3. TİD nedir, işaret dillerinin nörobiyolojisi

TĠD Nedir, Ġşaret DillerininNörobiyolojisiProf. Dr. Yusuf K. KEMALOĞLUGazi Üniversitesi Tıp Fakültesi KBB AnabilimDalı Odyoloji Bilim Dalı Başkanı

TÜRK İŞARET DİLİ’NİN ÖZELLİKLERİ• Türk işitme engelliler topluluğu içerisinde el ve vücuthareketleri ile mimikler kullanılarak ifade edilen tam veyeterli görsel bir dildir.• Bölgesel farklılıklar (lehçeler) bulunmakla birlikte, anayapısı ülkenin her yerinde büyük benzerlikgöstermektedir.• Kendi kelime hazinesine, gramerine ve özel parmakişaretine sahiptir.• Grameri ve yapısıyla sesli Türkçe’den ve dolayısıyla dayazılı dilden çok farklıdır.• Diğer dünya işaret dillerinden çok farklıdır.

Iki sene önce Avrupa’ya git -ti -m.IKI+SENE+ÖNCE BEN AVRUPA GITMEK-tam/son

Neiş yapı -yor -sun?____________”ne” yüz ifadesiSEN İŞ SEN

‘İşaret Dili’ – ‘Dil’ İlişkisiİletişim: Bilgi, düşünce, istek ya da amacın aktarılması olupdil, yazı, jest ve mimikler insanlar arasındaki iletişimintemel ögeleridir.Dil (lisan): Bireylerin duygularını düşüncelerini,gereksinimlerini, ve tecrübelerini ifade etmek içinkullandığı belirli kurallara dayalı semboller kümesidir.* Konuşma, vücut dili, işaret dili……….Konuşma: Aynı dili paylaşan bir topluluğun üyelerinceüretilen ve anlaşılan; işitme ve ses kullanılarak iletişiminsesli sembollere dönüştürülmesi halidir.

‘İşaret Dili’ – ‘Konuşma’ İlişkisiHer ikisi de dilin alt ögeleridir.Konuşma: işitme, zeka ve ilgili organların anatomikbütünlüğünün varlığında geliştirilen ‘dili ifadeetmenin en güzel, en etkin ve en doğal’’ yoludur.Ġşaret Dili: Konuşma dışında kalan dil ögelerininbirlikte kullanılmasıyla ve yine zeka ve ilgiliorganların anatomik bütünlüğünün varlığındaortaya çıkan dili ifade etmenin ‘alternatif’ biryolu’dur ve genellikle ileri-çok ileri işitmekayıplılar tarafından doğal bir dil öğrenme süreciolarak geliştirilir.

‘İşaret Dili’ – ‘Konuşma’ İlişkisi• Her ikisi de toplumsal kültürün bir ifadesidir vemillidir. Milli olmanın tanımındaki ortak dil kavramı herikisi için de geçerlidir.• Her ikisi de doğal gelişim süreci içinde öğrenilirve eğitimle şekil, içerik ve kullanım alanlarıylageliştirilir.İşaret dilini doğal gelişim sürecinde ana dil olarak öğrenenler:- Doğuştan işitme engelliler- CODA: ‘Child Of Deaf Adult’ sağır ebeven(ler) tarafındanbüyütülen işiten kişiler

Sign language has been a part of the linguisticexperience from prehistory to the present day.Data suggest that human language may have originatedas a visual language and became primarily auditory withthe later development of our voice/speech tract.Sign language may be categorized into two types.The first is used by individuals who have auditory/oral languageand the signs are used for special situations, such ascommunication in a monastery in which there is a vow ofsilence. The second is used by those who do not haveaccess to auditory/oral language, namely thedeaf.(RJ Ruben, Acta Otolaryngol, 2005 May;125(5):464-7.)

‘İşaret Dili’ – ‘Konuşma’ İlişkisi• Konuşma dilinde nasıl farklı kelimeler ve anlamlar için farklısesler ve tonlamalar kullanılıyorsa, işaret dilinde de farklı görselunsurlar, farklı hız ve uyum ile uygulanarak bir dil için gereklikelime ve anlamlar, duygu, düşünce, bilgi, niyet ve tecrübenaklinde kullanılır.• İşaret dili bilmeyen birisi için işaret dili öğrenim süreci, biryabancı dil öğrenim sürecine benzer ve ancak o dilin sahip olduğukültürün tam olarak kavranmasıyla gerçek anlamda öğrenilmişolur.• İşaret dili de bir konuşma dilinin temel unsurları olan gramer,noktalama-imla, cümle yapısı ve sözlüğe sahiptir. Gereksinimdurumlarında kendi yapısına çerçevesinde yeni ‘sözcükler =işaretler’ türetebilir.• Bu özellikler o kültürün kendi orijinal konuşma dilinden de barizolarak farklıdır (ör. İngiliz dili için iki ayrı işaret dili vardır: ASL-BSL)

‘İşaret Dili’ – ‘Konuşma’ İlişkisi• İşaret dili sadece el ve diğer vücut ögeleriyle yapılan belirlisembollerden oluşmaz; konuşma dilindeki konuşulan dilehas müzikalite gibi, her işaret dilinin kendine has bir elişareti, vücut konumu ve mimik uygulama tarzı vardır.• Bu tarz duygulanımlardan etkilenir ve her konuşma dilininyazılamayan özelliği olan ‘aynı cümlenin farklı tonlama vesöyleyiş şekilleriyle farklı duyguları ve anlamları ifadeetmesi’ özelliği işaret dilleri için de geçerlidir.• En gelişmiş işaret dillerinde bile, tıpkı konuşma dilleri gibi,bölgesel farklılıklar vardır.• Argo ve duygulanım ifade eden (takdir, hakaret, vb) özelsembollere sahiptir.• Konuşma dilleri gibi, etnisite, cinsiyet ve yaş, işaretdillerinde de değişikliklere yol açar.

İşaret Dilinin Nörobiyolojisi

İşaret Dilinin Nörobiyolojisi• Dil kazanımı en temel insana özel yetilerden birisi olup kesinliklebeyinin yapısal değişikliklere uğramasıyla elde edilen bir süreçtir. Dilkazanım yılları boyunca beyin sadece linguistik bilgiyi depolamaz,aynı zamanda dilin gramer kurallarını da öğrenir (Sakai, 2005).• Dil gelişimi, belki, ama dilin ifade edilmesi kesinlikle dilin ifadeedilmesini sağlayacak vücut kas gruplarının aktivitelerinden debağımsız olarak düşünülemez. Kullanılan kas gruplarının farklılığının(fizyolojik ya da patolojik) dil gelişimini de modifiye edeceğiaşikardır; öyleyse konuşma dili ve işaret dilinin farklı nörobiiyolojiksüreçler ifade etmesi ne derece beklenirse ortak süreçleri depaylaşıyor olmaları gerekir.• Bu bağlamda, beyinde her iki dilin ortak ve farklı alanları olmakdurumundadır.

• Campell ve ark. Sign Language and the brain. Journal of Deaf Studies andDeaf Education, 2008.• Hickok ve ark. Role of the left hemisphere in sign language comprehension.Brain & Language, 82, 167–178, 2002.• Hickok ve ark. Discourse deficits following right hemisphere damage in deafsigners. Brain & Language, 66, 233–248, 1999.• Marshall ve ark. Aphasia in a user of British Sign Language: Dissociationbetween sign and gesture. Cognitive Neuropsychology, 21, 537–554, 2004.• Newman ve ark. A critical period for right hemisphere recruitment inAmerican Sign Language processing. Nature Neuroscience, 5, 76–80, 2002.• Emmorey ve ark. Neural systems underlying lexical retrieval for signlanguage. Neuropsychologia, 41, 85–95, 2003.• Penhune ve ark. The morphometry of auditory cortex in the congenitallydeaf measured using MRI. Neuroimage, 20, 1215–1225, 2003.• So¨derfeldt ve ark. Signed andspoken language perception studied bypositron emission tomography. Neurology, 491, 82–87, 1997.• So¨derfeldt ve ark. Regional cerebral blood flow in sign language users.Brain and Language, 46, 59–68, 1994.‘Amerikan İşaret Dili’, ‘İngiliz İşaret Dili’ ve ‘İsveç İşaret Dili’

• Ġşaret dili, konuşma dili gibi sol hemisifer(LH) kökenli bir fonksiyondur ve LH’deişitme-konuşma korteksinin yerleştiğiperislivian fissür bölgesiye ilişkilidir.• Ġşaret dili kullanıcılarında, ayrıca, inferior vesuperior parietal loblar da aktif halegelmektedir (bu bölgeler normal bireylerde dille ilişkili olmayan,daha çok vücudun uzaysal konumunun algısıyla ilişkili olan bölgelerdir).• Ġşaret dili kullanıcılarında visuel korteksbölgeleri (inferior ve posterior temporal ve oksipitalbölgeler) daha aktif hale gelirken superiortemporal lob daha az aktivite göstermektedir.

• Ġşaret dili kullanıcılarında LH- Broka ve Wernickealanlarını tutan lezyonlarda normal konuşanbireylerde Broka ve Werneicke alanlarını içine alanlezyonlarda ortaya çıkan afazilere benzer bulgulargörülür. (Normal işitenlerde Broka afazisi olduğunda mimik vejestlerle duygu ve düşüncelerini dile getirmek mümkün olmaktadır!)• Bu bilgi konuşma dili ve işaret dilinin aynı kortikalmadde tarafından üretildiğini göstermektedir kibuna göre işaret dilinin de konuşma diliyle aynıkognitif ve linguistik tabana sahip olduğusöylenebilir.• Ancak, işaret dili görsel-uzaysal (visuospatial)algıyla ilişkili bir dildir ve buna bağlı olarak farklıbeyin merkezlerinin katkısı da söz konusuolmaktadır.

• Bu bağlamda, özellikle RH’in işaret dilinde, konuşma diline göre daha fazlarol alması gerektiği iddia edilmiştir ve özellikle işaret dilinin sytax yapısındaher iki hemisifer de rol oynamaktadır.• RH vizuospatial işlemlemleme fonksiyonları için dominanttır ve spontanişlemlemeden de sorumludur.• RH, görsel bir objenin (özellikle büyük-bütünsel ve yavaş) şekil, boyut ve düzenini ayırtetmede daha spesifik role sahiptir. Vücut hareketlerinin ve pozisyonlarınınalgılanması da RH’e spesifiktir.• Normal konuşanlarda RH lezyonları, konuşmada sadece ‘discourse cohession’,melodi ve prosidi’ de bozulmaya yol açmaktadır. Ġşaret dili kullanıcılarında dauyumlu bulgular saptanmıştır.• RH sosyal iletişimde de dominanttır. Özellikle sosyal olaylardaki uygunlukyargısından sorumludur.• RH yüz hareketlerinden, duyguların yüze yansımasından sorumludur (ama işaret dilikullanıcısı sağırlarda işaret dilinin bir parçası olan yüz hareketleri LH’den idare edilirken duygulanımlarınıgösteren yüz ifadeleri yine RH’den idare edilmektedir!)• Normal konuşan bireylerde nasıl RH lezyonları, (melodi, prosidi ve discourse cohesion dışında),konuşma yeteneğini ortadan kaldırmıyorsa, işaret dili kullanıcılarında da RHlezyonları işaret dilinin kullanılmasını ve anlaşılmasını bozmadığı gösterilmişolmakla birlikte, RH lezyonu olan birkaç olguda işaret dili kullanımı vealgılanmasıyla ilgili zorluklar da saptanmıştır.

• Yapılan çalışmalarda işaret dilikullanıcılarında dil kullanımında rol alanbeyin bölgelerinin edinsel ve kültürelfaktörlere göre değişiklik gösterdiğibulunmuştur:• Ġşaret dilinin ne zaman öğrenildiği (aileden ana dil,okulda öğrenilmiş ana dil, ikinci dil),• Ġşitsel tecrübesi (Ġşitmenin seviyesi, işitme kaybınınne zaman başladığı veya ne zaman işitmeye başladığı),• Eğitim seviyesi (okuma yazma bilgisi),• Konuşma yetisinin derecesi,

• Sağır ebeveynlerin işiten (ve normal konuşan),ancak işaret dilini ana dil gibi kullanançocuklarında –CODA-, işaret dili kullanımısırasında perisilvian bölgelerde (özellikle işitselkısımlarında) daha az aktivite saptanmıştır.• Yapılan çalışmalarda doğuştan sağır (ve işaretdilini ailesinden öğrenerek ana dil olarak kullanan)bireylerde bu bölgelerin diğer uyaranlaragöre şekillendiği, işiten ama evde ilk dilolarak işaret dili kullananlardaysa, bubölgelerin işitsel uyaranları aldığı için,normal gelişim gösterdiği düşünülmektedir.

• Doğuştan sağır olan ve işaret diliyle erkenden tanışanbireylerde, beyinde dille ilişkili olmayan süreçlerde defarklılıklar vardır:• fMR çalışmaları çevreye görsel ilginin doğuştan sağır (veişaret dili kullanan) bireylerde, normal işiten (ve işaret dili kullanan) bireyleregöre çok daha etkin olduğunu göstermiştir.• Hiç işitmeyen işaret dili kullanıcılarında görsel noktapatternlerinin hareketi, normal işitenlerde işitmeyidestekleyen bölgeler olarak bilinen superior temporal lobbölgesinde(daha az ama) anlamlı aktivitelere yolaçmıştır. Bu da kullanılmayan işitsel korteksin görmetarafından işgal edildiği görüşünü desteklemektedir.• Ġşaret diline erken yaşta başlayan (hem sağır hem de normalişiten) bireylerin, nokta görüntüleme sürecini, RH’dendaha çok LH’de, gerçekleştirdikleri gösterilmiştir.

Hipotez:Dil (hem konuşma hem de işaret dili) sürecinin LHperisilvianbölgesinde geliştiği ve uzaysal,duygusal ve sosyal algı/ifade, jest vemimiklerden sorumlu RH’in (işaret dili için daha fazlaönemli olsa bile) her iki dil alternatifi için de sınırlıöneme haiz olduğu dikkate alındığında;normal insanlardan edindiğimiz genel kabullerinaksine, LH-perisilvian bölgelerin ‘konuşmadilinin işitilmesi için gereken akustikgereksinimler’le veya ‘konuşma için gerekenartikulatuar gereksinimler’le ilişkili bir alanolmadığı, daha çok dil süreciyle ilgili bir alanolduğu ortaya çıkmaktadır.

Hipotez:Bu bağlamda LH-Perisilvian bölgelerinin dilinaşağıda sıralanan fonksiyonlarıyla ilişkiliolma olasılığı çok daha yüksektir:• ‘compositionality’,• ‘Syntax ‘(konuşmada LH, işaret dilinde hem LH hem de RH),• ‘the requirements of mapping coherentconcepts onto a communicable form, thatdetermine the final form of the specializedlanguage circuits’

Total İletişim• İşitme engelli bireylerin kendi aralarında ve diğer insanlarla enetkili iletişimi kurabilmelerinde işitsel, sözel ve işaretyöntemi gibi toplumda geçerli tüm iletişim biçimlerininbirleşiminden yararlanmasını amaçlayan bir yöntemdir.• Bir çocuğa hangi yöntemin daha uygun olduğunu belirlemeninyolu, o çocuğun ihtiyaçlarını hangisi (leri)nin en uygun biçimdekarşılayacağını tartışmaktan geçer. Bu yöntem bireysel farklarave bireysel ihtiyaçlara değer veren bir yaklaşım tarzıdır.• Ancak, yöntemin uygulanmasında belli bir standardın olmayışı,işitsel, sözel ve işaret yöntemlerinin kim tarafından, nasıluygulanacağı tartışılması gereken sorunlardır.

• Ġşaret dili gecikmiş konuşmanın rehabilitasyonusürecinde kullanılabilecek bir yöntemdir (von Tetzchener,1984).• Ġngiltere’de• BSL otistik çocukların dil eğitiminde yaygın olarakkullanılmaktadır.• Paget Gorman Sign System afazi rehabilitasyon sürecinde yaygın olarakkullanılmaktadır (Kierman, 1984).• Akkiz afazi nedeniyle konuşmasını kaybeden (Landau-Kleffner Send.) olgularında işaret dili alternatif bir iletişimyöntemi olarak önerilmektedir (Perez, 2001).• Ġşaret dili üst dil alanlarının korunmasını sağlamakta veĠşaret dilinin konuşmanın sağlanmasını bozmadığıgörüşünü desteklemektedir (Gordon, 2004).• Eğer işaret dili dil işlemleme sürecini tetiklerse, bu konuşmadilinin gelişimini de olumlu etkiler (Gordon, 1997).

Teşekkür ederim.