazinin hâkimiyetini 

sorgular hale gelmiĢtir. Tek Ģahıs ya da aile 

mülkiyetine dayalı iĢletmeden ücretli 

yöneticiler, Ģef ve Ģef yardımcılarının ağırlık 

kazandığı yapılanmaya geçilmiĢtir. 

ĠĢletmelerde bir de büyük ve küçük 

aksiyonerler çalıĢmaktadır. Ġlk grup memur 

zihniyetine bürünmekte, aksiyonerlerin 

çıkarlarına uymamaktadırlar. Büyük 

aksiyonerler ise Ģirketle bağlantılarını sınırlı 

tutmakta, Ģirkete yön verecek atılımlara 

giriĢmemektedirler. Küçük aksiyonerler, 

düĢük bir gelir kaynağı olarak gördükleri 

Ģirkete sınırlı çalıĢma saatleri dıĢında emek 

harcamayı istememektedirler. Hisse 

senetlerine dayanan birçok Ģirketin geliri, 

ortaklarının yatırıma ve yeni yaratıcı kararlar 

almaya dönük hamlelerinin olmaması, 

çalıĢanlarının kurumsal iĢ akitlerini yaratıcılık 

sağlayan çalıĢmalar üzerinden yürütmemeleri 

nedeniyle sistemi kilitlemektedir. 41 

Schumpeter'in kapitalizmin 

geliĢiminde temel belirleyicilerden biri 

saydığı giriĢimcilik iĢlevi, ilerlemeyi temel 

ilke edinmiĢ bu sistemin sürekli bir durgunluk 

evresine girmesiyle zayıflayacaktır. GiriĢimci, 

kazanç ve faiz oranları azalacağından yeni 

41 age., s. 219-220.

yatırımlara yönelemeyecektir. Burjuvazi, 

geliĢemediği ve yıkıcı yaratıcılık iĢlevini yeni 

yatırımlar için kullanamadığı anda ticari 

iĢletmelerin idaresinde personellerin 

bürokratik iĢlemlere dönmesiyle farklılığını 

yitirecektir. Ġnsan enerjisi iĢ hayatından 

çekilecek, ekonomi dıĢı ve rutin eylemler faal, 

dinç zihinleri kendine çekmeye 

baĢlayacaklardır. Bu durumda sosyalizm, 

rasyonelleĢmiĢ aklın kâr güdüsüyle 

iĢletmelerde yönetim modelleri oluĢturma 

algısını terk etmesiyle sanki kendiliğinden 

gelecektir. Sistem bir kapitalist üretim 

iliĢkileri biçiminde sürse bile, giriĢimciliğin 

bir malı bulmanın ya da iĢletme için elveriĢli 

Ģartları yaratmanın ötesinde o iĢi 

'gerçekleĢtirmek' olan iĢlevi, diyalektik 

biçimde, teknik imkânların artmasıyla aykırı 

yeniliklerin getirilmesini zorlaĢtıracaktır. 

Teknik ilerleme, ısmarlama iĢ yapan, pratik 

sonuçlara ulaĢan uzmanların eline 

kalabilecektir. 42 Kısacası, kapitalist geliĢme 

sona erer veya tamamen otomatik hale gelirse, 

endüstriyel burjuvazinin desteği, sıradan idari 

iĢler için ödenen ücretlerle, bazı rant ve tekel 

kârlarıyla sınırlanacaktır. Dev endüstri, 

yalnızca orta büyüklükteki iĢletmeyi değil, 

müteĢebbisin gelirini ve varlık nedenini 

ortadan kaldıracaktır. 43 

42 Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, c. 1, ss. 204- 

207. 

43 age., s. 210. 

28 


Kaynakça 

ARSLAN, D. Ali (2007), Elit Sosyolojisi, Ankara: Phoenix 

Yayınları. 

BORA, Tanıl (2007), “Peygamberâne ve „Geveze‟? Ernst 

Bloch ve EleĢtirel Teori: Akrabalıklar ve mesafeler”, Toplum 

ve Bilim, S. 110, 2007. 

BOTTOMORE, B. TOM (çev. MUTLU, Erol) (1997), 

Seçkinler ve Toplum, 2. Baskı, Ankara: Gündoğan Yayınları. 

KOVANCI, Onur (2003), Kapitalizm, Yoksulluk ve 

Yoksullukla Mücadelede Tarihsel Bir Deneyim: İngiliz Yoksul 

Yasaları, Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları. 

LENIN, V. Ilyiç (çev: ÇULHAOĞLU, Metin) (2003), 

“Rekabet Nasıl Örgütlenmeli?”, Halkın Devlet Yönetimine 

Katılımı Üzerine, içinde, Ankara: NK Yayınları; (özgün 

metin), Toplu Eserler, c. 26, ss. 404-415, 6-9 Ocak 1918. 

MILLS, John Wright (1974) (çev. OSKAY, Ünsal), İktidar 

Seçkinleri, Ankara: Bilgi Yayınları. 

POLANYI, Karl (çev. BUĞRA, AyĢe) (2006), Büyük 

Dönüşüm: Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri, 5. 

Baskı, Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları. 

SCHUMPETER, A. Joseph (çev. AKOĞLU, Tunay) (1974), 

Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, Ġstanbul: Varlık 

Yayınları, 3. Baskı, c. 1. 

SCHUMPETER, A. Joseph (çev: TINAZ, Rasin) (1971), 

Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, Ġstanbul: Varlık 

Yayınları, c. 2. 

VON BOHM-BAWERK, Eugen (2006) (çev. MADENCĠ, 

Can), Marx ve Marksist Sistemin Bitişi, Ankara: Liberte 

Yayınları.

SINIF VE KİMLİK 

Cihad Özsöz 1 

Giriş 

Sınıfla ilgili tartışmalar sosyoloji 

literatüründe geniş bir yer tutar. İncelenen 

toplumdaki sınıfların hangi değişkenler 

temelinde ele alınacağı, birlikteliklerin ya da 

ayrışmaların hangi noktalardaki benzerlikler 

ya da farklılıklar üzerinden kendini gösterdiği 

hep tartışma yaratmış konulardır. 

Kimlik kavramı da aynı şekilde farklı 

yaklaşımlarla ele alınan önemli bir kavramdır. 

Bu kavramın ele alınışında da “aynı kimlik” 

ve “farklı kimlik” algısını yaratan etkenlerin 

neler olduğu farklı farklı düşünürler 

tarafından farklı şekillerde ele alınmıştır. Bu 

çalışmada sınıf ve kimlik kavramlarına dair 

dile getirilen farklı yorumlar ele alınmaya 

çalışılacak, aralarındaki farklar ve iç içe 

geçtikleri alanlar Gökalp, Bradley, 

Rutherford, Pietsch, Belek, Erbaş ve 

Coşkun’un çalışmaları üzerinden tespit 

edilmeye çalışılacaktır. 

Sınıf ve Yeni Sol 

Klasik sınıf anlayışı, Marx’ın 

temellerini attığı bir bilinçlilik halinden 

filizlenir ve sosyal varoluş, yani maddi 

deneyimler bu bilinci oluşturan etkinliklerdir. 

Bireyler gündelik hayattaki gözlemlenebilir 

gerçekliklerle bilinçlilik kazanırlar ve bu 

gerçeklikleri yaratan da üretim araçlarına 

sahipliktir. Ya da başka bir deyişle üretim 

araçlarını yönetenler, toplumdaki fikirleri de 

yönetmekte veya yönlendirmektedirler. 

1 Anadolu Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Doktora 

Öğrencisi 

29 


Weberyan görüş ise kişilerin gündelik 

hayattaki pratiklerini ya da bilincini etkileyen 

faktörlerin maddi faktörlerle sınırlı olmadığını 

savunmaktadır (Bradley, 1996: 70-71). 

Weber’e göre cinsiyet, ırk, hiyerarşideki statü 

gibi etkenler ekonomik sınıf konumunu da 

belirleyen bir etkiye sahiptirler (Belek, 1999: 

215). 

Bu tanımlar, işçi mücadelesi içerisinde 

yaşanan bazı çatışmalarla gözlemlenebilir 

birer veri haline gelmişlerdir. Örneğin 

Rutherford, 1983’te katıldığı Komünist 

Parti’nin “bütün toplumsal ilişkileri sınıfın 

belirleyici varlığına indirgeyen dar bir 

ekonomik materyalizm tanımı”yla hareket 

ettiğinden söz eder (1998: 14). Bu tanım sol 

hareket içerisindeki bazı ayrımcılıkları da 

görünür hale getirmiştir. Marxist gelenek sınıf 

mücadelesini dar bir çerçevede, yani 

“sermaye sahibi sınıf” ve bu üretim sürecinde 

“çalışan yetenekli beyaz erkekler” başlıkları 

altında ele alarak eşitsizliğe maruz kalan 

başka insanları görememe yanılgısına 

düşmüştür (Bradley, 1996: 73). 

Sınıfın tanımlanmasında ortaya çıkan 

sorunlar sınıfın yeni boyutlarına yapılan 

vurgularla dile getirilmeye başlanmıştır. 

Örneğin mevcut orta sınıfın konumunun ne 

olacağı –ki bu orta sınıf sorununa Callinicos 

da dikkat çekmektedir (Belek, 1999: 231)-, 

yahut Poulantzas’ın yaptığı gibi üretken ve 

üretken olmayan emeğin ayrımının yapılması 

bu vurguların önde gelenlerindendir (Erbaş ve 

Coşkun, 2007: 8).

Poulantzas’ın yanı sıra Carchedi’nin 

üretim araçlarına sahip olanlar ve olmayanlar, 

artı değer sömürüsü yapanlar ve yapmayanlar, 

emek işlevlerini yerine getirenler ve sermaye 

işlevlerini yerine getirenler üzerinden yaptığı 

ayrım da bir başka tanım ya da ayrım olarak 

dikkat çekmektedir. Wright ise üretim 

araçlarının kontrolü, emekgücünün kontrolü 

ve yeni yatırımların/kaynakların kontrolü 

başlıkları üzerinden sınıfın yeni bir şemasını 

çıkarma çabasına girişmiştir (Belek, 1999: 

225-228). 

Ezilen sınıfın çeşitliliğine vurgu yapan 

ve tanımlama güçlüklerine dikkat çeken “yeni 

sol” yaşanan tek problemin sermaye sahibiyle 

çalışan erkekler arasında olmadığını gösterme 

çabasına girişti. Ev işgalleri, feminizm, cinsel 

politika gibi işçi haklarını savunan ve sol 

gruplarca da özen gösterilmeyen konular ön 

plana çıkarılmaya başlandı (Rutherford, 1998: 

15). Farklılık vurgusu yapan bu yeni 

hareketler uzun vadede, herkesin siyasi olarak 

bir hak talebiyle sesini yükseltmesini 

beraberinde getirdi. 

Kimlikler patlaması olarak 

adlandırılan bu durum farklılıkların dile 

getirilmesiyle ortaya çıkmış ve aynı zamanda 

farklılıkların çoğalmasını sağlamıştır (Gökalp, 

2004: 60). Sınıf birlikteliği ve dayanışmayı 

öncelerken, ortaya çıkan kimlikler farklılıkları 

vurgulayarak varlıklarını ispatlama yoluna 

gidiyorlardı. Bu kimlik patlaması ortamında 

sınıfı önceleyenlerin beklediği farklılıkların 

ortadan kalktığı homojen bir birliktelik pek 

mümkün görünmüyordu. 

Rutherford’a göre Komünist Parti ve 

yeni sol hareketler özelinde sol hareketin 

yaptığı yanlışlık devletçi politikanın dışına 

çıkamamaları ve kimliklerin de sınıf gibi sabit 

birer kategori olduğuna inanmalarıydı (1998: 

19). Yeni sol, başlarda Marxist çerçeveyi 

aşmayı başaramadı ve farklılıklar 

vurgulanarak yola çıkmış olsa da nihayetinde 

klasik homojenlik vurgusu sürdü. Yani halen 

sınıfın tüm farklılıklara rağmen bir bütün 

olduğu kabul ediliyor, herkesin bu bütünlükte 

birleşmesi isteniyordu. 

1984 madenci grevine kadınların 

verdiği destek sınıf ve cinsiyet ilgisine 

yönelik bazı değişikliklerin oluştuğunu 

30 


düşündürse de (Bradley, 1996: 73) “grev 

dönemi, kendisinin ahlaki doğru olduğunu 

iddia eden bir sınıf politikasının egemenliği 

altındaydı”. Kadınların “çalışan sınıfın 

kadınları” adı altında greve verdiği destek 

övülse de öncelik “çalışan sınıf”ta kalmış, 

“kadın” hareketi destek görmemiştir. Arrighi, 

Wallerstein ve Hopkins’e göre örneğin kadın 

hareketinin bu yalnız kalmışlığı onun apolitik 

doğasından kaynaklanmaktadır. Kapitalist 

sistemden kaynaklı bir dışlanmışlık söz 

konusudur ancak örgütlenmedeki 

problemlerden ve eksikliklerden dolayı yeni 

toplumsal hareketler potansiyel güce sahip 

olsalar dahi gereken etkiyi gösterememişlerdir 

(Erbaş ve Coşkun, 2007: 15). 

Marxist temelli sınıf anlayışının farklı 

kimlikleri dışlamasıyla ilgili olarak 

Rutherford’un yaptığı bir diğer eleştiri de 

ekonominin belirleyiciliğine verilen önemle 

ilgilidir. Marx’ın “tarihi insanlar yapar ama 

kendi seçtiğimiz koşullar altında değil” 

sözünü hatırlatan Rutherford, bu sözü 

Althusser’e eleştiri mahiyetinde yeniden 

yorumlar ve “Ekonomi Hazretleri”nin nihai 

belirleyici olmadığını, koşulları etkileyen bir 

yapısı olduğunu, ancak bu yapının sonuca 

doğrudan etki etmediğini ifade eder 

(Rutherford, 2004: 18-20). 

Kimlik 

Artık yapılması gereken farklılıkların 

da hesaba katıldığı demokratik bir yaklaşımın 

geliştirilmesiydi. Bu durum kültürlerin 

kutsanmasını ve farklı kimliklerin varlığının 

tanınması taleplerini doğurdu. 

Farklılıkların vurgulanması yoluyla 

kimliklerin bir sorunsal haline gelmesi ise ilk 

olarak dilde kendisini göstermeye başladı. 

Derrida etkisi olarak da adlandırabileceğimiz 

bu durum bir kimliğin inşasının nasıl 

gerçekleştiğinin de açıklaması gibidir. Batı 

bilgi sistemlerinin yapı bozumu yoluyla 

hiyerarşik yapının nasıl gizlendiğini ortaya 

çıkarma çabasına girişen Derrida “bir 

kimliğin inşası inkar ettiğini dışlamasına 

dayanır” demektedir (Gökalp, 2004: 70). 

Merkez iktidarını meşrulaştırmak için, 

kendisini inkar edeni ötekileştirirken, her iki 

taraf da kendisini diğerinin elinden

çektiklerini anlatarak var etme yoluna gider 

(Pietsch, 2007: 345). Bu inkar yoluyla öteki 

anti-tez gibi sunulur ancak “Siyah Güzeldir” 

gibi özellikle güzelliği ve olumluluğu 

vurgulayan bazı söylemler bu ötekileştirici 

katı tavrı kırmayı başarır (Rutherford, 1998: 

23). 

Bu noktada kimliğe dair yapılmış iki 

temel tanımı ele alabiliriz. Gökalp’in 

Grossberg’den alıntıladığı bu iki kategoriden 

biri özcü yaklaşımdır. Buna göre kimlik verili, 

sabit bir gerçekliktir ve “bireyi oluşturan 

kendiliğinden var olan tözsel bir benlik olarak 

tanımlanır”. Diğer kategoriyi ise kimliğin inşa 

edilmiş olduğunu vurgulayan ve ağırlıklı 

olarak “Kültürel Çalışmalar” okulu tarafından 

işlenen kimlik tanımı oluşturur. Bu tanım 

kimliği sabit bir kategori ve tamamlanmış bir 

proje olarak görmez. Buna göre kimlik 

tarihsel süreç içerisinde sürekli değişim 

geçiren, yeniden üretilen ve “daima oluşum 

halinde” olan bir gerçekliktir (Gökalp, 2004: 

64). 

Kimlik, birden çok söylem ile inşa 

olmakta ve bireyler bu sayede birden çok 

kimliğe sahip olmaktadırlar. Bu kimliklerden 

birisine sahip olan birey diğerini her zaman 

dışlamak zorunda değildir (Gökalp, 2004: 67). 

Sözünü ettiğimiz bu çoğulcu ve inşacı kimlik 

anlayışına göre kimlikler yansız değildirler ve 

kendilerini meşrulaştırma çabası 

içerisindedirler. Bu çabalar çoğulcu bir kimlik 

anlayışı doğurarak sınıf merkezli dar bakış 

açısını geçersizleştirmiştlerdir (Gökalp, 2004: 

71). 

Demokrasiyi sivil toplum alanına 

sıkıştıran bu anlayış bu sefer de kimlik/fark 

söylemleri dışında kalan etkenleri göz ardı 

ettiği için eleştirilmeye başlanmıştır. Bir nevi 

sınıf temelli yaklaşımları eleştirenler, sınıf 

üzerinden teori geliştirenlerin düştüğü hataya 

düşmüşlerdir. Oysa sivil toplumun 

söylemlerini özgürce dile getirmesinin 

yanında sosyal adalet ve eşitlik gibi önemli 

dengelerin de kurulması gerekmekte, ancak az 

gelişmiş ülkelerde bu konuda ciddi sıkıntılar 

yaşanabilmektedir (Erbaş ve Coşkun, 2007: 

21). Farklılıkların kimliklerin savunusu 

yoluyla korunması çabasının önüne geçilemez 

çatışmaları tetiklemesi de söz konusudur. 

31 


Farklılığa vurgu yapan politikaların 

beklenenin aksine gerici ve ötekileştirici 

politikalar ürettiği görülmüştür (Erbaş ve 

Coşkun, 2007: 23). Pietsch ise sınıf 

politikasından kimlik politikasına geçişin 

“Aydınlanmanın evrenselleştiricilik projesini 

ortadan kaldırmak” anlamına geldiğini ve 

sivil toplumu yıpratacağını düşünmektedir 

(2007: 345). 

Gelinen noktada saldırganlığın ve 

ırkçılığın kendisini gösterdiği bir gerçektir. 

Çünkü, Hall’ün de uyardığı gibi, iktidar 

varlıkları ve bilhassa ulus-devlet kimlikleri 

düşüşe geçtiklerinde çevrelerindekileri de 

kendi yanlarında götürecek katı bir ırkçılığa 

bürünmektedirler. Özellikle milli kimliklerle 

ilgili yapılan eleştirilerin bu tip riskler içerdiği 

bir gerçektir (Gökalp, 2004: 62). Bu yüzden 

“bir iyileştirme ve onarma kültürü gerekli” 

hale gelmiştir (Rutherford, 1998: 27). 

Kimliklerin vaat ettiği demokratik ortamın 

sağlanamaması ve aksine ortaya çıkan şiddete 

dayalı kutuplaşmalar bazı çözüm önerilerini 

de beraberinde getirmiştir. Mungan’ın bu 

konudaki belirlemelerini Gökalp şu şekilde 

aktarmıştır: 

Önemli olan, bir kimliği 

“savunurken, aynı zamanda 

tarihsel bir kategori olan o 

kimliğin aşılması sürecinin 

mücadelesini de içermesidir. 

Kimlikler ancak o zaman 

hapishanemiz olmaktan çıkar” 

(2004: 75). 

Kimliğin aşılmasının kabulü demek, 

onun tarihsel olarak dinamik bir inşa 

olduğunun da kabul edilmesi anlamına gelir 

(Rutherford, 1998: 25). 

Kimlikle ilgili yapılan önemli bazı 

ayrımlara dikkat çekmek yerinde olacaktır. İlk 

olarak, psikologlarca üzerine çalışılan bireysel 

kimlik ve daha çok sosyologların çalışma 

alanı olan toplumsal (ya da kültürel kimlik) 

ayrımından söz edebiliriz. 

“Bireysel kimlik kendiliğin 

inşasına gönderme yapar: 

benzersiz birey olarak kendimiz

hakkındaki kendi hissimizdir, 

kendimizi nasıl algıladığımızdır ve 

diğerlerinin bizi nasıl gördüğü 

hakkındaki düşüncemizdir” 

(Bradley, 1996: 24). 

Toplumsal (ya da kültürel) kimlik 

ise: 

“Zaten var olan bir şey değildir; 

zaman, mekan, tarih ve kültürün 

ötesine geçer. Kültürel kimlikler 

bir yerlerden gelir, tarihleri vardır. 

Ama tarihsel olan her şey gibi, 

sürekli dönüşüme maruz kalırlar” 

(Hall’den akt. Gökalp, 2004: 68). 

Bu kimlikler yaşanmış ilişkilerin 

çeşitliliğinden türerler ve (eşitsizliklerde 

olduğu gibi) bireyleri etkilerler (Bradley, 

1996: 24). 

Toplumsal kimliğin alt başlıkları olan 

pasif kimlik, aktif kimlik ve politik kimlik 

ayrımı ise bireylerin eylemliliği noktasına 

odaklanmaktadır. Pasif kimlikler yaşanmış 

ilişkiler sonucu edinilen ancak herhangi bir 

eyleme dönüşmeyen kimlikler, aktif kimlikler 

ise bireylerin hakkında bilinçli oldukları ve 

eylemlerine zemin sağlayan kimliklerdir. 

Eylemlere sabit bir zemin bulunduğunda ve 

bireyler kendilerini bir kimliğin kavramlarıyla 

düşünüp tanımlamaya başladığında ise bu 

kimliğin artık politik bir kimliğe 

dönüştüğünden söz edebiliriz (Bradley, 1996: 

25-26). 

Sonuç: Sınıfın Yeni Konumu 

Peki kimlik tanımlarının bu denli 

çeşitlendiği ve sabit bir sınıfsal yapıdan 

ziyade dinamik bir kimlikler bütününün 

öncelendiği bu dönemde sınıf kavramı ne 

durumdadır? İncelediğimiz makalelerdeki 

ortak kanı ekonomik ilişkilere dayalı sınıf 

anlayışının da sosyal kategoriler setine dayalı 

sınıf analizinin de nihayete ermediğidir 

(Bradley, 1996: 79). 

Her ne kadar eleştiri süreci sınıf 

teorilerinin düşüşü ve yeni toplumsal 

hareketlerin yükselişine denk gelmiş olsa da 

“sınıf hala toplumsal dinamikleri kavramayı 

sağlayan toplumsal bir gerekliliktir..” 

(Rutherford, 1998: 10-11). Özellikle Erbaş ve 

32 


Coşkun bu konuda ümitli konuşmaktadırlar. 

Onlara göre, yukarıda sözünü ettiğimiz gibi, 

sınıf teorilerinin düşüşünün ve yeni toplumsal 

hareketlerin yükselişinin “sınıfın varlığını 

maskelemiş olması onun gelecekte de böyle 

olacağı anlamına gelmemektedir” (2007: 22). 

Belek’e göre ise: 

Mesleki farklılıklardan ileri gelen 

gruplaşmalar varlığını 

sürdürmekte, hatta meslek, genel 

olarak bütün emek piyasası içinde 

beceri, yaratıcılık, talep edilirlik, 

pazarlık gücü, hareket yeteneği 

bakımlarından avantaj ya da 

dezavantajlar sağlayabilmektedir 

(1999: 214). 

Yapılması gereken sınıf analizlerinde 

toplum içerisindeki farklılaşmaların 

nedenlerini gözlemlemeye çalışmaktır. Bu 

nedenler salt ekonomik olmadığı gibi, 

tamamen ekonomi dışı da değildirler. Ezenezilen, 

sermayedar-çalışan, patron-işçi 

ikilikleri çok farklı alanlarda farklı isimlerle 

farklı iktidar mücadeleleri olduğunu inkar 

etmemizi gerektirmemektedir. Aynı şekilde 

farklı iktidar mücadelelerinin varlığı da 

ekonomi temelli mücadelelerin olmadığı 

anlamına gelmez. Bu konuda özellikle 

Rutherford’un belirlemeleri çok önemlidir 

çünkü hem cinsiyet hem de siyasi kimlik 

tercihlerinden dolayı yaşadığı tecrübeleri 

makalesinde ayrıntılı olarak dile getirmiştir. 

Kaynakça 

Belek, İlker (1999) “Postkapitalist” Paradigmalar, 

Sorun Yayınları, İstanbul 

Bradley, Harriet (1996) Fracturated Identity: 

Changing Patterns of Inequality, Polity Press 

Erbaş, Hayriye ve Coşkun, Mustafa Kemal (2007) 

Sınıf Kimliğinden Kültürel Kimliğe: Fark/Kimlik 

Politikalarının Yükselişi, Fark/Kimlik Sınıf içerisinde, Der. 

H. Erbaş vd., EOS Yayınevi, Ankara 

Gökalp, Emre (2004) Kimlik, Farklılık ve Kimlik 

Siyaseti, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 

Cilt 1, Sayı 2, S. 59-78 

Pietsch, Carl (2007) Sınıf, Milliyetçilik ve Kimlik 

Politikaları, Fark/Kimlik Sınıf içerisinde, Der. H. Erbaş vd., 

EOS Yayınevi, Ankara 

Rutherford, Jonathan (1998) Yuva Denilen yer: 

Kimlik ve Farklılığın Kültürel Politikaları, Kimlik, Topluluk, 

Kültür, Farklılık içerisinde, Sarmal Yayınları, S. 7-29

BAUHAUS GELENEĞĠNE BAKIġ 

Petek Beyazova * 

“İfade, kerameti kendinden menkul bir 

'deha'nın keyfi dışavurumları değil, her 

insanda paylaşılmış olarak bulunduğu 

farzedilen, 'doğal' bir güç olduğu 

anlaşılan 'dehanın' işlenerek, 

uğraşılarak ve düzenlenerek bir 'sanat 

eserine' dönüşmesidir.” 

Ulus Baker 

Gelenek ve Teori 

Birinci Dünya Savaşı'na giden yolda - 

ulus devletler çağı- tüketim alışkanlıklarının 

değiştiği dünyada üretim tarzları da değişime 

paralel olarak farklı çevrelerce başka 

söylemlerle kendilerini var etmeye çalıştı. 

Bauhaus'un doğuşunun izini burada bulmak 

mümkündür. Sanatı ve zanaatı baskı altında 

tutan siyasi güç, sanatçının görevi, üslubu gibi 

öznel meseleleri doğrudan üretim ilişkilerine 

bağlayarak tartışıyordu. 

1907'de kurulan Deutsche Werkbund 

adlı, üyelerinin çoğunluğunu sanatçı ve 

mühendislerin oluşturduğu dernek bu 

tartışmaların gündem oluşturduğu ilk yerdir. 

Derneğin üyelerinden Hermann Muthesius, 

demokrat Friedrich Naumann'la sanat 

politikası ve üretim hakkında benzer görüşleri 

paylaşıyordu. Devlet nezdinde sanat, tipler 

oluşturarak seri üretim ile ticari çıkarlar için 

sanatçıyı kısıtlayan, ulusal bir sağduyu ile 

kuşatan, zorlama bir üretim öneriyordu. 

Hermann Muthesius da 'Werkbund'un 

Gelecekteki Çalışmaları' adlı konuşmasında bu 

fikirleri alenen destekliyordu. Aynı oturumda 

Henry van Velde 1 sözü alarak şiddetli bir 

biçimde Muthesius'a karşı çıktı (Maciuika, 

2009: 38). Van Velde'nin sanatçının 

özgürlüğünü savunan konuşmasından sonra 

Werkbund katılımcıları bir anlamda taraflarını 

seçerek yorumlarda bulundular. Takriben 

birçok mektup, makale ve tartışmanın temel 

* Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, 

Sanat Tarihi Bölümü 

1 Art Nouveau'nun Belçika'daki öncülerinden. 

33 


sorunu haline gelen bu meseleden Bauhaus'u 

oluşturacak düşünce ve üslup doğdu. 

1919'da Weimar'da Bauhaus 

Manifestosu kendini bir nesnel yapı olarak var 

etmeye başladı. Bu yapı, içinde tasarım eğitimi 

verilecek bir okul binasıydı. Açılış Walter 

Gropius'a atfedilse de düşünsel boyutta ilk 

adımları atan Van Velde ile de anılmaktadır. H. 

Muthesius, F. Naumann, Werkbund genel 

müdürü Enrst Jackh ve Werkbund'daki 

destekçilerinin; tipler yaratma/standardizasyon 

konusunda çalışmaları ve dayatmaları temelde 

Alman Kültür'ünü bir emperyal erk, temsilen 

bir stili, uluslar arası bir model haline getirmek 

üzerine şekillendiğinden, politikacılar 

tarafından milli duyguları perçinleyecek 

sözlerle savunulmuştur. Ancak terslik de 

şuradadır ki; üretim uzun vadede halkın 

refahını sağlayacak finansı ihracatla elde 

edecek, ancak satın alma gücü kısa vadede 

iyileşmeyen halk halen vergiler veya düşük 

gelir sebebiyle ihtiyacı olanı ya da çok daha 

kritik bir mesele olan, tasarımından dolayı 

beğendiği lükse sahip olamayacaktır. 

Bauhaus bu eksende toplumcu bir 

üretim tarzı önermektedir; kolay erişilebilir, 

ucuz, dayanıklı tasarım. Ancak politik açıdan 

değerlendirildiğinde Doğu'daki devrimlerden 

etkilendiği düşünülse de bir sosyalist 

ideolojiyle toplumcu değil, keza Nazi 

döneminde milliyetçi sağduyudan uzak ve 

ortaya çıktığı zamanın politikacıları gibi 

emperyal kaygıları olan bir tutumda da

değildir. Bu noktada sanatı siyasetten ayırmak 

çok mümkün olmuyor. 

Bauhaus yeniliğin inşasıdır. Modernizmin 

bu inşadaki rölü, evdeki en küçük nesneden 

başlayarak tüm eşyayı dönüştürmek ve bir 

yaşama biçimi yaratmak, bu değişimlerden 

alışılageldiği üzere sadece aristokrasinin değil, 

gittikçe bir tehdit olarak yükselen orta sınıfın 

da ulaşabileceği değerler biçmektir. Bu haliyle 

imlediği tek şey demokrasinin kendisidir. Bazı 

çalışmalarda gösterilen halkçı tarafı da başta 

Werkbund'da dile gelmiş ihracat çıkarları 

hususunda, aynı paradigmayı öngördüğünden 

tutarsız görünüyor. H. Muthesius 

standarlaştırma önerererek uluslar arası bir 

markalaşma öneriyorduysa, Bauhaus bir 

Alman stili iddiasıyla kültürel bir yayılma 

öngörür. Bu büyük planlar, ırak hegemonyalar 

bir biçimde aynı kulvardadır. Ama niyetlerin 

farklı olduğunu politikacılarla kimlerin kahve 

içtiğine bakarak anlayabildiğimiz gündelikiçgüdüsel 

noktadayız. Ve bu açıktır ki 

Muthesius cenahıyla Gropius cenahı birbirine 

üretim-tüketim öngörüleri konusunda 

Doğu'daki ve Batı'daki devrimler kadar zıttır. 

Bauhaus'un tasarım ve üretim tarzına bakarak 

bu gerçeğe ulaşılabilir. 

Şatafattan tamamen uzaklaşan, çekiciliğini 

sadeliğinden alan şey… İşlevselliği 

tasarımının önüne geçtiği gibi, bir süre sonra 

tasarım işlevselliğine uygun izler taşımaya 

başlar. Amaç gündelik hayatı kolaylaştıran, bir 

şey satın alındığında bir benzer diğer şeyi satın 

almanızı engelleyecek bir dayanıklılık ve en 

önemlisi aitlik, modern bir alman stiliyle 

modern bir Alman gibi hissetmeyi satmaktır. 

Bu durum günümüzde orta sınıfın 

alışkanlıklarının değişmesine benzetilebilir. 

Ekolojik bir makine satın alındığında, bir 

anlamda belli bir entelektüel elitin içinde 

hissedilerek alternatif bir şekilde yine aynı 

şirkete finansal, piyasaya ekonomik bir destek 

sağlanmış olunur. Bauhaus'un modernizmle, 

büyümeyle, üretimle ilişkisi bu doğrultudadır. 

Bauhaus bir tasarlama, dizayndan çok 

bir model yaratır. Bu model bakmaya 

alışagelinen en sıradan gündelik şeyi dahi 

estetize ederek, bir günün her evresinde, bir 

evin her odasında yalın, sindirilmiş bir stil 

haline gelmek ister. Bu yüzden estetik ile şeyi, 

34 


sanat ile işlevselliği, soyut ile kesinliği 

buluşturan geometrik formdadır (Artun, 2009: 

189-190). Bu keskin formlar aynı zamanda 

Bauhaus derslerinde görmeyle ilgili bir eğitim 

tekniğinin formlarıdır. Bauhaus eşyayı yaşama 

ve eşyayı izleme arasında kurulan bir 

köprüdür. Bu köprünün hatları geometriktir. 

Eğitim ve Pratikler 

Bauhaus bir öğreti olarak 

değerlendirilirse, tam da bir pedagojik karşılık 

bulacaktır; 'öğrenen merkezli eğitim'. 

Bauhausçuların sanatçıya bakışaçısı bu konuda 

ipucu verebilir; yeteneksiz insan yoktur, her 

birey nasıl yapıldığını öğrendiğinde bir 

sanatçıya dönüşebilir. Bauhaus'ta genel 

öğretmen öğrenci/usta çırak ilişkisi bu bilincin 

üzerine kurulmuş olup zaman içindeki eğitmen 

figürlerine göre muhtelif pedagojik yöntemler 

geliştirmiştir. Paul Klee, Johannes Itten, Vasily 

Kandinsky, Josef Albers gibi isimler 

Bauhaus'un önemli eğitmenleri arasındadır. 

Temel Tasarım Eğitimi'nin yalnızca 

Bauhaus ekolüyle ilişkilendirilmesi haksızlık 

olacaktır. Avrupa'da sanat eğitiminin nerede 

başlayacağı, nasıl süreceği üzerine felsefi, 

pedagojik bir tartışma sürmektedir. Bauhaus'ta 

Temel Tasarım derslerine “Vorkurs” 

deniliyordu. Bu dersler öğrencilerin sanatla 

tanışma aşamasında aldıkları bir ön ders 

mahiyetindeydi. Temelde görsel algıyı 

geliştirmek için 'Gestalt İlkeleri'ni 

benimseyerek, parçadan bütüne varmayı 

öğretmeyi amaçlar ve düzen içindeki parçaları 

bir bütün halinde görüp yorumlardı. 

Bauhaus'un ilk senelerinde Johannes 

Itten pedagojisi etkindir. Yaklaşımı karakteri 

yüzünden mistik bulunur (Özkar, 2009: 136). 

Renklerle, soyutla olan ilişkisi ve ders 

başlarında yaptırdığı meditatif spor hareketleri 

yüzünden böyle nitelendirilmesi mümkündür. 

Bu mistisizmi elbette bireysel gelişimi 

savunduğu bir düzlemde, yaklaşımda kendini 

gösterir. Itten'in en önemli tekniği, resim 

düzleminde yaptığı çalışmalarla öğrenciye 

resmi, geometrik şekiller aracılığyla saptadığı 

anlamlarla öğretmektir. Bu teknikle soyut 

düşünmeyi öğretmeyi amaçlamaktadır. Aynı 

amaç Kandinsky'nin “ölüdoğa” denen 

resim/fotoğraf üzerindeki geometrik

soyutlamasında da vardır. Bu türden yöntemler 

direkt olarak bireyin algısına yönelik, 

metafizik kişisel öğrenme süreçleridir. Itten 

ayrıldıktan sonra Bauhaus, Walter Gropius'a 

mal edilebilecek pozitivist tavrını öne 

çıkarmıştır. Sınıf içinde yaratılan geometrik 

evrenlere bakış açısı biraz değişmiştir. Bireysel 

gelişim yerine, eser üzerinde çalışılan tekniğin 

anlatılması, paylaşılması, geliştirilmesi daha 

açık bir anlatımla iletişim ve aktarım önem 

kazanmıştır. Eserin, Itten döneminde üzerinde 

durulan algısal boyutu bir kenara bırakılmış, 

işlevselliği önem kazanmıştır. Bu noktada F. 

Fröbel'in 'hediye setleri'nden bahsedilebilir. 

Itten ve Gropius'un, iki farklı yaklaşımın 

oyuncağı olabilecek niteliktedir. Çocuklar için 

geliştirilmiş bu ahşap oyuncak bir ipe asılı 

olarak durur (boşlukta salınan), üç boyutlu ve 

geometriktir. Bu haliyle uzayda salınan cismi 

temsil eder. Temel geometrik biçimlerle, 

boşluğa inşa edilebilecek nesneyi öğreten 

yanıyla yapısalcı, çocukların farklı algılarla 

yaptıkları dizaynlar bakımından bireysel 

gelişimi destekleyen bir öğretme biçimidir. 

Benzer bir sistematik Bauhaus 

öğretmenlerinden Moholy-Nagy'nin 'Yedi 

Element'idir. Fiziksel dünyanın biyoteknik 

yapıtaşları, prizma, koni, şerit, küre, çubuk, 

burgu, küpten oluşan yedi element yine aynı 

şekilde kullanılan soyut dillerin, aynı zamanda 

düzen içindeki hatları saptamaya yarayacak 

görsel algının kuvvetlenmesiyle ilgili eğitimin 

parçasıydı. 

Bauhaus eğitimi eğitmenlerle 

adlandırılarak dönemlere ayrılabilirse de, aslen 

iki başlık var gibidir; öznel ve nesnel 

yaklaşım. Son zamanlarına doğru nesnel 

yaklaşım tarzı hüküm sürmüştür. 

Türkiye’de Bauhaus Etkileri 

Cumhuriyet Türkiyesi'nde modernizm 

entegrasyonu bir gereklilik halini almıştı. 

Bürokratlar, entelektüeller bir model arayışı 

içindeydiler. Savaş karışıklığı bir yanda 

yıktığını, diğer yanda yeni düzende kurulması 

gereken prensipler, ilkeler haline getirmişti. Bu 

noktada Bauhaus Türkiye için önemli bir 

modeldir. Tanzimat‟ın modernleşme 

nesnesiyle Cumhuriyet‟in modernleşme 

nesnesi oldukça farklıdır. Tanzimat bir tür 

35 


burjuva yaratıp onun ihtiyaçları doğrultusunda 

modernleşirken, Cumhuriyet Bauhaus 

normlarına isterik bir şekilde ihtiyaç içindedir. 

Tanzimat'ta kendini Pera ve çevresi ile 

sınırlayan modern, Cumhuriyet'te tüm bir 

Anadolu'nun, özellikle köylünün modernidir. 

Bunu karşılayabilecek niteliği fütüristik 

tavrından gelir. Bauhaus'un kurguladığı bir 

gelecek inşasıdır. Cumhuriyetle beraber tam da 

yeni'nin yerelleştirilmesi, geçmişle bağların 

koparılması, endüstriyle sanatın birbirini 

destekleyen bir biçimde gündelik yaşamı 

kuşatması gerekmektedir. Bu türden özlemler 

metazori, dayatılmış bir dönüşüm süreci olarak 

görünebilir. Ancak bu gelişmeler 'tali (ikincil) 

sosyalizasyon': yani kurumsal ya da kurum 

temelli altdünyaların içselleştirilme sürecidir 

(Berger, Luckmann, 2008: 202). Toplumlar 

işbölümü, kent kuralları gibi benzeri 

anlaşmaların bilgi dağılımı içindedirler. Bu 

gündelik hayat kabullerinin sanat ve kültürdeki 

kabulleri de aynı şekilde anlaşmalarla yapılan, 

toplumların ikincil sosyalizasyon süreçleri 

olarak büyük resimde değerlendirilmelidir. 

Z. Y. Yaman bu ihtiyacı kavramsal 

anlamda oldukça net bir şekilde niteleyerek 

“makinenin estetiği” demektedir. Bauhaus'la 

beraber modern insan makineye alışmaktadır. 

Aynı çalışmasında Yaman, Türkiye'de 

Bauhaus'un Osmanlı'dan Cumhuriyet'e 

aydınlar ve sanatçılar tarafından nasıl 

içselleştirildiği konusunda Nazım Hikmet'in 

“Makinalaşmak” şiirini sembolik bir örnek 

olarak gösterir (Yaman, 2009: 204). Bu bir 

bakıma uzun bir süreci temsil etmekle 

mükelleftir; takip, sonra yandaşlık ve ardından 

entelektüel fikir birliğiyle destekleyecek 

nitelikte ürünler ortaya koymak. Benzer 

etkileşimi Bauhaus'un kendisi “Arts and Craft” 

ve diğer ülkelerdeki çağdaş benzer tasarım 

programlarından, ya da Henry Bergson gibi 

düşünürlerin yaklaşımlarından esinlenerek 

yaşamıştır. Dünyanın küçülmeye başladığı 

noktada, demokratik rejimlerin hükmünde 

hemen her coğrafyada modernizmin sanat 

temsili makine'nin kendisidir. O noktada din, 

ahlak, toplumsal gelenekler gibi hassasiyetlere 

bağlılığın esası yerine, modernizmin bu yeni 

insanı için konfor ve işlevsellik üreten

makinesine bağlılık her tür kutsallıktan ve 

kültten uzak gerçekçi bir sanat yorumudur. 

Köy Enstitüleri 

Erken Cumhuriyet Dönemi'nde 

köylerin kalkındırılması hususunda ilkin 

eğitim programlarında düzenlemeye 

gidilmiştir. Hedef köyü kalkındıracak, nitelikli, 

niteliği uzmanlığından değil birçok alanda iş 

görürlüğünden gelen bireyler yetiştirmektir. 

Emeği belli bir sistematikle, ama bireyin 

seçimleri doğrultusunda kanalize eden bir 

programdır. Bu programla öğrenciler temel 

sanat eğitimden geçmekte, yanısıra müzik, 

resim, tiyatro, halk oyunları, şiir yazımı, 

yontuculuk, spor, hatta etkili konuşma ve 

yabancı dil alanlarında eğitimler almaktadırlar. 

Her öğrencinin ilgi alanı ve yeteneği 

doğrultusunda gelişimleri gözlemlenerek 

saptanır, bu doğrultuda eğitim 

programlarımdan kendilerine en uygun olanı 

seçmeleri için yönlendirilirler. Köy 

Enstitüleri'nin Güzel Sanatlar ve Yapı ve El 

sanatları bölümleri direkt sanatla ilgilidir ama 

bu kolların birinde eğitim alan öğrenci bir 

diğer alanda da bilgi, beceri sahibi olur. 

Köy Enstitüleri'nin kurucusu ve 

kuramcısı olan İsmail Hakkı Tonguç 

Almanya'da bulunduğu sürelerde Bauhaus ve 

İş Okulu pedagojilerini incelemiş ve bu 

modelleri 'Yeni Cumhuriyet'in koşullarına göre 

yerelleştirerek bir eğitim programı haline 

getirmiştir. Tonguç'un Almanya'nın pedagojik 

reformu ile ilgili saptamaları şöyledir: 

“Tüm sanatlar bir çatı altında 

toplanıyordu. Resim, grafik, 

heykel, seramik, tekstil, vitray, 

ahşap ve metal üç boyutlu 

objelerin yapımı ve diğer 

çalışmalarla bir bütünlük 

içindeydi. Bu okul, endüstriye 

geçişte ürünlerin yozlaşmasını 

önlüyordu. Yalnız sanatçı olacaklar 

için değil, bütün halkın eğitimden 

geçmesi gerektiğine inanıyorlardı. 

Bu nedenle ilk ve ortaöğretimde 

sanat eğitimi önemli bir yer 

alıyordu.” (Ülkü, 2008: 42) 

36 


Bu saptamadan Bauhaus modelinin Köy 

Enstitüleri'yle ortak noktalarını keşfetmek, 

yeni düzenin ihtiyaçlarını saptamak 

mümkündür. Enstitüler tıpkı Bauhaus 

modelinde olduğu gibi sanat ve zanaatın 

birleşmesini, sanatçının zanaatçı ile kutsal 

ayrımının ortadan kalkmasını, özellikle 

üstünde durulması gereken ifadeyle 

“endüstriye geçişte ürünlerin yozlaşmasını” 

önlemesi gibi hassasiyetlerle modern dünyaya 

uyumu hedeflemiştir. Bir diğer etkileşim, 

öğretme şekliyle ilgilidir; ezberci eğitim terk 

edilmiş, iş aracılığıyla, yaparken öğrenme, 

zorunluluk yerine teşvik, kişiyi kendinden 

etkin hale getirmeyi amaçlayan davranış 

hakim kılınmıştır. 

Enstitülerin kurulmasında dönemin 

Maarif Vekili Hasan Ali Yücel'in katkısı 

büyüktür. Hümanizmin toplumca 

içselleştirilmesini arzu ettiğinden Köy 

Enstitüleri, fikriyatını karşılayan nitelikte 

pedagojik bir program olmuştur. İlk program 

olan 1943 programı H. A. Yücel ve İ. Tonguç 

tarafından hazırlanmıştır. Dolayısıyla direkt 

olarak devletin elinde şekillenmiş bu 

programın Bauhaus'a en yakın sistematik 

olduğunu söylemek yanlış olmaz. 1947'deki 

program, önceki programın uzantısı 

sayılabilecekse de çeşitli değişikliklerle daha 

akademik bir yapı oluşturulmuştur. “Öğrenen 

Merkezli Eğitim”den uzaklaşılmıştır. 1953'te 

ise Enstitülerin adı Öğretmen Okulları ve Köy 

Enstitüleri şeklinde değiştirilerek, içeriği 

tamamen 'işe, pratiğe yönelik eğitim' 

mantığıyla dönüştürülmüş ve asli özelliğinden 

uzaklaştırılmıştır. 

Bauhaus ve minvalindeki 

programlarının sanayi çağı Avrupası üretimine 

zemin oluşturduğunu söylemek yanlış olmaz. 

Türkiye'nin yükselen yeni çağa ayak uydurma 

sürecinin hem hümanizmi hem makineyi 

temsil eden, demokrasi zamanının ihtiyaçlarını 

karşılayacak bu programlardan etkilenmesi 

kaçınılmazdır. 

1954'te kapatılan Enstitülerin kültürel 

mirasının korunmadığı açıkça ortadadır. Bu 

günkü eğitim sisteminde sürdürülen ya da ona 

atfedilen bir gelenek olmadığı gibi, dönemin 

enstitü binalarının çoğu, tarihini yansıtacak 

görünümden uzak, ya da harabe biçimindedir.

Türkiye tarihinde önemli ve tartışmalı bir 

gelenek olan Köy Enstitüleri bugünün temel 

eğitim olarak öngörülmüş tarih/sosyoloji 

derslerinde önemince ya da hiç 

tartışılmamaktadır. 

Ekole Bağlı Okullar 

Osmanlı'da Sanayi-i Nefise 

Mektebi'nin kuruluş nedeni yapısal ihtiyaçları 

karşılamaktı. Zaman içinde gelişen bu okul bir 

elit sanatı ve sanatçı tabakasını besliyordu. 

Osmanlı, Sanayi Devrimi sürecini 

içselleştirememiş olsa da etkisi altında kaldığı 

rüzgar onu batılı devletlerle aynı 

gereksinimleri duymaya zorluyordu. Yeni 

insanı yetiştirecek eğitim programlarına 

ihtiyacı vardı. Cumhuriyet döneminde bu 

ihtiyaç bir zorunluluk halini alınca Almanya ve 

çeşitli ülkelere gönderilen öğrenciler başka 

fikirlerle tanışmışlar ve birikimleri sayesinde, 

ülkelerine döndüklerinde eğitimin 

mühendisleri olmuşlardır. Bu öğrencilerden 

İsmail Hakkı Tonguç ilk akla gelen isimdir. 

Yine Gazi Eğitim Enstitüsü'ndeki Resim-İş 

Bölümü'nü kurmak için Bauhaus model kabul 

edilmiştir. Bu süreçte etkin rol oyanayan 

İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun da adını anmak 

gerekir. Bölüm 1932'de açılmıştır. Bu gün de 

varlığını sürdüren bölümün o günlerde yapı 

itibariyle Köy Enstitüleri'nin devamı 

niteliğinde olduğu saptanabilir. 

Bauhaus şeması, öğretmen öğrenci 

ilişkisinin henüz pek akademik olmayan, 

derslerin kuramsal olmaktan çok pratiğe 

dayandığı usta çırak ilişkisine benzemesi, 

sanatı gerçekçi ve işlevsel yönleriyle ele 

alması ve en önemlisi 'Temel Tasarım 

Eğitim'ini önermesi bakımından Türkiye'deki 

teknik ve güzel sanatlar eğitiminin nasıl 

olacağı sorusuna cevap vermiştir. 

Gecikmeli olarak açılan Devlet Tatbiki 

Güzel Sanatlar Yüksekokulu'nun kuruluşu 

Gazi Eğitim Enstitüsü (GE) öğretmenlerinin 

girişimleriyle 1957'de tamamlanır. Savaşın 

zorlayıcı ekonomik koşulları okulun açılışını 

biraz geciktirmiştir. Organizasyonunda 

danışmanlık yapması için, sonradan binanın 

kurulumunda da çalışacak olacak olan Prof. 

Schneck'ten yardım istenir. Schneck Bauhaus 

mimarı ve yöneticisi Mies van der Rohe'nin 

37 


yanında iç mekan tasarımı yapmış bir 

mimardır. Tatbiki'yi, Bauhaus'un temel 

ilkelerini ısrarla benimsediği için GE Resim-İş 

Bölümü'ne göre geleneğe çok daha yakın bir 

okula dönüştürmüştür. Temel Tasarım Eğitimi 

önemsenmiş, özellikle serbest sanatların ve 

güzel sanatların geliştiği Tatbiki, Gazi gibi 

öğretmen yetiştirmeyi hedeflemekten çok, 

sanatçı yetiştiren bir kuruma 

dönüştürülmüştür. Bugün Marmara 

Üniversitesi Güzel Sanatlar Bölümü olarak 

varlığını sürdürmekte, akademisyenlerinin 

makalelerinden Bauhausçu geleneğe sahip 

çıktıkları anlaşılmaktadır. 

5 Ekim 1951'de Birleşmiş Milletler'den 

konut politikası ve planlama konusunda 

yardım isteyen Türkiye'ye Prof. C. Abrams elçi 

olarak gönderilir. Abrams, Türkiye'deki 

mimarlık okullarının „Temel Tasarım 

İlkeleri‟ni göz ardı ederek mühendislik okulu 

olarak işlevselliklerini sürdürdüklerini rapor 

eder. Aynı zamanda bazı yetenekli mimarlar 

kendilerine uygun çalışma ortamı 

bulamamaktan şikayetçidirler (Uysal, 2009: 

378). Tam da böyle bir tabloda bu eksiklikleri 

karşılayacak, bir yandan da ekonomi, 

sosyoloji, hukuk öğreterek kenti modern 

insanın yasalarıyla donatacak bir üniversite 

kurulmasına ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaçlara 

cevap veren Orta Doğu Teknik Üniversitesi 

1956'da hazırlıkları tamamlanarak açılır. 

Amerika'nın desteği ile kurulmuş olsa da 

Mimarlık Bölümü Bauhaus ekolünden 

etkilenmiş ve bu doğrultuda gelişim 

göstermiştir. Temel Tasarım Eğitimi tam 

manasıyla ilk kez burada Mimarlık derslerinde 

benimsenmiş, uygulanmaya başlanmıştır. 

Bu önemli üç okul; temelleri, 

yatkınlıkları bakımından ayrışsalar da Bauhaus 

ilkelerini farklı sanat ve zanaat alanlarında 

içselleştirdiklerinin görülmesi bakımından 

önemli başat örneklerdir. Bunlar dışında 

Bauhaus model alınarak açılmış ya da eğitim 

programları bu ilkeler çerçevesinde 

dönüştürülmüş okullar arasında İzmir 

Ekonomi Üniversitesi Güzel Sanatlar ve 

Tasarım Fakültesi, İstanbul Devlet Güzel 

Sanatlar Akademisi, İTÜ Mimarlık Fakültesi 

sayılabilir. Bu isimlerin sıralanışında Bauhaus

eğitiminin çağdaş sanat eğitimindeki 

belirleyici rolü açıkça saptanabilir. 

Sonuç 

Bauhaus Sanayi Devrimi ile öngörülen 

üretim, tüketim alışkanlıklarının değişmesine 

paralel sanatın standardizasyonu yerine, 

nitelikli, ekonomik, kalıcı, dizaynda şatafattan 

uzak, sade, çokça geometrik hatlı meta, yapı, 

sanat üretimini benimsemiş, bu eksende 

makinenin gündelik hayata kabulünü sanat ve 

zanaati, bütenleşik bir yapıyla dönüştürerek, 

hayatın en küçük nesnesinden başlayıp şey'i, 

yapıyı, yaklaşımı estetize etmiştir. Bauhaus 

pratiklerinin toplandığı bu okulun pedagojik 

fikirlerinin etkisi de kıtalararası kabuller 

görmüş, demokrasinin yeniçağının eğitim, 

üretim ihtiyaçlarına tam karşılık verdiğinden, 

ana vatanında ve diğer ülkelerde aynı eğitim 

programını öngören çok sayıda okul açılmış ya 

da dönüştürülmüştür. Bu okullar aracılığıyla 

yetiştirilen öğretmenler, sanatçılar, elemanlar 

dolaylı olarak Bauhaus ekolünün gündelik 

hayata sindirilmesini sağlamışlardır. 

Endüstrileşmeyle beraber kendi modernlerini 

şekillendiren toplumlarda Bauhaus, bugünün 

demokrasisinde sanat, üretim, hatta tüketim 

alışkanlıklarını da etkileyerek son formunu 

almıştır. 

Modernin maddi, manevi hatlarına 

yakından bakıldığında Bauhaus bugün halen 

eşyanın üzerinde bir soyut etiket olarak 

görülebilir şekilde durmaktadır. 

38 


KAYNAKÇA 

ARTUN, Ali (2009)“Geometrik Modernlik: Bauhaus 

Enternasyoneli ve Türkiye'de Sanat”, Bauhaus: 

Modernleşmenin Tasarımı, 1. bs., 183-199, İletişim 


BERGER, L. Peter., LUCKMANN, T. (2008) Gerçekliğin 

Sosyal İnşası., çev: Vefa Saygın Öğütle, Paradigma 

Yayıncılık., İstanbul. 

MACIUIKA, John V. (2009) “Deutscher Werkbund ve Osmanlı 

İmparatorluğu: Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Tasarım 

Reformu, Ekonomi Politikası ve Dış Politika”, Bauhaus: 

Modernleşmenin Tasarımı, çev: Elçin Gen, 35-94, İletişim 


ÖZKAR, Mine (2009) “Soyut Düşünme ve Yaparak Öğrenme: 

Temel Tasarım Eğitiminin Amerika'daki Başlangıçları” 

Bauhaus: Modernleşmenin Tasarımı, 135-151, İletişim 


UYSAL, Yeşim (2009) “ODTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık 

Bölümü'nde 1956-1980 Yılları Arası Eğitim 

Sistemi”Bauhaus: Modernleşmenin Tasarımı, 375-392, 

İletişim Yayınları, İstanbul 

ÜLKÜ, Candan (2008) “Sanat Eğitimi, Sanat ve Köy 

Enstitüleri”, Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 

Sayı.1 

YAMAN, Yasa, Zeynep (2009) “Bauhaus ve Söylemleştirilen İç 

Mekan Anlayışı: Yeni Yaşam, Yeni Dekorasyon, Yeni 

Mobilya”, Bauhaus: Modernleşmenin Tasarımı, 201-240, 

İletişim Yayınları, İstanbul

SIMONE DE BEAUVOIR’DA 

İKİNCİ CİNS VE AŞKINLIK KAVRAMI 

Elif Gezgin 1 

I. Giriş: İkinci Cins 

Sol eğilimli bir kamu entelektüeli olarak 

tanınan Beauvoir‟ın 1949 yılında yayınlanan 

bu eseri daha yayınlanır yayınlanmaz 22.000 

adet satmıştır. Bin sayfalık bu kitap Fransızca 

aslından Türkçe‟ye Bertan Onaran tarafından 

çevrilmiş ve Payel Yayınevi‟nce 3 cilde 

bölünerek basılmıştır. Eser ilk bakışta „İkinci 

Cins‟ yerine; „Genç Kızlık Çağı‟, „Evlilik 

Çağı‟ ve „Bağımsızlığa Doğru‟ adlı 3 ayrı cilt 

adıyla ve içeriğiyle karşılaştırıldığında göze 

bu başlıklardan daha ironik gelen kapak 

resimleriyle dikkat çeker. Ancak, 

kadınlarımıza daha iyi bir anne ya da daha 

başarılı bir eş olmayı salık veren sayısız 

sıradan kitaptan biri gibi görünen bu eserin 

gerçekte o dönemin feminist hareketlerine 

yön veren temel yapı taşlarından biri 

olduğunu anlamak için onu okumaya 

başlamak yeterli. 

Varoluşçu bakış açısının feminist 

mücadeleyle eklemlenmesinin ve kadının 

ötekiliği başlığı altında kapsamlı bir şekilde 

somutlaştırılmasının Simone de Beauvoir‟la 

gerçekleştiği söylenebilir. O, Sartre‟nin 

“İnsan ne ise o değildir, ne olmuşsa odur” 

sözüne paralel biçimde feminizme meşhur 

“kadın doğulmaz, kadın olunur” sözünü katar 

ve bu söz 1970‟lerde geliştirilen feminist 

çalışmaların anahtar kavramı olan „toplumsal 

cinsiyet‟in ve „biyolojik cinsiyet/toplumsal 

cinsiyet ayrımı‟nın temel ifadelerinden biri 

1 Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Sosyoloji Bölümü, Doktora Öğrencisi. 

39 


haline gelir. Beauvoir bu yolla erkek 

hegemonyasının neden ve sonucunun 

varoluşsal olduğuna dikkat çekmekte ve 

kadının ikincil konumunun onun bir penisten 

ziyade var olan patriarkal sistemde varlığını 

tanıyan bir konumdan yoksun olmasından 

kaynaklandığını öne sürmektedir. 

Beauvoir‟a göre kadın erkek eşitsizliği, 

kadın cinsiyetinin değil kadınlık durumunun 

getirisidir. Onun bunu bir durum olarak 

adlandırması, varoluşçu ve kurmacı bakış 

açılarının birbirinin içine geçtiği noktadır. 

Yani söz konusu durum hiç bir biyolojik 

temele dayanmaz. Kadınlar, özgür olma 

yetilerini sınırlandıran, inşa edilmiş, somut bir 

durumun içindedir. Beauvoir‟a göre kadının; 

erkeğin hâkimiyetini ele geçirip kimselere 

bırakmadığı o gerçekliğine karşın rastlantısal, 

erkeğin varlığına karşın hiçlik içeren ve 

erkeğin özne konumuna karşın ötekileşen 

konumunun değişmesi ve kadının bir 

cinsiyetle değil yalnızca insan olmayla ilişkili 

olan aşkınlığıyla toplumsal hayata dâhil 

olabilmesi, kadın kurtuluşu için şarttır. 

Bu çalışma, varoluşçu bakış açısının 

Beauvoir‟la İkinci Cins‟te ses bulan feminist 

bakışa nasıl yansıdığını ve (eserin çok kısa bir 

özetinden sonra) Beauvoir‟ın çalışmalarında 

merkezi bir rol oynayan aşkınlık kavramını 

ele almayı amaçlamaktadır.

II. ‘İkinci Cins’e Giden Yol: Feminizme 

Varoluşçu Bakış 

Varoluşçuluğun insanın öznel 

bütünlüğüyle ilgilenen bir yaşam felsefesi 

olarak ortaya çıktığı söylenebilir. „İnsan ne ise 

o değildir, ne olmuşsa odur‟ diyerek Sartre 

(ve aslında genel olarak varoluşçu bakış açısı) 

insan varoluşunun öznelliğini, onun 

tarihselliği ve sonluluğu içerisinde ele alır. 

Varoluşçuluk bu sebeple insanın, yüzyıllardır 

süregelen toplumsal kaoslar ve bu ortamda 

şekillenen kapitalist dünyanın tek-tipleştirme 

çabasının beraberinde getirdiği yabancılaşma 

durumuna karşı; kendi varlığının bilincinde 

olması ve onun önceliğini benimseyen bir 

birey olarak kendini gerçekleştirmesi 2 

gerektiğini öne sürer. Çünkü “„kafa 

eğitimimizin bir sonucu olarak bizler‟ 

bireylerde onların ortaklaşa taşıdıkları, 

tiplerini gerçekleştirmekte kullandıkları 

şeyleri algılarız; kendimize özgü gözümüzden 

kaçar, onlara daha önceden edinmiş 

olduğumuz kategorilerle yaklaşırız ve 

bildiklerimiz gördüklerimize engel olur” 

(Foulquie, 1998: 39-40) 

Çok indirgemeci bir bakış açısıyla da olsa, 

genel olarak varoluşçu felsefenin; bireysellik, 

bir düzen eleştirisi olarak ona eşlik eden bir 

tür tek-tipleştirme düşmanlığı ve bireyin 

kendi aşkınlığına sahip olma özgürlüğüne 

odaklandığı söylenebilir. Bu bağlamda 

toplumsal düzende gitgide daha da 

belirginleşen benzerleşme, yığın olma eğilimi 

ve var olmak (ekonomik güç elde etmek) için 

bir kolektif düzen içerisine girme 

zorunluluğuna dikkat çeker. Zira özgür 

düşünce ve kişisel özelliklerin değerini 

kaybettiği toplumlarda “benliğin yitirilmesi 

genele uyum sağlama gerekliliğini 

arttırmıştır”(Fromm, 1996: 201). Yalnız insan 

var olma savaşında; ekonomik çöküntülerden, 

2 Abraham Maslow‟la kullanımı yaygınlaşan kendini 

gerçekleştirme kavramında, kişinin tam potansiyeline 

erişmeden önce karşılanması gereken bir ihtiyaçlar 

hiyerarşisi bulunduğunu iddia edilir ve bu ihtiyaçlar 

aşağıdan yukarıya doğru; fizyolojik, güvenlik, sevgi ve 

aidiyet, saygı ve statü ile son olarak kendini 

gerçekleştirme olarak sıralanır. Burada kişinin 

gerçekleştirilmemiş potansiyeli olduğu ön kabulünden 

yola çıkıldığı söylenebilir. 

40 


sürekli değişkenlik gösteren maddi manevi 

değerlerden yorgun düşmüş, daha fazla 

güvende hissedebilmek içinse kitleleşme 

yoluna gitmiştir. Böyle bir ortamda insanlar 

hayatta kalıp ekonomik anlamda varlıklarını 

sürdürmek ile kişisel özgürlüklerine sahip 

çıkmak arasında seçim yapmak zorunda 

bırakılmışlardır. 

Özetle söz konusu koşullar karşısında 

ideal bir insanlık durumuna odaklanan bu 

bakış açısı; varoluşun özden önce geldiğine, 

kişinin kendine özgü bireysel özünü seçme 

yeterliliğine ve çevresinde olan biten şeylere 

hem etki edebileceğine hem de onlardan 

sorumlu olduğuna yönelik bir inancı 

yansıtmaktadır. Dolayısıyla, böyle bir 

yaklaşımın, yüzyıllardan beri dünyada en 

temel eşitsizlik sorunu olagelen kadının 

ezilmesi sorunuyla eklemlenmesi çok da 

şaşırtıcı görünmemektedir. 

İkinci Cins’te Biyolojik Temelin Reddi 

Kadın sorununa varoluşçu bir bakışla 

yaklaşan Beauvoir, doğacı görüşleri ve var 

olan eşitsizliğin temeliyle ilgili yapılmaya 

çalışılan biyolojik açıklamaları tümden 

reddetmektedir. Çünkü varoluşçu felsefeye 

göre “bireyin ne olacağı onun bütün 

olanaklarını içeren yumurtada önceden 

belirlenmiş değildir. İnsan, özgür olduğu için 

bu olanaklar arasında bir seçme yapabilir. 

İnsanlığın özü özgürlük içinde askıdadır.” 

(Sartre‟den aktaran Foulquie, 1998: 60) 

Burada ilk bölümde bahsedilen 

varoluşçu bakış açısının insanı kendi 

sınırlılıklarından sorumlu tutan ve seçme 

özgürlüğüne odaklanan yaklaşımını yeniden 

görme fırsatı buluruz. “Varoluş özden önce 

gelir” (Sartre, 1996: 63) diyerek insan 

varoluşuna odaklanmak ve onun önceliğine 

inanmak; insana özgürlüğü kadar kendi özünü 

seçme zorunluluğu da getirmektedir. Çünkü 

bu görüşe göre “ilkin insan vardır; yani insan 

önce dünyaya gelir, var olur, ondan sonra 

tanımlanıp belirlenir; özünü ortaya 

çıkarır”(Sartre, 1996: 63). Bu bakış açısının 

kadının konumu göz önünde tutularak 

yeniden okunması ile onun toplum içindeki 

durumunun da bir inşa olduğu ve biyolojik 

temelin kadının ikincil konumu ile olan

ilgisizliği gözler önüne serilmektedir. Varoluş 

bir “edimse” (Foulquie, 1998: 144) ve 

alternatifler arasından seçimler yoluyla 

kendini oluşturmayı içeren yalnızca insana 

özgü bir ayrıcalıksa bu bizleri, kadının kendi 

bedeninin değil onu ikincil konumda 

hapseden her türlü patriarkal etkinin esiri 

olduğu sonucuna götürür. 

Var oluşundan ve seçimlerinden 

sorumlu ideal insanlık tanımından yola 

çıkarak, Beauvoir‟a göre erkeğin kadını öteki 

olarak dıştalamasının doğurduğu konumu 

doğrudan doğruya kadının insanlığını 

reddetmesi olarak yorumlayabiliriz. Bu 

bağlamda Beauvoir İkinci Cins‟te öncelikli 

olarak toplumsal cinsiyet rolleri arasındaki bu 

derin dengesizliğin kaynağını analiz eder ve 

“kadın insanların” (female humans) 

toplumdaki ikincil konumlarını tartışır. 

Örneğin, döllenme sırasında ikincil konumda 

olduğu düşünülen kadın rolünün, aslında 

yumurtanın kendisiyle eşit güçte olabilecek en 

uygun spermi seçerek içine alan aktif bir rol 

olarak yeniden tanımlanması amacıyla bunu 

ispatlayan bazı bilimsel çalışma örnekleri 

verir ve biyolojik özcülükten alıntılarla kadın 

yumurtasının “pasifliği” ve erkek sperminin 

“aktifliği” gibi yerleşik bakış açılarının hiçbir 

biyolojik temele dayanmadığını gözler önüne 

sermeye çalışır. 

Sonuç olarak her bir yaklaşımın iki 

cinsiyet arasındaki farklılıkları ele 

alabildiğini; ancak hiç birinin kadının ikincil, 

aşağı rolde olmasının sebebi olamayacağını 

ve bunu iddia eden çalışmaların yalnızca 

kadının ezilmişliğini “kader” olarak 

adlandırmaya yarayan sistemci bakış 

açılarının ürünü ya da yardımcısı olduğunu 

ifade eder. 

“Ebedi Kadın” Kavramı ve Annelik 

Beauvoir “ebedi kadınlık” (eternal 

femine) mitini ele alırken kadının aleyhine 

işleyen ve insan bilincine yerleşen bu mitin, 

erkeğin kendi dünyaya geliş biçimiyle ilgili 

rahatsızlığından kaynaklanan bir temeli 

olduğunu öne sürer. Tarih boyunca hem 

tapınılan hem de kötülenen annelik 

kavramının, hayat verirken aynı anda ölümün 

de habercisi olan yapısını irdeledikten sonra 

41 


Beauvoir, analık kavramının -bu biyolojik 

gerçekliğin- içgüdüsel herhangi bir yanı 

olmadığını öne sürer. Ona göre “analık 

içgüdüsü diye bir şey yoktur, hiç değilse bu 

sözcük insan türüne uygulanamaz” (Beauvoir, 

1993: 145) Tıpkı kadının erkek karşısındaki 

“öteki” konumu gibi analık kavramı ve 

annenin çocuk karşısındaki tutumu da kadının 

toplumsal olarak bu kavramları benimseme ve 

bunlardan etkilenme biçimiyle paralellik 

göstermektedir; yani inşa edilmiştir. 

Beauvoir İkinci Cins‟te yaratılan 

mitler yoluyla ideal kadının kendisini erkeği 

ve ailesi için feda eden bir prototip olarak 

tanımladığını, bundan daha kötüsünün de 

kadının yaratılan bu mitleri kadın kelimesinin 

tanımı olarak içselleştirmesi halinde kendisini 

bu kalıbın dışında bir başka şekilde 

tanımlayamaması olduğunu ifade eder. 

Kadının bu mitleri içselleştirmesi onu yarım, 

edilgen, tanımlanan kadınlık durumdan dışarı 

adım attığı anda yeryüzündeki varlığını 

tamamıyla kaybeden, son derece içkin bir 

konuma hapseder. Beauvoir ötekilik 

durumunu pekiştiren en temel üstyapı 

kurumları olan evlilik ve anneliğin gönüllülük 

esasına dayalı olması gerektiğini ve bundan 

başka bir doğal temele sahip olmadığını 

düşünür ve bu kavramlara dair her tür 

duygunun yerini toplumsal bir dayatmaya 

bırakmış olduğunu iddia eder. 

Ezilmenin Toplumsal Tezahürleri Olarak 

Narsist, Aşık ya da Mistik Kadınlar 

Doğrulamalar (Justifications) 

bölümünde Beauvoir kadının kendisini daha 

da bağımlı hale getiren yanlarına değinir. 

Örneğin kendine hayran kadın, sandığının 

aksine fahişelik yapan kadından bile daha 

bağımlı haldedir. “Erkek güzelliği aşkınlığın 

belirtisidir, kadın güzelliğindeyse içkinliğin 

edilginliği vardır” (Beauvoir, 1969: 47) 

derken Beauvoir, erkeğin vücudunu 

arzulanacak bir nesne olarak görmediğinden 

bu imgeyle narsist bir ilişki kurmadığından, 

kadınınsa narsist kimliğinden dolayı aynada 

“kendini” gördüğünü sanmasından ve 

kendisini gönüllü bir biçimde bir nesne 

haline getirerek kendi içkinliğine daha da 

gömüldüğünden bahseder. “Tapılacak bir put

olmak isteyen Amerikan kadını, hayranlarının 

kölesi olur, yalnız erkek aracılığıyla ve onun 

için giyinip kuşanır, yaşar, soluk alır. 

Gerçekte, kendine hayran kadın, saray 

yosması kadar bağımlıdır.” (Beauvoir, 1969: 

64) 

Beauvoir için kadını kendi içkinliğine 

hapseden bir diğer faktör ise aşktır. Toplumun 

tanımladığı anlamda aşk, “kadın dünyası”na 

bırakılmış ve ona özgü bir kavramdır. Bilim, 

sanat, profesyonelleşme, kariyer ve somut 

dünyaya ait diğer her şey erkek 

tekelindeyken, aşk daima kadına özgü bir 

olgu olarak kalmış, ona atfedilmiştir. Bu 

elbette kadının özel alan, erkeğin kamusal 

alanla özdeşleştirildiği bir dünyada 

yadırganmadan kabul gören gerçeklerden 

biridir. Gerçek dünyaya ait olan her şeyin 

erkeğe ya da kadına değil, insana ait olması, 

özel ya da kamusal alana uygun yapıya sahip 

olmak gibi doğuştan gelen hiçbir temel 

özelliğin bulunmaması geçmişten bugüne 

feminist gruplar dışında göz ardı edilmeye 

devam etmiş, sorgulanmasına dahi gerek 

görülmemiştir. Burada Thomas Kuhn‟un 

paradigma kavramını kullanmak gerekirse, 

zaten hangi konuların “bilimsel” ya da 

araştırmaya değer olup olmadığını belirleyen 

erkek egemen bir bilim topluluğunun, 

gündemine kendi avantajına olan eşitsizlik 

sorunlarını dahil etmesi ve bu sorunu ele 

almak için mesai harcamasını beklemek fazla 

iyimser bir yaklaşım olurdu. Kaldı ki cinsiyet 

gözetmeksizin, her insanın varlığını 

anlamlandırmasının önkoşulu olan yaşam 

alanlarını ele geçiren erkek karşısında kadının 

sahip olduğu aşka da zaten hiç kimsenin 

ihtiyacı yoktur. Erkek kadını sürekli onu daha 

çok sevmeye, aşkına sahip çıkıp onu 

yaşatmaya ve ondan sorumlu olmaya 

zorlarken aslında buna ne ihtiyaç duyar ne de 

bundan zevk alır. Aksine bu onu sıkar, 

kadınıysa daha da ne yapacağını bilmez, 

şaşkın hale getirir. “Aşkın sayısız kadın 

kurbanı” (Beauvoir, 1969: 98) yaşamının 

daha önce ifade edilen tüm içkinleştirme 

evrelerinin ardından çoğu kez bir kurtuluş 

yolu olarak atıldığı bu türden bir aşkın içinde 

yaşamını daha da kötüleştiren ve onu 

ulaşması gereken aşkınlık durumundan daha 

42 


da uzaklaştıran noktalara doğru sürüklenir 

gider. Oysa “kadın güçsüzlüğü değil, 

güçlülüğü içinde; kendinden kaçmak değil, 

kendini bulabilmek; var olmaktan istifade 

etmek değil, varlığını olumlamak üzere 

sevebildiği gün aşk, hem o hem de erkek için 

korkunç bir tehlike olmaktan çıkıp bir yaşam 

kaynağı haline gelecektir.” (Beauvoir, 1969: 

98). Bu satırlar birbirine bağımlı olmak 

yerine bağlı olmayı tercih eden, ilişkisini bu 

özgürlük ve karşılıklı aşkınlık sınırlarında 

yaşamaya çalışan Beauvoir‟ın Sartre‟la olan 

ilişkisinin bir yansıması ve idealleştirilmesi 

gibi görünür. 

Son olarak kendini dine ya da benzeri 

diğer doğaüstü güçlere veren kadın 

gerçeğinden yola çıkan Beauvoir, bu 

kadınların bazılarının tanrı aşkı ve onunla 

ilgili iç yaşantılarıyla yetindiğini, 

bazılarınınsa bu hislerini tüm dünyaya yayma 

isteğiyle eyleme geçtiğini ifade eder. Ancak 

bu duygu ve girişimler “olumlu bir eylemle 

insan toplumuna yansıtılmadıkça” (Beauvoir, 

1969: 109) tıpkı narsizm ve aşk gibi kadını 

kendi içkinliğinde daha da boğan, onu 

kandırmaca bir özgürlük ve efsaneler 

ortasında yine kendi öznelliğinde bir varlık 

olarak bırakan bir hal alacaktır. Tüm bu 

hallerde kadın, kendi “ötekiliği”ne hizmet 

eden suçun bir parçası olmaktan kurtulamaz. 

“Kadın”ın Toplumsal İnşası 

Bu noktaya kadar tartışılanlarla, 

kadınlık durumunun ve onun toplumsal 

hayata yansıyan pratiklerinin topyekûn inşa 

edilmiş bir görünüm sergilediği söylenebilir. 

Bu görüşe göre kadına yönelik tutumlar da 

kadının kendisi hakkında sahip olduğu 

duygular da fiziksel bir kaynaktan değil 

toplumsal yaşam biçimlerinden etkilenmekte, 

beslenmektedir. Bu bağlamda “insan kadın 

olarak doğmaz; biyolojik, ruhsal, ekonomik 

hiçbir yazgı toplumun içinde insan dişisinin 

takınmış olduğu çehreyi tanımlamaz; 

kadınlıkla nitelenen iğdış ile erkek arasındaki 

bu ara ürünü hazırlayıp ortaya çıkaran 

uygarlığın tümüdür.” (Aktaran Foulquie, 

1998: 56) diyerek Beauvoir bu inşanın failini 

de mağdurunu da ilan eder.

İkinci Cins‟in „Toplum içi Yaşayış‟ 

adlı bölümünde Beauvoir, kadınlık 

durumunun inşasıyla ilgili bu somut 

gerçekleri göz önüne serme çabasındadır. 

Çocukluk, gençlik ve cinsel uyanma 

temalarına değinen yazar; bu gelişim çağlarını 

analiz ederek “Kadın doğulmaz, kadın 

olunur” sözünü daha somut bir temelde ve 

daha detaylı biçimde açıklamaya girişir. 

Kadının yetiştirilme sürecinin ayrıntılı bir 

tasviri bir genç kızın pasifliğe, bağımlılığa, 

tek tipliğe ve içkinliğe adım adım nasıl 

koşullandığını gözler önüne serer. Bu tür bir 

bakış açısından irdelendiğinde toplumdaki her 

güç, kadını özgün özelliklerinden yoksun 

bırakmak ve onu bir objeye çevirmek için bir 

araya gelmiş gibi bir izlenim bırakmaktadır. 

Yetişkinliğe geçen kadın için ise 

Beauvoir içselleştirilmiş “durumlar” ve 

rollerden bahseder. Burjuva kadının annelik, 

eşlik ve eğlence aracı olma rollerine değinir 

ve bu rollerin dışarıdan ne kadar hoş 

görünürse görünsün ve hangi ortamlarda 

gerçekleştiriliyor olursa olsun kadınları 

içkinliğe ve çok derin bir bıkkınlık hissine 

sürükleyeceğini iddia eder. Bu durum 

varoluşçu bakış açısının daha geniş kapsamda 

ele aldığı toplumsal yapılar içerisinde 

yığınlaşmak -bir bütünün parçası olmak- 

zorunda kalan bireyin yaşadığı bunalım 

haliyle paralellik gösterir. Burada bahsedilen 

ise söz konusu bunalım halinin iki farklı 

toplumsal grup olarak kadın ve erkek arasında 

yaşanan biçimi gibi görünmektedir. Beauvoir, 

kadının sözü geçen annelik ya da eşlik 

rollerini kabullenmeyen daha az geleneksel 

bir konumda olması durumunda bile 

toplumdaki varlığını sürdürmek için hayatı 

boyunca erkekler tarafından belirlenmiş pek 

çok emre ve kurala uymak zorunda kaldığına 

da dikkat çeker. 

Beauvoir, kadının fiziksel yaşam 

eğrisine olan bağlılığından bahsederek devam 

eder ve bunun sebebinin kadının “hala dişilik 

görevleri içerisinde hapsolmuş olduğunu”dan 

(Beauvoir, 1993 : 225) ileri geldiğini öne 

sürer. Bu bağlamda kadının olgunluktan 

yaşlılığa geçiş travmasının ne kadar derin 

olabileceğini şu çarpıcı sözlerle ifade eder: 

43 


Bu eğri erkeğinkinden çok daha 

sarsıntılı ve kopuktur. Kadın 

yaşamının tüm dönemleri durgun 

ve tekdüzedir; ama bir dönemden 

öbürüne geçişler tehlikeli bir 

hoyratlıktadır; erkeğinkinden daha 

etkili bunalımlara yol açarlar: 

ergenlik, cinsel yaşamın başlaması, 

yaşdönümü başlı başına birer 

bunalımdırlar. Erkek aralıksız 

yaşadığı halde, kadın, ansızın 

dişiliğinden yoksun kalır; genç 

sayılacak yaşta kendisini topluma 

ve kendisine karşı doğrulayan, 

mutlu kılmaya yarayan cinsel 

çekiciliğiyle doğruganlığını yitirir: 

gelecekten yoksundur, yetişkin bir 

insanın yaşamının aşağı yukarı 

yarısını yaşamak durumundadır 

artık (Beauvoir, 1993 : 226). 

Beauvoir‟e göre yeniden üretim 

kapasitesini kaybeden kadın, toplumun ona 

dayattığı öncül amacını ve dolayısıyla da 

kimliğini kaybeder. Bu bölümün sonunda 

genel olarak vardığı sonuç; kadının 

durumunun karakterinden kaynaklanmadığı, 

aksine kadının karakterinin ona dayatılan 

kadınlık durumunun bir sonucu olarak 

meydana geldiğidir. Kadının sıradan olması, 

başarısızlığı, tembelliği, pasifliği, kayıtsız hali 

onun ezilmesinin sebepleri değil, maruz 

kaldığı ezilmişliğin ve “ötekiliğinin” ortaya 

çıkardığı sonuçlardır. Böyle bir ortamda 

kadının kendi aşkınlığına ulaşması mümkün 

görünmemektedir çünkü ona göre bireysel 

özgürlük, insanlar kendilerini ezen bir düzen 

içinde yaşadıkları sürece asla 

yakalanamayacak bir şeydir. Dolayısıyla 

birbirinden böylesine kopuk ve eşitsiz iki 

grubun bulunduğu bir ortamda “evrensel 

ahlak da olanaksızdır” (Beauvoir, 1991: 63 ). 

Bu bize bir önceki bölümde değindiğimiz 

Thomas Kuhn‟un paradigma kavramını bir 

kez daha hatırlatır; zira belli bir grubun 

hegemonyasında varlığını sürdüren bir 

topluluğun değer ve bilgi birikimlerini 

sorgulamadan kabul etmek mümkün değildir.

“Öteki” Konumundaki Kadın 

Beauvoir‟a göre; eşitlik “kadın kişinin 

ve erkek kişinin insanlığı, kadın ya da erkek 

olarak varlığıyla çatışmadığı zaman vardır” 

(Öztürk, 2009). Oysa patriarkal sistemde 

kadın; kadın ve erkek cinsiyetlerinden (ki 

Butler ve bazı diğer feminist düşünürler, bu 

ikili çerçeveye dahi karşıdır) biri değil, 

yalnızca ötekidir. Yani kadın kadın değildir, 

kadın “erkek olmayan”dır. Dolayısıyla Hegel 

gerçekliğin zıt güçler arasındaki etkileşimle 

doğduğundan (Bkz: Kaynakça 1) 

bahsederken, aslında bir bakıma, erkeğin 

kendini özne ve özgür varlık olarak 

adlandırırken kadını ötekileştirdiği gerçeğini 

de yansıtmaktadır. Her bir özne için bir nesne 

gereklidir mantığını da anımsatan bu tür bir 

ilişki, öznellik üzerindeki erkek 

hegemonyasına da işaret etmektedir. 

Kadın, yüzyıllardır erkek 

hegemonyasıyla dönmekte olan dünyada ve 

erkeğin kendisini “ben” olarak tasarladığı 

hâkim düzenin belirlemiş olduğu konumuna 

boyun eğen, bağımlı ve “içkin” durumdadır. 

Erkeğin yüzyıllardır süregelen her türlü 

ayrıcalığının sebebi onun “insan olma 

eğiliminin erkeklik yazgısıyla 

çatışmaması”dır (Beauvoir, 1969: 116). Bu 

noktada insan olma eğilimiyle altı çizilen 

şeyin Beauvoir‟in feminist yaklaşımının 

temeline oturan aşkınlık kavramını açıkladığı 

söylenebilir. 

Erkeklik organıyla aşkınlık özdeş 

sayıldığı için, toplumsal ya da 

zihinsel başarılar ona erkekçe bir 

etki gücü sağlamaktadır. Varlığı 

birkaç parçaya bölünmemiştir. 

Oysa kadından, kadın olabilme 

üzerine kendini hem bir nesne hem 

de bir av haline getirmesi, yani 

yüce, egemen bir varlık olma 

hakkından vazgeçmesi 

istenmektedir. Erkeğin 

boyunduruğundan kurtulmuş 

kadının durumundaki başlıca 

çelişme budur. Varlığını 

sakatlamak istemediği için 

kadınlık rolünü benimsemeye 

44 


yanaşmamaktadır. Oysa kadınlığı 

reddetmek de varlığını 

sakatlamaktadır. Erkek; cinsi erkek 

olan, insani bir varlıktı; kadın aynı 

biçimde cinselliği kabul etmiş 

insani bir varlık olduğu an erkeğe 

eşit, eksiksiz bir birey olabilir 

(Beauvoir, 1969: 116). 

Kadının içinde bulunduğu çelişik 

konumun özeti niteliğindeki bu paragrafla 

onun içinde bulunduğu pasif, içe dönük, 

durağan yani yazarın tabiri ile içkin yapısını 

yeniden görmüş oluruz. Kadının bu ortamdan; 

toplumdaki hastalıklı özgürlük ifadelerinden, 

tüm güvenlik ve rahatını feda ederek 

sıyrılması öyle zordur ki çoğu kadın bu 

güvenli ve tanıdık alandan uzaklaşmaktansa 

hayatlarını eş ve anne rolleriyle bu içkinlik 

içerisinde yaşamaya devam ederler. Kadının 

feragat ettiği hayata dair tüm etkinliklerin, 

ekonomik gücün, iş hayatının, -erkeğe ait 

görünen oysa sadece insana özgü olan tüm 

değer ve tutumların- cinsiyet gözetmeksizin 

hakça dağıtılmasıyla her insanın bağımsız, 

yetkin bir birey olarak kendini 

gerçekleştirebileceğine inanan Beauvoir; 

eserinin son bölümünde kadın kurtuluşunun 

ekonomik temellerine ve günlük yaşamda 

kadına engel teşkil eden diğer pratiklere 

değinerek eserini sonlandırır. 

III. ‘İkinci Cins’’te Aşkınlık Kavramı ve 

Üzerindeki Erkeksileştirme Yaftası 

Eserin tamamına hâkim olan aşkınlık 

kelimesi, Beauvoir‟ın kadının kurtuluşunun 

merkezine oturttuğu bir kavram olarak 

literatürde geniş yer bulmuştur. Ancak bazı 

düşünürler Beauvoir‟in bu kavramını 

maskülen bir çözümleme (Bkz.: Kaynakça 2)

olarak okumakta ve onun yapmaya çalıştığı 

şeyi feminizmi “maskülen varsayımlar içine 

yerleştirme” (Stones, 2008: 172) olarak 

görme eğilimindedirler. Bu bölümde 

Beauvoir‟ın bu görüşü ve aslında aynı anda, 

sahip olduğu gücü ortaya çıkarma 

gayretindeki kadını da erkeksileşme 

çabasındaki kadın olarak gören bakış açısını 

eleştirmek amaçlanmaktadır. 

Aşkınlık kavramının erkeksileşme 

olarak anılması, erkeklerin sahip oldukları 

tüm özgürlük ve „aşkınlık‟ hallerinin, onların 

doğuştan gelen özelliklerinin bir sonucu 

olarak görülmesi ve kadın dünyasıyla 

ilişkilendirilememesinden kaynaklanıyor 

olabilir. Oysa erkeklerin sahip oldukları 

özelliklerin, erkeksi ve onlara özgü olduğu, 

kadınların özgürleşmesi ve aşkınlığa 

ulaşabilmesi halinde sahip olacakları bu 

özellikleri erkeklerden “almış” olacakları, 

kadınların bu durumda erkeksileşmeye 

çalışıyor oldukları iddiası tarihsellikten 

oldukça yoksun görünmektedir. Oysa 

öncelikle üzerinde konuşulan bu aşkınlık 

durumunun ve onun “sahipleri” olan erkekler 

tarafından dünyamıza yansıtılan 

tezahürlerinin kime ve neye göre erkeksi 

olduğunu yeniden gözden geçirmek gerekiyor 

gibi gözükmektedir. Bu işe “erkeksi” olarak 

anılan her şeyin sorgulanması ve hangi 

kökenden ne tür tarihsel sebeplerle literatüre 

girdiğinin incelenmesiyle başlanabilir. Her 

şeyden önce, bir şeyin, onu ilk ele geçirene ait 

ve özgü olarak kabul edilemeyeceği için bu 

olguların da tümden erkeklere ait olduğunu 

kabul edemeyeceğimiz çıkarımına varılabilir; 

yani bir şeyi bir başka gruptan sonra elde 

eden –edebilen- kişiler o şeyin ikincil 

sahipleri ve taklitçileri olarak adlandırılamaz 

diyebiliriz. Dolayısıyla şahsi inancım 

toplumsal olguları olduğu gibi kabul etme 

yanılgısına, aşkınlık kavramını erkeksileşme 

çabası olarak adlandıran kişilerin de düşüyor 

olabilecekleri yönündedir. 

Erkek olma durumu, bugüne dek toplum 

tarafından herhangi bir müdahaleye 

uğramadığı ve evrensel bir aşkınlık tanımıyla 

neredeyse birebir örtüştüğü için erkeklerin mi 

aşkın olduğu, yoksa aşkınlık tanımının mı 

erkeklerin sahip oldukları toplumsal 

45 


koşullarla örtüştüğü sorusu eleştirel bir bakış 

açısından yoksun çoğu kişi için cevapsız 

kalmıştır. Hatta maalesef, bu sorunun 

cevabının, sorgulanması gerekli bir olgu 

olarak görüldüğünü düşünmek dahi iyimser 

bir bakış açısı olabilir. Tarihsel bir bakış 

açısından uzak bir analiz bizleri kadının 

kurtuluşunun bir “erkek” gibi davranması ve 

onun gibi olabilmesi yoluyla elde 

edilebileceği çıkarımına götürebilir. Ancak 

biraz daha derine inildiğinde ve cinsiyet 

kavramının kendisi sorgulanmaya 

başlandığında görülecektir ki erkeklerin tekeli 

altında bulunan ve onları aşkın kılan her türlü 

özgürlük ve güç aslında sahip oldukları sosyal 

imtiyazların bir sonucudur. Tamamen tarihsel 

ve toplumsal koşullarla ilişkili sebeplerden 

ötürü meydana gelmiş olduğu konusunda 

hemfikir olduğumuz bu farklılıkların ortadan 

kaldırılması sürecini taklit olarak 

adlandırmanın, kadının „öteki‟ olarak 

görülmesine sebep olan sistemin kendisinden 

başka bir şeye fayda sağlamayacağını 

düşünüyorum. Kaldı ki kimlik kategorilerine 

doğuştan sahip olduğumuza bu kadar emin bir 

bakış açısının; erkeği merkeze alan ataerkil 

sistemin ürünü de olsa, kadını merkeze alan 

feminist eylemin ürünü de olsa, ne kadar 

kapsayıcı ve gerçekçi olabileceği de tartışılır. 

Judith Butler‟ın dediği gibi, “kimlik 

kategorilerini seferber etmenin her daim 

taşıdığı tehlikelerden biri, kimliğin kişinin 

muhalefet ettiği iktidarın bir aracı haline 

gelmesidir” (Butler, 2005: 32). Dolayısıyla, 

kadını erkeksi, erkeği kadınsı olarak anmak 

„kadın‟, „erkek‟ kategorileri ve onlara biçilen 

rollerin insan özgürlüğünü sınırladığı bir 

dünyanın dayandığı çerçeveleri güçlendirmeyi 

sürdürecek gibi gözükmektedir.

KAYNAKÇA 

Fromm, Eric (1996) Özgürlükten Kaçış, Çev.Şemsa Yeğin, 

Payel Yayıncılık, İstanbul. 

Beauvoir, Simone De (1993) İkinci Cins, Kadın: Evlilik Çağı, 

Çev. Bertan Onaran, Payel Yayıncılık, İstanbul. 

Beauvoir, Simone De (1969) İkinci Cins, Kadın: 

Bağımsızlığa Doğru, Çev. Bertan Onaran, Payel Yayıncılık, 

İstanbul. 

Beauvoir, Simone De (1991) Sade‟ı Yakmalı mı? 

Günümüzde Sağcı Fikirler , Çev. Cemal Süreyya, Broy 


Butler, Judith (2005) Cinsiyet Belası, Feminizm ve Kimliğin 

Altüst Edilmesi, Çev: Başak Ertür, Metis Yayınları, İstanbul. 

Foulquie, Paul (1998) Varoluşçunun Varoluşu, Çev.Yakup 

Şahan, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul. 

Sartre, J.P. (1996) Varoluşçuluk, Çev. Asım Bezirci, Say 


Stones, Rob (2008) Sosyolojik Düşüncede İz Bırakanlar, 

Çev. Lülüfer Körükmez, Bağlam Yayıncılık, İstanbul. 

Öztürk, Şeyda (2009) Sayı 58, Feminizim, Cogito, İstanbul. 

Online Kaynaklar 

1.Hegel Felsefe ve Diyalektik Yöntem 

http://www.genbilim.com/content/view/1201/90/ Erişim: 

11.11.2011 Saat: 16: 10 

2.Changfoot, Nadine. Transcendence in Simone de 

Beauvoir‟s Second Sex, 

http://psc.sagepub.com/content/35/4/391.abstract Erişim: 

11.11.2011 Saat: 21:48 

46 

Sosyoloji Notları

İKTİDAR KAVRAMINI HALKLA 

İLİŞKİLERE UYGULAMAK 

VE HALKLA İLİŞKİLER 

ŞİRKETLERİNİN HALKLA 

İLİŞKİLER YORUMU 

Nesrin Canpolat 1 

Giriş 

Halkla iliĢkiler ABD‟de organizasyon, 

inandırma ve pazarlama teorileri 

konseptlerinden bilimsel olarak 

yapılandırılmaya çalıĢılmıĢtır. Özellikle 

James Grunig‟in araĢtırmaları, Halkla 

ĠliĢkilerin ĠletiĢim Modelleri ve Durumsal 

Teori kabul görmektedir. Amerikan bilim 

adamları artan bir Ģekilde felsefi ve toplumsal 

yaklaĢımları da halkla iliĢkilerin teori 

oluĢumuna dahil etmektedirler. Avrupalı 

araĢtırmacılar ise halkla iliĢkilerdeki model ve 

teori oluĢumuna sosyoloji, politikoloji ve 

iletiĢim teorisinden gelen toplumsal 

yaklaĢımlarla bakmıĢlardır. Oyun teorisi 

(Murphy 1989), feminist teori (Creedon 1989), 

Marksist teori (Gandy 1982, Chomsky/Herman 

1988), Habermas‟ın konuĢma eylemi teorisi, 

halkla iliĢkilerin aleni olarak görüĢünü iletmek 

isteyen herkesin kullanacağı bir sistem olarak 

tanımlayan Ronnerberger (1977), 

Ronnerberger ve Rühl (1992)‟ün ve 

Foucaultcu bilgi/güç söylemi ıĢığında, halkla 

iliĢkiler eyleminin iletiĢim sürecinde ve 

toplumsal anlayıĢ oluĢturma süreçlerindeki 

rolünü söylem kontrolü temelinde açıklayan 

Dorer (1993)‟in çalıĢmaları bu bağlamda 

Amerika ve Avrupa‟da yapılan çalıĢmalara 

örnek olarak verilebilmektedir (Dorer, 1993). 

1 Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Doktora Öğrencisi, nesrincanpolat@hotmail. com 

47 


Ayrıca Public Relations Review Dergisi‟nin 

33. Sayısı (2007) halkla iliĢkilerin sosyal teori 

ve teorisyenlerin bakıĢ açısıyla 

değerlendirildiği çalıĢmalara ayrılmıĢtır. Bu 

çalıĢmalarda Arild Waeraas (2007) halkla 

iliĢkileri Max Weber‟in meĢruluk ve 

egemenlik bakıĢ açıları temelinde tartıĢırken; 

Oyvind Ihlen, halkla iliĢkileri Bourdieu‟nun 

sermaye formları ve alan teorisi bakımından 

ele almıĢtır. Günter Bentele ve Stefan 

Wehmeier de “Sosyolojiyi Halkla ĠliĢkilere 

Uygulamak” adlı çalıĢmalarında halkla 

iliĢkileri sosyolojik temelde incelemiĢlerdir. 

Bruce K. Berger (2005) ve Lee Edwards 

(2006) ‟ın kaleme aldıkları makaleler de 

önemlidir. Türkiye‟de ise bu anlamda halkla 

iliĢkileri felsefi ve toplumsal yaklaĢımları esas 

alarak inceleyen, halkla iliĢkiler için teori 

oluĢturan az sayıda makale ve kitap vardır. 

Akademik ilerleme için önümüzdeki dönemde 

farklı teorilere, metotlara ve alt yapılara 

ihtiyaç duyulmaktadır. Bilimi hedefine 

ulaĢtıran teorilerdir. 

Snizek ve Fuhrman‟a göre teorinin 

önemli üç özelliği vardır: Bir sistemin 

matematiksel iskeletinin çıkarılması, 

kavramların tanımı, bunların gözlem ve 

deneyimden gelen somut malzemeyle 

iliĢkilendirilmesi ve bir kurallar dizininin 

saptanmasıdır (Çöklü, 1996: 245). ÇalıĢmada 

teorilerin bu özelliklerinden yola çıkılarak ilk

etapta iktidarın, iktidar bakıĢ açılarının ve 

halkla iliĢkilerin sistematik bir takdimi 

yapılarak, gerek rıza yönetimi gerek de 

iletiĢim yönetimi biçiminde iktidar alanı 

olarak faaliyet gösterdiği ileri sürülen halkla 

iliĢkiler bu sistem üzerine kurularak, iktidarla 

anlamsal, iĢlevsel, araçsal buluĢma noktaları 

saptanacaktır. Bu çalıĢma konumlandıracağı 

düĢünceyi asimetrik ve simetrik iktidar 

temeline yerleĢtirmeyi hedeflemektedir. Bu iki 

bakıĢ açısı sosyolojide yer alan fonksiyonalist 

ve çatıĢmacı teoriler ıĢığında da 

incelenebilecek düĢüncelerdir. Asimetrik 

iktidar düĢüncesi, toplumu bir bütün olmaktan 

çok zıtlaĢan sınıfların zorunlu beraberliği 

olarak gören çatıĢmacı teorilerin bir uzantısı 

olarak nitelendirilebilecekken, simetrik iktidar 

da insanların birlikte yaĢamasını uzlaĢma ve 

bütünleĢmeye dayandıran fonksiyonalist 

teorilerin bir uzantısı olarak görülebilmektedir. 

Bunlar Grunig‟in halkla iliĢkiler davranıĢının 

iki bağımsız boyutu olarak tanımladığı 

asimetrik ve simetrik boyutla iliĢki 

kurulabilecek bakıĢ açılarıdır. Ġkinci aĢamada 

ise teorinin gözlem ve deneyimden gelen 

somut malzemeyle iliĢkilendirilmesi ve bir 

kurallar dizisininin saptanması noktasında, 

Grunig‟in halkla iliĢkiler davranıĢının iki 

bağımsız boyutu olarak tanımladığı asimetrik 

ve simetrik boyutla kurulan iktidarın iki 

noktası arasındaki iliĢki, literatür taraması ve 

Grunig ve Hunt‟ın öne sürdüğü halkla iliĢkiler 

modellerinin özelliklerinden yola çıkılarak 

hazırlanan anketle ortaya çıkarılmaya 

çalıĢılacaktır. ÇalıĢmada ele alınan iktidar, 

söylem, ideoloji gibi kavramlar ve fikirleri ele 

alınan teorisyenler tek tek külliyat 

oluĢturabilecek nitelikte kitap yazılma 

kapasitesine sahiptir. Bu açıdan çalıĢma, 

derinlemesine bir iktidar yada diğer 

kavramların ve teorisyenlerin çözümlemesi 

değil, oluĢturulacak halkla iliĢkiler teorisine 

zemin oluĢturma amacı gütmektedir. 

İktidar 

A‟nın meydana getirdiği sonuçları 

iktidar sayılacak Ģekilde anlamlı kılan nedir? 

Bu soruya verilecek yanıtlar geniĢ bir aralık 

içinde yer alır: kimilerine göre iktidarın asli 

unsuru bir istek veya arzunun 

48 


gerçekleĢtirilmesidir. Kimine göre ise insanlar 

arası sosyal etkileĢimin her düzeyinde var 

olan, bir tarafın diğerini etkilemesi (Çam, 

1987: 87) anlamına gelen bir sosyal etkidir. 

Örneğin Stephen Moore‟a göre her türlü 

sosyal iliĢki bir tür güç nosyonunu içerirken; 

Heywood iktidarı arzu edilen yada 

amaçlanılan hedefe ulaĢma yeteneği olarak 

tanımlar (DelibaĢ veYiğit, 2005: 175-176). 

Ġktidarı karar verme sürecini etkileyebilme 

yeteneği olarak tanımlayan Lukes‟ın görüĢleri 

de bu bağlamda önemlidir. Buradan temelle 

„sosyal iliĢkilerin tümü belli bir anlamda 

iktidar olgusu içermektedir‟ saptaması 

yapılabilmektedir. Weber, iktidarın nerede ve 

neye dayalı olursa olsun, kendi istencini ve 

dirençleri aĢabilen bir olasılığı anlattığından 

söz eder. Weber‟e göre iktidar, toplumdaki 

aktörlerden herhangi birinin, gücünün kaynağı 

önemli olmaksızın, diğerlerine rağmen kendi 

iradesini gerçekleĢtirmesidir (Weber, 1995: 

90-92). Weber‟in iktidara bakıĢını 

Nietzsche‟nin baĢkalarının isteklerini aĢan 

kendi isteklerini gerçekleĢtirmeye çalıĢan güç 

istenci kavramı oluĢturmaktadır. Ġktidar 

kavramsallaĢtırmaları istenç, karar ve çıkar 

olmak üzere üç sorunsal temelinde 

tartıĢılmaktadır. 

Ġnsan eylemliliğinin baĢlıca öğesi 

olarak istenci öne süren istenç sorunsalı, 

Nietzsche‟den Weber‟e devam ederek iktidarı 

bireylerin diğerlerinin direncine rağmen 

istençlerini gerçekleĢtirme kapasitesi olarak 

tanımlamaya götürmüĢtür. Bu sorunsalda 

iktidar istencin gücüdür. Karar sorunsalı 

birey, küme, devlet gibi özneleri betimleyen 

A ve B‟nin A, B‟ye B‟nin iktidar 

uygulanmadığında yapmayacağı bir Ģey 

yaptırabiliyorsa A‟nın B üzerinde iktidar 

uyguladığı tezi üzerinden iĢlemektedir. Çıkar 

sorunsalında ise öznel ve nesnel çıkar ayrımı, 

toplumsal yapıların, eyleyenleri etkilemedeki 

gücünü vurgulamaktadır (Deveci, 1999: 23- 

26; Russell, 2004). Çünkü sistem insanların 

ne isteyeceğini belirleyerek, kiĢilerin ya da 

kümelerin gerçek çıkarlarına karĢı 

iĢlemektedir. 

Sosyal teori ve siyaset teorisinde, 

iktidarla ilgili birçok yorum yer alsa da, 

iktidar iki temel perspektif üzerinden

tartıĢılabilmektedir. Birincisinde iktidar, 

aktörün istediği Ģeylere diğerlerinin direncine 

rağmen ulaĢabilme kapasitesi, diğerinde ise 

kollektiviteye ait bir özelliktir (Giddens, 

2005: 211). Kısaca bir tarafın kudretinin 

ötekinin kudretinden fazla olduğu, bundan 

dolayı bu tarafın ötekinin kudretinin etkilerine 

karĢı koyabilme ve bu etkileri engellemesinin 

esas olduğu, diğer tarafta ise bir kısım insanın 

ötekilerinin pahasına kazanç sağlayacağını 

ima etmeyen, herkesin birden 

kazanabileceğini söyleyen anlayıĢ 

bulunmaktadır. Yukarıda söz edilen 

Weberyen bakıĢ açısı asimetrik olarak 

adlandırılan iktidar düĢüncesinin birinci 

perspektifini tanımlarken, Ġktidarı kolektif 

bakıĢ açısı olarak gören ikinci perspektif ise 

Arendt‟ın düĢüncelerinde cisimleĢmektedir. 

Arendt‟ta iktidar birlikte düĢünmek 

birlikte hareket etmekle ilgili, insanlar birlikte 

hareket ettiğinde var olacak bir kavramdır. 

Arendt‟a göre iktidarın her biri eyleyebilen ve 

yeni bir Ģey baĢlatabilen çoğul insanlar 

arasında gerçekleĢtiği koĢulu göz ardı 

edilmemelidir. Arendt‟a göre iktidar özel bir 

mülkiyet olamaz, iktidar insanlar birlikte 

hareket ettiklerinde meydana gelir ve insanlar 

dağıldıklarında kaybolmaktadır (Arendt, 

1994: 11; Brunkhorst, 2006). Bu iki 

perspektif toplumu bir bütün olmaktan çok 

zıtlaĢan sınıfların zorunlu beraberliği olarak 

gören çatıĢmacı teorilerle, çeĢitli sosyal 

farklılık ve eĢitsizliklere rağmen insanlar 

birlikte yaĢamaya devam ediyorsa uzlaĢma ve 

bütünleĢmenin temel olduğunu savunan 

fonksiyonalizm, struktüralizm yada sembolik 

etkileĢimcilik gibi teoriler temelinde de 

değerlendirilebilmektedir. 

Halkla İlişkiler 

Halkla iliĢkiler iki temel terimden 

oluĢmaktadır: halk ve iliĢkiler. Halk sözcüğü, 

iliĢkilerin doğası ve ideolojik 

biçimlendirmelerin meydana getirdiği farklı 

bağlamlarda, farklı anlamlara gelmektedir. 

Siyasal anlamda halk, ülke olarak betimlenen 

bir siyasal birimi oluĢturan insan kitleleri 

veya seçmenlerdir; Ekonomik çevrelerde ise 

halk, bir kurumun içinde çalıĢan kiĢilerden ve 

kurumların iliĢkide bulunduğu müĢterilerden, 

49 


izleyicilerden, seyircilerden oluĢmaktadır. 

Ekonomik bağlamda halk, rasyonel olarak 

karar veren, seçim yapan kullanıcı ve tüketici 

kitlelerin varlığını gerektirmektedir. Diğer 

bağlamlarda halk, siyasal ve ekonomik 

güçlerin dıĢında, o güçlerle iliĢkide olan 

kuruluĢ ve kurumların hedefi olan kitlelerdir 

(Erdoğan, 2008: 13; ĠĢler, 2007). Bu 

düĢüncelerin yanında halk kavramı Ģirketler, 

kurumlar ya da hükümetler tarafından 

etkilenen ve etkileyen çeĢitli kitleler Ģeklinde 

karĢılıklı etki temelinde de tanımlanmaktadır. 

Halkı tüketiciler, müĢteriler, 

yatırımcılar, hissedarlar, bağıĢta bulunanlar, 

çalıĢanlar veya genel toplum olarak 

tanımlayan liberal görüĢ, konuyu etki 

bağlamında kabul etmektedir. Halkı oluĢturan 

insanlar, genel özellikleri olarak bir örgütteki 

veya bir husustaki menfaatlerinin farkında 

olup, konu hakkında diğer kiĢilerle iletiĢimde 

bulunup, eyleme geçmek için 

örgütlenebilmektedir (Karadeniz, 2009: 5). 

Halkla iliĢkilerdeki halk, kalabalık bir kitle ve 

bütün bireylerin toplamı olan genel topluluğu 

anlatmayan, kurumların veya örgütlerin 

iliĢkilerinde tanımladığı, okuyucular, 

dinleyiciler ve izleyiciler gibi somut 

birimlerdir. Bu somut birimler halkla 

iliĢkilerin potansiyel kitlesini oluĢturmaktadır. 

Ġnsanın olduğu, halk olarak 

tanımlandığı yada tanımlanmadığı her yerde 

insan grubunun kendi içinde ve insan grupları 

arasında her an süre giden bir halkla iliĢkiler 

mevcuttur. Bu faaliyetle gelen iliĢki mutlak 

bir kölelik veya bağımlılık karakterini 

taĢıyabileceği gibi son derece özgür bir 

karaktere de sahip olmaktadır (Erdoğan, 

2008). Bu bağlamda halkla iliĢkiler sürekli 

görülen bir olgudur. Ġnsanlar günlük 

iliĢkilerinde diğer insanlarla sürekli iletiĢim 

içindedir. Bu iletiĢim sırasında insanlar 

yüzyüze veya teknolojiyi kullanarak halkla 

iliĢkiler yapmaktadır. Elbette burada akla 

gelen ilk soru o zaman neden profesyonel 

halkla iliĢkilere ihtiyaç duyulmaktadır. 

Erdoğan‟a göre, piramitleri yaptıran gücün 

profesyonel halkla iliĢkiler uzmanlarına 

gereksinimi yoktur. Çünkü halkın rızası 

kölelikten, siyasal güçten ve teolojik 

mitlerden sağlanmaktadır (Erdoğan, 2002:

353; ĠĢler 2007). Halkın yönetim 

politikalarında etkili olamadığı bu sistemlerde 

profesyonel Ģirketlerin veya profesyonel 

bireylerin yürüttüğü bölümlerce hazırlanan 

planlı halkla iliĢkiler o dönemin yöneticileri 

için bir gereksinim değildir. Demokrasinin 

gerektirdiği vatandaĢ olma hakkının doğması, 

kamuoyunu yaratma ve rızayı imal etme 

sonucunu getirmiĢtir. Özellikle kendi halkla 

iliĢkilerinin üzerinde düĢünen ve bu iliĢkileri 

arzuyla katılımı sağlamak veya katılımı 

geliĢtirmek için planlı olarak düzenleme 

gereksinimi duyan, siyasal, ekonomik ve 

kültürel bir örgütlenme ağı profesyonel halkla 

iliĢkileri gerekli kılmıĢtır. 

Asna‟ya göre halkla iliĢkiler kuru bir 

propaganda bombardımanı değildir, verici ve 

alıcı kitle arasında karĢılıklı bir akım vardır, 

verici de bu akımdan yararlanmaktadır. Amaç 

ise karĢı kitleyi inandırabilmek, 

etkileyebilmek, onu bir eyleme (kampanyayı 

destekleme, oy verme, askere gitme, toto 

oynama, bir malı satın alma, Kızılay‟a yardım 

etme vb.) dürüst yollardan itebilmektir (Asna, 

1997:230; Asna, 1998:12). Diğer bir deyiĢle 

halkla iliĢkiler, halkı belli bir tutumu kabule 

ya da belirli bir uygulama yolunu izlemeye 

inandırma sanatıdır. Amerikan Halkla ĠliĢkiler 

Derneği‟nin (Public Relations Society of 

America-PRSA) 1982‟de yaptığı (aktaran 

ĠĢler, 2007) “halkla iliĢkiler, kamular ve 

kurumlar arasındaki karĢılıklı anlayıĢın 

geliĢmesine katkıda bulunarak karmaĢık ve 

çoğulcu toplumun hedeflerine ulaĢmasında ve 

iĢlevlerini gerçekleĢtirmesinde yardımcı olan 

bir kavramdır” tanımı bu bağlamda önemli 

görülmektedir. 

Halkla iliĢkiler belli tarz, yoğunluk ve 

yönde iliĢkileri yaratma, tutma, değiĢtirme 

veya geliĢtirme amaçlı profesyonel yönetim 

faliyetleridir. Kısaca halkla iliĢkiler 

profesyonel ve örgütlü bilinç yönetimi 

etkinliğidir. Önde gelen ajanslarda halkla 

iliĢkilerin öncelikli görevlerini kamuoyunu 

değiĢtirme, yaratma, kavramlarıyla tasvir 

etmektedir. Örneğin Burson Marsteller‟in iki 

üst düzey yöneticisi, halkla iliĢkiler 

kamuoyunu değiĢtirme, yaratma, güçlendirme 

veya üstesinden gelme sanatı ve bilimidir diye 

tanımlamaktadır. Ayrıca Falkheimer‟ın halkla 

50 


iliĢkiler dinamik, ideolojik, geçici ve uzaysal 

olan bir iletiĢim sürecidir (Erdoğan, 2002: 

341, 390; Erdoğan 2008: 16; Falkheimer, 

2007;Hutton 2004: 5-6;) gibi tanımlamaları 

çalıĢma açısından yol gösterici olmaktadır. 

Halkla İlişkiler ve İktidar Bağlantısı 

Yukarıda ele alınan tanımlarda geçen 

kamuoyu tartıĢması baĢlatıcısı ve kamuoyu 

politikasının Ģekillendiricisi gibi yorumlar 

halkla iliĢkiler ve iktidar iliĢkisi hakkında pek 

çok ipucu vermektedir. Ayrıca Asna‟nın bir 

banka yöneticisinin, bir sendika baĢkanının, 

bir parti liderinin olduğu kadar bir genel 

müdürün, bir müsteĢarın, bir bakanın halkla 

iliĢkilerin ne olduğunu bilmesi, halkla iki 

yönlü bir bağlantının nasıl kurulacağını 

anlaması gerektiğini, yetiĢen yöneticilerin 

diplomalarını alırken kafalarında bu bilgilere 

de yer vermelerinin gelecekteki sosyal 

düzenin iĢleyiĢini güvence altına alacağı 

(Asna1978: 15) yönündeki söylemleri; 

Weber‟in “herhangi bir kurum yada 

organizasyonun kendisi hakkındaki özel bir 

söylence için destek elde etmelidir ve 

varolmada kendi hakkı için inanç 

geliĢtirmelidir” düĢüncesi (Waeraas, 2007) 

halkla iliĢkiler ve iktidar bağlantısıyla ilgili 

ipucu veren diğer yorumlardır. Çünkü halkla 

iliĢkiler kiĢi, kurum yada organizasyonun 

meĢruluk kazanmasının ve bu meĢruluğunun 

korunmasının bir yolu olarak görülmektedir. 

Diğer bir deyiĢle bu kurum yada 

organizasyonun var olmaya devam etmek için 

yeterli harici desteğe sahip olması ve bunu 

koruması demektir. Weber‟in meĢruluk 

kavramı kurum yada organizasyonların yeterli 

gönüllü harici destek yaratması ve bundan 

memnun olmasını anlatmaktadır. Özetle 

kurumların baĢarısı çevrelerinden gelen 

gönüllü uyuma bağlı bir unsurdur. 

Ayrıca Weber‟in bireyin 

karĢısındakinin neler yapabileceğini önceden 

görerek, buna istinaden karĢısındakinin 

davranıĢlarını manipüle edebilmesi ve buna 

göre kendi eyleminin yönünü çizmesini 

iktidarın göstergesi olarak betimlemesi bu 

bağlama uygun bir saptamadır. Ġktidarı karar 

verme sürecini etkileyebilme yeteneği olarak 

tanımlayan Lukes‟ın öne sürdüğü karar alma,

gündem oluĢturma ve düĢüncenin kontrolü 

gibi boyutlar da halkla iliĢkiler ve iktidar 

iliĢkisini güçlendiren ana hatlardır. 

Lukes‟ın öne sürdüğü karar alma 

boyutu kimin iĢini yürüttüğü, ne sıklıkla 

iĢlerini yürütebildikleri ve hangi konularda 

iĢlerini yürütebildikleri sorunlarıyla ilgilidir; 

gündem oluĢturma boyutu ise herhangi bir 

grupta, toplulukta yada toplumda gündemi 

oluĢturmak belli bir güce sahip olmayı 

tanımlamaktadır. Bacrach ve Baratz‟da 

“Ġktidarın Ġki Yüzü” adlı makalelerinde karar 

vermeyi/verdirmemeyi iktidarın ikinci boyutu 

olarak tanımlamaktadırlar. Lukes‟in ortaya 

attığı düĢüncenin kontrolü de iktidarı iliĢkiler 

üzerinden tanımlamaktadır (Lukes, 2006). 

Ġktidar kavramsallaĢtırmaları 

temelinde bu üç sorunsaldaki, iktidarın 

toplumsal eylem düzeyinde, aktörlerin 

davranıĢları, seçiĢleri ve etkileriyle oluĢtuğu 

tezi, çalıĢmanın odak noktasındaki toplumsal 

düzlemde var olmaya çalıĢan herhangi bir 

kurumun hedef kitleleriyle iletiĢimde 

kurdukları iliĢkinin ileti tasarımcısı, davranıĢ 

belirleyicisi olan halkla iliĢkiler uzmanlarının 

iktidar aktörü olarak değerlendirilebileceği 

yönünde argümanlar sunmaktadır. Bunun 

yanında karar alma, gündem oluĢturma ve 

düĢüncenin kontrolü gibi kıstaslar da halkla 

iliĢkilerin yabancı olduğu unsurlar değildir. 

Ayrıca iktidarın var olabilmek ve 

varlığını sürdürebilmek için ihtiyaç duyduğu 

bilgi, ideoloji, söylem, Ģiddet ve sermaye gibi 

araçlar halkla iliĢkilerin de vazgeçilmez 

araçlarındandır. Bilgi iktidarı hareket geçiren, 

onu üreten, güçlendiren, zayıflatan veya yok 

eden bir unsurdur. Bilgi güçte içkindir, 

eylemlerse birer strateji ve taktiktir. Bu 

bağlamda iktidar bilgi iliĢkisinin belirli 

hakikatlerin üretimi ve kabulu aracılığıyla 

iĢlediği düĢünüldüğünde halkla iliĢkilerin 

merkezi rolü ortaya çıkmaktadır (Leitch, ve 

Motion 2007: 265). Foucault‟ya göre iktidar 

söylemin üretimi, toplanması, dolaĢımı, 

çalıĢtırılması ile var olmaktadır. Söylemler 

olayları nasıl bir Ģekilde düĢünmeye 

baĢladığımızı ve olaylar hakkında nasıl 

konuĢacağımızı yönetme Ģeklini 

oluĢturmaktadır. 

51 


Foucault‟nun söylem teorisinden yola 

çıkarak halkla iliĢkiler uygulayıcılarının kabul 

edilebilir cümleleri bütün diğerlerinin 

arasından ayırarak, belirli anlamları ve 

anlayıĢları savunur olduğunu çıkarsamak zor 

olmasa gerek (Bentele ve Wehmeier, 2007; 

Motion 2005: 506). Diğer bir deyiĢle halkla 

iliĢkiler uygulayıcıları baĢarılı söylem 

stratejileri uyguladıkları zaman, sonuçlanan 

tutarsız değiĢim hegemonyacı bir statü elde 

edebilmektedir. Ek olarak iktidar için ileri 

sürülen söylemin üretimi, birikimi, dolaĢımı, 

iĢleyiĢi olmadan, iktidar iliĢkileri 

yerleĢtirilemez, güçlendirilemez ve üretilemez 

saptaması, halkla iliĢkiler açısından da 

iĢlevseldir. . Halkla iliĢkilerin de en temel 

aracı söylemdir. Halkla iliĢkilerde söylemin 

üretimi (basın bültenlerinden, basın 

toplantılarına, basın makalelerine, kurum 

sözcülerinin konuĢma metinlerine…) 

birikimi, dolaĢımı, iĢleyiĢi olmadan 

yerleĢtirilemez, güçlendirilemez ve 

üretilemez. Ayrıca iktidarda var olan gücü 

kullanan, isteyen ve sahip olan ile tabi olan 

(üzerinde güç kullanılan, bu gücün 

kullanımından çıkar bekleyen…) gibi iki taraf 

unsuru, halkla iliĢkilerde de 

kurum/örgüt/organizasyon yada kiĢi ve hedef 

kitle, yada rollerin değiĢtiği, etkilenen ve 

etkileyen olmak üzere iki kitle Ģeklinde 

iĢlemektedir. 

Bourdieu‟ya göre dilin iĢlerinin kalbi 

olan gazetecilik, politikacılık, halkla iliĢkiler 

gibi mesleklerin uygulayıcıları çıkarları 

dönüĢtürerek yada önyargısız anlamlar içinde 

saklayarak ve keyfi güç iliĢkilerini 

meĢrulaĢtıran, sembolik üreticilerdir 

(Bourdieu, 1997; Edwards, 2006; Ihlen, 

2007). Bu tespitler halkla iliĢkiler ve iktidar 

bağlantısı açısından önemli yorumlardır. 

Halkla iliĢkiler ve iktidar bağlantısında 

halkla iliĢkilerin Ģiddetle olan iliĢkisini 

ideoloji üzerinden tartıĢarak ortaya çıkarmak 

mümkündür. Halkla iliĢkilerin tanımlama 

çabalarına yansıyan kayganlık ve soyutluk, 

ideolojinin kayganlığı ve soyutluğuyla denk 

düĢmekte, iki kavramda iletiĢim ortamında 

her yerde ve hiçbir yerde olarak 

görülmektedir. Ġyi niyeti sağlama, ikna etme, 

iki yönlü olma kavramları halkla iliĢkiler

tanımlarının önemli ve dikkate değer 

unsurlarıdır. Halkla iliĢkileri bu kavramlar 

nezdinde tanımlama çalıĢmaları, diğer bir 

deyiĢle bir kiĢi, kurum yada örgüt hakkında 

iyi niyetli olmaya ikna etme, ideolojinin harç 

olduğu sisteme uyum sağlamaya ikna 

çalıĢmaları olarak ele alınabilmektedir. Bu 

bağlamda halkla iliĢkiler ürüne, kuruma, 

bireye onların iyi niyeti hak edecek kadar iyi 

yararlı olduğuna ikna etme süreci, aslında çok 

daha büyük bir alana, sisteme rıza göstermeyi 

de üretmektedir. Althusser‟in devletin 

ideolojik ve baskı araçları olarak yaptığı 

ayrımın temelinde yatan rızanın varlığı da 

yokluğu da halkla iliĢkilerde baskı araçlarını 

ideolojik araçlara dönüĢtürme çabaları olarak 

görülmektedir. Ġdeoloji birey ile bireyin 

dünyası arasındaki iliĢkinin ifadesinden baĢka 

bir Ģey değilse bu durumun pazar 

ekonomisindeki karĢılığı da halkla iliĢkilerin 

dönüĢtürücü rolü olmaktadır (Yıldız, 2003: 

38). Ġktidarın buyurma biçiminde beliren 

konuĢması, genellikle ideolojik bir yüklem 

taĢımaktadır. 

Bu bağlamda ideolojik söylem de 

Ģiddet yüklü olabilmektedir. Diğer bir deyiĢle 

Ģiddetin, bir insanın yada toplumsal sınıfın 

diğerleri üzerinde, rızaları olmaksızın zor 

araçlarını kullanması olarak tanımlanan fiziki 

yönünün yanında Bourdieu ve Passeron gibi 

düĢünürlerin üzerinde durduğu yönü 

iĢleyebilmektedir. Yönetilen sınıflara belli 

düĢünce ve davranıĢ kalıplarının 

aĢılanmasının temelinde sınıflar arasındaki 

güç iliĢkileri yatmaktadır. Buradan hareketle, 

güç iliĢkilerinin gözardı edilerek kurulu 

düzenin meĢru olarak benimsetilmesini, ya da 

bir baĢka deyiĢle yönetilenlerin üzerinde, 

ideolojik egemenliğin kurulması simgesel 

Ģiddet olarak tanımlanmaktadır (KoçuĢağı 

1999: 28). Ġktidarın varlığını sürdürmesinde 

önemli bir araç olan sermaye halkla iliĢkiler 

içinde aynı öneme sahip bir olgudur. Ancak 

halkla iliĢkiler açısından daha detaylı analiz 

edilmesi gereken bir kavramdır. 

Klasik iktisadi düĢünce yapısı 

içerisinde sermaye, üretim sürecine katılan 

fiziki değerleri ifade ederken, daha sonraları 

üretime pozitif katkıda bulunan maddi ve 

manevi değerler sermaye kavramı içinde 

52 


değerlendirilmeye baĢlamıĢtır. Örneğin 

bireylerin eğitim yoluyla elde ettikleri bilgi ve 

becerilerini tanımlayan beĢeri sermaye, 

kültürel sermaye, sosyal sermaye, fiziksel 

sermaye, simgesel sermaye gibi. 

Bourdieu‟nun sosyal sermaye tanımı 

incelendiğinde “Toplumsal sermaye, bir 

bireyin ya da bir grubun, kalıcı bir iliĢkiler 

ağına, az çok kurumlaĢmıĢ karĢılıklı tanıma 

ve tanınmalara sahip olması sayesinde elde 

ettiği gerçek ya da potansiyel kaynakların 

toplamıdır, yani böylesi bir ağın harekete 

geçirmeye olanak sağladığı sermaye ve 

güçlerin toplamıdır” (Aktan ve Çoban, 2008: 

7-8; ġan, 2006: 114-116) , ifadesi halkla 

iliĢkiler ve sermaye iliĢkisinin bu makale 

açısından önemli bağlantısını gözler önüne 

serecektir. Ayrıca simgesel sermaye olarak 

nitelenen, kiĢilerin günlük yaĢamlarında 

kimliklerini ortaya koymasına, güç iliĢkileri 

içine girmelerinde etkin rol oynamasına 

yardımcı olan, evi, arabası, mesleği, eğitimi, 

yaptığı spor, dansı, tatil biçimi, gibi yaĢam 

tarzını oluĢturan tüketim biçimleri (sosyal 

yaĢamı) (Özbilgin, 2006) de bu bağlamda 

dikkate değer unsurlar olmaktadır. Bunun 

yanında sermayenin dağıtılması sırasıyla 

konuĢma sanatı ile ilgili stratejilerin ve güç 

iliĢkilerinin bir ifadesidir. Halkla iliĢkiler 

uygulamaları da eğer onların ilgilerini 

izlemede çeĢitli alanlardaki örgütsel aktörlere 

yardım eden bir uygulama olarak ele alınırsa 

bu resmin içine uymaktadır . 

Asimetrik ve Simetrik İktidar Tartışmaları 

Açısından Halkla İlişkilerin Asimetrik ve 

Simetrik Boyutunun Analizi 

Halkla iliĢkiler davranıĢı iki bağımsız 

boyutu temel alarak değiĢkenlik gösterir. 

Bunlar tek yöne karĢı iki yön ve asimetriğe 

karĢı simetrik boyuttur. Grunig‟in halkla 

iliĢkiler alanında ortaya koyduğu tek ve çift 

yönlü asimetrik ve simetrik iletiĢim 

yönündeki düĢünceleri bu bağlamda 

önemlidir. Grunig asimetrik iletiĢimi tek ve 

çift yönlü olarak iki temelde incelemiĢtir. Tek 

yönlü asimetrik iletiĢimde kurumların 

verdikleri mesajlarda, kaynak ile hedef 

arasında bir özne-nesne durumu söz 

konusudur. Kaynak, hedefle iliĢki içine

girmeye çalıĢır; ancak ulaĢtığı kitlenin 

özelliklerini yeterince dikkate almadığı için, 

kaynakla hedef arasında arzu edilen bir 

etkileĢim kurulamaz. Bu uyumsuz ve 

düzensiz iletiĢim, tek yönlü asimetrik bir 

halkla iliĢkiler olarak kalmaktadır. Ġki yönlü 

asimetrik iletiĢim modelinde ise kaynak ve 

hedef aynı düzlemde değildir. Bu modelde 

uygulayıcılar, kamuoyunu, müĢterilerinin 

istekleri doğrultusunda davranıĢta bulunmaya 

ikna etmek için bilimsel araĢtırmalar 

yürütmektedir. Ġki yönlü asimetrik modelde 

uygulamacılar, araĢtırma yöntemleriyle, 

kurumun hedef kitlesinin tutum ve 

davranıĢlarında değiĢim yaratmayı hedeflerler 

(Tutar, 2009: 124-126). 

KiĢi, kurum ve devlet içindeki ve 

dıĢındaki iletiĢim ve bunların birbirleri 

arasındaki iletiĢimin doğası genelde, asimetrik 

söylemsel kategoriler olarak görülmektedir. 

Fairclough‟a göre söylemin kontrolüne sahip 

olmanın sağladığı güç, diğer alternatif 

uygulamalara (karĢıt olanlar dahil) , oranla 

daha baskın olan belirli ideolojik yatırımlar 

içeren belirli söylemsel uygulamaları 

destekleme gücü olarak görülmektedir 

(Fairclough, 1995: 2). Asimetrik anlamda 

halkla iliĢkilere yüklenen rol daha çok 

istenilen gerçekleri ve bunlar için takip 

edilecek eylem Ģekillerini övmek ve bununla 

üstü kapalı olarak, istenmeyen veya kabul 

edilmeyen diğer tarafa gönderme yapmaktır. 

Bu düĢünceye göre halkla iliĢkiler 

fonksiyonunun taslağı Ģu yöndedir: istenilen 

gerçeklerin övülmesi ve yayılması bir tarafta, 

istenilmeyen eylemlerin karĢısındaki olası 

yaptırımların afiĢe edilmesi diğer tarafta 

kalmaktadır. Burada çıkar dengeleme 

prosedürü olarak halkla iliĢkilerin ideali, 

gerçek bir denge değil, niyet edilen 

eylemlerin avantaj ve dezavantajlarını 

inandırıcı biçimde sunan bir olgu olarak 

ortaya çıkmaktadır. Diğer bir deyiĢle söz 

konusu olan gerçek denge ve gerçek iki yönlü 

etkileĢim değil, bilakis kitle iletiĢim 

teknolojisinin belirli gruplarca tek taraflı 

kullanılıp, kitlelerin düĢünceleri, istekleri ve 

fikirlerinin uyarlanmasına çalıĢma çabasıdır. 

Gücün prosedürler tarafından daha iyi kontrol 

edilebilmesi için birey konuĢmaya 

53 


zorlanmaktadır. Teknoloji kaynakları ile 

halkla iliĢkiler kendini prosedürlerin (bilim, 

sosyal araĢtırma) bilgileri ile güçlendirerek bu 

yönlerde buna önemli katkılar sunmaktadır 

(Dorer ve Marschik, 1993). 

ĠletiĢimi simetrik ve asimetrik yapan 

onun baĢlangıç noktası ve geri bildirim 

Ģeklidir. Simetrik iletiĢim tarafların 

birbirleriyle eĢit düzlemde kurdukları 

iletiĢimdir. ĠletiĢim stratejik hedef kitlelerle 

kurum arasındaki karĢılıklı anlayıĢı eĢit bir 

düzlemde geliĢtirmeyi amaçlıyorsa bu 

simetrik iletiĢimi örneklemektedir. Simetrik 

iletiĢim, hedef kitleyi yönlendirmeye açık 

nesneler olarak görmek yerine, onlarla 

görüĢmeyi, onların bilgi ve görüĢlerine 

baĢvurmayı, ortak bir paydayı birlikte inĢa 

etmeyi amaçlamaktadır. Simetrik iletiĢim 

sadece etkilemeyi değil, etkileĢimi öngören 

bir iletiĢim Ģeklidir (Tutar, 2009: 115-120). 

Tek yönlü simetrik model, halkla iliĢkiler 

uygulayıcılarının kurumu hakkında gerçekçi 

ve doğru bilgi sağladığı Grunig‟in halkla 

iliĢkiler uygulayıcılarını meskendeki 

gazeteciler olarak tanımladıkları bir modeldir. 

Ġki yönlü simetrik model ise halkla iliĢkiler 

uygulayıcısının, bir kurum veya tüketici ve 

diğer örgütlü çıkarlar arasındaki müzakereyi 

ve uzlaĢmayı kolaylaĢtırmak için iletiĢim 

programları tasarladığı bir durumu 

betimlemektedir (Childers, 1989: 88). Özetle 

simetrik halkla iliĢkiler kuramı, diyalog, 

uzlaĢma ve paylaĢılan güç ile karakterize 

edilen iliĢkisel bir yönlenmeyi 

vurgulamaktadır (Berger, 2005). 

Simetrik teoride içkin olan, hedef kitle 

ile mesaj arasında bir tür benzeĢim daha da 

ideali özdeĢlik sağlamaktır. Kurumlar bunu 

kendi kamularına duydukları saygıya 

dayanarak yapmaktadır. Simetrik model, 

mükemmel halkla iliĢkiler için önemli bir 

temel olarak görülse de yıllar boyu eleĢtirilere 

maruz kalmıĢ bir olgudur. Van der Meaden ve 

Murphy gibi pek çok araĢtırmacı güçlü 

kurumların güçlerini bireylerle yada küçük 

gruplarla paylaĢmasını gerçekçi görmemiĢtir. 

Ancak bu düĢünürlere karĢı simetrik 

teorinin var alacağını savunan araĢtırmacılar 

da olmuĢ, görüĢlerine kanıt bazı olay 

örnekleri sunmuĢlardır. Tayvan‟da simetrik

modele iliĢkin çeĢitli çalıĢmalarından sonra 

Huang, simetrik dünya görüĢünün var 

olmakla kalmadığını, bunun yanında etkileri 

farklı kültürlere uygulanabilir, evrensel ve 

ahlaki ve etik beklentileri de karĢılayan bir 

olgu olduğunu öne sürmektedir. Wakefield‟e 

göre internet simetrik iletiĢimin gerekçesini 

güçlendirecektir. Friedman da bunlara koĢut 

fikirler ile sürmektedir. Fikirlerine kanıt 

olarak birçok hükümetin erken muhalefetine 

rağmen kara mayınlarına karĢı uluslar arası 

bir yasak konulmasını sağlamak amacıyla 

dünya çapında bin farklı insan hakları 

grubunu örgütlemekte elektronik postaları 

kullandığı için Nobel BarıĢ Ödülü alan Jody 

Williams örneğini sunmaktadır (Wakefield: 

2009: 103-105). Halkla iliĢkilerde, kamuoyu, 

sıkça diyalog yada iliĢkide eĢit katılımcılar 

olarak düĢünüldüğünde, bir kurumun ve onun 

kamuoyunun eĢit Ģartlarda karĢılanabileceğini 

ve fark edilen problemler için karĢılıklı 

faydalı sonuçlar geliĢtireceğini varsaymak 

mümkündür (Johansson, 2007: 279). 

Simetrik halkla iliĢkilerin olabilirliğine 

kanıt olarak kullanılan diğer durum Shannon 

ve Weaver, Laswell, Newcomb, Westley ve 

MacLean gibi iletiĢim kuramcılarının 

çalıĢmalarında ileri sürdüğü ne iletildiği ve 

neyin/kimin etkilendiği arasında 

çizgisel/doğrusal bir iliĢkinin varlığı ve bu 

doğrusal iliĢki aracılığıyla eylemlerimiz ve 

diğer insanların tepkileri arasında bir bağın 

kurulabilme olasılığıdır (Becerikli, 2002). Bu 

bakıĢ açısına göre diğer insanlardan arzulanan 

yanıtı alındığında etkili bir iletiĢim 

gerçekleĢtirilmiĢ olmaktadır. Simetrik halkla 

iliĢkilerin olabilirliğini ortaya koyan diğer 

kanıt, halkla iliĢkilerin araĢtırma, planlama, 

uygulama ve değerlendirme adı altında 

sıralanan dört aĢamalı sürecidir. Bu dört 

aĢamalı sürecin ilki hedef kitlenin istek ve 

beklentilerinin saptanarak, kurumun bu istek 

ve beklentileri karĢılama potansiyelinin 

oluĢturulmasına zemin hazırlayacak araĢtırma 

evresidir. Planlama aĢamasında ise bu süreç 

sonrasında toplanan bilgi etkili bir iletiĢim 

programına dönüĢtürülebilmektedir. 

Uygulamada ise bu program yürürlüğe 

konulmakta, kurumun mesajları hedef kitle 

tarafından alımlanmaktadır. Değerlendirme 

54 


aĢamasında da hedef kitlenin üzerinde 

yaratılan etkiler ölçümlenerek yapılan 

programın etkisi ve taraflar arasındaki 

müzakere ve uzlaĢmanın derecesi ortaya 

çıkmaktadır. 

İktidar Kavramı ve İktidar Araçları 

Bağlamında Halkla İlişkiler Şirketlerinin 

Halkla İlişkiler Değerlendirmesi Üzerine 

Anket Çalışması 

Amaç ve Yöntem 

AraĢtırmanın evreni Türkiye Halkla 

ĠliĢkiler Derneği (TÜHĠD)‟nin internet 

sitesinde yer alan 46 halkla iliĢkiler Ģirketidir. 

Bu anket çalıĢması teorik alt yapıda 

vurgulanan iktidar kavramının halkla iliĢkiler 

fenomeniyle bağlantılandırılması aĢamasında 

uygulayıcıların bakıĢ açısını ortaya koymayı 

hedeflemektedir. Bu amaç doğrultusunda 

Grunig ve Hunt‟ın ABD halkla iliĢkileri için 

ortaya attığı halkla iliĢkiler davranıĢının dört 

modelinin özellikleri temel alınarak 16 

sorudan oluĢan ( açık-yarı kapalı-kapalı uçlu) 

sorudan oluĢan anket formu hazırlanmıĢtır. 

Anketler örneklem grubu olarak alınan halkla 

iliĢkiler Ģirketlerine elektronik posta yolu ile 

gönderilmiĢ ve 14 Ģirketten geri dönüĢ 

alınmıĢtır. Verilerin analizinde SPSS 17. 0 

(Statistical Package for Social Sciences) 

programından yararlanılmıĢtır. 

Bulgular 

Anketi yanıtlayanların yüzde 78,6‟sı 

kadın yüzde 21,4‟ü erkektir. Ankete 

katılanların yaĢ ortalaması yüzde 35,7 elli yaĢ 

ve üzeri, yüzde 14,3 kırk altı-elli yaĢ, yüzde 

7,1‟i otuz altı-kırk yaĢ aralığındadır. Bu 

veriler ankete katılanların yaĢ ortalamasının 

ağırlıklı olarak (yüzde 57,1) 36 yaĢ ve üstü 

kiĢilerden oluĢtuğunu ortaya koymaktadır. 

Anketi yanıtlayanların yüzde 85,7‟si 

üniversite, yüzde 14,3‟ü ise master 

mezunlarından oluĢmaktadır. Halkla iliĢkiler 

faaliyeti yapan kurumların yüzde 50‟si halkla 

iliĢkiler Ģirketi, yüzde 42,9‟u iletiĢim 

danıĢmanlığı Ģirketi, yüzde 7,1‟i ise reklam ve 

halkla iliĢkiler Ģirketi adıyla çalıĢmalarını 

sürdürmektedir. Anketi yanıtlayanların 

kurumdaki pozisyonlarına bakıldığında yüzde

35,7‟sinin ajans baĢkanı, yüzde 7,1‟nin genel 

müdür, yüzde 14,3‟nün genel müdür 

yardımcısı, yüzde 21,4‟ünün müĢteri iliĢkileri 

koordinatörü, yüzde 21,4‟nün medya iliĢkileri 

koordinatörü olarak görev yaptığı 

görülmektedir. ÇalıĢtıkları görevdeki süreye 

iliĢkin olarak katılımcıların yüzde 14,3‟ü 

yirmi yıl üstü, yüzde 28,6‟sı on altı-yirmi yıl, 

yüzde 28,6‟sı on bir-on beĢ yıl, yüzde 21,4‟ü 

altı-on yıl Ģeklinde yanıt vermiĢtir. 

Halkla iliĢkilerin ne olduğu 

sorulduğunda, katılımcıların yüzde 35,7‟si 

karĢılıklı anlayıĢ oluĢturma, yüzde 14,3‟ü 

bilimsel analiz temelinde ikna, yüzde 14, 3‟ü 

etki bırakacak bilgi yayılımı, yüzde 14,3‟ü 

bilgilerin yayılımı, bilimsel analiz temelinde 

ikna ve karĢılık anlayıĢ oluĢturmanın içinde 

yer aldığı bir kavram olarak tanımlarken, 

yüzde 7,1‟i propaganda, yüzde 7,1‟i yönetim 

bilimi, yüzde 7,1‟i ise gerçek bilgilerin 

yayılması ve bilimsel analiz temelinde 

iknadan oluĢan tanımlar yapmıĢlardır. 

KiĢi, kurum yada örgütün amacı 

sorgulandığında katılımcıların yüzde 35,7‟si 

çevrenin kazanılması, yüzde 28,6‟sı çevre ile 

uyum, yüzde 14,3‟ü çevrenin kontrolü, yüzde 

14,3‟ü çevrenin kontrolü, çevrenin 

kazanılması ve çevre ile uyumun bir arada 

olduğu yönünde görüĢ bildirmiĢ, yüzde 7,1‟i 

ise çevrenin kazanılması ve çevreyle uyum 

amacının birlikte olduğu yanıtını vermiĢtir. 

Halkla iliĢkilerde iletiĢimin doğası 

üzerine düĢünceleri sorgulanan katılımcıların 

yüzde 92,9‟u çift yönlü dengeli etki, yüzde 

7,1‟i ise çift yönlü dengesiz etki bağlamında 

yanıtını vermiĢtir. 

Halkla iliĢkilerde kullanılan iletiĢim 

modeli ele alındığında katılımcıların yüzde 

78,6‟sı gruptan gruba geri bildirim, yüzde 

14,3‟ü kaynaktan alıcıya geri bildirim, yüzde 

7,1‟i ise duruma göre değiĢir fikrini öne 

sürmüĢtür. 

Katılımcıların hepsi araĢtırmanın 

önemli olduğunu belirtmiĢtir. Niçin araĢtırma 

yaptıkları sorgulandığında katılımcıların 

yüzde 35,7‟si hedef kitlenin düĢüncelerini 

öğrenme, yüzde 21, 4‟ü etkinlik yada program 

için davranıĢ stratejisini belirleme, yüzde 

14,3‟ü etkinlik öncesi ve sonrası tutumların 

kontrolü, karĢılıklı anlayıĢın 

55 


değerlendirilmesi, hedef kitlenin 

düĢüncelerini öğrenme ve davranıĢ stratejisini 

belirlemenin bir arada olduğu düĢüncesini 

ortaya atmıĢ, yüzde 7,1‟i hedef kitlenin 

düĢüncelerini öğrenme ve davranıĢ stratejisini 

belirleme Ģeklinde yanıt vermiĢ, yüzde 7,1 ise 

bu soruyu yanıtsız bırakmıĢtır. 

Halkla iliĢkilerin rolü sorgulandığında 

katılımcıların yüzde 35,7‟sinin 

biçimlendirme, yüzde 14,3‟ünün danıĢma, 

yüzde 14,3‟ünün bilgilerin yayılması, yüzde 

14.3‟ünün danıĢma, aracılık ve bilgilerin 

yayılmasını kapsayan tümü, yüzde 7,1‟inin 

aracılık, yüzde 7,1‟inin biçimlendirme ve 

aracılık, yüzde 7,1‟inin bilgilerin yayılması ve 

biçimlendirme Ģeklinde yanıt verdiği ortaya 

çıkmıĢtır. 

Halkla iliĢkilerin araçları 

sorgulandığında katılımcıların yüzde 

35,7‟sinin bilgi ve söylem, yüzde 14,3‟ünün 

bilgi, yüzde 7,1‟inin bilgi ve ideoloji, yüzde 

7,1‟inin sermaye ve bilgi, yüzde 7,1‟inin 

söylem yanıtı verdikleri yüzde 28,6‟sının ise 

bu soruyu yanıtsız bıraktıkları görülmüĢtür. 

Halkla iliĢkilerde önemli olan görüĢ 

sorgulandığında katılımcıların yüzde 

42,9‟unun hedef kitlenin görüĢü, yüzde 

21,4‟ünün kurumun, hedef kitlenin ve halkla 

iliĢkiler uzmanının görüĢlerinin hep birlikte, 

yüzde 7,1‟inin kurumun görüĢleri, yüzde 

7,1‟inin halkla iliĢkiler uzmanının görüĢü, 

yüzde 7,1‟inin yapılacak etkinlik yada 

programa göre değiĢeceği yanıtını verdiği, 

yüzde 14,3‟ünün ise bu soruyu yanıtlamadığı 

ortaya çıkmıĢtır. 

Tartışma ve Sonuç 

Ġktidarla ilgili ileri sürülen, iktidarın 

asli unsuru bir istek veya arzunun 

gerçekleĢtirilmesidir; insanlar arası sosyal 

etkileĢimin her düzeyinde var olan, bir tarafın 

diğerini etkilemesi anlamına gelen bir sosyal 

etkidir; arzu edilen yada amaçlanılan hedefe 

ulaĢma yeteneğidir gibi tanımlar iktidarı 

halkla iliĢkiler ile iliĢkilendirecek argümanlar 

sunmaktadır. Ayrıca halkla iliĢkiler tanımları 

ele alındığında: halkla iliĢkiler halkı belli bir 

tutumu kabule yada belirli bir uygulama 

yolunu izlemeye inandırma sanatı;kamular ve 

kurumlar arasındaki karĢılıklı anlayıĢın

geliĢmesine katkıda bulunarak karmaĢık ve 

çoğulcu toplumun hedeflerine ulaĢmasında ve 

iĢlevlerini gerçekleĢtirmesinde yardımcı olan 

bir kavram; kamuoyunu değiĢtirme, yaratma, 

güçlendirme veya üstesinden gelme sanatı ve 

bilimidir gibi tanımlar bu bağlantı noktalarını 

gözler önüne sermektedir. Ayrıca Weber‟in 

bireyin karĢısındakinin neler yapabileceğini 

önceden görerek, buna istinaden 

karĢısındakinin davranıĢlarını manipüle 

edebilmesi ve buna göre kendi eyleminin 

yönünü çizmesini iktidarın göstergesi olarak 

betimlemesi de bu bağlamda ilginçtir. Diğer 

nokta ise iktidarın var olabilmek ve varlığını 

sürdürebilmek için ihtiyaç duyduğu bilgi, 

ideoloji, söylem, Ģiddet ve sermaye gibi 

araçların halkla iliĢkilerin de vazgeçilmez 

araçlarından olmasıdır. 

Sosyal teori ve siyaset teorisinde, 

iktidarla ilgili birçok yorum yer alsa da, 

iktidar kavramı iki temel bakıĢ açısı üzerinden 

tartıĢılmıĢtır. Aktörün istediği Ģeylere 

diğerlerinin direncine rağmen ulaĢabilme 

kapasitesi olarak değerlendirilen iktidar 

düĢüncesinin asimetrik yönü ve kollektiviteye 

ait bir özellik olarak tanımlanan simetrik 

ikinci yönü. Bu iki perspektif toplumu bir 

bütün olmaktan çok zıtlaĢan sınıfların zorunlu 

beraberliği olarak gören çatıĢmacı teorilerle, 

çeĢitli sosyal farklılık ve eĢitsizliklere rağmen 

insanlar birlikte yaĢamaya devam ediyorsa 

uzlaĢma ve bütünleĢmenin temel olduğunu 

savunan fonksiyonalizm, struktüralizm yada 

sembolik etkileĢimcilik gibi teorilerin 

uzantılarıdır. Grunig‟in halkla iliĢkiler 

alanında ortaya koyduğu tek ve çift yönlü 

asimetrik ve simetrik iletiĢim yönündeki 

düĢünceleri bu bağlamda önemlidir. ĠletiĢimi 

simetrik ve asimetrik yapan onun baĢlangıç 

noktası ve geri bildirim Ģeklidir. Asimetrik 

anlamda halkla iliĢkilere yüklenen rol daha 

çok istenilen gerçekleri ve bunlar için takip 

edilecek eylem Ģekillerini övmek ve bununla 

üstü kapalı olarak, istenmeyen veya kabul 

edilmeyen diğer tarafa gönderme yapmaktır. 

Simetrik bağlamda halkla iliĢkiler ise 

tarafların birbirleriyle eĢit düzlemde 

kurdukları iletiĢim üzerinden karĢılıklı 

anlayıĢın geliĢtirilmesi yönündedir. Özetle 

simetrik halkla iliĢkiler, diyalog, uzlaĢma ve 

56 


paylaĢılan güç ile karakterize edilen iliĢkisel 

bir durumu betimler. 

Anket çalıĢmasında elde edilen veriler 

doğrultusunda halkla iliĢkilerin ne olduğu 

sorgulandığında iki taraflı kazancın hakim 

olduğu, iki yönlü ve simetrik halkla iliĢkiler 

için baĢlangıç noktası olabilecek karĢılıklı 

anlayıĢ oluĢturma düĢüncesinin ağırlıkla ifade 

edilmesi önemlidir. Kurumun halkla 

iliĢkilerdeki amacı sorgulandığında çevrenin 

kazanılması ve çevreyle uyum oranlarının 

yüksekliği halkla iliĢkiler Ģirketlerinin 

çalıĢmalarının simetrik iktidar davranıĢı 

doğrultusunda ilerlediği yönünde ipuçları 

vermektedir. Ayrıca halkla iliĢkilerde 

iletiĢimin doğası sorgulandığında yüzde 

92‟lere varan çift yönlü dengeli etki yanıtları 

ve kullanılan iletiĢim modelinde gruptan 

gruba iletiĢimin ağırlıklı olarak dillendirilmesi 

halkla iliĢkiler Ģirketlerinin simetrik temelde 

adımı benimsedikleri yönünde argümanlar 

sunmaktadır. Halkla iliĢkilerde iletiĢimin 

simetrik olduğunu kanıtlamak için kullanılan 

araĢtırmaların Ģirketlerce yoğunluklu olarak 

hedef kitlenin düĢüncelerini öğrenmek 

amacıyla yapılması bu bağlamda önemlidir. 

Halkla iliĢkilerin rolü sorgulandığında 

Ģirketlerin kendine biçimlendirme rolünü 

seçmesi Ģirketlerin yukarıda simetrik halkla 

iliĢkiler yönünde verdikleri yanıtlarla 

çeliĢmektedir. Bu yanıtlar halkla iliĢkilerin 

asimetrik temelde iktidar öznesi olabileceğini 

göstermektedir. 

Halkla iliĢkilerin araçları 

sorgulandığında, iktidarın var olabilmek ve 

varlığını sürdürebilmek için ihtiyaç duyduğu 

bilgi, ideoloji, söylem ve sermaye gibi 

araçların halkla iliĢkiler için de önemli olduğu 

varsayımı anket çalıĢması sonucunda da 

doğrulanmıĢtır. Bu sonuçlar iktidar 

uygulayıcısı ve aktörü olarak 

nitelendirilebilecek halkla iliĢkiler 

uygulayıcılarına ideal olan uzlaĢmacı, 

oydaĢmacı simetrik bir iktidar aktörü rolü 

vermektedir.

Kaynakça 

AKTAN, CoĢkun Can (2008) “Sosyal Sermaye” PĠ Dergisi, 

Sayı: 26, s. 4-13. 

ARENDT, Hannah (1994) Ġnsanlık Durumu Seçme Eserler1, 

ĠletiĢim Yayınevi, Ġstanbul. 

ASNA, M. Alaeddin (1978) Bankacılar için Halkla ĠliĢkiler, 

Türkiye Bankalar Birliği Yayını, Ankara. 

ASNA, Alaeddin (1997) Halkla ĠliĢkiler, Dünden Bugüne Bir 

Sanat-Meslek Öyküsü Ġstanbul: Sabah Kitapları, Ġstanbul. 

BECERĠKLĠ, Yıldırım Sema (2002) “Halkla İlişkiler 

Disiplinin Ve Tanımlarının Eleştirel Bir Yaklaşımla Analizi” 

ĠletiĢim, Gazi Üniversitesi ĠletiĢim Fakültesi Dergisi, 12: 47- 

65. 

BENTELE, Günter ve Wehmeier Stefan (2007) “Applying 

Sociology To Public Relations” Public Relations Review 33: 

294-300. 

BERGER, Bruce K. (2005) “Power Over, Power With And 

Power To Relations: Critical Reflections On Public 

Relations, The Dominant Coalition, And Activism” Journal 

Of Public Relations Research, 17 (1) : 5-28. 

BOURDĠEU, Pierre (1997) Televizyon Üzerine, Çev. , 

Turhan Ilgaz, Ġstanbul: Yapıkredi Yayınları. 

BRUNKHORST, Hauke (2006) “The Productivity Of Power: 

Hannah Arendt’s Renewal Of The Classical Concept Of 

Politics” Revısta De Cıencıa Polıtıca, 26 (2) : 125-136. 

CHILDERS, Linda (1989) “James Grunig’s Asymetrical And 

Symetrical Models Of Public Relations” Ieee Transactıons 

On Professional Communication, 32 (2) : 86-93. 

ÇÖKLÜ, Y. E. (1996) Halkla ĠliĢkiler Teorisinin Temelleri. 

Ġstanbul Üniversitesi ĠletiĢim Fakültesi Dergisi, 223-250. 

DELĠBAġ, Kayhan ve YĠĞĠT, Emin (2005) “Siyaset 

Kurumu” Kurumlara Sosyolojik BakıĢ, (der. ) Sevinç Güçlü, 

Birey Yayıncılık, Ġstanbul. 

DEVECĠ, Cem (1999) “Foucault, İktidar 

Kavramsallaştırması Siyasal Boyutun Ayrıştırılamazlığı” 

Doğu Batı Dergisi, 9: 23-39. 

DORER, Johanna ve MARSCHĠK Matthias (1993) 

Kommunikation Und Macht. Public Relations -Eine 

Annäherung, Turia & Kant, Wien. 

EDWARDS, Lee (2006) “Rethinking Power İn Public 

Relations” Public Relations Review, 32: 229-231. 

ERDOĞAN, Ġrfan (2002) ĠletiĢimi Anlamak, Erk Yayınları, 

Ankara. 

ERDOĞAN, Ġrfan (2008) Teori Ve Pratikte Halkla ĠliĢkiler, 

2. Basım, Erk Yayınları, Ankara. 

FALKHEĠMER, Jesper (2007) “Anthony Giddens And Public 

Relations” Public Relations Review, 33: 287-293. 

GIDDENS, Anthony (2005) Sosyal Teorinin Temel 

Problemleri, Çev. Ümit Tatlıcan, Paradigma Yayıncılık, 

Ġstanbul. 

HUTTON, James G. (2004) “Halkla İlişkilerin Tanımı 

Boyutları Ve Sahası” Halkla ĠliĢkilerde Seçme Yazılar, (der. 

) Hanife, Güz, Sema Yıldırım. Becerikli, Alban Dağıtım, 

Ankara. 

IHLEN, Oyvind (2007) “Building On Bourdieu” Public 

Relations Review, 33: 269-274. 

ĠġLER, Esra. Keloğlu (2007) Halkla ĠliĢkiler, Gazi 

Üniversitesi ĠletiĢim Fakültesi Basımevi, Ankara. 

JOHANSSON, Catrin (2007) “Goffman’s Sociology” Public 

Relations Review, 33: 275-280 

KARADENĠZ, Mustafa (2009) “Pazarlama Yönetiminde 

Halkla İlişkilerde Kullanılan Kavram Ve Tanımlamalar” 

Journal Of Naval Science And Engineering, 5 (1) : 1-16. 

KOÇUġAĞI, Gültekin (1999) “Toplumsal Şiddet Üzerine” 

http: //E-Kutuphane. Egitimsen. Org. Tr/Pdf/271. Pdf, (13 

Kasım 2009). 

57 


LUKES, Steven (2006) “Ġktidar Ve Otorite” Sosyolojik 

Çözümleme Tarihi (der. ) Tom Bottomore Ve Robert Nisbet, 

Kırmızı Yayınları, Ġstanbul. 

MOTĠON, Judy ve LEĠTCH, Shirley (2007) “A Toolbox For 

Public Relations: The Oeuvre Of Michel Foucault” Public 


MOTĠON, Judy (2005) “Participative Public Relations” 

Public Relations Review 31: 505-512. 

RUSSEL, Bertrand (2004) Ġktidar, Çev. Göksel Zeybek, Ġlya 

Yayınevi, Ġzmir. 

ġAN, Mustafa Kemal (2006) “Bilgi Toplumuna Geçişte 

Sosyal Sermayenin Taşıdığı Önem Ve Türkiye Gerçeği” Ġzmit 

5. Uluslar arası Bilgi Ekonomi ve Yönetim Kongresi 

Bildiriler Kitabı, Cilt1 s. 113-140 

TUTAR, Hasan (2009) Örgütsel ĠletiĢim, 2. Basım, Seçkin 

Yayıncılık, Ankara. 

WAERAAS, Arild (2007) “The Re-Enchanment Of Social 

İnstitutions: Max Weber And Public Relations” Public 


WAKEFĠELD, Robert I. (2009) “Uluslar Arası Halkla 

ĠliĢkiler Teorisi, Ġnternet Ve Aktivizm: KiĢisel Bir DüĢünce” 

Halkla ĠliĢkiler Üzerine, Çev. , Pınar Özdemir, (der. ) Fatih 

Keskin Ve Pınar Özdemir, Dipnot Yayınları, Ankara. 

WEBER, Max (1995) Toplumsal Ve Ekonomik Örgütlenme 

Kuramı, Çev. , Özer Ozankaya, Ġmge Kitapevi, Ankara. 

YILDIZ, Nuran (2003) “Halkla İlişkilerin İdeolojik Yöntem 

Olarak İşleyişi” Amme Ġdaresi Dergisi, 5 (36) : 35-42.

Barış Tunç İsa Demir Okay Bensoy Cihad Özsöz - Sosyoloji Notları ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?