Qədim türk mənbələrində yaşayan şəxs adları - Azərbaycan Milli ...
Qədim türk mənbələrində yaşayan şəxs adları - Azərbaycan Milli ...
Qədim türk mənbələrində yaşayan şəxs adları - Azərbaycan Milli ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________Əzizxan TANRIVERDİQƏDİM TÜRK MƏNBƏLƏRİNDƏYAŞAYAN ŞƏXS ADLARIOrxon- Yenisey abidələri"Dədə Qorqud kitabı""Manas"Mahmud Kaşğari. "Divanii lüğat-it-tiirk"Balasağunlu Yusif Xas Hacib. "Qutadğu Bilig""Alpamış""Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis""NURLAN"Bakı - 20091
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasınınqərarı ilə nəşr olunurRedaktor:Rəyçilər:Afad QURBANOV<strong>Azərbaycan</strong> <strong>Milli</strong> Elmlər Akademiyasının üzvü,filologiya elmləri doktoru, professorVilayət ƏLİYEVfilologiya elmləri doktoru, professorElman QULİYEVfilologiya elmləri doktoru, professorRamiz ƏSKƏRfilologiya elmləri namizədiİlham ABBASOVƏzizxan Tanrıverdi. <strong>Qədim</strong> <strong>türk</strong> <strong>mənbələrində</strong> <strong>yaşayan</strong> <strong>şəxs</strong> <strong>adları</strong>.Bakı, "Nurlan", 2009. - 442 səh.Monoqrafiyada Orxon-Yenisey abidələri, "Dədə Qorqııd kitabı","Manas" dastanı, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-<strong>türk</strong>" əsəri vədigər qədim <strong>türk</strong> <strong>mənbələrində</strong>ki səxs <strong>adları</strong> tarixi-linqvistik müstəvidətədqiq edilir. Bu mənbələrdəki <strong>şəxs</strong> <strong>adları</strong>nın müasir <strong>türk</strong> dillərində islənmədərəcəsi təkcə tarixi və etnoqrafik yox, həm də sosiolinqvistik baxımdanaraşdırılır.Kitabdan ali məktəb tələbələri, magistrlər, elmi işçilər, eləcə də qədim<strong>türk</strong> antroponimikası ilə maraqlananlar istifadə edə bilər.T 4602000000 © Ə.Tanrıverdi, 2009N-098-2009©"Nurlan", 20092
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________TÜRKLƏRİN MASAÜSTÜ KİTABITürk dünyasının problemləri hədsiz dərəcədə çoxdur.Bunların ən ağırı parçalanmışlıq problemidir. Əsrlərlə birbirindənaralı düşmüş, ayrı salınmış, qop-muş, qoparılmış<strong>türk</strong> topluluqları arasında bu gün mənəvi bağlar hissediləcək dərəcədə zəifdir. Təsəvvür edin ki, mənhusbolşevik rejiminə qədər oğuzlar, yəni bugünkü <strong>türk</strong>mənlər,azərbaycanlılar, <strong>türk</strong>lər və qaqauzlar arasında dilbaxımından fərq indikindən çox az idi. Eləcə də bütünqıpçaqlar, yəni qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaqlar vənoqaylar eyni dildə danışırdılar. Şanlı leninçi bolşeviklərbu homogen <strong>türk</strong> kütlələrindən yeni-yeni sosialist millətləriformalaşdırdılar", hər yerli ləhcəni ədəbi dilə çevirdilər, budillər üçün çoxlu fərqləri olan əlifbalar icad etdilər, milliolan hər şeyi inkar edən, əvəzində isə beynəlmiləlçiliyitəbliğ edən məktəblər, klublar, qəzetlər və jurnallar açdılar.Nəticədə bizi parçaladılar.Professor Yavuz Axundovun atasını 37-ci ildə tutmaqistəyirmişlər. Bunun üçün "sanballı" səbəb də varmış:nəüçün sənin uşaqlarından birinin adı Yavuz, digərinin adıOğuzdur? Demək, sən pan<strong>türk</strong>istsən! Cavab ver! Çoxmaraqlıdır ki, bu din düşməni, ateist rejim uşaqlarının<strong>adları</strong> Məhəmməd, Əhməd, Əli, Həsən, Hüseyn olanatalara heç nə demirdi. Sovet hökuməti <strong>türk</strong> adı gələndə3
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________qəzəblənir, qeyzə gəlir, cin atına minirdi. Görəsən, keçmişdəbizim milli <strong>adları</strong>mız necə imiş? Heç bir estetikası, mənası,gözəlliyi olmayan Qulu, <strong>Qədim</strong>, Baləmi, Ağadayı, Qurban,Ağabacı, Xırdaxanım kimi adlar o dövrdə də vardımı? Busualın cavabı əlinizdəki bu kitabdadır.Filologiya elmləri doktoru, professor Əzizxan Tanrıverdinin"<strong>Qədim</strong> <strong>türk</strong> <strong>mənbələrində</strong> <strong>yaşayan</strong> <strong>şəxs</strong> <strong>adları</strong>" kitabı sondərəcə maraqlı tədqiqat əsəridir. Müəllif burada Orxon-Yeniseyabidələri, "Dədə Qorqud kitabı", "Manas", Mahmud Kaşğarinin"Divanü lüğat-it-<strong>türk</strong>" əsəri, Balasağunlu Yusif Xas Hacibin"Qutadğu Bilig" poeması, özbəklərin məşhur "Alpamış"dastanı, erməni hərfləri ilə yazılmış polovets mətnləri və XVIIəsrə aid "Dəftəri-müfəssəli-əyaləti Tiflis" sənədində işlədilmiş800 <strong>şəxs</strong> adını saf-çürük etmiş, tarixi-linqvistik baxımdanonların izahını vermişdir. Bu adlar arasında cüzi yer tutan ərəbfarsmənşəli <strong>şəxs</strong> <strong>adları</strong>nı da nəzərdən qaçırmamışdır.Ə.Tanrıverdi tədqiqata 1500 illik tarixi olan əski göy<strong>türk</strong>yazılı abidələrindən başlamış, burada işlənmiş <strong>adları</strong> "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı adlarla müqayisə etmiş, onların leksiksemantikqruplarını, quruluşunu, antroponimik modellərinimüəyyənləşdirmişdir. Orxon-Yenisey abidələrindəki <strong>adları</strong>nmüasir qazax, qırğız, özbək, tatar, <strong>türk</strong>mən, çuvaş və<strong>Azərbaycan</strong> dillərində yaşadığını elmi faktlarla, dəlillərlə sübutetmişdir.Bu abidələrlə bağlı Əzizxan Tanrıverdinin çox mühüm birkəşfini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Türk tarixinin ən parlaqsimalarından biri, Atilla, Mətə və Teymur kimi nəhənglərləyanaşı dayanan ulu xaqan Köl Tiginin4
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________adını dəqiqləşdirməsi müəllifin <strong>türk</strong>ologiya elmi və <strong>türk</strong>lükqarşısında böyük və şəksiz xidmətidir. Məsələ burasındadır ki,həmin ad V.V.Radlov, V.Tomsen, H.N.Orkun, Y.S.Malov kimiünlü <strong>türk</strong>oloqlar, eləcə də sovet və <strong>Azərbaycan</strong> alimləritərəfindən Kül Tigin şəklində oxunmuş və bu, aksioma kimiqəbul edilmişdir. Yalnız çağdaş <strong>türk</strong> alimlərindən Osman FikriSərtqaya bu oxunuşa şübhə ilə yanaşmış, onun ilkkomponentinin Köl ola biləcəyini düşünmüşdür. O, MahmudKaşğaridə Köl bilgə admın keçdiyini, Oğuz xanın övl<strong>adları</strong>ndanbirinin Köl xan adını daşıdığını və çincə mətnlərdə Kök Tiginadına təsadüf edildiyini göstərmişdir. Əzizxan Tanrıverdi isə bufərziyyəni daha bir neçə tutarlı arqumentlə dəstəkləyərək elmihəqiqətə çevirmişdir. Məsələn, Orxon-Yenisey abidələrindəişlənmiş költə sözünün kök morfemi (köl) ilə Kül Tigin, KülBilgə <strong>adları</strong>nın ilk komponentlərinin yazılış şəkillərinin eyniolduğunu əsaslandırmış, müasir qazax dilində Kölbay <strong>şəxs</strong>adının varlığını, nağıl və bayatılarımızda keçən göl, dəryakamallı ifadələrin semantik mənasından çıxış edərək Kölşəklinin yeganə doğru variant olduğunu ortaya qoymuşdur.Əzizxan Tanrıverdi Orxon-Yenisey abidələrində rast gəlinənAkbaş Atık İnal Ögə, Alp Urunu Tutuk, Boyla Kutluğ Yarğankimi adlar haqqında da ilk dəfə elmi fikir bildirmiş, onları təhliletmişdir. Başqa bir misal: Börü adına həm Orxon-Yeniseyabidələrində (Gocuk Börü, yəni Balaca Qurd), həm "Kitabi-Dədə Qorqud"da (Beyrək), həm "Manas" dastanında (Börününuulı Börüçü, yəni Qurd oğlu Qurdcuğaz), həm də XII əsr Krımkaraimlərində Börücük şək-5
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________lində təsadüf olunur. Müəllif bunları ortaq bir məxrəcdəbirləşdirərək "Qurd oğlu qurd olar" məsəli ilə əlaqələndirmişdir."Kitabi-Dədə Qorqud"da isə Duxa Qoca, Qanturalı, BəgdüzƏmən, Dondar, Savqan Sarı kimi antroponimlərin etimolojiizahını özünəməxsus bir şəkildə verən Əzizxan müəllimoxucunu tarixin əlçatmaz, ünyetməz dərin qatlarına aparır, <strong>türk</strong>mifik təfəkkürünün poetik incəlikləri ilə tanış edir.Eyni sozləri bəşər mədəniyyətinin həcmcə ən böyük əsəriolan "Manas" dastanında işlənmiş adlar haqqında da deməkmümkündür. Təkcə bu faktı göstərmək kifayətdir ki, "Manas"yunanların məşhur "İllada"sından beş dəfə, Firdovsinin"Şahnamə"sindən isə on dəfə böyükdür. Ölkəmizdə çox datədqiq olunmamış bu abidə haqqında yığcam, lakin dolğunməlumat verən Ə.Tanrıverdi dastandakı <strong>adları</strong> ilk dəfə olaraqapelyativleri ilə birlikdə təhlil etmiş, Manas, Semətey, Kanıkey,Kardıqaç, Ay Ourök, Kül Çoro, Kan Oöro, Joloy kimi <strong>adları</strong>nizahını vermişdir. O, burada "Manas"da və "Kitabi-DədəQorqud"da, eləcə də qazax və <strong>Azərbaycan</strong> dillərində işlənən birsıra adlar arasında maraqlı müqayisələr aparmışdır.Min illik yubileyi ötən il bütün dünyada geniş qeyd ediləndahi <strong>türk</strong> dilçisi və ensiklopedisti Mahmud Kaşğarinin "Divanülüğat-it-<strong>türk</strong>" əsərindəki <strong>adları</strong> da öz elmi təfəkkürününsüzgəcindən keçirən ƏzizxanTanrıverdi bir çox qaranlıqməqamlara işıq tutmuşdur. Mahmud Kaşğarini <strong>türk</strong> dilinin vəmədəniyyətinin ilk tədqiqatçısı kimi qiymətləndirən müəllif onueyni zamanda <strong>türk</strong> antroponimiyasının banisi kimisəciyyələndirmişdir. "Divan"da-6
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________kı <strong>adları</strong> Orxon-Yenisey abidələrindəki adlarla, həm də çağdaşdilimizdəki adlarla müqayisəli şəkildə tədqiq edən Ə.Tanrıverdionların leksik-semantik xüsusiyyetlərini, quruluş və modelləriniustalıqla açmışdır.Dahi şair və mütəfəkkir Yusif Balasağunlunun "QutadğuBilig" poemasında işlənmiş <strong>şəxs</strong> <strong>adları</strong> çox olmasa da, onlarındaşıdığı simvolik məna yükü xüsusi diqqət və təhlil tələb edir.Müəllif burada işlənmiş Ögdülmüş, Küsəmiş, Kumaru kimi<strong>adları</strong>n izahında orijinal fikirlər irəli sürmüş, Küntoğdı <strong>şəxs</strong>adının bir çox abidələrdə mövcud olduğunu göstərmiş,Ögdülmüş adını isə Orxon-Yenisey kitabələrindəki Ögə BertTutuk ilə əlaqələndirmişdir.XIV-XVII əsrlərdə yarandığı ehtimal edilən "Alpamış"dastanındakı <strong>şəxs</strong> <strong>adları</strong>nın təhlili <strong>türk</strong> dastan yaradıcılığındatipoloji bənzərliklər baxımından çox əlamətdardır. Hər şeydənəvvəl, "Alpamış"ın Alpamıs>Alıp-Manas>Bamsı modeli üzrəeyni kökə gedib çıxdığı məlumdur. Əzizxan Tanrıverdi yalnızbunları göstərməklə kifayətlənməmiş, başqa paralellər dəaparmışdır. Məsələn, o, "Alpamış'la "Kitabi-Dədə Qorqud"dakıBeyrək surəti arasında çox maraqlı ilişkilər qurmuşdur. Diqqətedin: Alpamışın atasının adı Baybörü bay, nişanlısının adıBarçın, atının adı Bayçobardır. B səsinin alliterasiyası Beyrəkləbağlı surətlərdə də müşahidə edılir: onun atasının adı Baybörə,nişanlısının adı Banıçiçək, atının adı Boz ayğırdır. Bu,<strong>türk</strong>ologiyada əsl tapıntı adlandırılacaq faktdır.Müəllif kitabdakı bir bölmənı XVI əsr polovets sə-7
____________<strong>Milli</strong> Kitabxana_____________nədlərinə həsr etmişdir. O, burada işlənmiş Turaç, Garuk, Tokar,Donuş/Dönüş, Babaş kimi <strong>adları</strong>n təhlilini vermiş, onların <strong>türk</strong> mənşəliolduqlarını göstərmişdir.Əzizxan Tanrıverdi "<strong>Qədim</strong> <strong>türk</strong> <strong>mənbələrində</strong> <strong>yaşayan</strong> <strong>şəxs</strong> adlan"kitabının son qismində 1723-28-ci illəri əhatə edən "Dəftəri-müfəssəliəyaləti-Tiflis"dəki<strong>adları</strong> "Kitabi-Dədə Qorqud"la müqayisə etmişdir. Minillik tarixi olan Qazan, Qorqud, Bamsı, Uruz, Qaragünə, Dondar kimi <strong>şəxs</strong><strong>adları</strong>nın orada qeydə alındığını göstərmişdir. Bizdə belə bir yayğın fikirvar ki, Aydın, Elxan, Gülüş <strong>adları</strong> qismən yenidir və onları ilk dəfə CəfərCabbarlı işlətmişdir. Halbuki "Dəftər'də həmin adlara da rast gəlməkmümkündür. Osman Mirzəyevin verdiyi məlumata görə, Füzuli təxəllüsüson əlli ildə ada çevrilmişdir. Sən demə, hələ üç əsr əvvəl "Dəftər"də FüzuliSüleyman oğlu <strong>şəxs</strong> adı kimi qeyd olunmuşdur.Biz yenə yazımızın əvvəlindəki fikrə qayıdırıq. Bəli, <strong>türk</strong> dünyasının ənağır problemi parçalanmışlıqdır. Xoşbəxtlikdən, bu dərdin dərmanı da var:ortaq <strong>türk</strong> mədəniyyəti abidələri, bu abidələrdə qızıl xətt kimi keçən ortaq<strong>türk</strong> dəyərləri, ortaq <strong>türk</strong> keçmişi, ortaq <strong>türk</strong> dili, nəhayət, ortaq <strong>türk</strong> <strong>adları</strong>.Əzizxan Tanrıverdinin bu kitabının biz <strong>türk</strong>lərə yeni ruh, yeni həvəs vənəfəs verən bir vasitə olacağına inanıram. Onun hər <strong>türk</strong>oloqun, milli şüurasahib hər <strong>türk</strong>ün masaüstü kitabına çevriləcəyinə şübhəm yoxdur.Ramiz ƏSKƏR8
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûI ÔßÑÈËÎÐÕÎÍ-ÉÅÍÈÑÅÉ ÀÁÈÄßËßÐÈÍÄßÊÈÀÍÒÐÎÏÎÍÈÌËßÐÈÍ ÒßÄÃÈÃÈ ÒÀÐÈÕÈÒöð êöí ÿí ñàí áàë ëû àáè äÿ ëÿ ðèí äÿí ùå ñàá îëó íàí Îð -õîí-Éå íè ñåé éà çû ëà ðû áà ðÿ äÿ èëê äÿ ôÿ Àëà ÿä äèíÀòà Ìÿ ëè êèí “Úö âåé íè òà ðè õè Úà ùàí ýö øà (XII) ÿñÿ ðèí äÿìÿ ëó ìàò âå ðè ëèð. Ùÿ ìèí éà çû ëà ðû èëê äÿ ôÿ îõó éàí èñÿÂ.Òîì ñåí äèð. Äà ùà äÿ ãè ãè, Â.Òîì ñåí 1893-úö èë äÿ äþðäñþ çö îõó éóá: òåí ðè, êöë, òöðê, òè ýèí. Ùÿì äÿ î, äè ýÿð òÿä -ãè ãàò ÷û ëàð äàí ôÿðãëè îëà ðàã àáè äÿ ëÿ ðèí ìÿùç ãÿ äèì òöðê äè -ëèí äÿ îë äó üó íó äÿ ãèã ëÿø äè ðèá. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèèëÿ áàü ëû Â.Â.Ðàä ëîâ, À.Í.Ñà ìîé ëî âè÷, Ê.Äîí íåð,È.À.Áàò ìà íîâ, À.Ãà áåí, À.Ì.Øåð áàê, ß.Ð.Òå íè øåâ êè ìèòÿä ãè ãàò ÷û ëàð îðè æè íàë ëû üû âÿ éåíèëèéè èëÿ ôÿðãëÿ íÿí ÿñÿð ëÿðéà çûá ëàð. Áó ñà ùÿ äÿ Àçÿð áàé úàí àëèì ëÿ ðè íèí äÿ ÿìÿ éè àçäå éèë. Êîíêðåò äå ñÿê, À.Ìÿ ùÿð ðÿ ìîâ, ß.Ðÿ úÿ áîâ, ß.Øö -êöð ëö, É.Ìÿì ìÿ äîâ, Ò.Ùà úû éåâ, ß.Ãó ëè éåâ, Â.Éó íó ñî âàâÿ áàø ãà ëà ðû àáè äÿ ëÿ ðèí äè ëè íè ìöõ òÿ ëèô ìöñ òÿ âè ëÿð äÿ òÿä -ãèã åäèá ëÿð.Â.Éó íó ñî âà íûí 1999-úó èë äÿ ìö äà ôèÿ åò äè éè “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øÿõñ àä ëà ðû” àä ëû íà ìè çÿä ëèê äèñ ñåð -òà ñè éà ñûí äà àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òÿä ãè ãè òà ðè õèýå íèø øÿ êèë äÿ èøûã ëàí äû ðûë äû üû ö÷öí éàë íûç áÿ çè ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðÿ9
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìö íà ñè áÿò áèë äèð ìÿê çÿ ðó ðÿ òè éà ðà íûð. Èëê îëà ðàã ãåéäåäÿê êè, À.Ãà áåí “Àëòòöð êèú ùå Grammatik” (1941) ÿñÿ -ðèí äÿ àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð äÿí àé ðû úà áÿùñåäèá. Ìö ÿë ëèô “Éî ëóü” àíòðî ïî íè ìè íèí “Éîë ëóü” âà ðè àí òû íûòÿã äèì åò ìÿê ëÿ éà íà øû, Éî ëûü òè ýè íèí Áèë ýå Êà üàí âÿ Êöëòè ýè íèí àäû íà äö çÿë äè ëÿí äàø êè òà áÿ ëÿðèí éà ðà äû úûñû îë äó üó -íó ãåéä åäèð, Áó ìûí Êà üàí, Èë áèë ýÿ, Éî ëûü, Ìà êà ðà÷ êè ìèàíòðî ïî íèì ëÿ ðè òÿù ëèë ñöç ýÿ úèí äÿí êå ÷è ðèð.Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íè òÿäãèã åäÿí ìö ÿë ëèô ëÿð ñû -ðà ñûí äà ßáöëôÿç Ðÿ úÿá ëè íèí àäû íû õö ñó ñè âóð üó ëà ìàã ëà -çûì ýÿ ëèð. Áå ëÿ êè, î, àáè äÿ ëÿ ðèí äèëè èëÿ áàü ëû îí ëàð úà ìÿ -ãà ëÿ, “Ýþé òöðê äè ëè íèí ôî íå òè êà ñû”, “Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè -êà ñû”, “Ýþé òöðê äè ëè íèí ìîð ôî ëî ýè éà ñû”, “Ýþé òöðê äè ëè íèíñèí òàê ñè ñè âÿ ñ. êè òàá ëàð ÷àï åò äè ðèá. Îíóí É.Ìÿì ìÿ äîâ ëàáèð ëèê äÿ éàç äû üû “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè” (1993) àä ëûêè òàá äà àáè äÿ ëÿ ðèí ìÿò íè äþðä ùèñ ñÿ äÿ ãðóï ëàø äû ðû ëûð:1. Îð õîí êè òà áÿ ëÿ ðè. 2. Òóð ôàí äà òà ïû ëàí êà üûç öçÿ ðèí äÿéà çûë ìûø ÿë éàç ìà ëàð. 3. Éå íè ñåé êè òà áÿ ëÿ ðè. 4. Òà ëàñ (Ãûð -üû çûñ òàí) êè òà áÿ ëÿ ðè. Ùÿ ìèí ìÿòíëÿ ðèí Àçÿð áàé úàí äè ëè íÿáèð áà øà îðè æè íàë äàí òÿð úö ìÿ ñè êè òà áûí ÿí éàõ øû úÿ ùÿò ëÿ ðèí -äÿí ùå ñàá îëó íà áè ëÿð. Ìÿòíëÿð äÿ êè áèð ñû ðà ñþç âÿ èôà äÿ -ëÿ ðè ñå ìàí òèê òÿù ëèë ìöñ òÿ âè ñè íÿ ýÿ òè ðÿ ðÿê òðàíñêðèï ñè éàåäÿí, äà ùà äîü ðó ñó, òðàíñêðèï ñè éà ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðèí äÿ ìÿòí ñå -ìàí òè êà ñû íà ÿñàñ ëà íàí ìö ÿë ëèô ëÿ ðèí ãÿ íà ÿò ëÿ ðè åë ìè âÿèíàí äû ðû úû äûð. Áÿ çè èçàù ëà ðà äèã ãÿò éå òè ðÿê: “Ù.Í.Îð êóíéà çûð êè, Èë òÿ ðèñ âÿ Êà ïà üàí õà ãà íûí àä ëà ðû ÷ÿ êè ëÿí Îí ýèíàáè äÿ ñè Òà ÷àì àä ëû áèð òöðê áÿ éè íÿ àèä äèð. Åé íè ôèê ðèÀ.Ìÿ ùÿð ðÿ ìîâ äà èðÿ ëè ñö ðöð: “Áó àáè äÿ Òà ÷àì àä ëû áèðòöðê áÿ éè íèí øÿ ðÿ ôè íÿ ãî éóë ìóø äóð”. Ãåéä åò ìÿê ëà çûì äûð10
êè, “òà ÷àì” ñþ çö íö àë ìàí òöð êî ëî ãó Àí íà ôîí Ãà áåí “àòà -÷ûì” êè ìè îõó éóð. Ìÿ ãà ëÿ ëÿ ðè ìèç äÿí áè ðèí äÿ áèç Îð õîí-Éå íè ñåé ÿëèô áà ñû èëÿ éà çûë ìûø ùÿ ìèí èôà äÿ íè àòàì, å÷èì,éÿ íè àòàì âÿ áþ éöê ãàð äà øûì êè ìè îõó ìà üû òÿê ëèô åä è -ðèê” 1 . Éà õóä: “Â.Â.Ðàä ëî âóí íÿø ðè íÿ ýþ ðÿ, Àëï óðó íóîõó íó øóí äàí áàø ãà, Àëï-óðó øó âÿ Àëï óðóí ãó êè ìè äÿîõó ìàã îëàð”; “Â.Â.Ðàä ëîâ èêèí úè ñÿ òè ðäÿ êè ÿðè ìÿ ñþ çö -íöí ÿâ âÿ ëè íÿ “é” àð òû ðûá Êà çàí éå ðè ìÿ êè ìè îõó éóð” 2 . Áóúöð ãåéäëÿð îíó ýþñ òÿ ðèð êè, ìö ÿë ëèô ëÿð Â.Â.Ðàä ëîâ,Ù.Í.Îð êóí, Ñ.É.Ìà ëîâ êè ìè àëèì ëÿð äÿí ôÿðãëè, ùÿì äÿÿñàñ ëàí äû ðûë ìûø ôè êèð ëÿð ñþé ëÿ éèá ëÿð.ß.Ðÿ úÿá ëè 2003-úö èë äÿ ÷àï åò äèð äè éè “Óëó òöðêëÿð” êè -òà áûí äà ýþé òöðê âÿ ãÿ äèì óé üóð äþâ ëÿò ëÿ ðè íèí òà ðè õèí äÿíáÿùñ åäÿð êÿí áèð áà øà ýþé òöðê ÿëèô áà ñû èëÿ éà çûë ìûø êè òà áÿ ëÿ -ðÿ ìö ðà úè ÿò åäèð, òà ðè õè ùà äè ñÿ ëÿ ðè Êöë òè ýèí âÿ Áèë ýÿ õà ãà -íûí éà øû ÿñà ñûí äà áÿð ïà åäèð, ôè êèð ëÿ ðè íè ×èí ñàë íà ìÿ ëÿ ðè íÿèñ òè íàä åò ìÿê ëÿ àð ãó ìåíòëÿø äè ðèð. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, ìö ÿë ëèôêè òàá äà ãÿ äèì òöðê õà ãàí ëà ðû íûí àä ëà ðû íû òÿã äèì åäÿð êÿíîí ëà ðûí ×èí ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ êè èôà äÿ ôîð ìà ñû íû äà ýþñ òÿ ðèð:“Àðñëàí õà ãàí (572-581) — ×èí ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ àäû Òî áîõàí äûð; Áè ýÿ Êóò ëóü õà ãàí (739-742) — ×èí ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿÁè ýÿ Ãó äó ëó õàí àä ëà íûð” 3 . Ãàð øû ëàø äûð ìà ëàð òÿñ äèã åäèð êè,áèð ñû ðà ùàë ëàð äà ×èí ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ âå ðè ëÿí òöðê õà ãàí ëà ðû íûíàä ëà ðû ãÿ äèì òöðê äè ëèí äÿ êè éà çû ëûø ôîð ìà ñûí äàí êÿñ êèí øÿ -êèë äÿ ôÿðãëÿí ìèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, ãÿ äèì òöðê äè ëèí äÿ: Êóò ëóü, Áþ -ýö, Êö ëöý. ×èí ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ: Ãó äó ëó, Áö ýÿ, Êöé ëè.1. ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.45.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.245.3. ß.Ðÿ úÿá ëè. Óëó òöðêëÿð. Áà êû, 2003, ñÿù.259, 260.11Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÝþé òöðê äè ëè íèí ñå ìà ñè î ëî ýè éà, ôðà çå î ëî ýè éà, ëåê ñè êî -ëî ýè éà, ëåê ñè êîã ðà ôè éà êè ìè ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðè ß.Ðÿ úÿá ëè íèí2004-úö èë äÿ ÷àï îëóí ìóø “Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû” àä -ëû êè òà áûí äà ñèñ òåì ëè øÿ êèë äÿ òÿä ãèã åäè ëèð. Ìö ÿë ëèô Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íèí ëåê ñè êà ñû èëÿ áàü ëû Â.Â.Ðàä ëîâ,Ð.Ì.Ìå ëè î ðàíñêè, È.À.Áàò ìà íîâ, Ê.Àøè ðà ëè éåâ, Â.Ì.Íà -ñè ëîâ êè ìè òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûí ÿñÿð ëÿ ðè íÿ ìö íà ñè áÿò áèë äèð äèê -äÿí ñîí ðà àáè äÿ ëÿ ðèí ëåê ñè êà ñû íû ëåê ñèê âÿ ñå ìàí òèê ìÿç -ìó íó íà ýþ ðÿ áåø ÿñàñ ãðó ïà áþ ëöð: 1. àíòðî ïî íèì ëÿð (õö -ñó ñè èí ñàí àä ëà ðû). 2. òî ïî íèì ëÿð (éåð àä ëà ðû). 3. åò íî íèì ëÿð(òàé ôà, ãÿ áè ëÿ âÿ õàëã àä ëà ðû). 4. ðöò áÿ âÿ âÿ çè ôÿ àä ëà ðû.5. öìó ìèø ëÿê ñþç ëÿð. Áó áþë ìÿ ëÿ ðèí ùÿð áè ðèí äÿ ëåê ñèê âà -ùèä ëÿ ðÿ òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ïðèç ìà äàí éà íà øû ëûð, åé íè çà ìàí -äà éå ðè ýÿë äèê úÿ ùÿ ìèí òèï âà ùèä ëÿð ìö à ñèð òöðê äèë ëÿ ðè, õö -ñó ñÿí äÿ ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëè èëÿ ìö ãà éè ñÿ ëè øÿ êèë äÿàðàø äû ðû ëûð. Ìÿ ñÿ ëÿí, ìö ÿë ëèô “Àíòðî ïî íèì ëÿð” áþë ìÿ ñèí -äÿ éà çûð: “Ì.Ñ.Îð äó áà äè íèí “Ãû ëûíú âÿ ãÿ ëÿì” ðî ìà íûí äàðàñò ýÿë äè éè ìèç Ãöò ëöã Èíàíú àäû íûí ùÿð èêè òÿ ðÿ ôè ýþé òöðêéà çû ñû àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿí ìèø Êóò ëóü âÿ Èíà÷ ñþç ëÿ ðè íèíàçà úûã ôî íå òèê äÿ éè øèê ëè éÿ óü ðà ìûø âà ðè àí òû äûð... Ú.Úàá áàð -ëû íûí “Éà øàð” ïéå ñèí äÿí ñîí ðà ýå íèø øÿ êèë äÿ èø ëÿí ìÿ éÿáàø ëàí ìûø Òîü ðóë àäû ýþé òöðê Îð õîí-Éå íè ñåé éà çû ñû àáè -äÿ ëÿ ðèí äÿ (ÈÀ1) òÿ ñà äöô åò äè éè ìèç Òîü ðóë ñþ çö íöí ìå òà òå -çà éà óü ðà ìûø (ðü-üð) øÿê ëèí äÿí áàø ãà áèð øåé äå éèë äèð” 1 .Äå ìÿ ëè, ß.Ðÿ úÿá ëè àðàø äûð ìà ëà ðûí äà òà ðè õè ëèê ëÿ ìö à ñèð ëè éèãî âóø äó ðóð, ïðîá ëå ìÿ òÿê úÿ äè àõ ðî íèê äå éèë, ùÿì äÿñèíõðî íèê áà õûì äàí éà íà øûð. Àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ -ðèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí ìà ñû íû òÿñ -1 ß.Ðÿ úÿá ëè. Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû. II, Áà êû, 2004, ñÿù.106, 107.12
äèã åò ìÿê ö÷öí ìö ÿë ëè ôèí àäè ìÿòíëÿ ðÿ âÿ éà ñè éà ùû ëà ðàéîõ, ìÿùç ïî å òèê ìÿòíëÿ ðÿ ìö ðà úè ÿò åò ìÿ ñè äÿ òÿ ñà äö ôèùå ñàá îëó íà áèë ìÿç. Áó, ùå÷ øöá ùÿ ñèç êè, ãÿ äèì âÿ ìö à ñèðïî å òèê ìÿòíëÿð àðà ñûí äà êû ìÿ íÿ âè áàü ëû ëû üû ýþñ òÿð ìÿ èëÿáàü ëû äûð.Ùÿ ìèí áþë ìÿ äÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íèí àíòðî -ïî íè ìèê ñèñ òå ìè íÿ äà õèë îëàí Êóò ëóü âÿ Èë òÿ ðèñ//Èë òÿ ðèø àä -ëà ðû íûí ìÿ íà éö êö äÿ ãèã ëÿø äè ðè ëèð (Êóò ëóü — áÿõ òè îëàí,õîø áÿõò; Èë òÿ ðèñ//Èë òÿ ðèø — åë ö÷öí ãà íóí ãî éàí, åë ö÷öí ãà -íóí éà ðà äàí...), ÿí ÿñà ñû èñÿ àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèíñè éà ùû ñû âå ðè ëèð, àé ðû-àé ðû àáè äÿ ëÿð öç ðÿ àíòðî ïî íèì ëÿ ðèíñà éû ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðè ëèð (Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ 70, Îð õîíàáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èñÿ 60 àíòðî ïî íèì èø ëÿ íèá). Íÿ ùà éÿò, îíó äàãåéä åò ìÿ éè âà úèá ùå ñàá åäè ðèê êè, ß.Ðÿ úÿá ëè äè ýÿð òÿä ãè -ãàò ÷û ëàð äàí ôÿðãëè îëà ðàã Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êèàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ñè éà ùû ñû íû òÿã äèì åäÿð êÿí áèð ñû ðà àä ëà ðûíãàð øû ñûí äà îí ëà ðûí ìÿ íà ñû íû äà ýþñ òÿ ðèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Ö÷èíÊö ëèý Òè ðèý — Ìÿø ùóð Äè ðè Ö÷èí; Êö÷ Þýÿ — Ýöú ëö Ìöä ðèê;Áèí Å÷ö (áèí — ìèí, å÷ö — áþ éöê êè øè ãî ùóì). Áÿ çÿí èñÿìÿ íà ñû íû äÿ ãèã ëÿø äèð ìÿê èñ òÿ äè éè àíòðî ïî íè ìèí àïåë éà òè âè -íèí ãàð øû ñûí äà ñó àë èøà ðÿ ñè ãî éóð: ×î ÷óê Áþ ðè Ñà íóí — ×î -úóê (÷î úóã, óøàã?) ãóðä (úà íà âàð) Ñÿð êÿð äÿ (ýå íå ðàë). Ôèê -ðè ìèç úÿ, “×î ÷óê Áþ ðö Ñà íóí” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè“÷î ÷óê” àïåë éà òè âè êè ÷èê, áà ëà úà ìÿ íà ñûí äà äûð, éÿ íè Úî ÷óêÁþ ðè “áà ëà úà ãóðä, áà ëà úà úà íà âàð” âÿ ñ. êè ìè èçàù îëó íàáè ëèð. Áó èñÿ þç òÿñ äè ãè íè ùÿì äÿ “ãóðä áà ëà ñû ãóðä îëàð”ìÿ ñÿ ëèí äÿ òà ïûð. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, áó ìÿ ñÿ ëèí ñå ìàí òèê éö -êö èëÿ áèð áà øà áàü ëà íàí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð òöðê äàñ òàí -ëà ðû áà õû ìûí äàí äà ñÿ úèé éÿ âè äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Êè òà áè-Äÿ äÿ13Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÃîð ãóä” åïî ñóí äà êû “Áàé áþ ðÿ îü ëû Áàì ñû Áåé ðÿê” àíòðî -ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ Áàé áþ ðÿ (àòà-ãóðä) âÿ Áåé ðÿê (îüóëáàëà úà ãóðä) àä ëà ðû äå äèê ëÿ ðè ìè çè ñö áóò åäèð. “Ìà íàñ”äà èñÿáó ñå ìàí òèê òó òóì áèð áà øà èôà äÿ îëó íóá: “Áþ ðö íöí óó ëóÁþ ðö ÷ö — Áþ ðö íöí îü ëó Áþ ðö ÷ö”.ß.Øö êöð ëö íöí 1993-úö èë äÿ ÷àï îëóí ìóø “Ãÿ äèì òöðêéà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðè íèí äè ëè” êè òà áûí äà “Ãÿ äèì òöðêëÿ ðèí éà çûìÿ äÿ íèé éÿ òè âÿ éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðè”, “Ãÿ äèì òöðê éà çû ëû àáè -äÿ ëÿ ðè íèí ôî íå òè êà ñû, ëö üÿò òÿð êè áè âÿ îí ëà ðû èôà äÿ åäÿí éà -çû èøà ðÿ ëÿ ðè”, “Ìîð ôî ëî ýè éà”, “Ñèí òàê ñèñ” ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðèí äÿíáÿùñ åäè ëèð, åëÿ úÿ äÿ “Ãÿ äèì òöðê éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðèí äÿí íö -ìó íÿ ëÿð” âÿ “Ëö üÿò” âå ðè ëèð. Ìö ÿë ëèô Îð õîí-Éå íè ñåé àáè -äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè àé ðû ëûã äà òÿä ãèã åò ìÿ ñÿäÿ, àé ðû-àé ðû ôÿ ñèë âÿ áþë ìÿ ëÿð äÿ ùÿ ìèí òèï âà ùèä ëÿ ðèí áÿ -çè úÿ ùÿò ëÿ ðè íÿ ìö íà ñè áÿò áèë äèð ìèø äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Ãÿ äèìòöðê éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðè íèí ëö üÿò òÿð êè áè” áþë ìÿ ñèí äÿ ãî ùóì -ëóã ÿëà ãÿ ëÿ ðè íè áèë äè ðÿí ñþç ëÿð, òÿ áè ÿò ùà äè ñÿ ëÿ ðè âÿ ÿø éààäû áèë äè ðÿí ñþç ëÿð, éåð, äàü âÿ ÷àé àä ëà ðû èëÿ éà íà øû, øÿõñàäëàðû âÿ ðöò áÿ ëÿð ùàã ãûí äà äà ìÿ ëó ìàò âå ðè ëèð (Áàç êà üàí— Äîã ãóç îüóç ãÿ áè ëÿ áèð ëè éè íèí õà íû îë ìóø øÿõ ñèí àäû äûð;Èë áèë ýÿ — Èë òÿ ðèñ õà íûí àð âà äû íûí àäû; Éîë ëûü òè ýèí — Ìî ýèë -éàí õà íûí âÿ Êöë òè ýè íèí éà õûí ãî ùó ìó íóí àäû). Éà õóäÁþ ýö êà üàí, Îüóç áèë ýÿ, Êö ëè ÷óð êè ìè àíòðî ïî íè ìèê âà -ùèä ëÿð “Áè ðèí úè íþâ èñ ìè áèð ëÿø ìÿ ëÿð” áàø ëû üû àë òûí äà èçàùåäè ëèð. Ñà äÿ âÿ äö çÿëòìÿ èñèì ëÿð áþë ìÿ ñèí äÿ èñÿ Åë òÿ ðèñàíòðî ïî íè ìè âÿ åë òÿ áÿð ðöò áÿ àäû íûí ñå ìàí òè êà ñû äÿ ãèã ëÿø -äè ðè ëèð: “Åë òÿ ðèñ (ÊÒá1) Êöë òè ýè íèí âÿ Ìî ýèë éà íûí àòà ñû íûíàäû (åë//èë, åë+òÿ ðèñ — òîï ëà íûø); åë+òà áàð (ÊÒá43) òöðêäèë ëèàç ãÿ áè ëÿ ñè íÿ àèä éöê ñÿê ùÿð áè ðöò áÿ (åë+òÿ áÿð (ö) òÿ ðÿô14
ìÿ íà ñû íû áèë äè ðÿí ãîø ìà; åë òÿ ðÿ ôèí äÿ äó ðàí äå ìÿê äèð) 1 .À.Ãóð áà íîâ òöðê õàëãëà ðûí äà àä âåð ìÿ ÿíÿ íÿ ëÿ ðè íèêîìïëåêñ âÿ ñèñ òåì ëè øÿ êèë äÿ àðàø äû ðàí òÿä ãè ãàò ÷û ëàð äàí -äûð. Î, ãÿ äèì òöðêëÿð äÿ àïåë éà òèâ àä âåð ìÿ, ãÿ äèì òöðêëÿð -äÿ îíî ìàñ òèê àä âåð ìÿ, òöðê õàëãëà ðûí äà àä âåð ìÿ ìî òèâ ëÿ -ðè êè ìè ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðè 2002-úè èë äÿ ÷àï åò äèð äè éè “Òöðê õàëãëà -ðûí äà àä âåð ìÿ ÿíÿ íÿ ëÿ ðè” êè òà áûí äà òÿù ëèë åäÿð êÿí Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ ìö øà ùè äÿ îëó íàí àíòðî ïî íèì ëÿð -äÿí, õö ñó ñÿí äÿ àä âåð ìÿ ÿíÿ íÿ ëÿ ðèí äÿí áÿùñ åäèð. Ìö ÿë -ëè ôèí Ñ.É.Ìà ëî âà èñ òè íà äÿí ñþé ëÿ äè éè ôè êèð ëÿð äÿ äå äèê ëÿ ðè -ìè çè òÿñ äèã ëÿ éèð: “Ãÿ äèì òöðê éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðèí äÿí ÝöëÒå ýè íèí øÿ ðÿ ôè íÿ îëàí éà çû äà ýþñ òÿ ðè ëèð êè, Ýöë Òå ýèí äà øû -äû üû àäû 10 éà øûí äà àë ìûø äûð” 2 . À.Ãóð áà íî âóí 2004-úö èë -äÿ ÷àï îëóí ìóø “Àçÿð áàé úàí îíî ìà ëî ýè éà ñû íûí ÿñàñ ëà ðû”êè òà áû íäà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íèí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå -ìè íÿ äà õèë îëàí Éàø Àê Áàø, Òÿ êÿø, Áèë ýÿ Êà üàí, Êóò ëóüâÿ ñ. êè ìè âà ùèä ëÿð XII ÿñ ðÿ ãÿ äÿð êè Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî -íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ èçàù åäè ëèð. Øöá ùÿ ñèç êè, áó òèï âà ùèä ëÿ -ðÿ äà ùà ÷îõ öìóì òöðê àíòðî ïî íèì ëÿ ðè êîí òåêñòèí äÿ éà -íàø ìàã ëà çûì ýÿ ëèð.Ì.×î áà íîâ “Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íè ìè éà ñû íûí ÿñàñ ëà -ðû” (1998) êè òà áûí äà Éî ëûü Òè ýè íè Ýþé òöðê òà ðè õè íè õà òè ðÿ -ëÿð øÿê ëèí äÿ ÿáÿ äè ëÿø äè ðÿí áèð øÿõñ êè ìè òÿã äèì åò ìÿê ëÿáÿ ðà áÿð, Êóò ëóü, Êöë Òè ýèí êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òöðêìÿí øÿ ëè ñþç ëÿð ÿñà ñûí äà ôîð ìà ëàø äû üû íû ýþñ òÿ ðèð 3 .ß.À.Ãó ëè éåâ “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-15Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Øö êöð ëö. Ãÿ äèì òöðê éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðè íèí äè ëè. Áà êû, 1993, ñÿù.82.2 À.Ãóð áà íîâ. Òöðê õàëãëà ðûí äà àä âåð ìÿ ÿíÿ íÿ ëÿ ðè. Áà êû, 2002, ñÿù.26.3. Ì.×î áà íîâ. Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íè ìè éà ñû íûí ÿñàñ ëà ðû. Áà êû, 1998,ñÿù.70.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÄÿ äÿ Ãîð ãóä” äàñ òàí ëà ðûí äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òè ïî ëî æèõö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè” àä ëû ìÿ ãà ëÿ ñèí äÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðèí äÿ áèð øÿõ ñèí áèð íå ÷ÿ àäà ìà ëèê îë ìà ñûí äàí áÿùñ åò -ìÿê ëÿ áÿðàáÿð (... ÿð àòûì Àê áàø, àòûì Ûíàë Þýÿ éåò ìèøéà øûí äà — Ýÿíúëèê àäûì Àü áàø, éåò ìèø éàø äà àäûì ÛíàëÞýÿ äèð), Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -ãóä”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðè òè ïî ëî æè áà õûì äàí àøà üû äà êû êè ìèñÿ úèé éÿ ëÿí äè ðèð:1. Þâ ëà äûí þç àäû èëÿ áÿ ðà áÿð àòà ñû íûí äà àäû íû éà íà øûèø ëÿò ìÿê àäÿ òè ùÿì Îð õîí-Éå íè ñåé éà çû ëà ðûí äà, ùÿì äÿ“Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà þç ÿê ñè íè òàï ìûø äûð: Áàé íà Ñà íóí îã ëûÊö ëöý ÷óð (Éå íè ñåé àáè äÿ ñè); Ãàí ëû ãî úà îü ëó Ãàí òó ðà ëû(ÊÄÃ);2. Õö ñó ñè øÿõñ àäû íûí ðöò áÿ, âÿ çè ôÿ, òè òóë áèë äè ðÿí ñþç -ëÿð ëÿ áèð ëèê äÿ èø ëÿí ìÿ ñè íèí ùÿð èêè àáè äÿ äÿ ÿêñ îëóí ìà ñû:Êöë Èð êèí, Áó ìûí êà üàí; Äèð ñÿ õàí, Áóð ëà õà òóí;3. Ùÿð èêè àáè äÿ äÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå -ìàí òèê áà õûì äàí îõ øàð ëû üû: Êà ðà ×óð — Ãà ðà úûã ÷î áàí;Áàé àïà — Áàé áó ðà áÿé; Êþê Àìàø òó òóê — Ñà ðû ÷î áàí 1 .ß.Ãóëè éåâ “Îð õîí-Éå íè ñåé éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ åò íî -àíòðî ïî íèì ëÿð” ìÿ ãà ëÿ ñèí äÿ Àç òó òóê, Àç åë òÿ áÿð, ÎüóçÁèë ýÿ, ×è ýèë òó òóê, Òþ ëþñ êö ëöý âÿ ñ. êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèåò íî àíòðî ïî íèì ëÿð ìöñ òÿ âè ñèí äÿ àðàø äû ðûð 2 .Í.Õó äè éåâ Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè íèí òÿ øÿê êö ëöâÿ èí êè øà ôû ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðèí äÿí áÿùñ åäÿð êÿí éå ðè ýÿë äèê úÿ1 ß.À.Ãó ëè éåâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” äàñ -òàí ëà ðûí äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òè ïî ëî æè õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè”. Àçÿð áàé úàí îíî ìàñ òè -êà ñû ïðîá ëåì ëÿ ðè íÿ äà èð êîíôðàí ñûí ìà òå ðè àë ëà ðû. I, Áà êû, 1987, ñÿù.42-44.2 ß.Ãó ëè éåâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ åò íî àíòðî ïî íèì ëÿð. Àçÿð áàé úàíîíî ìàñ òè êà ñû ïðîá ëåì ëÿ ðè. VIII, Áà êû, 2000, ñÿù.3-34.16
Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ äÿ ìö íà -ñè áÿò áèë äè ðèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, òöð êî ëî æè àðàø äûð ìà ëà ðà èñ òè íàäåäÿ ðÿê Áèë ýÿ Êà üàí, Áèë ýÿ Òàì üà ÷û, Áèë ýÿ Òè ðèê êè ìèàíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð äÿ “áèë ýÿ” àïåë éà òè âè íèí ìöä ðèê,àãèë ìÿ íà ñûí äà îë äó üó íó ýþñ òÿ ðèð. Éà õóä Åð êèí àäû íûíìÿ íà éö êö íö äÿ ãèã ëÿø äè ðÿð êÿí ß.Ðÿ úÿ áî âà ÿñàñ ëà íà ðàãéà çûð: “... Àäûí “ÿðê” ôîð ìà ñû íà “ýöú”, “ãöâ âÿ” àí ëà ìûí -äà ãÿ äèì ìÿí áÿ ëÿð äÿ “ãöä ðÿò”, “íö ôóç”, “ÿðê” àí ëà ìûí äà“ñó áàé”, “åâ ëÿí ìÿê âàõ òû ÷àò ìûø”, “íè øàí ëû îü ëàí” àí ëà -ìûí äà “àçàä ëûã”, “êè øè ëèê” ìÿ íà ñûí äà âÿ ñ. ñå ìàí òèê ÷à ëàð -ëàð äà ðàñò ýÿë ìÿê îëóð” 1 . Áó, áèð äà ùà òÿñ äèã åäèð êè, Í.Õó -äè éåâ äà ùà ÷îõ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè éîõ, Àçÿð áàé úàíàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ êè âà ùèä ëÿ ðè òÿä ãèã åäèá.Å.ßëè áÿé çà äÿ “... ñà áèò, äÿ éèø ìÿç èì ëà õö ñó ñèé éÿòè êè -ìè, ÿñèë-íÿ úà áÿò ëÿ ðèí áö òþâ òÿã äè ìèí äÿ “îü ëó” ñþ çö íöíäà ìàã ñà è òè èëÿ “îü ëû” øÿê ëèí äÿ éà çû ëû øû âÿ “áÿé” ñþ çö íöí“áÿê” øÿê ëèí äÿ èì ëà ñû, áèç úÿ, ìö áà ùè ñÿ âÿ øöá ùÿ ëÿ ðÿ ñîíãî éóð”, — äå éÿ ðÿê Îð õîí-Éå íè ñåé âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -ãóä” àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè áèð ñû ðà àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðè ãàð øû -ëàø äû ðûð: Îð õîí-Éå íè ñåé äÿ — Éàá üó îü ëû Ñÿá ðà, Áàé íà Ñà -íóí îü ëû Ýö ëöê ×óð, Óìàé áÿê, Áàðñ áÿê,.. “Êè òà áè-Äÿ äÿÃîð ãóä”äà — Òîü ñóí îü ëû Ðöñ òÿì, Óëàø îü ëû Ñà ëóð Ãà çàí,Óðóç áÿý, Ãàç ëûã Ãî úà îü ëû áÿê Éåý íÿê... 2 Ìö ÿë ëè ôèí ãàð -øû ëàø äûð ìà ëà ðû òÿê úÿ îð ôîã ðà ôè éà ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðè éîõ, ùÿì äÿìÿòí ñå ìàí òè êà ñû áà õû ìûí äàí ìà ðàã ëà ãàð øû ëà íûð.Â.Éó íó ñî âà “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ ãÿù ðÿ -ìàí ëûã àí ëà éû øëû øÿõñ àä ëà ðû íûí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê õö ñó ñèé -17Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Í.Õó äè éåâ. Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè íèí òÿ øÿê êö ëö âÿ èí êè øà ôû. Áà êû,2005, ñÿù.40.2 Å.ßëè áÿé çà äÿ. Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä. Áà êû, 1999, ñÿù.229.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèéÿò ëÿ ðè” àä ëû ìÿ ãà ëÿ ñèí äÿ Àëï Óðó íó, ßðÿí Óëóü, Áþ ýöÊà üàí êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ãÿù ðÿ ìàí ëûã ëà áàü ëû îëà ðàãéà ðàí äû üû íû ýþñ òÿ ðèð, åé íè çà ìàí äà êöú (ýöú, ãöâ âÿ) àïåë -éà òè âëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí äÿ (Êö÷ Êà ðà, Êö÷ Áàðñ...) ùÿ ìèíñèñ òå ìÿ àèä îë äó üó íó ÿñàñ ëàí äû ðûð 1 .Â.Éó íó ñî âà 1999-úó èë äÿ “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðèí äÿ øÿõñ àä ëà ðû” ìþâ çó ñóí äà íà ìè çÿä ëèê äèñ ñåð òà ñè éà ñûìö äà ôèÿ åäèá. Ýè ðèø, ö÷ ôÿ ñèë, íÿ òè úÿ, øÿõñ àä ëà ðû íûí ñþç ëö -éö âÿ èñ òè ôà äÿ åäèë ìèø ÿäÿ áèé éàò ñè éà ùû ñûí äàí èáà ðÿò îëàíäèñ ñåð òà ñè éà íûí I ôÿñ ëè “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øÿõñàä ëà ðû íûí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè” àä ëà íûð. Ìö ÿë ëèôáó ôÿ ñèë äÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèíàøà üû äà êû ëåê ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï ëà ðû íû ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðèá:1) Ãÿù ðÿ ìàí ëûã, èýèä ëèê àí ëà éû øû èëÿ áàü ëû øÿõñ àä ëà ðû:Àëï Óðó íó, Àëï Øàë ÷û, Àëï Óðó íó Òó òóê...;2) Ìöä ðèê ëèê àí ëà éû øû èëÿ áàü ëû øÿõñ àä ëà ðû: Áèë ýÿ Êà -üàí, Áèë ýÿ Òè ðèê, Áèë ýÿ ×è ê øè...;3) Éöê ñÿê ëèê, áþ éöê ëöê, àëè ëèê, óëó ëóã, ìþù òÿ øÿì ëèêâÿ êö áàð ëû ëûã àí ëà éûø ëà ðû èëÿ áàü ëû øÿõñ àä ëà ðû: Óëóü Èð êèí...;4) Õîø áÿõòëèê, ñÿ à äÿò àí ëà éû øû èëÿ áàü ëû øÿõñ àä ëà ðû:Êóò ëûü//Êóò ëóü, Êóò ëóü Óðó íó, Êóò ëóü Áà üà Òàð êàí...Òÿã äèì îëóí ìóø èçàù ëà ðû ìÿã áóë ùå ñàá åò ìÿê îëàð.Àì ìà áó äà âàð êè, ìö ÿë ëèô ùÿ ìèí ãðóï ëà ðà äà õèë îëàí Óðáàé, Àëï Óðó íó, Êóò ëóü, Åð êèí âÿ ñ. êè ìè øÿõñ àä ëà ðû íû òà -ðè õè-ëèíãâèñ òèê ïðèç ìà äàí àðàø äû ðàð êÿí Ò.Ùà úû éåâ, ß.Ðÿ -úÿ áîâ êè ìè òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûí ôè êèð ëÿ ðè íè, ÿñà ñÿí, åé íè ëÿ òÿã -äèì åò ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿ íèð.1 Â.Éó íó ñî âà. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ ãÿù ðÿ ìàí ëûã àí ëà éûø ëû øÿõñàä ëà ðû íûí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè. Àçÿð áàé úàí îíî ìàñ òè êà ñû ïðîá ëåì -ëÿ ðè. VII, Áà êû, 1999, ñÿù.12.18
Ðöò áÿ ëÿð ëÿ áàü ëû øÿõñ àä ëà ðû (Àçà òó òóê, Áó êàü òó òóê,Êó øó òó òóê), òàð êàí, åë òÿ áÿð, ñà íóí, àðà, òå ýèí//òè ýèí âÿ ñ.ðöò áÿ áèë äè ðÿí âà ùèä ëÿ ðèí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ èø ëÿí -ìÿ ñè êè ìè ìÿ ñÿ ëÿ ëÿð äèñ ñåð òà ñè éà íûí “Ðöò áÿ, òè òóë âÿ åò íî -íèì ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí øÿõñ àä ëà ðû” àä ëà íàí II ôÿñ ëèí äÿàðàø äû ðû ëûð. Áó ôÿ ñèë äÿ äà ùà ÷îõ èçàù îëó íàí âà ùèä ëÿð äÿíáè ðè “÷îð” ñþ çö, äà ùà äîü ðó ñó, “÷îð” àïåë éà òè âëè àíòðî ïî íè -ìèê ìî äåë ëÿð äèð. Ìö ÿë ëèô Åë ÷è ÷îð, Ûíàí ÷ó ÷îð, Êö ëè ÷îð âÿñ. àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè “÷îð” ñþ çö íö èçàù åäÿð êÿíÍ.Ô.Êà òà íî âà èñ òè íàä åäÿ ðÿê éà çûð: “Í.Ô.Êà òà íîâ Òöð êöñ -òàí äà “÷î ðó” ñþ çö íöí èø ëÿí äè éè íè ãåéä åò ìèø äèð. “×î ðó”ôå ëèí ÿìð øÿê ëèí äÿ “ñÿ éà ùÿò åò”, “ýÿç”, “þë êÿ ëÿ ðè äî ëàø”ìÿ íà ñûí äà èø ëÿ íèð. “×î ðó” ôå ëè íèí êþ êö, åù òè ìàë êè,“÷îð(ó)” ñþ çö äöð, “ñÿé éàù” “äöí éà ëà ðû ýÿ çÿí” ìÿ íà ñû íûâå ðèð. Í.Ô.Êà òà íîâ “÷îð” ñþ çö íöí “ìþâ úóä ëóã”, “òà ïûë -ìàã”, “éà øà ìàã” âÿ ñ. ìÿ íà ëà ðû íû äà ýþñ òÿð ìèø äèð. “×îð”êîì ïî íåíòëè øÿõñ àä ëà ðûí äà “÷îð” ñþ çö, åù òè ìàë êè, “ýÿ -çÿí”, “ñÿ éà ùÿò åäÿí (øÿõñ)” êè ìè äö øö íöë ìÿ ëè äèð” 1 . Éå ðèýÿë ìèø êÿí, Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí ãÿðá øè âÿ ëÿ ðèí äÿ ýÿç ìÿêàí ëàì ëû àð õà èê “÷îðòìàã” ôå ëè èø ëÿí ìÿê äÿ äèð: ×îðòìàõ äàíÿõ ëÿ ðèì àü ðåð (Ýÿç ìÿê äÿí àéàã ëà ðûì àü ðû éûð).Äèñ ñåð òà ñè éà íûí III ôÿñ ëèí äÿ èñÿ àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí òÿð êè áè âÿ ñòðóê òóð òèï ëÿ ðè (ñà äÿ, äö çÿëòìÿ, úöò -òÿð êèá ëè, ìö ðÿê êÿá òÿð êèá ëè øÿõñ àä ëà ðû) òÿã äèì åäè ëèð.Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí -äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí àïåë éà òèâ ëÿ ðè íèí ñå ìàí òè êà ñûìÿòí äà õè ëèí äÿ, õö ñó ñÿí äÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” êè ìèåïîñ ëà ðûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè èëÿ ìö ãà éè ñÿ ëè øÿ êèë äÿ þé -19Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Â.Éó íó ñî âà. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øÿõñ àä ëà ðû. Íà ìè çÿä ëèê äèñ -ñåð òà ñè éà ñû íûí àâ òî ðå ôå ðà òû. Áà êû, 1999, ñÿù.20.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèðÿ íèë ìÿ éèá (Áÿ çè ãàð øû ëàø äûð ìà ëàð èñ òèñ íà îëóí ìàã ëà), áèðñû ðà àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ìî òèâ ëÿø ìÿ ìå éàð ëà ðû ãÿ äèì òöðê òà -ðè õè âÿ åò íîã ðà ôè éà ñû êîí òåêñòèí äÿ äÿ ãèã ëÿø äè ðèë ìÿ éèá,àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ ñþç ëÿ ðèí ìèã äà ðû, àç ùå úà ëû ëûã âÿ÷îõ ùå úà ëû ëûã, àë ëè òå ðà ñè éà âÿ ñ. ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðèë ìÿ éèá. ßíÿñà ñû èñÿ àáè äÿ ëÿ ðèí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè åò íî ëèíãâèñ òèêâÿ ñî ñè î ëèíãâèñ òèê ìöñ òÿ âè äÿ, äå ìÿê îëàð êè, òÿä ãèã îëóí -ìà éûá. Áó ìÿ íà äà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿíàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ñÿ úèé éÿ âè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè àðàø äû ðàð êÿí àøà üû -äà êû èñòèãàìÿòëÿð ÿñàñ ýþ òö ðöë ìÿ ëè äèð:Àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí àïåë éà òèâ ëÿ ðè ìÿòí êîí òåêñòèí äÿ äÿ -ãèã ëÿø äè ðèë ìÿ ëè;Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”åïî ñóí äà áÿ çè ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì -ëÿð èçàù åäèë ìÿ ëè;Îð õîí-Éå íè ñåé âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” àáè äÿ ëÿ ðè -íèí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðèí äÿ åé íè âÿ éà îõ øàð îëàíàïåë éà òèâ ëÿ ðÿ ìö íà ñè áÿò áèë äè ðèë ìÿ ëè;Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àïåë éà òèâ, “Êè òà áè-Äÿ äÿÃîð ãóä”äà èñÿ àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí êîìïîíåíò ëÿðèíäÿíáè ðè êè ìè èø ëÿí ìÿ òà ðè õè àíòðî ïî íè ìè êà áà õû ìûí äàí àðàø -äûðûë ìà ëû;Àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï -ëà ðû ãÿ äèì òöðê àä ñèñ òå ìè, òöðê òà ðè õè âÿ åò íîã ðà ôè éà ñû êîí -òåêñòèí äÿ øÿðù åäèë ìÿ ëè;Àáè äÿ ëÿð äÿ àïåë éà òèâ, ùÿì äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè èø ëÿ -íÿí âà ùèä ëÿð àáè äÿ ëÿ ðèí ìÿò íè âÿ ìþâ úóä òÿä ãè ãàò ëà ðà èñ -òè íà äÿí àø êàð ëàí ìà ëû;Àáè äÿ ëÿð äÿ éàë íûç àíòðî ïî íèì êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ -20
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûðèí ìÿ íà ñû íû ãÿ äèì òöðê äè ëè íÿ äà èð ëö üÿò ëÿ ðÿ, õö ñó ñÿí äÿÌ.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè íÿ ñþé êÿ íÿ ðÿêàé äûí ëàø äûð ìà ëû;Àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ãó ðó ëóø áà õû ìûí äàíèçàù åäÿð êÿí îí ëà ðà äèë òà ðè õè ïðèç ìà ñûí äàí éà íà øûë ìà ëû;Íÿ ùà éÿò, àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí ìö à -ñèð òöðê äè ëëÿðèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí ìà ñû íû êîíêðåò ôàêòëàð ëàÿñàñ ëàí äûð ìà ëû.21
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèII Ôß ÑÈËÎÐ ÕÎÍ-ÉÅ ÍÈ ÑÅÉ ÀÁÈ ÄßËß ÐÈ Âß“ÊÈ ÒÀ ÁÈ-Äß Äß ÃÎÐ ÃÓÄ” ÅÏÎ ÑÓÍ ÄÀÈØ Ëß ÍßÍ ÀÍÒÐÎ ÏÎ ÍÈÌ Ëß ÐÈÍÌÖ ÃÀ ÉÈ Ñß ËÈ ÒßÄ ÃÈ ÃÈÒöð êöí ïî å òèê òÿ ôÿê êö ðöí äÿí ñö çö ëÿí ùÿð èêè àáè äÿàíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðè íèí çÿí ýèí ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð.Àðàø äûð ìà ëàð äà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ 264, “Êè òà -áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñóí äà èñÿ 100-ÿ ãÿ äÿð àíòðî ïî íè ìèíèø ëÿí äè éè ýþñ òÿ ðè ëèð. Àáè äÿ ëÿð äÿ âÿ “Êè òàá”äà èø ëÿ íÿíàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí áèð ùèñ ñÿ ñè òÿê úÿ ôîð ìà, ñòðóê òóð éîõ,ùÿì äÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð. Ùÿò òàåé íè ëÿ âÿ éà úö çè ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî -íèì ëÿ ðÿ äÿ òÿ ñà äöô îëó íóð. Áó ìÿ íà äà ùÿ ìèí òèï âà ùèä ëÿ -ðè àøà üû äà êû êè ìè ñèñ òåì ëÿø äèð ìÿê îëàð:1) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -ãóä”äà åé íè ëÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð: Àðñëàí 1 — Ãà üàíÀñ ëàí, Ãà ðà Àðñëàí Ìÿ ëèê, ßðÿí Óëóü — Àëï ßðÿí, ÎüóçÁèë ýÿ — Îüóç õàí âÿ ñ. Ãàð øû ëàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, ùÿðèêè àáè äÿ äÿ Àðñëàí//Àñ ëàí, ßðÿí âÿ Îüóç àíòðî ïî íèì ëÿ ðèÃåéä: Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð ß.Ðÿ -úÿá ëè íèí É.Ìÿì ìÿ äîâ ëà áèð ëèê äÿ éàç äû üû “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè”(1993) âÿ “Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû” (2004) êè òàá ëà ðûí äàí, “Êè òà áè-Äÿ äÿÃîð ãóä”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿð èñÿ ß.Òàí ðû âåð äè íèí “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”óíñþç äöí éà ñû (2007) ìî íîã ðà ôè éà ñûí äàí ýþ òö ðö ëöá.22
åé íè ëÿ èø ëÿ íèá. Áó ðà äà ôÿðã éàë íûç Àñ ëàí àíòðî ïî íè ìè íèí“Êè òàá”äà òÿê úÿ ðå àë éîõ, ùÿì äÿ ãåé ðè-ðå àë àíòðî ïî íèìîë ìà ñûí äà ìö øà ùè äÿ îëó íóð.2) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -ãóä”äà ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì -ëÿð: Êà ïà üàí — Ãà ïàã ãàí, Áó üà — Áó üàú âÿ ñ. Áó òèï âà -ùèä ëÿð ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè áà õû ìûí äàí ñÿ -úèé éÿ âè ùå ñàá îëóí ìóð.3) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”åïî ñó íóí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðèí äÿ êè âà ùèä ëÿ ðèí îõ øàð -ëû üû. Àðàø äûð ìà ëà ðà ÿñà ñÿí äå ìÿê ìöì êöí äöð êè, àëï,áÿé, áþ ðö, ãà ðà, ãóò ëó, ýöú âÿ ñ. êè ìè àïåë éà òèâ ëÿð ùÿð èêèàáè äÿ íèí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìèí äÿ èí òåí ñèâ ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð.Áÿ çè íö ìó íÿ ëÿ ðè òÿã äèì åäè ðèê: Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðèí äÿ — Àëï Óðó íó, Àëï Øàë ÷û; Áÿý Òàð êàí, Áÿý ×îð; ×î -÷óê Áþ ðè Ñÿ íöí; Êà ðà Áàðñ, Êà ðà Áó ëóê, Êà ðà Éàç ìàç,Êà ðà Éàø, Êà ðà Êàí; Êóò ëóü Áà üà Òàð êàí, Êóò ëóü Óðó íó,Êóò ëóü ×è ýè øè; Êö÷ Áàðñ, Êö÷ Êöë, Êö÷ Êà ðà, Êö÷ Êû éà -üàí, Êö÷ Þýÿ. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà — Äþ çÿí îü ëû ÀëïÐöñ òÿì, Èëÿê ãî úà îü ëû Àëá ßðÿí//Àëï ßðÿí; Áàé áþ ðÿ áÿý,Áàé áè ÷àí áÿý, Áàé áþ ðÿ îü ëû Áàì ñû Áåé ðÿê; Ãà ðà ýö íÿ îü -ëû Ãà ðà áó äàã, Ãà ðà Òö êÿí Ìÿ ëèê, Ãà ðà ÷ÿ êöð; Ãà áàí ýö úè,Äÿ ìèð ýö úè âÿ ñ.Ýþ ðöí äö éö êè ìè, ãà ðà àïåë éà òèâ ëè âà ùèä ëÿð Îð õîí-Éå -íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ éàë íûç ìö ðÿê êÿá àä ôîð ìà ñûí äà îëàíìî äå ëèí áè ðèí úè âà ùè äè êè ìè èø ëÿ íèá (Êà ðà Áàðñ, Êà ðà Áó -ëóê...), “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà èñÿ ùÿì ìö ðÿê êÿá àäêîíñòðóê ñè éà ñûí äà áè ðèí úè ñþç (Ãà ðà Òö êÿí Ìÿ ëèê), ùÿìäÿ ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèí áè ðèí úè êîì -23Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèïî íåí òè êè ìè èø ëÿ íèá (Ãà ðà ýö íÿ, Ãà ðà áóäàã, Ãà ðà ÷ÿ -êöð...). “Ýöú” àïåë éà òèâ ëè âà ùèä ëÿð äÿ äÿ ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿðìö øà ùè äÿ åäè ëèð. Äÿ ãèã äå ñÿê, áó òèï ëè âà ùèä ëÿð Îð õîí-Éå -íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí áè ðèí úè âà ùè äè -äèð ñÿ (Êö÷ Áàðñ, Êö÷ Êà ðà...), “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äàìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèí èêèí úè êîì ïî -íåí òè äèð (Ãà áàí ýö úè, Äÿ ìèð ýö úè).Ãîð ãóä øö íàñ ëûã äà “Áàé áþ ðÿ îü ëû Áàì ñû Áåé ðÿê” ìî -äå ëèí äÿ êè Áåé ðÿê àíòðî ïî íè ìè íèí “áà ëà úà ãóðä” ìÿ íà ñûí -äà îë ìà ñû Ñ.ßëè çà äÿ òÿ ðÿ ôèí äÿí äÿ ãèã ëÿø äè ðè ëèá: “Áåé ðÿêñþ çö äÿ Áþ ðö àäûí äàí òþ ðÿ ìèø äèð. Áó àäûí Âà òè êàí ÿë éàç -ìà íöñ õÿ ñèí äÿ Áÿð éåê//Áåð éåê (áþ ðö éÿê — áà ëà úà ãóðä)êè ìè éà çûë ìà ñû äà òÿ ñà äö ôè äå éèë” 1 . Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ -ëÿ ðèí äÿ êè “×î ÷óê Áþ ðè Ñÿ íöí” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëè íèí“×î ÷óê Áþ ðö” ùèñ ñÿ ñè íèí áà ëà úà ãóðä ìÿ íà ñûí äà îë äó üó -íó èñÿ ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ èçàù åò ìè øèê. Äå ìÿ ëè, åé íè ñå -ìàí òèê òó òó ìà ìà ëèê àíòðî ïî íèì ëÿð ìöõ òÿ ëèô ôîð ìà ëàð äàèø ëÿ íèá, äà ùà äîü ðó ñó, “÷î ÷óê” àïåë éà òè âè íèí ôóíêñè éà ñûáþ ðö ñþ çöí äÿí ñîí ðà èø ëÿ íÿí øÿ êèë ÷è ìîð ôå ìè èëÿ èôà äÿîëó íóá: ×î ÷óê Áþ ðè (áà ëà úà ãóð) — Áåé ðÿê (áà ëà úà ãóðä).Òöð êî ëî æè àðàø äûð ìà ëàð äà ýþñ òÿ ðè ëèð êè, Êðûì êà ðà èì ëÿ ðè íèíXII ÿñ ðÿ àèä ãÿ áèð äàø ëà ðû íûí öñ òöí äÿ ×àë áþ ðö, Áþ ðö úöê(áà ëà úà ãóðä) âÿ ñ. êè ìè àä ëàð éà çû ëûá 2 . Äå ìÿ ëè, åé íè ìÿ -íà íû èôà äÿ åäÿí ×î ÷óê Áþ ðö âÿ Áåé ðÿê àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñû -ðà ñû íà áà ëà úà ãóðä àí ëàì ëû Áþ ðö úöê àäû äà äà õèë îëóð: ×î -1 Ñ.ßëè çà äÿ. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” àíòðî ïî íè ìè éà ñû íûí åòè ìî ëî æè ÿñàñ ëà ðû.Àçÿð áàé úàí îíî ìàñ òè êà ñû ïðîá ëåì ëÿ ðè. III, Áà êû, 1990, ñÿù.29.2 Ïîë êà íîâ Þ.À., Ïîë êà íî âà À.Þ. Ðåëèêòîâûå îñîáåííîñòè ýòíî êóëü òóðûÊðûìñêèõ êàðàèìîâ. www. cidet. orq. ua/ru publications /Ka raim/ 14.html.24
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû÷óê Áþ ðö, Áåé ðÿê, Áþ ðö úöê.4) Ùÿð èêè àáè äÿ äÿ èø ëÿ íÿí ìöõ òÿ ëèô àïåë éà òèâ ëè àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí åé íè ñå ìàí òèê øà õÿ äÿ áèð ëÿø ìÿ ñè. Îð õîí-Éå íè -ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè Êö÷ Êà ðà, Êö÷ Áàðñ, ßðÿí Óëóü êè ìèàíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû Áàé áè úàí,Áà ñàò, Äÿ ìöð Òîí ëó Ìà ìàã âÿ ñ. àíòðî ïî íèì ëÿð åé íè ñå -ìàí òèê øà õÿ äÿ áèð ëÿ øèð, éÿ íè ùÿ ìèí àä ëà ðûí ùÿð áè ðè ãÿù ðÿ -ìàí ëûã, èýèä ëèê ìÿç ìóí ëó äóð.5) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àïåë éà òèâ, “Êè òà áè-Äÿ -äÿ Ãîð ãóä”äà èñÿ àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë èí êîì ïî íåíòëÿ ðèí -äÿí áè ðè êè ìè èø ëÿí ìÿ. Ìö ãà éè ñÿ âÿ òÿù ëèë ëÿð ýþñ òÿ ðèð êè,“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”óí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè íÿ äà õèëîëàí âà ùèä ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè íèí àïåë éà òè âè Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿ, äå ìÿê îëàð êè, åé íè ëÿ èø ëÿ íèá.Ìÿ ñÿ ëÿí:Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿàêàò, àüûçáóíáîçòîí ëûüòþ ïÿ, êþçêûðêñà ðûü, òîí ëûü, êà òóíèë, àë ìàã“Êè òà áè-Äÿ äÿÃîð ãóä”äàÀü Ìÿ ëèê ×åø ìÿ ãû çûÀò àüûç ëó Àðóç ãî úàÁóí ëó ãî úàÁîç àò ëó Õû çûðÄÿ ìöð Òîí ëû Ìà ìàãÄÿïÿýþçÃûðõãû íóãÑà ðû òîí ëó Ñåë úàí Õà òóíÉàü ðûí úû îü ëû Èëàë ìûø25
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÒÿã äèì åò äè éè ìèç àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí àïåë éà òèâ ëÿ ðè òÿê -úÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íèí äå éèë, ùÿì äÿ “Êè òà áè-Äÿ -äÿ Ãîð ãóä” åïî ñó íóí ëåê ñè êà ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð.Éÿ íè Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àïåë éà òèâ ëÿ ðèí áèðãèñ ìè “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà åé íè ëÿ (àò, àüûç, áîç), áèðãèñ ìè èñÿ áÿ çè ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿ íèá (àê — àü, òîí -ëûü — òîí ëû, êûðê — ãûðõ, êà òóí — õà òóí...).26
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûIII Ôß ÑÈËÎÐ ÕÎÍ-ÉÅ ÍÈ ÑÅÉ ÀÁÈ Äß Ëß ÐÈÍ ÄßÈØ Ëß ÍßÍ ÀÍÒÐÎ ÏÎ ÍÈÌ Ëß ÐÈÍËÅÊ ÑÈÊ-ÑÅ ÌÀÍ ÒÈÊ ÃÐÓÏ ËÀ ÐÛÀáè äÿ ëÿð äÿ ìö øà ùè äÿ îëó íàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê -ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï ëà ðû íû äÿ ãèã ëÿø äèð ìÿê ö÷öí èëêíþâ áÿ äÿ àä éà ðà äû úû ëû üûí äà èø òè ðàê åäÿí àïåë éà òèâ ëÿ ðèíìÿ íà ñû íû ìö ÿé éÿí ëÿø äèð ìÿê ëà çûì ýÿ ëèð. Àáè äÿ ëÿ ðèíàíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè, ëö üÿ òè, åëÿ úÿ äÿ îí ëà ðà äà èð àïà ðûë -ìûø àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿàïåë éà òèâ âÿ àíòðî ïî íèì, åé íè çà ìàí äà éàë íûç àíòðî ïî íèìêè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿð ìö øà ùè äÿ îëó íóð. Éÿ íè àáè äÿ ëÿð äÿ -êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè íèí ñå ìàí òè êà ñû íû ìÿùçìÿòí êîí òåêñòèí äÿ äÿ ãèã ëÿø äèð ìÿê ìöì êöí äöð. Áó ìÿ -íà äà ùÿ ìèí òèï âà ùèä ëÿ ðè àøà üû äà êû ñèñ òåì öç ðÿ þé ðÿí ìÿ -éè ìÿã áóë ùå ñàá åäè ðèê:1) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àíòðî ïî íèì, ùÿì äÿàïåë éà òèâ êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿð:Àüóø Ûíàë — àüûø (ãàëõìà, éöê ñÿë ìÿ) * , ûíàë (ûíàí —èíàí — ûë ìûø, åòè áàð ëû), èíÿë (õàí ÿñèë ëè àð âàä äàí îëàí þâ ëàä,ÿñèë çà äÿ).Àçà Òó òóê — àç (õàëã àäû), òó òóê (ðöò áÿ àäû, âà ëè). Ìà -ðàã ëû äûð êè, “Àçà Òó òóê” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè “Àçà”àíòðî ïî íè ìè íÿ Àñ ñó ðè éà ùþêìäà ðû èêèí úè Ñàð ãî íóí (á.å.* Ãåéä. Àïåë éà òèâ ëÿ ðèí ìÿ íà éö êö äÿ ãèã ëÿø äè ðè ëÿð êÿí äà ùà ÷îõ ß.Ðÿ úÿ -áîâ âÿ É.Ìÿì ìÿ äî âóí òÿð òèá åò äè éè ëö üÿ òÿ èñ òè íàä îëó íóá (Ýþñ òÿ ðè ëÿíÿñÿð. Ñÿù.345-383).27
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèÿâ âÿë 721-705-úè èë ëÿð) “Òÿí òÿ íÿ ëè éà çû”ñûí äà äà ðàñò ýÿ ëè -íèð: “... Ìàí íà íûí áþ éöê úà íè øèí ëÿ ðè íÿ þç ñþ çö íö ýþí äÿð -äè âÿ îí ëàð ëà éà ëàí ÷û äà íû øûã ëàð àïàð äû; îí ëàð äà þç àüà ëà ðûÀçà íûí ìå éè òè íè ÿë ÷àò ìàç Óà óø äà üûí äàí àò äû ëàð” 1 . Áóãåéäëÿð Àçà àíòðî ïî íè ìè íèí Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íèíéà ðàí äû üû äþâðäÿ éîõ, ÿí àçû á.å. ÿâ âÿë 721-705-úè èë ëÿð äÿôîð ìà ëàø äû üû íû òÿñ äèã ëÿ éèð.Àê áàø Àòûê Ûíàë Þýÿ — àê (àü), áàø (áàø), èíàë (èíà íûë -ìûø, åòè áàð ëû), þýÿ (ìöä ðèê, àüûë ëû). ß.Ðÿ úÿ áîâ âÿ É.Ìÿì -ìÿ äîâ ùÿ ìèí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ êè “Àòûê” âà ùè äè áà -ðÿ äÿ éà çûð ëàð: “... Àòûê ñþ çö íÿ ýÿ ëèí úÿ, Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðè íèí äè ëèí äÿ ôåë êþ êö öñ òÿ ýÿë -ûê, -èê, -óê, -öê øÿ -êèë ÷è ñè äöñ òó ðó èëÿ äö çÿ ëÿí êè ôà éÿò ãÿ äÿð ñþç âàð äûð. Òàï -äûã (Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ) àäû âàð ñà, Àòûê àäû íûí îë ìà ñûòÿÿú úöá äî üóð ìóð” 2 . ß.Ðÿ úÿá ëè ñîí ðà êû àðàø äûð ìà ëà ðûí äàùÿ ìèí àíòðî ïî íè ìÿ òàì áàø ãà ìöñ òÿ âè äÿ éà íà øûð, êîíêðåòäå ñÿê, Àê Áàø Àòûê ìîäåëèíè “àü áàø àòû îëàí” ìÿ íà ñûí äàèçàù åäèð 3 . Àòûê àíòðî ïî íè ìè íèí àïåë éà òè âè íè áàø ãà èñ òè ãà -ìÿò ëÿð äÿ äÿ òÿù ëèë åò ìÿê ìöì êöí äöð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Àòûêàíòðî ïî íè ìè íèí àïåë éà òè âè, òà íûí ìà éàí, áè ëèí ìÿ éÿí àí -ëàì ëû “àäóê” ñþ çö äöð, éà õóä ùÿ ìèí àíòðî ïî íè ìèí àïåë éà -òè âè àéû àí ëàì ëû “àäûü” ñþ çö äöð. Ôèê ðè ìèç úÿ, Àòûê àíòðî ïî -íè ìè íèí àïåë éà òè âè êè ìè àéû àí ëàì ëû “àäûü” ñþ çö íöí ýþ òö -ðöë ìÿ ñè äà ùà ðå àë ýþ ðö íöð. ×öí êè àéû àïåë éà òèâ ëè Àéû ó õàí,Àéû ó üî ëàê êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð ãÿ äèì áàø ãûðä åò íîã ðà ôè éà -ñû áà õû ìûí äàí äà ñÿ úèé éÿ âè îëóá.1 Àçÿð áàé úàí òà ðè õè öç ðÿ ãàé íàã ëàð. Áà êû, 1989, ñÿù.10.2 ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.313-314.3 ß.Ðÿ úÿá ëè. Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû. II, Áà êû, 2004, ñÿù.100.28
Àëï Óðó íó Òó òóê — àëï (èýèä, ãÿù ðÿ ìàí), óðóí (áàé -ðàã), òó òóê (ðöò áÿ àäû). ß.Ðÿ úÿá ëè âÿ É.Ìÿì ìÿ äîâ ÀëïÓðó íó îõó íó øó íóí Â.Â.Ðàä ëî âóí íÿø ðèí äÿ Àëï óðó íóôîð ìà ñûí äàí áàø ãà, Àëï óðó øó âÿ Àëï óðóí äó ôîð ìà ñûí äàâå ðèë äè éè íè ýþñ òÿ ðèð âÿ àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ êè âà ùèä ëÿ ðèíùÿð áè ðè íèí äÿ ãèã ìÿ íà éö êö íö ãåéä åäèð ëÿð: “... àëï óðó -íó — “àëïëà ðûí (íÿ ùÿíýëÿ ðèí, èýèä ëÿ ðèí) áàé ðà üû” äå ìÿê äèð.Àëï óðó íó òó òóê áåí — “Àëïëà ðûí áàé ðà üû íû òó òà íàì”,“Àëïëà ðûí áàé ðàã äà ðû éàì”. Áàé ðàã äàð ùÿì äÿ ãà áàã äà ýå -äÿí äå ìÿê äèð. Áó íà ýþ ðÿ äÿ áå ëÿ äÿ äå ìÿê îëàð: Àëïëà ðûíãà áà üûí äà ýå äÿ íÿì; Èýèä ëÿð èýè äè éÿì âÿ ñ.” 1Àë òó üà — àë (àë ìàã), òóü (áàé ðàã), àë (ãûð ìû çû), òî üû(ýöí äî üàí, øÿðã). “Àë òó üà”íûí ùÿð èêè èñ òè ãà ìÿò äÿ èçà ùûãÿ äèì òöðê àä éà ðà äû úû ëû üû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð.Àë òóí Òàì üàí Òàð êàí — àë òóí (ãû çûë), òàì üà (äàì üà,ìþ ùöð), òàð êàí (ðöò áÿ àäû). Àë òóí âÿ Òàð êàí àä ëà ðû ìö à ñèðÀçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ ìö ÿé éÿí ôî íå òèêäÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí ìàã äà äûð: Àë òûí áÿé//Àë òóíáàé; Òàð õàí//Òÿð õàí. ßëà âÿ îëà ðàã ãåéä åäÿê êè, ëö üÿò ëÿð -äÿ Òàð õàí èêè êîì ïî íåíòëè àíòðî ïî íèì êè ìè èçàù åäè ëèð: òàð— òþ ðÿ ìÿê, éà ðà äû ëûø; õàí (òè òóë). Éÿ íè õàí äàí òþ ðÿ éÿí ëÿð,õàí íÿñ ëèí äÿí îëàí ëàð 2 .Àíàð — àí ëà ìàã, áà øà äöø ìÿê. Î.Ìèð çÿ éåâ Àíàðàíòðî ïî íè ìè áà ðÿ äÿ éà çûð: “Îü ëàí àäû Àíàð èñÿ õà ëèñ Àçÿð -áàé úàí úà äûð, “àí ëà ìàã” ôå ëèí äÿí ÿìÿ ëÿ ýÿ ëèá. Àíàð — éÿ -íè “éà äà ñà ëàð, õà òûð ëàð”. Ìÿç ìóí úà î, Çà êèð (“éà äà ñà -29Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.245.2 À.Ïà øà éåâ, À.Áÿ øè ðî âà. Àçÿð áàé úàí øÿõñ àä ëà ðû íûí èçàù ëû ëö üÿ òè. Áà êû,2003, ñÿù.132.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèëàí”), ôîð ìà úà Éà øàð, Ýö ëÿð àä ëà ðû íà éà õûí äûð. Ùà çûð äà ýå -íèø éà éûë ìûø áó àäûí èñ òå äàä ëû éà çû ÷û ìûç Àíàð äàí ÿâ âÿëáàø ãà äà øû éû úû ëà ðû ìÿ ëóì äå éèë. Ýþ ðö íöð, èëê “ìö ÿë ëèô ëÿð”Àíà ðûí âà ëè äåéíëÿ ðè — õàëã øà è ðè ìèç Íè ýàð Ðÿ ôè áÿé ëè âÿÐÿ ñóë Ðçà îë ìóø äóð” 1 . Ìö ÿë ëèô Àíàð àäû íûí ñå ìàí òè êà ñû íûäöç ýöí ìö ÿé éÿí ëÿø äèð ñÿ äÿ, îíóí éà ðàí ìà òà ðè õè áà ðÿ äÿäÿ ãèã ôè êèð ñþé ëÿ éÿ áèë ìèð. ×öí êè Àíàð àäû íà ÿí àçû Îð -õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ òÿ ñà äöô îëó íóð. Àáè äÿ ëÿð äÿìö øà ùè äÿ îëó íàí “ßð äÿì Àíàð àò åä êö åë ýÿ... òà üû áèð àë -òóí” úöì ëÿ ñèí äÿ êè “Àíàð” àäû äà äå äèê ëÿ ðè ìè çè àð ãó -ìåíòëÿø äè ðèð. ß.Ðÿ úÿá ëè âÿ É.Ìÿì ìÿ äîâ òÿã äèì åò äè éè -ìèç úöì ëÿ äÿ êè “Àíàð” ñþ çö íö îë ÿâÿç ëè éè íèí èñ òè ãà ìÿòùà ëû êè ìè ãÿ áóë åäÿí Ù.Í.Îð êóí äàí ôÿðãëè îëà ðàã “áå ëÿ îë -ñà èäè, àíàð éîõ, àíàð éà çûë ìà ëû èäè” ôèê ðè íè èðÿ ëè ñö ðöð. Áóäà áö òöí ïà ðà ìåòðëÿ ðè íÿ, õö ñó ñÿí äÿ ìÿòí ñå ìàí òè êà ñû íàýþ ðÿ ðå àë ýþ ðö íöð.Àðóê (ãà äûí àäû) — àðûü (òÿ ìèç, ñàô, àðû).Àïà Òàð êàí — àïà (ðöò áÿ áèë äè ðÿí ñþç, áþ éöê ãî ùóì),òàð êàí (ðöò áÿ àäû).Àç ìàí — àç ìàí (íÿ ùÿíý).Áàé àïà — áàé (çÿí ýèí, âàð ëû, äþâ ëÿò ëè), àïà (ðöò áÿ áèë -äè ðÿí ñþç, áþ éöê ãî ùóì).Áàç Êà üàí — áàç (ìÿü ëóá, òà áå), êà üàí (õà ãàí,ùþêìäàð).Áàç Êà üà íûí èýèä ëè éè ìÿòíëÿð äÿ õö ñó ñè îëà ðàã âóð üó -ëà íûð: Êà íûì Êà üàí êà áàø ëà éó Áàç êà üà íûü áàë áàë òèê ìèø— Àòàì õà ãà íà áàø äà Áàç õà ãàíû áàë áàë ãîé ìóø.Áàðñ êàí — áàðñ (áÿ áèð), êàí (õàí).1 Î.Ìèð çÿ éåâ. Àä ëà ðû ìûç. Áà êû, 1986, ñÿù.27.30
Áàðñ óðó íó — áàðñ (áÿ áèð), óðóí (áàé ðàã).Áèë ýÿ Êà üàí — áèë ýÿ (áè ëè úè, áèëèê ëè, ìöä ðèê), êà üàí(õà ãàí, ùþêìäàð).Áèë ýÿ òàì üà ÷û — áèë ýÿ, òàì üà ÷û (ìþ ùöð äàð, äàì üà(ìþ ùöð) ñàõ ëà éàí, äàì üà ÷ÿ êÿí (éà çàí).Áîé ëà Áà üà Òàð êàí — áîé ëà (ðöò áÿ àäû, öí âàí âå ðÿíêè øè), áà üà (òè òóë, ðöò áÿ àäû), òàð êàí (ðöò áÿ àäû).Áîé ëà Êóò ëóü Éàð üàí — áîé ëà, êóò ëóü (õîø áÿõò, áÿõ òÿ -âÿð), éàð üàí (ðöò áÿ àäû).Áó üà — áó êà (áó üà, þêöç). ß.Ðÿ úÿ áîâ ýþñ òÿ ðèð êè, Áó -üà íûí èêèí úè àäû Êþê Àìàø Òó òóê äóð 1 .Áþý (áþ ýö) êà üàí — áþ ýö (ãÿù ðÿ ìàí), êà üàí (õà ãàí,ùþêìäàð, øàù, ïàä øàù).Åë Òî üàí Òó òóê — åë (åë, õàëã, þë êÿ, äþâ ëÿò), òî üàí (øà -ùèí, øà ùèí ãó øó), òó òóê (ðöò áÿ àäû, âà ëè).Åë Ûíàí ÷û — åë, ûíàí÷ (èíà íûë ìûø, åòè áàð ëû).Åë ÷è ÷îð — åë ÷è (ñÿ ôèð, åë ÷è), ÷îð (ùÿð áè ðöò áÿ àäû).ßðÿí Óëóü — ÿðÿí (èýèä, úÿ ñóð), óëóü (óëó, áþ éöê, èðè).Èñ òÿ ìè — èñ òÿ ìÿê, äè ëÿ ìÿê, ÿðê åò ìÿê.Èë áèë ýÿ//Åë áèë ýÿ — èë//åë (õàëã, þë êÿ, åë, äþâ ëÿò), áèë ýÿ(áè ëè úè, áè ëèê ëè, ìöä ðèê), ãà äûí àäû — Áèë ýÿ õà ãàí âÿ Êöë òè -ýè íèí àíà ñû.Èë ÷îð — èë (õàëã, åë, þë êÿ, äþâ ëÿò), ÷îð (ùÿð áè ðöò áÿ àäû).Èíÿë êà üàí — èíÿë (õàí ÿñèë ëè àð âàä äàí îëàí), êà üàí(õà ãàí, ùþêìäàð).Ûíàí ÷ó Àëï — ûíàíú (èíà íûë ìûø, åòè áàð ëû, ðöò áÿ àäû), àëï(èýèä, ãÿù ðÿ ìàí).Ûíàí ÷ó Áèë ýÿ — ûíàí÷, áèë ýÿ (áè ëè úè, áè ëèê ëè, ìöä ðèê).31Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Ðÿ úÿá ëè. Ýþé òöðê äè ëèí èí ëåê ñè êà ñû. Áà êû, 2004, ñÿù.100.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÛíàí÷ ×îð — ûíàí÷, ÷îð (ðöò áÿ àäû).Ûíàë Þýÿ — ûíàë (èíà íûë ìûø), þýÿ (ìöä ðèê, àüûë ëû).Ûíàë Óðó íó — ûíàë, óðó íó (áàé ðàã).Ûøáàðà — ûøáàðà (ðöòáÿ àäû).Ûø áà ðà Òàì üàí — èø áà ðà, òàì üàí (äàì üà, ìþ ùöð).Ûø áà ðà Òàì áàí ×îð — ûø áà ðà (ðöò áÿ àäû), òàì üàí(äàì üà, ìþ ùöð), ÷îð (ðöò áÿ àäû).Éàø Àê Áàø — éàø (ýÿíú, úà âàí, òÿ çÿ, éà øûë), àê (àü),áàø (áàø). Äå ìÿ ëè, Éàø Àê Áàø àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëè íèíñå ìàí òè êà ñû úà âàí, ýÿíú, éÿ íè úà âàí àü ñàã ãàë, ìöä ðèê êè -ìè èçàù îëó íà áè ëÿð. Áó äà ãÿ äèì âÿ ìö à ñèð òöðê àíòðî ïî -íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð.Éàü ëà êàð êàí àòà — éà üû ëà (âó ðóø ìàã, ùö úóì åò ìÿê,äöø ìÿ íÿ ãàð øû ýåò ìÿê), êàð — àä ëàð äàí ôåë ÿìÿ ëÿ ýÿ òè ðÿíøÿ êèë ÷è ìîð ôå ìè, àòà (àòà, âÿ çèð, òÿð áè éÿ ÷è). ßëà âÿ åäÿê êè,“éà üû ëà” àïåë éà òè âèí äÿ “û”íûí äöø ìÿ ñè ìöì êöí äöð.Éà ðóê òè ýèí — éà ðóê (èøûã, øÿ ôÿã, ýöí), òè ýèí (øàù çà äÿ,õà ãà íûí îü ëó).Éåë ýÿê — éåë (ñö ðÿò ëÿ ýåò ìÿê, ãà÷ ìàã, éåë ëÿí ìÿê).Éå ýèí ×îð — éå ýèí (éàõ øû ëûã, óúà ëûã, áþ éöê ëöê), ÷îð(ðöò áÿ àäû).Éî ëûü Òè ýèí — éî ëûü (õîø áÿõò, áÿõ òè éàð), òè ýèí (øàù çà -äÿ).Êå äèì Óðó íó — êå äèì (ýå éèì), óðóí (áàé ðàã).Êö ëöê Àïà — êö ëöê (øàí ëû, øþù ðÿò ëè, ìÿø ùóð), àïà —(ðöò áÿ áèë äè ðÿí ñþç, áþ éöê).Êö ëöê Òó òóê — êö ëöê, òó òóê (ðöò áÿ àäû).Êö ëöê Òî üàí — êö ëöê, òî üàí (øà ùèí, øà ùèí ãó øó).Êö ëöê Óðóí — êö ëöê, óðóí (áàé ðàã).32
Êö íè Òè ðèê — êö íè (äîñò, ðÿ ôè ãÿ), òè ðèê (äè ðè, úàí ëû).Êö÷ Áàðñ — êö÷ (ýöú), áàðñ (áÿ áèð).Êö÷ Êû éà üàí — êö÷ (ýöú), êû éà üàí (ãû éàí, êÿ ñÿí, äîü -ðà éàí).Êö÷ Êà ðà — êö÷, êà ðà (ãà ðà, áþ éöê...).Êö÷ Þýÿ — êö÷, þýÿ (ìöä ðèê, àüûë ëû).Êö÷ Óéû — êö÷, óé (íö ôóç ëó îë ìàã).Êö÷ Êöë Òó òóê — êö÷, êöë (øàí ëû, øþù ðÿò ëè, ìÿø ùóð), òó -òóê (ðöò áÿ àäû, âà ëè).Êà ïà üàí — êà ïà üàí (ãà ïà üàí, ôà òåù).Êû éà üàí Óðó íó — êûé (ãûé ìàã, êÿñ ìÿê, ãûð ìàã, äîü -ðà ìàã), óðóí (áàé ðàã).Êà ðà Áàðñ — êà ðà (ãà ðà, áþ éöê), áàðñ (áÿ áèð).Êà ðà Éàø — êà ðà, éàø (ýÿíú, úà âàí, òÿ çÿ, éà øûë).Êà ðà êàí — êà ðà, êàí (õàí).Êà ðà ÷îð — êà ðà, ÷îð (ùÿð áè ðöò áÿ àäû).Êóò ëóü — êóò ëóü (õîø áÿõò, áÿõ òÿ âÿð).Êó øó Òó òóê — êóø (ãóø), òó òóê (ðöò áÿ àäû).Îüóë Áàðñ — îüóë (îüóë, þâ ëàä), áàðñ (áÿ áèð).Îüóë Òàð êàí — îüóë, òàð êàí (ðöò áÿ àäû).Îí Òó òóê — îí, òó òóê (ðöò áÿ àäû).Þç Éè ýèí Àëï Òó ðàí — þç (àéûã-ñà éûã, õö ñó ñè, úèíñ), éè -ýèí (éàõ øû ëûã, óúà ëûã, áþ éöê ëöê), àëï (èýèä, ãÿù ðÿ ìàí), òó -ðàí (äó ðàí, éà øà éàí, ãàë õàí).Þç Àïà Òó òóê — þç, àïà, òó òóê. Áó àïåë éà òèâ ëÿ ðèí ñå -ìàí òè êà ñû éó õà ðû äà èçàù îëó íóá.Îç ìûø òè ýèí — îç ìûø (õè ëàñ îë ìàã, ãóð òóë ìàã, àçàä îë -ìàã), òè ýèí (øàù çà äÿ).Þýÿ Áåðò Òó òóê — þýÿ (ìöä ðèê, àüûë ëû), áåðò — áåð (âåð -33Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìÿê), òó òóê (ðöò áÿ àäû).Ñà áûê Áà ñàð. Áó àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ êè âà ùèä ëÿ ðèÙ.Í.Îð êóí Ñàá êàá ñàð — ðà çû ëàø ñà, ñþ çö ãÿ áóë åò ñÿ êè ìèîõó éóá 1 .“Ñà áûê Áà ñàð” ìî äå ëèí äÿ êè ñà áûê àïåë éà òè âè íèí êþ êöñþç, íèòã, õÿ áÿð, ìÿ ëó ìàò àí ëàì ëû “ñàá”äûð, áà ñàð èñÿ öñ òö -íÿ ÷þ êÿð, éû õàð, ãà ìàð ëà éàð àí ëàì ëû äûð.Òàé Áèë ýÿ òó òóê — òàé. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ“òàé” âà ùè äè òàé-òóø ìÿ íà ñûí äà èø ëÿ íèá. Àì ìà òÿã äèì åò -äè éè ìèç àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ êè “Òàé” âà ùè äè “àé üûð” àí -ëàì ëû ñþç êè ìè èçàù îëó íà áè ëÿð. Ãåéä åäÿê êè, ùÿ ìèí ñå -ìàí òèê éö êÿ ìà ëèê îëàí àä ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñûáà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð. “Áèë ýÿ”íèí áè ëèê ëè âÿ ìöä ðèê,“òó òóê”óí èñÿ ðöò áÿ àäû ìÿ íà ñûí äà èø ëÿí ìÿ ñèí äÿí áÿùñ åò -ìè øèê.Òàé þýÿ — òàé (àé üûð), þýÿ (ìöä ðèê, àüûë ëû).Òîê Áþ ýöò — ß.Ðÿ úÿá ëè òîê àïåë éà òè âè íè “òîõ” ñþ çö,äà ùà äîü ðó ñó, àúûí àí òî íè ìè êè ìè èçàù åäèð 2 . Äöç äöð, àáè -äÿ ëÿð äÿ “òîê” ìÿùç ùÿ ìèí ìÿ íà äà èø ëÿ íèá, àì ìà “ÒîêÁþ ýöò” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè “òîê” àïåë éà òè âè âóð,äþé àí ëàì ëû, êîíêðåò äå ñÿê, èýèä ëèê ìÿç ìóí ëó äóð. Òî êàéàíòðî ïî íè ìè íèí âó ðàí, òî õó íàí êè øè, ÿð ìÿ íà ñûí äà èçàùîëóí ìà ñû äà äå äèê ëÿ ðè ìè çÿ ñö áóò äóð 3 . Áþ ýöò — áþ ýö (ãÿù -ðÿ ìàí).Òþ ëèø Áèë ýÿ — òþ ëèø (õàëã àäû), áèë ýÿ (áè ëè úè, ìöä ðèê).Òöç áàé Êö÷ Áàðñ — òöç (äöç), áàé (áÿé), êö÷ (ýöú),1. ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.276.2 ß.Ðÿ úÿá ëè. Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû. II, Áà êû, 2004, ñÿù.101.3 Ì.Àäè ëîâ. Àçÿð áàé úàí òå î íè ìè êà ñû. Àçÿðáàéúàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåì -ëÿ ðè. I, Áà êû, 1986, ñÿù.276.34
áàðñ (áÿ áèð).Óëóü Åð êèí — óëóü (óëó, áþ éöê, èðè), åð êèí — àáè äÿ ëÿð -äÿ ýöú, ãöä ðÿò, íö ôóç àí ëà ìûí äà èø ëÿí ìèø “ÿðê” ñþ çö Åð -êèí àíòðî ïî íè ìè íèí êþê ìîð ôå ìè êè ìè ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð. Áóìÿ íà äà Åð êèí àíòðî ïî íè ìè íèí ýöú ëö, ãöä ðÿò ëè êè ìè èçàùåäèë ìÿ ñè íè ìÿã áóë ùå ñàá åò ìÿê îëàð 1 .Óðû áÿý — óðû (åð êÿê êè øè úèí ñèí äÿí îëàí þâ ëàä), áÿý(áÿé).Óðó íó — óðóí (áàé ðàã).Ö÷èí Êö ëöê Òè ðèê — ö÷èí àïåë éà òè âè 2 ùèñ ñÿ äÿí èáà ðÿò -äèð: “ö÷” ñàé, -èí èñÿ ãÿ äèì òöðê äè ëèí äÿ ñû ðà ñàé ëà ðû éà ðà -äàí -èí÷ (áè ðèí÷ — áè ðèí úè, åêèí÷ — èêèí úè, ö÷öí÷ — ö÷öí úö)øÿ êèë ÷è ìîð ôå ìè íèí ôî íå òèê äÿ éè øèê ëè éÿ óü ðà ìûø âà ðè àí òûêè ìè ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð, éÿ íè ö÷èí ñþ çö ö÷öí úö ìÿ íà ñû íû èôà äÿåäèð ãÿíàÿ òè íÿ ýÿë ìÿê ìöì êöí äöð. Ùÿ ìèí ìîäåë äÿ “êö -ëöê” øàí ëû, øþù ðÿò ëè, ìÿø ùóð, òè ðèê//òè ðèý èñÿ äè ðè, úàí ëû ìÿ -íà ñûí äà äûð.Òÿã äèì åò äè éè ìèç àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè àïåë éà -òèâ ëÿ ðèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè ëèí äÿ êè öìó ìè ìÿí -çÿ ðÿ ñè àøà üû äà êû êè ìè äèð:1) ìö à ñèð ÿäÿ áè äè ëè ìèç äÿ åé íè ëÿ èø ëÿ íÿí ëÿð: àòà, îüóë,áó üà, åë, åë ÷è...2) ìö à ñèð ÿäÿ áè äè ëè ìèç äÿ ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ -ëÿð ëÿ èø ëÿ íÿí ëÿð: àê (àü), òöç (äöç), êå äèì (ýå éèì), êö÷(ýöú), óëóü (óëó)...3) àð õà èê ëÿ øÿí âà ùèä ëÿð: áèë ýÿ, þýÿ, ÷îð, éà ðóê, éî ëûü,êö ëöê, òè ýèí, òîê, ñà áûê...4) àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð äÿ ìö ùà ôè çÿ îëó íàí ëàð: Àëï-35Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Â.Éó íó ñî âà. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øÿõñ àä ëà ðû. ÍÄÀ. Áà êû,1999, ñÿù.9.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàðñëàí, Àë òûí áÿé //Àë òóí áàé, Àíàð, Ãóò ëóã, Òàð õàí...Øöá ùÿ ñèç êè, ùÿ ìèí òèï àïåë éà òèâ ëÿ ðè äè ýÿð òöðê äèë ëÿ ðèêîí òåêñòèí äÿ äÿ òÿä ãèã åò ìÿê ìöì êöí äöð.5) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè ìö -øà ùè äÿ îëó íàí âà ùèä ëÿð (áÿ çè àïåë éà òèâ ëÿð èñ òèñ íà îëóí ìàã -ëà). Èëê îëà ðàã ãåéä åäÿê êè, àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí àïåë éà òèâ ëÿ -ðè íèí ìÿ íà éö êö íö äÿ ãèã ëÿø äèð ìÿ äÿí îí ëà ðûí ëåê ñèê-ñå -ìàí òèê ãðóï ëà ðûí äàí, ãÿ äèì òöðê àä ñèñ òå ìèí äÿ êè ìþâ ãå -éèí äÿí áÿùñ åò ìÿê îë ìàç. Áó ìÿ íà äà äè ýÿð ìÿí áÿ ëÿ ðÿ,õö ñó ñÿí äÿ Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè íÿèñ òè íàä åäÿ ðÿê Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ éàë íûç àíòðî -ïî íèì êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ ðèí ñå ìàí òè êà ñû íû äÿ ãèã ëÿø äèð -ìÿê ëà çûì ýÿ ëèð. Ùÿ ìèí òèï àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðÿ äèã -ãÿò éå òè ðÿê:Áàø üó — ß.Ðÿ úÿ áîâ âÿ É.Ìÿì ìÿ äîâ “Áàø üó” âà ùè -äè íè õö ñó ñè èñèì ëÿð áþë ìÿ ñèí äÿ ÿñë øÿõñ àäû êè ìè òÿã äèìåäèð ëÿð 1 . Áó ôèê ðÿ èñ òè íàä åò ñÿê, “Áàø üó”íó àïåë éà òè âè Îð -õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿí ìÿ éÿí àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ -òå ìèí äÿ èçàù åò ìÿ ëè éèê. Ìÿò íèí ñå ìàí òèê òó òó ìó èñÿ“Áàø üó”íóí èí ñàí éîõ, àò àäû, äÿ ãèã äå ñÿê, çî î íèì îë äó -üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð: Êöë òè ýèí Áàø üó áàç àò áè íèï òÿý äè — Êöëòè ýèí Áàø üó áîç àòû ìè íèá ùö úóì åò äè. “Áàø üó”íóí ÿñëøÿõñ àäû îë ìà äû üû íû ß.Øö êöð ëö íöí òÿð òèá åò äè éè ëö üÿò 2 ,“Ãÿ äèì òöðê àáè äÿ ëÿ ðè íèí ñþç ëö éö” 3 âÿ ß.Ðÿ úÿá ëè íèí òÿã -äèì åò äè éè “Îð õîí àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿí ìèø õö ñó ñè èí ñàí àä -ëà ðû” ñè éà ùû ñû 4 äà òÿñ äèã åäèð.1 ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.349, 383.2 ß.Øö êöð ëö. Ãÿ äèì òöðê éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðè íèí äè ëè. Áà êû, 1993, ñÿù.305.3 Ãÿ äèì òöðê àáè äÿ ëÿ ðè íèí ñþç ëö éö. Áà êû, 1992, ñÿù.23.4 ß.Ðÿ úÿá ëè. Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû. II, Áà êû, 2004, ñÿù.103.36
Éà õóä ß.Ðÿ úÿ áîâ âÿ É.Ìÿì ìÿ äîâ “Êà òóí — Ñè áèð -äÿ ÷îõ ëó ÷àé àäû áó ñþç ëÿ èôà äÿ åäè ëèð (Áàõ: Îá ÷à éû íûíãîë ëà ðûí äàí áè ðè äÿ áå ëÿ àä ëà íûð)”, — ôèê ðè íè ãåéä åò ñÿ ëÿðäÿ, Åýöê//ßýöê êà òóí ùèä ðî íè ìè íè àíòðî ïî íèì êè ìè òÿã -äèì åäèð ëÿð 1 . Ìÿòíäÿí èñÿ à÷ûã-àé äûí ýþ ðö íöð êè, ßýöê êà -òóí àíòðî ïî íèì éîõ, òî ïî íèì äèð: ßýöê êà òóí éå ðèì ýÿ àäû -ðûë òûì — ßýöê õà òóí éå ðèì äÿí àé ðûë äûì. ß.Ðÿ úÿá ëè 2004-úö èë äÿ ÷àï åò äèð äè éè “Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû” (II) êè òà -áûí äà Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ñû ðà -ñûí äà “ßýöê êà òóí” âà ùè äèí äÿí áÿùñ åò ìèð. Áó äà ßýöêêà òóí” ìî äå ëè íèí àáè äÿ ëÿð äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè èø ëÿí ìÿ äè -éè íè ñö áóò åäèð.Áó êàü Òó òóê — áó êà üó (ãàí äàë), òó òóê (ðöò áÿ àäû). Òó -òóê àáè äÿ ëÿð äÿ òåç-òåç òÿê ðàð ëà íàí âà ùèä ëÿð äÿí äèð.Åëÿ êöë — Áó àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä äÿ ö÷ ìîð ôåì ìö øà -ùè äÿ åäè ëèð: åë (êþê ìîð ôå ìè), -ÿ (øÿ êèë ÷è ìîð ôå ìè, éþí ëöêùàë øÿ êèë ÷è ñè), êöë (êþê ìîð ôå ìè). Äå ìÿ ëè, Åëÿ êöë àíòðî ïî -íè ìè íèí èë êèí, äà ùà äîü ðó ñó, àíòðî ïî íè ìÿ ãÿ äÿð êè ôîð ìà -ñû “åëÿ êöë” øÿê ëèí äÿ — òÿ éè íè ñþç áèð ëÿø ìÿ ëÿ ðè íÿ äà õèë îë -ìà éàí èñ ìè áèð ëÿø ìÿ êîíñòðóê ñè éà ñûí äà áÿð ïà îëó íà áè ëèð.“Åëÿ êöë” ñþç áèð ëÿø ìÿ ñè íèí áè ðèí úè òÿ ðÿ ôèí äÿ êè åë ñþ çö Îð -õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ åë, õàëã, þë êÿ, äþâ ëÿò ìÿ íà ñûí -äà èø ëÿ íèá, êöë ñþ çö èñÿ àáè äÿ ëÿð äÿ áèð àïåë éà òèâ êè ìè ìö -øà ùè äÿ åäèë ìèð. Ãåéä åäÿê êè, ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó Åëÿ êöëàíòðî ïî íè ìè íèí èêèí úè êîì ïî íåí òè êè ìè èø ëÿ íÿí “êöë” Îð -õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íèí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè íÿ äà õèëîëàí Êöë Áèë ýÿ, Êöë òè ýèí, Êöë ×èý øè, Êöë ×îð êè ìè àíòðî -ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ áè ðèí úè êîì ïî íåíò êè ìè “Êöë” ôîð ìà -37Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Ýþñ òÿ ðè ëÿí ÿñÿ ð. Ñÿù.354.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèñûí äà äûð. Øöá ùÿ ñèç êè, êöë àïåë éà òè âè íèí ìÿ íà ñû íû èçàù åò -ìÿ äÿí îíóí àíòðî ïî íè ìÿ òðàíñôîð ìà ñè éà ñûí äàí áÿùñ åò -ìÿê îë ìàç. Áó ìÿ íà äà áÿ çè ìÿí áÿ ëÿ ðÿ äèã ãÿò éå òè ðÿê.Ìÿ ñÿ ëÿí, Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íû”íäà êöë ñþ çö òîç, êöëìÿ íà ñûí äà âå ðè ëèð: Êö íè íèíã êö ëö íÿ òÿ ýö éà üû — ýö íö íöíêö ëö íÿ ãÿ äÿð äöø ìÿí 1 . Òîç àí ëàì ëû êöë ñþ çö íöí øÿõñ àäû -íà ÷åâ ðèë ìÿ ñè, öìó ìèé éÿò ëÿ, ãÿ äèì òöðê àä éà ðà äû úû ëû üûèëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Éà õóä Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íû”íäà “êöë” ôîð -ìà ñûí äà èø ëÿ íÿí ýöë ìÿê ôå ëè ìö à ñèð òöðê äèë ëÿ ðèí äÿ ìöõ -òÿ ëèô ôî íå òèê âà ðè àíòëàð äà èø ëÿí ìÿê äÿ äèð. Àì ìà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè “êöë” àïåë éà òè âëè êè øè àä ëà ðû íû ùÿ -ìèí ìöñ òÿ âè éÿ ýÿ òè ðÿ ðÿê òÿù ëèë ñöç ýÿ úèí äÿí êå ÷èð ìÿêìöì êöí äå éèë. ×öí êè ýöë (ýöë ìÿê) àïåë éà òè âè òöðê êè øèàä ëà ðû íûí éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû íà óé üóí ýÿë ìèð. Ùÿ ìèí àïåë -éà òèâ ãà äûí àä ëà ðû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð. Ìö à ñèð Àçÿð -áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ êè Ýö ëÿð (ýö ëÿí, öçö ýö -ëÿð), Ýö ëöø (øàä ëûã, ñå âèíú, ýöë ìÿ, øÿí ëÿí ìÿ) êè ìè ãà äûíàä ëà ðû äà äå äèê ëÿ ðè ìè çè àð ãó ìåíòëÿø äè ðèð.Ýöëÿð, Ýöëöø êèìè àäëàðûí êþê ìîðôåìè Ýöëëö, Ýöë -òÿê, Ýöëøÿí êèìè àäëàðûí èëê ùèññÿñè èëÿ îìîíèìäèð. Áó úöðâà ùèäëÿðÿ ìöõòÿëèô ïðèçìàëàðäàí éàíàøûëûá. Ìÿñÿëÿí,À.Ïà øà éåâ âÿ À.Áÿ øè ðî âà ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî -íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿêè Ýöë òÿê//Ýöë òÿ êèí âà ùèä ëÿ ðè áà ðÿ äÿéà çûð ëàð: “Ýöë òÿê//Ýöë òÿ êèí ýöë êè ìè, ýö ëÿ áÿí çÿð (“Îð -õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè”íäÿ “ýþ çÿë øàù çà äÿ” ìÿ íà ñûí äàîëàí áó àä êè øè àäû ôóíêñè éà ñû äà øû ìûø äûð. “Òÿ êèí” èñÿ õàíîü ëó íà âå ðè ëÿí òè òóë îë ìóø äóð. Áó àä äà êû “òÿ êèí” èñÿ ãîø -1 Ìàù ìóä Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò òöðê. III, Áà êû, 2006, ñÿù.221.2 Àé äûí Ïà øà éåâ, Àëè ìÿ Áÿ øè ðî âà. Àçÿð áàé úàí øÿõñ àä ëà ðû íûí èçàù ëû ëö -üÿ òè. Áà êû, 3002, ñÿù.157.38
ìà äûð) “ 2 . Éó õà ðû äà ãåéä åò äè éè ìèç êè ìè, Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè “êöë” àïåë éà òè âëè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðÿáó êîí òåêñòäÿ éà íàø ìàã îë ìàç.Åðê Éóðòñå âåð Êöë âÿ Êöë Òè ýèí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè èëÿáàü ëû ãåéä åäèð: “Êöë: 1. Àòÿø, àòÿø ëè ëèê, éû õû úû ëûã, éîõ åäè -úè ëèê. 2. Éå íèë ìÿç ëèê. 3. Óëó, öí ëö. 4. Úÿ ñà ðÿò, ýþ çö ãà ðà -ëûã. 5. Ýþë, ýþë êè ìè ýå íèø âÿ áþ éöê”; “Êöë Òè ýèí: 1. Àòÿøïðåí ñè (øàù çà äÿ ñè — ß.Ò.). 2. Éå íèë ìÿç ïðåíñ (øàù çà äÿ —ß.Ò.). 3. Óëó ïðåíñ (øàù çà äÿ — ß.Ò.). 4. Éîõ åäè úè ïðåíñ(øàù çà äÿ — ß.Ò.)” 1 . Äöç äöð, ìö ÿë ëè ôèí èçàù ëà ðû ðå àë ëû üàñþé êÿ íèð. Àì ìà Å.Éóðòñå âÿð “êöë” àïåë éà òè âè íè òÿù ëèëåäÿð êÿí îíóí ìÿ íà éö êö íö äÿ ãèã ýþñ òÿð ìèð, ùÿì äÿ äà -ùà ÷îõ Êöë òè ýè íèí áèð ãÿù ðÿ ìàí êè ìè ìÿòíäÿ êè ðî ëó íà èñ -òè íàä åäÿ ðÿê ôè êèð ñþé ëÿ éèð. Éÿ íè êöë àïåë éà òè âè íè òà ðè õèëèíãâèñòèê ìöñ òÿ âè äÿ òÿù ëè ëÿ úÿëá åò ìèð.ß.Ðÿ úÿ áîâ âÿ É.Ìÿì ìÿ äîâ ãåéä åäèð ëÿð: “Áèë ýÿ õà -ãàí àáè äÿ ñèí äÿ äÿ (ñ.13) Êö ëè ×î ðóí àäû âàð äûð: “Êèð ñÿòàð äóø áÿý ëÿð, Êöë ×îð áàø ëà éó” — “... Ñîí ðà òàð äóø áÿé ëÿ -ðè, Êöë ÷îð áàø äà îë ìàã ëà”. Àí úàã áó ðà äà Êö ëè ñþ çö êöëøÿê ëèí äÿ éà çû ëûð, Êö ëè ÷îð òàð äóø áÿé ëÿ ðè íèí ðÿù áÿ ðè êè ìèòÿã äèì åä èëèð. Ùîé òî-Òÿ ìèð àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ äÿ Áåø áà ëûê øÿ -ùÿ ðè íÿ ùÿð áè éö ðöø ëÿ ÿëà ãÿ äàð Êö ëè ×î ðóí àäû íû îõó éó -ðóã” 2 . Êö ëè âÿ Êöë àä ëà ðû íûí ìÿò íÿ èñ òè íà äÿí åé íè ñèñ òåì -äÿ èçà ùû òÿê úÿ êöë éîõ, ùÿì äÿ êö ëè àïåë éà òè âè íèí ñå ìàí -òèê éö êö íö äÿ ãèã ëÿø äèð ìÿ éÿ èì êàí âå ðÿ áè ëÿð. Áå ëÿ êè, ùÿðèêè ñþç Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àïåë éà òèâ (êö ëèê//êö -ëöê — øàí ëû, øþù ðÿò ëè, ìÿø ùóð), ùÿì äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè èø -39Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Åðê Éóðòñå âåð. Òöðê÷å àä ëàð äåð ëå ìå ñè. Èñ òàí áóë, 1997.2 ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.128.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèëÿ íÿí (Êö ëöý Àïà, Êö ëöê Éè ýÿ...) âà ùèä ëÿð ëÿ ôî íå òèê òÿð -êèá, åé íè çà ìàí äà ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí åé íè õÿò äÿ áèð -ëÿ øèð. Áè ðèí úè ñè, êö ëè ñþ çö íöí êöë øÿê ëèí äÿ éà çûë ìà ñû íû éó -õà ðû äà ãåéä åò ìè øèê. Èêèí úè ñè, êà òûü — êà òû (ãà òû), êà ïûü —ãà ïû, þëöý — þëö, àéûã — àéû âÿ ñ. òèï ëè âà ùèä ëÿð äÿ êè ôî íå òèêäÿ éèø ìÿ ëÿð êö ëèê — êö ëè êå ÷è äè íèí äÿ ìöì êöí ëö éö íö ðåàë -ëàø äûðûð. Ö÷öí úö ñö, ß.Ðÿ úÿá ëè ìÿø ùóð àí ëàì ëû êö ëèü àïåë -éà òè âè íè êþê âÿ øÿ êèë ÷è ìîð ôåì ëÿ ðè íÿ àéû ðàð êÿí êö (ñÿñ) +ëèý (àä ëà ðà ÿëà âÿ åäè ëèá ìö úÿð ðÿä ìÿô ùóì áèë äè ðÿí ñè ôÿòäö çÿë äÿí øÿ êèë ÷è) ôîð ìà ñû íû ÿñàñ ýþ òö ðöð 1 . Äå ìÿ ëè, êöëàïåë éà òè âèí äÿ “êö” êþê ìîð ôå ìè, “ë” èñÿ -ëèý øÿ êèë ÷è ñè íèíãà ëû üû êè ìè èçàù åäè ëÿ áè ëÿð. Äþð äöí úö ñö, Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øàí ëû, øþù ðÿò ëè, ìÿø ùóð ìÿ íà ñûí äà èø ëÿí ìèøêö ëèý//êö ëöý ñþ çö ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íèì ëÿ ðè íèí éà ðàí ìàÿñàñ ëà ðû íà òàì óé üóí äóð. Áå øèí úè ñè, “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -ãóä” åïî ñóí äà òåç-òåç òÿê ðàð ëà íàí “Àò àéà üû êö ëöê, îçàíäè ëè ÷å âèê îëóð (Àò àéà üû èòè, Îçàí äè ëè ÷å âèê îëóð)” àòà ëàðñþ çöí äÿ êè èòè àí ëàì ëû êö ëöê ñþ çö äÿ ôîð ìà âÿ ñå ìàí òèê áà -õû ìûí äàí Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíäÿêè êöëèê àïåëéàòèâèèëÿ åé íè ñû ðà äà äó ðóð. Áö òöí áóí ëàð ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëóÅëÿ êöë àíòðî ïî íè ìè íèí åëÿ øþù ðÿò ýÿ òè ðÿí, åëè øàí ëû âÿ øþù -ðÿò ëè åäÿí ìÿ íà ñûí äà îë äó üó íó, Êöë Áèë ýÿ, Êöë òè ýèí, Êöë÷îð òèï ëè àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðèí I êîì ïî íåí òè êè ìè èø ëÿ -íÿí “Êöë” âà ùè äè íèí äÿ ùÿ ìèí ñå ìàí òèê òó òóì ëà áàü ëû ëû üû -íû ñþé ëÿ ìÿ éÿ èì êàí âå ðèð. Àì ìà Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íöëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ ðàñò ýÿ ëè íÿí “Êþë Áèë ýÿ õàí” âÿ“Êþë Èð êèí” àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðè íèí ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè -êà ñû ïðîá ëå ìÿ òàì áàø ãà áèð êîí òåêñòäÿ éà íàø ìà üû äèê òÿ1 ß.Ðÿ úÿá ëè. Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû. II, Áà êû, 2004, ñÿù.219.40
åäèð. Èëê îëà ðàã Ì.Êàø üà ðè íèí èçà ùû íà äèã ãÿò éå òè ðÿê: “...Óé üóð õà íû íà “Êþë Áèëýÿ õàí”... ëÿ ãÿ áè âå ðè ëèð, ÷öí êè êà -ìà ëû ýþë êè ìè, ýþë ãÿ äÿð äå ìÿê äèð. Áó ðà äà àü ëûí ÷îõ ëó üó -íó ýþñ òÿð ìÿê ö÷öí î, ýþ ëÿ áÿí çÿ äèë ìèø äèð... Êàð ëóã áî éó -íóí áþ éöê ëÿ ðè íÿ, “êþë èð êèí” äå éè ëèð êè, àü ëû ýþë êè ìè äîë -ìóø, òîï ëàí ìûø äå ìÿê äèð” 1 . “Äè âàí”äà êû “Êþë Áèë ýÿ õàí”àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëè áèð áà øà Îð õîí-Éå íè ñåé, äà ùà äÿ ãè ãè,Ìî éóí ×îð àáè äÿ ñèí äÿ êè “Êöë Áèë ýÿ êà üàí”ëà ñÿñ ëÿ øèð.Ùÿð èêè ìî äåë äÿ êè “Áèë ýÿ” êîì ïî íåí òè íèí åé íè ëè éè íè, “êà -üàí” (õà ãàí, ùþêìäàð, øàù, ïàä øàù) âÿ õàí òè òóë ëà ðû íûí èñÿôóíêñè éà úà éà õûí ëû üû íû ÿëà âÿ àð ãó ìåíòëÿð ëÿ ÿñàñ ëàí äûð ìà -üà åù òè éàú äó éóë ìóð. Áó ðà äà áè çè ìà ðàã ëàí äû ðàí ÿñàñ ìÿ -ñÿ ëÿ êöë âÿ êþë ñþç ëÿ ðè íèí åé íè âÿ éà ìöõ òÿ ëèô âà ùèä ëÿð îë -äó üó íó äÿ ãèã ëÿø äèð ìÿê äèð. Áÿ ðè áàø äàí ãåéä åäÿê êè, áóâàõ òà ãÿ äÿð êè òðàíñêðèï ñè éà ëàð äà “êöë” âÿ “êþë” âà ùèä ëÿ ðèòàì ìöõ òÿ ëèô ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà éà ìà ëèê ñþç ëÿð êè ìè âå -ðè ëèá. Áÿë ëè äèð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé éà çû ëà ðû íûí à÷ûë ìà ñûÂ.Òîì ñåí ëÿ áàü ëû äûð. Â.Òîì ñåí 15 äå êàáð 1893-úö èë äÿÄà íè ìàð êà Êðàë Åëìëÿð Àêà äå ìè éà ñûí äà ìÿ ëó ìàò âå ðèð êè,Êöë òè ýèí àáè äÿ ñèí äÿ êè äþðä ñþ çö îõó éóá: òåí ðè, òöðê, êöë âÿòè ýèí. Â.Òîì ñåí äÿí ñîí ðà “êöë” ñþ çö íöí òðàíñêðèï ñè éà ñû òöð -êî ëîã ëà ðûí ùà ìû ñû òÿ ðÿ ôèí äÿí, ÿñà ñÿí, áèð ìÿ íà ëû îëà ðàã ãÿ -áóë åäè ëèá. Éÿ íè Â.Â.Ðàä ëîâ, Ñ.É.Ìà ëîâ, À.Ìÿ ùÿð ðÿ ìîâ,ß.Øö êöð ëö, ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ âÿ áàø ãà ëà ðû ìÿùç“êöë” ôîð ìà ñû íû ìÿã áóë ùå ñàá åäèá ëÿð. Áèç èñÿ Ì.Êàø üà ðè íèí“Äè âà íû”íäà èø ëÿ íÿí Êþë Áèë ýÿ àíòðî ïî íè ìèí äÿ êè “êþë” èëÿÎð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè “êöë” (Êöë Áèë ýÿ) àïåë éà òè âè -íèí ôî íå òèê òÿð êèá úÿ éà õûí ëû üû íû ìö øà ùè äÿ åò äè éè ìèç ö÷öí41Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê. I úèëä. Áà êû, 2006, ñÿù.170,423.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÎð õîí-Éå íè ñåé éà çû ëà ðûí äà êöë âÿ êþë ñþç ëÿ ðè íèí òðàíñêðèï ñè -éà ñû íû äÿ ãèã ëÿø äèð ìÿ éè ãÿ ðà ðà àë äûã.Ãåéä åäÿê êè, “... êöë êåëèìåñèíè “ýöë” âå éåíè ëåù úå -ëåð äåêè “÷è÷åê” ìåíàñû èëå à÷ûêëàìàê èñòåéåí Òùîìñåí,Ðàä ëîôô’óí éàíëûø îëàí êöë-óý ôàðàçèéàñèíè äå àêëà éàêûíáóë ìàêòàäûð” 1 , — äåéÿí Îñ ìàí Ôèê ðè Ñÿðòãà éà äà Ì.Êàø -üà ðè éÿ èñ òè íàä åäÿ ðÿê ùÿ ìèí òèï ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí I êîì -ïî íåí òè êè ìè “êöë” éîõ, “êþë” âà ðè àí òû íû ãÿ áóë åäèð. Îíóíòöðê ðó íèê ìÿòíëÿ ðèí äÿ êè ÷à ëûø ìà ëà ðû íû òÿù ëèë ñöç ýÿ úèí äÿíêå ÷è ðÿí Àé äûí Åð ùàí éà çûð: “... óçóí çà ìàí òàð òû øû ëàí âÿ IIêþê òöðê äåâ ëå òè íèí êà üà íû Áèë ýå Êà ýàí’ûí êàð äå øè Êîë Òè -ýèí’èí àäû íûí êþë ìè êöë ìè îêóí ìà ñû ýå ðåê òè ýè èëå èë ýè ëè äèð.Ñåðòêà éà êþë îêóí ìà ñû íû ñà âó íóð (ìö äà ôèÿ åäèð — ß.Ò.) âåÊàø üà ðè íèí âåð äè éè êþë (ýþë) Îüóç Êà üàí’ûí ÷î úóê ëà ðûí äàîë äó üó ýè áè êþë (ýþë) êå ëè ìå ñè íèí êè øè àäû îëà ðàê êóë ëà íà -áèë ìå ñè íè êà íûò (ñö áóò — ß.Ò.) ýþñ òÿ ðèð” 2 . Éà õóä Îñ ìàíÔèê ðè Ñÿðòêà éà éà çûð: “... Ñ.Å.Ìà ëîâ òà ðà ôûí äàí 15 êö÷ êöëÒó òóê øåê ëèí äå äîü ðó ùå úå ëå ðå àé ðû ëà ðàê äö çåë òèë ìèø òè. Áåíáó èñ ìè Êö÷ Êþë Òî òîê øåê ëèí äå îêó ìàê èñ òåð äèì” 3 . ßëà -âÿ åäÿê êè, ß.Á.ßð úè ëà ñóí “Êþë Òè ýèí” 4 , ß.Úÿ ôÿ ðîü ëó èñÿ“Êöë Òè ýèí” âà ðè àí òû íû 5 ãÿ áóë åäèð. Äå ìÿ ëè, Îð õîí-Éå íè -ñåé éà çû ëà ðûí äà êû éà çû ëûø øÿê ëè íèí “êöë”, éîõ ñà “êþë”øÿê ëèí äÿ òðàíñêðèï ñè éà îëóí ìà ñû èëÿ áàü ëû äÿ ãèã âÿ ÿñàñ -ëàí äû ðûë ìûø ôè êèð ëÿð ñþé ëÿ íèë ìÿ éèá. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, òöð êî -1 Îñìàí Ôèêðè Ñåðòêàéà. Ýþéòöðê òàðèùèíèí ìåñåëåëåðè. Àíêàðà, 1995, 131.2 Àé äûí Åð ùàí. Îñ ìàí Ôèê ðè Ñåðòêà éà Òöðê ðó íèê ìå òèí ëå ðè. Å7ÎÑ, IX,2006, ñÿù.109.3 Îñ ìàí Ôèê ðè Ñåðòêà éà. Ýþé òöðê éà çûò ëà ðûí äà èñèì âå öí âàí ñþé ëå ìå ýå -ëåí ýè. Óëóñ ëà ðà ðà ñû III Òöðê Êöë òö ðö Êîíãðå ñè. Àí êà ðà, 1999, ñÿù.593-600.4 À.Á.Åð úè ëà ñóí. Òöðê Äè ëè Òà ðè ùè. Àí êà ðà, 2006, ñÿù.94-119.5 À.Úà ôå ðîü ëó. Òöðê äè ëè Òà ðè ùè. I úèëä. Èñ òàí áóë, 2000, ñÿù.145-146.42
ëîã ëà ðûí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè “êöë”, áÿ çè ëÿ ðè èñÿ “êþë” øÿê ëèí äÿòðàíñ êðèï ñè éà íû ìÿã áóë ùå ñàá åäÿð êÿí Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè ìÿòíëÿ ðè ãàð øû ëàø äûð ìà ëàð ìöñ òÿ âè ñèí äÿòÿä ãèã åò ìÿ éèá ëÿð.Áó ìÿ íà äà ôèê ðè òÿñ äèã ö÷öí ÿí ìþ òÿ áÿð âÿ ÿí ñàí -áàë ëû ìÿí áÿ êè ìè èëê îëà ðàã ìÿùç ìÿò íèí þçö íÿ äèã ãÿò éå -òèð ìÿê ëà çûì ýÿ ëèð. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àíòðî ïî -íè ìèê ìî äåë ëÿ ðèí I êîì ïî íåí òè êè ìè èø ëÿ íÿí âÿ Êöë øÿê -ëèí äÿ òðàíñêðèï ñè éà îëó íàí ñþ çöí éà çû ëû øû èëÿ êþë (ýþë) ñþ -çö íöí éà çû ëû øû íû ìö ãà éè ñÿ åäÿê: Ìî éóí ÷îð àáè äÿ ñèí äÿ5-úè ìÿòí: (Êöë) — àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí I êîì ïî -íåí òè êè ìè; Ìî éóí ÷îð àáè äÿ ñèí äÿ 30-úó ìÿòí:(êþë òÿ — ýþëäÿ). Ýþ ðöí äö éö êè ìè, òàì åé íè îëàí éà çû ëûø øÿ -êèë ëÿ ðè ìöõ òÿ ëèô ôîð ìà ëàð äà òðàíñêðèï ñè éà îëó íóá (Êöë,êþë). Ãåéä åäÿê êè, áó úÿ ùÿò äè ýÿð àáè äÿ ëÿð äÿ äÿ ìö øà ùè -äÿ îëó íóð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Êöë òè ýèí àáè äÿ ñèí äÿ êè êöë àïåë éà òè âèâÿ êþë (ýþë) ñþç ëÿ ðè íèí òðàíñêðèï ñè éà ñû íà äèã ãÿò éå òè ðÿê:34-úö ìÿòí — (Êöë) — àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí I êîì -ïî íåí òè êè ìè; 2-úè ìÿòí (êþë òÿ — ýþë äÿ). Áó ðà äàäà åé íè éà çû ëûø øÿ êèë ëÿ ðè ìöõ òÿ ëèô ôîð ìà ëàð äà òðàíñêðèï ñè éàîëó íóá. Áÿë êÿ äÿ, áó íà ñÿ áÿá êþë (ýþë) ñþ çöí äÿí ñîí ðàãðàì ìà òèê øÿ êèë ÷è íèí èø ëÿí ìÿ ñè äèð ( — òÿ — äÿ).Ôèê ðè ìèç úÿ, ùÿ ìèí éà çû ëûø øÿ êèë ëÿ ðè íèí òðàíñêðèï ñè éà ñûåé íè îë ìà ëû äûð. Äà ùà äîü ðó ñó, àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðèí Iêîì ïî íåí òè êè ìè èø ëÿ íÿí “ ” éà çû ëûø øÿê ëè ìÿùç “êþë”êè ìè îõó íóð. Áè ðèí úè ñè, îíà ýþ ðÿ êè, êþë (ýþë, äÿ íèç ëÿ ÿëà -ãÿ ñè îìà éàí ñó ùþâ çÿ ñè, áèð éå ðÿ òîï ëà íûá ãàë ìàã, àõ ìà -ìàã, áèð øå éèí ÷îõ îë äó üó éåð...) ñþ çö íöí éà çû ëûø øÿê ëè èëÿåé íè äèð ( — êþë — ýþë)...43Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÈêèí úè ñè, Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âàí”ûí äà ðàñò ýÿ ëè íÿí àíòðî -ïî íè ìèê ìîäåëèí I êîìïîíåíòè Êöë éîõ, Êþë øÿêëèíäÿäèð.Ö÷öíúöñö, Ì.Êàøüàðè êþë (ýþë) àïåëéàòèâèíèí òöðê àí -òðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè îë äó üó íó òó òàð ëû äÿ -ëèë ëÿð ëÿ ÿñàñ ëàí äû ðûá (...Áó ðà äà àü ëûí ÷îõ ëó üó íó ýþñ òÿð ìÿêö÷öí î, ýþ ëÿ áÿí çÿ äèë ìèø äèð, êþë èð êèí — àü ëû ýþë êè ìè äîë -ìóø, òîï ëàí ìûø). Äþð äöí úö ñö, Ì.Êàø üà ðè íèí áó èçà ùû þçòÿñ äè ãè íè ÿí àçû òöðê ïî å òèê òÿ ôÿê êö ðöí äÿí ñö çö ëÿí îí ëàð -úà, ùÿò òà ìö áà ëè üÿ ñèç äå éè ðèê êè, éöç ëÿð úÿ àòà ëàð ñþç ëÿ ðè,êÿ ëàì ëàð âÿ áà éà òû ëàð äà òà ïûð. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî -ñóí äà êû “Áà áà ìà ëûí äàí íÿ ôà è äÿ, áàø äà äþâ ëÿò îë ìà ñà” —“Àòà ìà ëûí äàí íÿ ôàé äà, áàøäà àüûë îë ìà ñà” àòà ëàð ñþ çö -íöí, éà õóä ìÿø ùóð áèð áà éà òû ìûç äà 3-úö ìèñ ðà êè ìè ìÿí -òè ãè ìÿð êÿç ôóíêñè éà ñû íû éå ðè íÿ éå òè ðÿí “Äÿð éà úà àü ëûí îë -ñà” ìèñ ðà ñû íûí (...Äÿð éà úà àü ëûí îë ñà, Éîõ ñóë îë ñàí ýö ëÿë -ëÿð) ñå ìàí òè êà ñû äå äèê ëÿ ðè ìè çè òÿñ äèã åäèð.Áå øèí úè ñè, XIV ÿñð òà ðèõ ÷è ñè Ô.Ðÿ øè äÿä äèíèí “Úà ìè ÿòòÿâà ðèõ” (Òà ðèõ ëÿð òîï ëó ñó) ÿñÿ ðèí äÿ èøëÿíÿí Ýþë Åð êè àí -òðî ïî íè ìèí èí I êîì ïî íåíòè ãåéä åò äè éè ìèç àíòðî ïî íè ìèêìî äåë ëÿð ëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Ùÿì äÿ Ô.Ðÿ øè äÿä äèíèí èçà ùû ñå ìàí -òè êà áà õû ìûí äàí Ì.Êàø üà ðè íèí øÿðùëÿ ðè èëÿ öñò-öñ òÿ äö øöð:“... Àé ðàí âÿ êó ìóñ äî ëó èêè ýþë éà ðàò äû üû ö÷öí àäû íà ÝþëÅð êè õàí äå äè ëÿð âÿ îíó ïàä øàù ëûã òàõ òû íà îòóðòäó ëàð” 1 .Àë òûí úû ñû, ìö à ñèð ãà çàõ äè ëèí äÿ “Êþë áàé” àäû èø ëÿ íèð,ùÿì äÿ ýþë àïåë éà òè âëè øÿõñ àä ëà ðû ñå ìàí òè êà ñû íà ýþ ðÿ×èí ýèç (òÿí ãèç//òåí ãèç), Äÿ íèç àäû èëÿ åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð.Éåä äèí úè ñè, 850-880-úè èë ëÿð äÿ Ãà ðà õà íè ëÿð äþâ ëÿ òè íèíùþêì äà ðû Êþë Áèë ýÿ Ãà ðà õàí îëóá. Ùÿ ìèí ìî äåë äÿ êè1 Ôÿç ëóë ëàù Ðÿ øè äÿä äèí. Îüóç íà ìÿ. Áà êû, 1992, ñÿù.44.44
“Êþë Áèë ýÿ” àäû äà áèð áà øà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êèÊöë Áèë ýÿ íèí ìÿùç Êþë Áèë ýÿ îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð. Íÿ ùà -éÿò, Îñ ìàí Ôèê ðè Ñÿòðãà éà äà Êöë Áèë ýå Êöë Òè ýèí âÿ ñ. êè -ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí I êîì ïî íåí òè êè ìè “Êþë” âà ðè àí òû íûìÿã áóë ùå ñàá åäèð. Î, ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðÿ èñòèíàä åäÿðÿêéàçûð: “Êþë Òèýèí òåêëèôèíèí êàáóëö è÷èí 1) ×èíúå ìåòèíäåêèÊþê (Ýþê) Òèýèí = Êþë (Ýþë) Òèýèí èôàäåñè; 2) Äèâàíö ëö -üàò-èò-òöðê’äå êåëèìåíèí Êþë (Ýþë) øåêëèíäå ýå÷ìåñè;3) Îüóç Êàüàí’ûí åâëàòëàðûíäà îëäóüó ýèáè Êþë (Ýþë) êå ëè -ìå ñè íèí øàùûñ èñìè îëàðàê êóëëàíûëàáèëåúåýè êèáè ùóñóñëàðûêóâ âåòëè äåëèëëåð îëàðàê ñàéûéîðóì” 1 . Éåðè ýÿëìèøêÿí, ìö -ÿë ëèô “êþë” øÿêëèíäÿ òðàíñêðèïñèéà îëóíìàíû äöçýöí ùåñàáåäÿð êÿí Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíäÿêè éàçûëûø øÿêèëëÿðèíÿäå éèë, äàùà ÷îõ ×èí ìÿòíëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäèá. Áöòöí áóí -ëàð îíó ýþñòÿðèð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè ÊöëÁèë ýÿ, Êöë Òè ýèí, Êöë ×èýøè êè ìè àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð -äÿ I êîì ïî íåíò ìÿùç Êþë êè ìè âå ðèë ìÿ ëè âÿ áö òöí øöá ùÿ -ëè ìÿ ãàì ëàð àð à äàí ãàë äûðûëìà ëû äûð. Áó èñÿ ùÿð øåé äÿí ÿâ -âÿë, òöðê ùþêìäàð ëà ðû âÿ ñÿð êÿ äÿ ëÿ ðè íèí ðó ùó íó øàä åäÿð,ùÿì äÿ òà ðè õè ùÿ ãè ãÿ òèí áÿð ïà ñû îëàð äû.Áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè, Êþë Áèë ýÿ âÿ Êþë Òè ýèí êè -ìè øÿõ ñèé éÿò ëÿð òöðê òà ðè õè íèí øàí ëû ñÿ ùè ôÿ ëÿ ðè íè éà ðà äàí -ëàð äûð. Áó ðà äà ß.Ðÿ úÿá ëè íèí áèð ôèê ðè íè õà òûð ëàò ìàã éå ðè íÿäö øöð: “Òöðê õàëãëà ðû íûí òà ðè õè èýèä ÿð ëÿ ðèí, àëï ÿðÿí ëÿ ðèíòà ðè õè äèð: Îüóç õà ãàí, Èñ òÿ ìè Õà ãàí, Èë òÿ ðèø õà ãàí, Ìÿ -ùÿì ìÿä Úà ùàí ïÿù ëÿ âàí, Ãû çûë Àðñëàí, Øàù Èñ ìà éûë Õÿ -òàè. ...Áå ëÿ àëï ÿðÿí ëÿð äÿí áè ðè äÿ ñÿê êè çèí úè éö çèë ëèê äÿ éà -øà ìûø Êöë òè ýèí äèð” 2 . Åé Êþë áèë ýÿ ëÿð âÿ Êþë òè ýèí ëÿð, åé45Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Îñìàí Ôèêðè Ñåðòêàéà. Ýþéòöðê òàðèùèíèí ìåñåëåëåðè. Àíêàðà, 1995, ñ.133.2 ß.Ðÿ úÿá ëè. Óëó Òöðêëÿð. Áà êû, 2003, ñÿù.312.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèáþ éöê òöðê ÿðÿí ëÿ ðè, ðó ùó íóç áèð äà ùà øàä îë ñóí!Åä ÷ö Ñà íóí Òè ðÿ — Áó ìî äå ëèí I êîì ïî íåí òè îëàí åä -÷ö àïåë éà òè âè Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿí ìèð. Àì -ìà ùÿì Îð õîí-Éå íè ñåé, ùÿì äÿ äè ýÿð ãÿ äèì òöðê àáè äÿ -ëÿ ðèí äÿ ôî íå òèê òÿð êèá áà õû ìûí äàí “åä ÷ö” ñþ çö íÿ îõ øàðîëàí âà ùèä ëÿ ðÿ òÿ ñà äöô îëó íóð. Ìÿ ñÿ ëÿí, åäöê — áàø ìàã,àéàã ãà áû; åä ýö òè — éàõ øû úà, ìþù êÿì úÿ; åäù//àäù — èïÿêïàð ÷à âÿ îíà áÿí çÿð øåé ëÿð äÿí ùà çûð ëàí ìûø ñÿ íÿò ÿñÿ ðè.Áó âà ùèä ëÿð äÿí éàõ øû úà, ìþù êÿì úÿ àí ëàì ëû åä ýö òè ñþ çöíèñ áè îëà ðàã ýþ òöð ñÿê, àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû íàóé üóí ýÿ ëèð. Òöð êî ëî æè àðàø äûð ìà ëàð äà “Åä ÷ö Ñà íóí Òè ðÿ”ìî äå ëèí äÿ êè ñà íóí àïåë éà òè âè íèí ×èí äè ëèí äÿ “ýå íå ðàë”ìÿ íà ñûí äà îë äó üó ýþñ òÿ ðè ëèð. Â.Éó íó ñî âà “ñà íóí” ñþ çö íöìÿùç ùÿ ìèí êîí òåêñòäÿ èçàù åò äèê äÿí ñîí ðà éà çûð: “Ãÿ -äèì òöðê ëö üÿ òèí äÿ ñåí//ñÿí — êà ùèí ëÿð ìÿú ëè ñè ìÿ íà ñûí äàâå ðèë ìèø äèð. Åù òè ìàë êè, Êà ðà Ñÿ íèð øÿõñ àäû “ÿçÿ ìÿò ëèàáèä” ìÿ íà ñû íû ìö ùà ôè çÿ åò ìèø äèð” 1 . Ùÿ ìèí ìî äåë äÿ êè “òè -ðÿ” èñÿ äè ðÿ ìÿê, äà éàã âÿ éà äè ðÿê ãîé ìàã ìÿ íà ñû íû èôà äÿåäèð, äà ùà äîü ðó ñó, “òè ðÿ” àïåë éà òè âè íèí ãåéä åò äè éè ìèç ìÿ -íà ëà ðû êè øè àä ëà ðû íûí éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû íà óé üóí ýÿ ëèð.Åñèí — åñÿí//ÿñÿí — ñàü-ñà ëà ìàò.Åëòÿ ðèñ//Èë òÿ ðèñ — Áó àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèí I êîì ïî -íåí òè îëàí åë//èë Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ åë, õàëã âÿ ñ.ìÿ íà ëàð äà èøëÿ íèá. II êîì ïî íåíò, éÿ íè òÿ ðèñ èñÿ àáè äÿ ëÿð äÿùÿ ìèí ôî íå òèê òÿð êèá äÿ éîõ, òÿ ðèë//òè ðèë (òîï ëàí ìàã, òîï ëàø -ìàã, éû üûø ìàã) øÿê ëèí äÿ ìö øà ùè äÿ åäè ëèð. ß.Ðÿ úÿá ëè Åë òÿ -1 Â.Éó íó ñî âà. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øÿõñ àä ëà ðû. ÍÄÀ. Áà êû,1999, ñÿù.22.46
ðèñ//Èë òÿ ðèñ àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äè íèí êþê âÿ øÿ êèë ÷è ìîð ôåì -ëÿ ðè íè òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ìöñ òÿ âè äÿ ýå íèø øÿ êèë äÿ èçàù åò äèê -äÿí ñîí ðà Â.Ðàä ëî âà èñ òè íàä åäÿ ðÿê éà çûð: “... Èë òÿ ðèñ//Èë òÿ -ðèø õö ñó ñè øÿõñ àäû íû Àçÿð áàé úàí äè ëè íÿ òÿð úö ìÿ åò ñÿê, Åëö÷öí ãà íóí ãî éàí, Åë ö÷öí ãà íóí éà ðà äàí, Åë äÿ ãàé äàãàíóí éà ðà äàí, Õàëã ö÷öí ìèë ëè äþâ ëÿò éà ðà äàí, Åëèí ãà íó -íó íó þçöí äÿ òÿ úÿñ ñöì åò äè ðÿí èôà äÿ ñè àëû íûð. Áó àä êå÷ -ìèø ãÿ áè ëÿ áàø ÷û ñû Êóò ëóü õà íûí éå íè ìþâ ãå éè íè, èú òè ìàèâÿ çèé éÿ òè íè òàì èôà äÿ åäèð äè” 1 . Áó äà îíó ýþñ òÿ ðèð êè,ß.Ðÿ úÿá ëè Åë òÿ ðèñ//Èë òÿ ðèñ àíòðî ïî íè ìè íÿ ùÿì äÿ ñî ñè î -ëèíã âèñ òèê ïðèç ìà äàí éà íà øûá. ßâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ ãåéäåò äè éè ìèç êè ìè, àáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ìÿùç áó èñ -òè ãà ìÿò äÿ òÿä ãè ãè ãÿ äèì òöðê òà ðè õè âÿ åò íîã ðà ôè éà ñû íà áèðèøûã ñà ëûð.Éà âàø Òó òóê — éà âàø (éà âàø, ùÿëèì õàñèééÿòëè), òó òóê(ðöò áÿ àäû).Êþê Àìàø Òó òóê — êþê (ìà âè, ýþé, àñè ìàí), àìà÷(þêöç, êî òàí âÿ ñà èð úöò ÷ö ëöê àëÿò ëÿ ðè; ùÿ äÿô, íè øàí ýàù),òó òóê (ðöò áÿ àäû). Àìàø àíòðî ïî íè ìè èëÿ áàü ëû òÿã äèì åò -äè éè ìèç ìÿ íà ëàð äàí éàë íûç áè ðè — ùÿ äÿô, íè øàí ýàù ìÿ íà ñûÿñàñ ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð.Êà çàí — Áó àíòðî ïî íèì “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî -ñó íóí àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìèí äÿ êè “Ñà ëóð Ãà çàí” àäû èëÿñÿñ ëÿ øèð. Êîíêðåò äå ñÿê, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êèÊà çàí àäû “Êè òàá”äà Ãà çàí øÿê ëèí äÿ äèð. Ãîð ãóä øö íàñ ëûã -äà èñÿ õö ñó ñè îëà ðàã âóð üó ëà íûð êè, Ãà çàí àíòðî ïî íè ìè áèð -áà øà “àä ãà çàí ìàã” èôà äÿ ñè èëÿ áàü ëû äûð. Äå ìÿ ëè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè Êà çàí àíòðî ïî íè ìè äÿ ùÿ ìèí ñå -47Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Ðÿ úÿá ëè. Ýþé òöðê äè ëè íèí ëåê ñè êà ñû. II, Áà êû, 2004, ñÿù.99.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìàí òèê òó òó ìà ìà ëèê äèð. Áó ðà äà áèð úÿ ùÿ òè äÿ íÿ çÿ ðÿ àë -ìàã ëà çûì äûð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè Êà çàí âà -ùè äè áÿ çÿí òî ïî íèì êè ìè èçàù åäè ëèð. Åëÿ áó íà ýþ ðÿ äÿß.Ðÿ úÿ áîâ âÿ É.Ìÿì ìÿ äîâ áèð ñû ðà òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûí, õö -ñó ñÿí äÿ Ù.Í.Îð êóí âÿ Ñ.É.Ìà ëî âóí ôè êèð ëÿ ðè íÿ ìö íà ñè -áÿò áèë äè ðèð, Êà çà íûí òî ïî íèì äå éèë, àíòðî ïî íèì êè ìè òÿð -úö ìÿ åäèë ìÿ ñè íè ìÿã áóë ùå ñàá åäèð ëÿð: “Ù.Í.Îð êóí èêèí -úè ñÿ òèð äÿ êè Êà çàí ñþ çö íö êû çûí êè ìè îõó éóð... Ñ.É.Ìà ëîâÊà çàí ñþ çö íö òî ïî íèì (éåð àäû) ùå ñàá åäèð. Ìÿí úÿ, áó,àíòðî ïî íèì äèð (øÿõñ àäû äûð) âÿ øÿõñ àäû êè ìè äÿ òÿð úö ìÿåäèë ìÿ ëè äèð” 1 . Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè óé üóí ìÿòí -ëÿ ðèí ñå ìàí òè êà ñû äà ß.Ðÿ úÿá ëè âÿ É.Ìÿì ìÿ äî âóí àðàø -äûð ìà ëà ðû íûí äöç ýöí îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð. Ìÿò íÿ äèã ãÿòéå òè ðÿê: Êà çàí ÿðè ìÿ áþý ìÿ äèì. — Êà çàí èýè äèì äÿí äîé -ìà äûì. Áó ðà äà ïðå äè êà òà (áþý ìÿ äèì — äîé ìà äûì) èäà ðÿÿëà ãÿ ñè èëÿ áàü ëà íàí âà ñè òÿ ëè òà ìàì ëû üûí (ÿðè ìÿ — èýè äè ìÿ)ñå ìàí òèê éö êö äå äèê ëÿ ðè ìè çè ñö áóò åäèð.Êó òóç Óðó íó — Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ “êó òóç”àïåë éà òè âè íÿ ðàñò ýÿ ëèí ìèð. Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íû”íäà êó -òóç ñþ çö âÿù øè þêöç, éàê; ãó äóç èò ìÿ íà ëà ðûí äà âå ðè ëèá 2 .Äå ìÿ ëè, Êó òóç àíòðî ïî íè ìè þêöç, ãó äóç èò ìÿ íà ñûí äà èçàùîëó íà áè ëèð. Áó èñÿ ãÿ äèì òöðê êè øè àä ëà ðû íûí ñå ìàí òè êà ñûèëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Ùÿ ìèí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ êè “óðó íó” èñÿáàé ðàã àí ëàì ëû äûð (Áó áà ðÿ äÿ ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ ýå íèøøÿ êèë äÿ áÿùñ åäè ëèá).Êóü Ñÿ íöí — êó üó (ãó ãó øó), ñÿ íöí (ùÿð áè ðöò áÿ àäû).Ñö ÷öð — áó àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèí àïåë éà òè âè 2 ìöñ òÿ -1 ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.245.2 Ì.Êàø üà ðè. “ÄÈ âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. IV úèëä. Áà êû, 2006, ñÿù.351.48
âè äÿ èçàù îëó íà áè ëÿð: 1. Ñö ÷öð — øè ðèí ëÿø ìÿê; 2. ñö+÷öð.Áó ðà äà ñö — ãî øóí, ÷öð èñÿ ãî øóí, ñÿô, úÿð ýÿ, îð äó àí ëàì -ëû “÷ÿ ðèý” ñþ çö íöí 1-úè ùå úà ñû íûí ôî íå òèê òÿð êèá úÿ äå ôîð -ìà ñè éà éà óü ðà ìûø âà ðè àí òû êè ìè äö øö íö ëÿ áè ëÿð. Ùÿð èêèàïåë éà òè âèí àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äÿ ÷åâ ðèë ìÿ ñè ìöì êöí äöð.Òÿ êÿø — òÿ êÿ (áóé íó çóí äàí éàé äö çÿë äè ëÿí åð êÿê ìà -ðàë), -ø ðöò áÿ ìÿç ìó íó èôà äÿ åäÿí àð õà èê øÿ êèë ÷è. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñó íóí ãÿù ðÿ ìàí ëà ðûí äàí Áà ñà òûí éà éû -íûí òÿ êÿ áóé íó çóí äàí îë ìà ñû äà (ßð äèë òÿ êÿ áóé íó çóí äàíãà òû éàé ëû) Òÿ êÿø àíòðî ïî íè ìè íèí ìÿùç èýèä ëèê âÿ úÿ ñóð -ëóã ëà áàü ëû îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð.Òîü ðóë — òîü ðóë (øà ùèí, ãî ÷àã, çè ðÿê). Ìö à ñèð Àçÿð -áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ Òîü ðóë øÿê ëèí äÿ èø ëÿ íèð.Òîí éó êóê — òöð êî ëî ýè éà äà áó àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèíñå ìàí òè êà ñû íà ìöõ òÿ ëèô ïðèç ìà ëàð äàí éà íà øû ëûá. Â.Éó íó -ñî âà Òîí éó êóê ëà áàü ëû àðàø äûð ìà ëà ðà ìö íà ñè áÿò áèë äè ðÿð -êÿí Â.Í.Íà äåë éà éå âèí “Òîí éó êóê äûð íàã îõ, äûð íàã úûãâÿ éà “áè ëèê ëè òöðê òàé ôà ñûí äàí îëàí óçàã ýþ ðÿí ñè éà ñÿò ÷è,äþâ ëÿò õà äè ìè ìÿ íà ñûí äà äûð” ôèê ðè íè, Ð.Æèð íî âóí “Òîí éó -êóê áó ëà øûã ïàë òàð äà ýÿ çÿí ìÿ íà ñû íû âå ðèð” òå çè ñè íè, ßëèÖë âè Åëþ âå íèí “Òîí éó êóê áè ðèí úè úà íè øèí àí ëàì ëû äûð” ãÿ -íà ÿ òè íè ãÿ áóë åò ìèð âÿ äè ýÿð òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðà èñ òè íàä åäÿ ðÿêéà çûð: “Òîí éó êóê àäû íûí ×èí âà ðè àí òû Éó àí÷éåí àäû äûð.Ñ.Ã.Êëéàø òîð íû áó èêè àäû ãàð øû ëàø äû ðà ðàã ùÿð èêè ñè íèí åé íè— öìó ìè ìÿ íà äà øû äû üû íû (èë êèí õÿ çè íÿ, áè ðèí úè äÿ ðÿ úÿ ëèãèé ìÿò ëè ÿø éà) ýþñ òÿð ìèø äèð. ×èí ñþ çö îëàí “éó àí÷éåí”òöðê ìÿí øÿ ëè òîí éó ãóã ñþ çö íöí öìó ìè ìÿ íà ñû íû îë äó üóêè ìè òÿê ðàð ëà éûð. Áå ëÿ ëèê ëÿ, “Àøè äå Éó àí÷éåí”èí Òîí éó -êóê ëà åé íè ëè éè ùàã ãûí äà Ô.Õèð òèí ôÿð çèé éÿ ñè íÿ èí êè òà ðè õè,49Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèùÿì äÿ îíî ìàñ òèê úÿ ùÿò äÿí þç ùÿë ëè íè òàï ìûø äûð” 1 . Ýþ -ðöí äö éö êè ìè, Â.Éó íó ñî âà áèð ñû ðà òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûí ôè êèð ëÿ -ðè íè ãÿ áóë åò ìèð. Àì ìà ãåéä åäÿê êè, ùÿ ìèí èçàù ëà ðûí ùÿðáè ðè Â.Éó íó ñî âà íûí ìöõ òÿ ëèô ìÿí áÿ ëÿ ðÿ èñ òè íàä åäÿ ðÿêñþé ëÿ äè éè ôè êèð ëÿð ëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Åðê Éóðòñå âå ðèí òÿð òèá åò äè éèëö üÿò äÿ èñÿ Òîí éó êóê àíòðî ïî íè ìè òàí éó, êþê, ýþê ìîð -ôåì ëÿ ðè êîí òåêñòèí äÿ ñîí ñóç ëóã, ýå íèø ëèê ìÿ íà ñûí äà èçàùåäè ëèð 2 .Òþð àïà — Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ òþ ðÿ ìÿê, äî -üóë ìàã, äöí éà éà ýÿë ìÿê àí ëàì ëû òþ ðÿ ñþ çö íÿ ðàñò ýÿ ëèí ñÿäÿ, “Òþð àïà” ìî äå ëèí äÿ êè “òþð” àïåë éà òè âè íè ùÿ ìèí êîí -òåêñòäÿ äå éèë, ãÿ äèì òöðê äè ëèí äÿ êè åâèí âÿ éà ÷à äû ðûí, îòà -üûí ÿí ìö ùöì éå ðè, áàø òÿ ðÿ ôè àí ëà ìûí äà îëàí “òþð” âà ùè äèèëÿ ÿëà ãÿ ëÿí äèð ìÿ éè ìÿã áóë ùå ñàá åäè ðèê. ×öí êè ùÿ ìèíàïåë éà òèâ äÿ áþ éöê ëöê, óëó ëóã, ãöä ðÿò ëè ëèê ìÿ íà ñû éà øà éûð.Àïà ñþ çö íöí ìÿ íà éö êöí äÿí èñÿ ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ áÿùñåò ìè øèê.Óü ðà÷ — óü ðàø ìàã, ìö úà äè ëÿ.Óëóí øàä — óëóí (òÿì ðÿí ñèç îõ), øàä (ðöò áÿ àäû).Óìà÷ — óìóí÷ (óì ìà, öìèä åò ìÿ).Óçöò Óü äû — öçöò (õÿ ñèñ ñàé ìàã, õÿ ñèñ ùå ñàá åò ìÿê),óü äó àïåë éà òè âè íèí êþ êö èñÿ âàõò, çà ìàí, ôöð ñÿò âÿ ñ. àí -ëàì ëû “óüóð” ñþ çö èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Éà õóä ãÿ äèì òöðê äè ëèí äÿàí ëà ìàã ìÿ íà ñû íû èôà äÿ åäÿí “óê” ôå ëè “óü äû” àïåë éà òè âè -íèí êþê ìîð ôå ìè êè ìè ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð:óê + äû = óê äû//óü äû (àí ëà äû).Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ àïåë éà òèâ âÿ øÿõñ àäû êè -1 Â.Éó íó ñî âà. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øÿõñ àä ëà ðû. ÍÄÀ. Áà êû,1999, ñÿù.16.2 Åðê Éóðòñå âåð. Òöðê÷å àä ëàð äåð ëå ìå ñè. Èí òàí áóë, 1997.50
ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ ðÿ, åé íè çà ìàí äà äè ýÿð ìÿí áÿ ëÿ ðÿ èñ òè -íà äÿí ìÿ íà ñû íû äÿ ãèã ëÿø äèð äè éè ìèç àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ ñî ñè î -ëèíãâèñ òè êà áà õû ìûí äàí éà íàø äûã äà òöð êöí áþ éöê äþâ ëÿò ÷è -ëèê âÿ ùÿðá òà ðè õè, ñÿð êÿð äÿ ëÿ ðèí ìÿ ùà ðÿ òè, úÿ ñóð ëóã âÿ äþ -éöø êÿí ëè éè ýþç þíöí äÿ úàí ëà íûð. Õö ñó ñè îëà ðàã âóð üó ëà -ìàã ëà çûì äûð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿí250-äÿí àð òûã àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä äÿ ùÿð áè ðöò áÿ àä ëà ðû íûíäà ùà ÷îõ òÿê ðàð ëàí ìà ñû áèð áà øà òöðê ùÿð á òà ðè õè íèí ýþñ òÿ -ðè úè ñè, àò ðè áó òó êè ìè ÷û õûø åäèð. Äÿ ãèã äå ñÿê, àïà, áÿý, áîé -ëà, áà üà, ÷îð, òàð êàí, òè ýèí, èø áà ðà êè ìè ñþç ëÿð àíòðî ïî íè -ìèê ìî äåë ëÿð äÿ áèð áà øà òöðê èýèä ëÿ ðè íèí àò ðè áó òó, òÿ éè íå äè -úè ñè êè ìè ýþ ðö íöð. Ùÿò òà åëÿ àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðÿ ðàñòýÿ ëè íèð êè, îí ëàð äà áèð íå ÷ÿ òè òóë ìö øà ùè äÿ îëó íóð. Ìÿ ñÿ -ëÿí, “Àïà Òàð êàí” ìî äå ëèí äÿ èêè, “Áîé ëà Áà üà Òàð êàí”ìî äå ëèí äÿ èñÿ ö÷ ñþç òè òóë, ðöò áÿ áèë äè ðèð.Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ -ðèí ñå ìàí òè êà ñû òöð êöí àüû ëà, àüûë ëà ùÿ ðÿ êÿò åò ìÿ éÿ öñ òöí -ëöê âåð äè éè íè ñö áóò åäèð. Áó ìÿ íà äà áèë ýÿ, êö ëèê, þç, þýÿ,êóò ëóü âÿ ñ. àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðè éà ðà äàí òöðê ñàí êèáö òöí ìÿ ãàì ëàð äà “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” äàñ òà íûí äà èø -ëÿí ìèø “Áó äöí éà éà ÿðÿí ëÿð ÿãëëÿ áóë ìóø ëàð” êÿ ëà ìû íàñþé êÿ íèá.Àë òóí, åë, åë ÷è, óðóí, òóü, òàì üà, òàì üà ÷û âÿ ñ. àïåë éà -òèâ ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðàí ìûø àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð äÿ òöð êöíãÿ äèì äþâ ëÿò ÷è ëèê òà ðè õè éà øà éûð.Àðñëàí, Áàðñ, Áó üà, Êöú Êà ðà êè ìè ìå òà ôî ðèê àíòðî ïî -íèì ëÿð ýöú, ãöä ðÿò, úÿ ñà ðÿò, áþ éöê ëöê ñèì âî ëëó äóð.Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ ãà äûí àä ëà ðû íûí àç èø ëÿí -ìÿ ñèí äÿí áÿùñ îëó íóá. Íö ìó íÿ êè ìè Àðóê (òÿ ìèç), Åë áèë -51Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèýÿ//Èë áèë ýÿ (åë//èë — õàëã, þë êÿ, äþâ ëÿò, áèë ýÿ — áè ëèê ëè, ìöä -ðèê) âÿ Îü ðà ìûø (óüóð ëó) àä ëà ðû íû òÿã äèì åäè ðèê.Áö òöí áóí ëàð Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî -íèì ëÿ ðè ëåê ñèê-ñå ìàí òèê úÿ ùÿò äÿí àøà üû äà êû êè ìè ãðóï ëàø -äûð ìà üà èì êàí âå ðèð:1) Éàë íûç ðöò áÿ àä ëà ðû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì -ëÿð: Àïà Òàð êàí, Áîé ëà Áà üà Òàð êàí, Èíà÷ ×îð âÿ ñ.ß.Ðÿ úÿ áîâ âÿ É.Ìÿì ìÿ äîâ áó òèï âà ùèä ëÿ ðÿ, äà ùà äîü -ðó ñó, îí ëà ðûí àïåë éà òè âè íÿ ìÿùç òöðê äþâ ëÿò ÷è ëè éè êîí -òåêñòèí äÿ ìö íà ñè áÿò áèë äè ðèá ëÿð: “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðèí äÿ òóé ãóí, òàð õàí, òàì üàí, àïà òàð êàí (òàð êàí äàí áþ éöêðöò áÿ äèð), áà üà òàð êàí (àïà òàð êàí äàí áþ éöê ðöò áÿ äèð) òÿ êèðöò áÿ àä ëà ðû íà äà ðàñò ýÿ ëè ðèê. Áö òöí áó ðöò áÿ âÿ äÿ ðÿ úÿàä ëà ðû ãÿ äèì òöðê õà ãàí ëû üûí äà èí çè áà òè âÿ ùÿð áè èäà ðÿ íèííÿ ãÿ äÿð éöê ñÿê äÿ ðÿ úÿ äÿ èí êè øàô åò äè éè íè ýþñ òÿ ðèð” 1 . Áóãåéäëÿð éàë íûç ðöò áÿ àä ëà ðû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì -ëÿ ðèí òÿ ñà äö ôè îë ìà äû üû íû òÿñ äèã ëÿ éèð. ßëà âÿ åäÿê êè, éàë -íûç òè òóë ëàð ÿñà ñûí äà ôîð ìà ëà øàí àä ëàð ìö à ñèð Àçÿð áàé úàíàíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí äà ñÿ úèé éÿ âè äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí,Àüà õàí, Àüà áÿé, Àüà ëàð, Õà íà üà, Õàí ëàð, Áÿé ëÿð âÿ ñ.2) Àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ ðöò áÿ àä ëà ðû íûí äè ýÿðâà ùèä ëÿð ëÿ áèð ëèê äÿ èø ëÿí ìÿ ñè: Áàðñ êàí, Áèë ýÿ Êà üàí, Åë -÷è ÷îð, Èø áà ðà Òàì üàí ÷îð, Éî ëóü òè ýèí, Êö ëöê òó òóê âÿ ñ.3) Äþâ ëÿò âÿ äþâ ëÿò ÷è ëèê ëÿ áàü ëû îëàí àïåë éà òèâ ëÿð ÿñà -ñûí äà ôîð ìà ëà øàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Àë òó üà, Åë òÿ ðèñ//Èë òÿ ðèñ,Åë òÿ áÿð, Áàç Êà üàí, Àëï Óðó íó âÿ ñ.4) Çî î íèì ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì ëÿð: ÁàðñÓðó íó, Áàðñ êàí, ×î ÷óê Áþ ðö Ñÿ íöí, Áó üà, Òî üàí âÿ ñ.1. ß.Ðÿ úÿ áîâ, É.Ìÿì ìÿ äîâ. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1993,ñÿù.27.52
5) Åò íî íèì ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì ëÿð: ÀçàÒó òóê, Òþ ëèø Áèë ýÿ, Îüóç Áèë ýÿ âÿ ñ.6) Èýèäëèê, ìö áà ðèç ëèê, áþ éöê ëöê ìÿ íà ñû íû èôà äÿ åäÿíàíòðî ïî íèì ëÿð: Áþ ýö Êà üàí, ßðÿí Óëóü, Êà ïà üàí, ÒîêÁþ ýöò, Êà ðà Éàø, Êà ðà êàí, Êö÷ Óéû âÿ ñ. Ãåéä åäÿê êè,ìÿòíëÿð äÿ èýèä ëèê, ãÿù ðÿ ìàí ëûã âÿ úÿ ñóð ëóã õö ñó ñè îëà ðàãâóð üó ëà íûð: Èë ýÿ ðö Øàí òóí éà çû êà òÿ êè ñö ëÿ äèì. — Øÿð ãÿØàí òóí äö çö íÿ òÿ êè ãî øóí ÷ÿê äèì.7) Àãèë ëèê, ìöä ðèê ëèê, õîø áÿõòëèê âÿ ñ. áèë äè ðÿí ñþç ëÿðÿñà ñûí äà ôîð ìà ëà øàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Éî ëûü Òè ýèí, Êö ëöêÀïà, Òàé þýÿ, Êóò ëóü, Áèë ýÿ Òóü ìà âÿ ñ.8) Ãèé ìÿò ëè ìå òàë àä ëà ðû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî -íèì ëÿð: Àë òóí òàé Ñà íóí, Àë òóí Òàì üàí âÿ ñ. Â.Éó íó ñî âààë òóí àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðÿ ìö íà ñè áÿò áèë äè -ðÿð êÿí éà çûð: “... ßê ñÿð òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûí ôèê ðè íÿ áèç äÿ øÿ ðèê÷û õû ðûã êè, àë òóí ñþ çö íöí ìÿ íà ñû ãûð ìû çû, àë, ÷ÿù ðà éû, ãû çûë(ãû çû ëû ðÿíý) àí ëàì ëà ðû íà äà óé üóí ýÿ ëèð” 1 . Áè ðèí úè ñè, àë òóíàïåë éà òèâ ëè êè øè àä ëà ðû âàð ëû, äþâ ëÿò ëè ìÿ íà ñû íû èôà äÿ åäèð.Èêèí úè ñè, àë òóí àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí éà ðàí ìà ñûí äààë òóí//àë òûí ñþ çö íöí ãûð ìû çû, àë, ÷ÿù ðà éû âÿ ñ. ìÿ íà ëà ðû íûíÿñàñ îë ìà äû üû íû ãÿ äèì âÿ ìö à ñèð òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà -õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè îëàí Àé äÿ ìèð, Àë òóí òàø, Äÿìèð, Òåé -ìóð âÿ ñ. êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð äÿ òÿñ äèã åäèð.Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí -äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí áèð ùèñ ñÿ ñè ìö à ñèð òöðê äèë ëÿ ðèí äÿ ìö -ùà ôè çÿ îëóí ìàã äà äûð. Áó ìÿ íà äà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðè íèí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðèí äÿ êè âàùèäëÿðè ìö à ñèð òöðê,53Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Â.Éó íó ñî âà. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ øÿõñ àä ëà ðû. ÍÄÀ. Áà êû,1999, ñÿù.19.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÀçÿð áàé úàí, ãà çàõ, ãûð üûç, þç áÿê, òà òàð, ÷ó âàø âÿ òöðêìÿíäèë ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ ãàð øû ëàø äû ðàã:Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿÀíàðÀðñëàí Êö ëöê Òè ðèýÀëï Óðó íóÀë òóí Òàé Ñà íóíÀë òóí Òàì üàí Òàð êàí×î ÷û Áþ ðöÁà üà òóð ×èý øèÁàç Êà üàíÁîé ëà Êóò ëóü Òàð êàíÅë Òî üàí Òó òóêÅë ÷è ×îðÅð êèíßð äÿì êàí Àë òó üàßðÿí ÓëóüÊàðàËà ÷ûíÎüóëÎüóçÎò êà Êþí ìèø Êû ëû÷ÒîðüóëÓìàéÌö à ñèð Àçÿð áàé úàíàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿÀíàðÀñ ëàíÀëï, Àë ïàñ ëàí, Àë ïàíÀë òóí áàé//Àë òóí áÿéÒàð õàí, Òÿð õàíÁåé ðÿêÁà ùà äûð//Áà ùà äóðÕà ãàíÃóò ëóãÒî üàí//Òó ãàíÅë ÷è áÿéÅð êèíßð äÿìßðÿí, Óëó áÿé, Óëó õàí,Óëóã áÿéÃà ðàËà ÷ûíÎüóëÎüóçÃû ëûú//Ãû ëûíúÒîü ðóëÙó ìàé//Ùö ìàé//Ùö ìà éÿ54
Ýþ ðöí äö éö êè ìè, Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå -ìèí äÿ êè Àëï, Òî üàí, Åð êèí, ßðÿí, Ëà ÷ûí, Îüóë âÿ Îüóçâà ùèä ëÿ ðè ÿí àçû Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè ôîð ìà ëà ðû -íà óé üóí èø ëÿ íèð. Äè ýÿð àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð è ñÿ ìö ÿé -éÿí ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿí ìÿê äÿ äèð (Òàð êàí — òàð -õàí, Êóò ëóü — Ãóò ëóã, Êà ðà — Ãà ðà, Êû ëû÷ - Ãû ëûú//Ãû ëûíú...)Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿÀê ÁàøÀë òóí Òàé Ñà íóíÀðñëàíÊöñ Áàðñ, Êà ðà Áàðñ×î ÷û Áþ ðèÊóò ëóüÊûëû÷Ñà áûê Áà ñàðÁó üàÒà ìàí Òàð êàíÅð êèíÅñèíÎí Òó òóêÒÿã äèì åò äè éè ìèç íö ìó íÿ ëÿ ðÿ ÿñà ñÿí äå ìÿê ìöì -êöí äöð êè, ãà çàõ àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ êè âà ùèä ëÿ ðèíÿê ñÿ ðèé éÿ òè ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí -äàí ñÿ úèé éÿ âè äå éèë. Ìÿ ñÿ ëÿí, Àê áàé, Áàé áàðñ, Áàé áþ ðè,Áþ ðè áàé, Áàé êóò, Áà ñàð, Åñåí, Îí Áàé. Ìà ðàã ëû äûð êè, áóâà ùèä ëÿ ðèí ùÿð áè ðè ôî íå òèê òÿð êèá áà õû ìûí äàí Îð õîí-Éå íè -55Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÌö à ñèð ãà çàõàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿÀê áàéÀë òûí áåê, Àë òûí ñà ðûÀðûñ òàíÁàé áà ðûñÁàé áþ ðè, Áþ ðè áàéÁàé êóòÊû ëû÷Áà ñàðÁó êàÄàð õàíÅð êèíÅñåíÎí Áàé
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ áèð ñû ðà äà äó ðóð. Ùÿò -òà áÿ çè àíòðî ïî íèì ëÿð òàì åé íè äèð: Áà ñàð — Áà ñàð, Åð êèí —Åð êèí, Áþ ðè — Áþ ðè...Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿÀðñëàíÀë òóí Òàì üàí Òàð êàíÀçà òó òóêÁàðñ áÿý×î ÷û Áþ ðèÊà ðàÒîê Áþ ýöòÌö à ñèð ãûð üûçàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿÀðûñ òàí//Àðñòàí, ÀðñëàíÀë òûí áàéÀçûêÀë áàðñÀë áþ ðöÊà ðàÒîê áàéÃàð øû ëàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí áèð ùèñ ñÿ ñè ìö à ñèð ãûð üûç àíòðî ïî -íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ èë êèí ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà ñû íû ìö ùà ôè çÿåò ìÿê äÿ äèð.Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿÀðñëàí×î ÷û Áþ ðèßð äÿì Êàí Àë òó üàÊà ðàÁà ëà ×îðÊû ëû÷Ëà ÷ûíÌö à ñèð þç áÿêàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿÀðñëîí, Àðñëîí áåêÁó ðè, Áó ðè áîé, Áó ðè êóëÕîí òå ìèðÊ î ðàÊ î ðà áî ëàÊëû÷Ëî ÷ûí56
Áó íö ìó íÿ ëÿ ðèí ùÿð áè ðè Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ -êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ìö à ñèð þç áÿê àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí -äÿ ôî íå òèê òÿð êèá úÿ äå ôîð ìà ñè éà éà óü ðà ìûø øÿ êèë äÿ éà øà äû -üû íû òÿñ äèã åäèð (Àðñëàí — Àðñëîí, Áþ ðè — Áó ðè, Êû ëû÷ — Êëû÷,Ëà ÷ûí — Ëî ÷ûí).Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿÀíàðÀðñëàí Êö ëöê Òè ðèý×î ÷û Áþ ðèÊà ðà Áàðñ, Êö÷ ÁàðñÁó üàÊà ðà ×îðÊþê ÞíËà ÷ûíÃÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÌö à ñèð òà òàðàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿÀíàðÀðñëàí, Àñ ëàíÁö ðå, Áö ðå áàéÁö ðå áàðñÁó ãàÊà ðà áàéÃþ êàéËà ÷ûíÌö à ñèð òà òàð àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âèîëàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àä -ëàð ëà ìö ãà éè ñÿ ñè ýþñ òÿ ðèð êè, ôî íå òèê òÿð êèá úÿ åé íè îëàí âà -ùèä ëÿð öñ òöí ìþâ ãå äÿäèð (Àðñëàí — Àðñëàí, Àíàð — Àíàð,Ëà ÷ûí — Ëà ÷ûí...)Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿÀðñëàíÅò ðöêÊö÷ ÁàðñÅë Òî üàí Òó òóêÌö à ñèð ÷ó âàøàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿÀðàñ ëàíÅò ðóêÈë ïà ðàñÈë òó ãàí57
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÊà ðà ÉàøÒà ìàí òàð êàíÊà ðà êàíÊà ðà ïàéÒîð õàíÕóí//ÕîíÎð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ ìö à ñèð ÷ó âàø äè ëèí äÿ êèàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí áèð ùè ñÿñ ñè ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî -íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ èø ëÿí ìèð (Åò ðöê — Åò ðóê, Áàðñ — Èë ïà ðàñ).Àáè äÿ ëÿð äÿ ðöò áÿ àäû, ìö à ñèð ÷ó âàø äè ëèí äÿ èñÿ ÿñë øÿõñ àäûêè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿð ÷ó âàø òà ðè õè âÿ åò íîã ðà ôè éà ñû íûí çÿí -ýèí ëè éè íè ñö áóò åäèð (Òàð êàí — Òîð õàí, Êàí — Õóí//Õîí).Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðèí äÿÀë òóí Òàì üàí Òàð êàí×î ÷û Áþ ðèÁó üàÊà ðà ÁàðñÅñèíÊû ëû÷Êà ðà Éàç ìàçÊö÷ ÊöëÊà ðà êàíÎüóë ÁàðñÌö à ñèð òöðêìÿíàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿÀë òûíÁî ðèÁó ãàÅë áàðñÅñåíÃû ëû÷Ãà ðàÊö÷ÕàíÎüóë ýÿë äèÎð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè èëÿ ñÿñ ëÿ øÿí, ùÿì äÿ ìö à ñèðòöðêìÿí åò íîã ðà ôè éà ñû áà õû ìûí äàí õà ðàê òå ðèê îëàí Áþ ðè,Áó ãà, Åë áàðñ, Êö÷ âÿ ñ. êè ìè àä ëà ðà ìö à ñèð Àçÿð áàé úàíàíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà ðàñò ýÿ ëèí ìèð. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, òÿã äèì58
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûåò äè éè ìèç òöðêìÿí øÿõñ àä ëà ðû íûí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè èêè ùå úà äàíèáà ðÿò äèð. Áó äà öìóìòöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàíñÿ úèé éÿ âè äèð.Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ -ðèí ìö à ñèð òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà ìö ùà ôè çÿ îëóí ìà ñûéàë íûç éó õà ðû äà ãåéä åò äè éè ìèç äèë ëÿ ðè äå éèë, öìó ìÿí áö -òöí òöðê äèë ëÿ ðèíè ÿùà òÿ åäèð. Òöðê ïî å òèê òÿ ôÿê êö ðö èëÿéîü ðó ëàí áó òèï àíòðî ïî íèì ëÿð äÿ òöð êöí ãÿ äèì òà ðè õè, äè ëè,åò íîã ðà ôè éà ñû, ìÿ äÿ íèé éÿ òè éà øà éûð, îí ëà ðûí ùÿð áè ðè òöð êöíãàí éàä äà øû íûí àò ðè áóò ëà ðû, öìóì òöðê áèð ëè éè íèí ñèì âîë ëà -ðû äûð.59
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèIV Ôß ÑÈËÎÐ ÕÎÍ-ÉÅ ÍÈ ÑÅÉ ÀÁÈ Äß Ëß ÐÈÍ Äß ÊÈÀÍÒÐÎ ÏÎ ÍÈÌ Ëß ÐÈÍ ÃÓ ÐÓ ËÓ ØÓÂß ÀÍÒÐÎ ÏÎ ÍÈ ÌÈÊ ÌÎ ÄÅË ËßÐÎð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿð ãó -ðó ëóø áà õû ìûí äàí àøà üû äà êû êè ìè äèð:1) Ñà äÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð: Áàðñ, Áó üà, Áþ ðè,Êà ðà âÿ ñ.2) Äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð. Áó òèï âà ùèä -ëÿð äÿ áèð ñû ðà øÿ êèë ÷è ëÿð ìö øà ùè äÿ åäè ëèð. Ìÿ ñÿ ëÿí:-÷û 4 . Åä ÷ö, Åë ÷è, Øàë ÷û, Èíàí ÷ó.-ëûü, -ëèý. Êóò ëóü, Êö ëöý, Òîü ëóê.-ëû. Áþê ëè.-ø. Òÿêÿø.-ýÿ. Áèë ýÿ.-àüàí. Êà ïà üàí, Êû éà üàí.-ìûø. Îü ðà ìûø, Îç ìûø, Éàü ìûø.-êàð. Éàü ëà êàð.-ÿí. ßðÿí.-óü. Éî ëóü.Äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìèí äÿ -÷û 4 ,-ëûü, -ëèý øÿ êèë ÷è ëè âà ùèä ëÿð äà ùà öñ òöí ìþâ ãå äÿ ýþ ðö íöð.3) Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð: Àë òó üà, Åë -áèë ýÿ, Èë òÿ ðèñ...Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð60
äà ùà ÷îõ ìî äåë ëÿð ôîð ìà ñûí äà äûð. Áó ìÿ íà äà àíòðî ïî íè -ìèê ìî äåë ëÿ ðè òÿð êè áèí äÿ êè ñþç ëÿ ðèí ìèã äà ðû íà ýþ ðÿ àøà üû -äà êû êè ìè ãðóï ëàø äûð ìàã îëàð:1) Èêè ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí ëàð: Àçà Òó òóê, Àëï Óðó íó,Àïà Òàð êàí, Áó üàê Òó òóê, Êö ëöý ×îð.2) Ö÷ ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí ëàð: Áîé ëà Áà üà Òàð êàí, ÞýÿÁåðò Òó òóê, Þç Àïà Òó òóê.3) Äþðä ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí ëàð: Þý Áàø Èí Àëï, Ûíàí ÷óÀïà Éàð üàí Òàð êàí.4) Áåø ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí ëàð: Òöç Áàé Êö÷ Áàðñ Êö -ëöý.Ìö ãà éè ñÿ ëÿð ýþñ òÿ ðèð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿèêè ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð öñ òöí ëöêòÿø êèë åäèð. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ ïî -å òèê ëèê éà ðà äàí àë ëè òå ðà ñè éà ëà ðà äà òÿ ñà äöô îëó íóð. Ìÿ ñÿ -ëÿí, “á”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñû: Áîé ëà Áà üà Òàð êàí, “ò”-íûí àë -ëè òå ðà ñè éà ñû: Òî üàí Òó òóê, Òþ ëöø Òè ðèê, Àë òóí Òàì üàí Òàð -êàí, Òî íà òè ýèí, “ê”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñû: Êö÷ Êöë. Áó àä ëà -ðûí ùÿð áè ðè òöðê ïî å òèê òÿ ôÿê êö ðöí äÿí ñö çö ëÿí èí úè ëÿð äèð.Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿð ùå úà ëà -ðûí ñà éû áà õû ìûí äàí äà ìà ðàã äî üó ðóð. Ùÿ ìèí òèï âà ùèä ëÿ -ðèí öìóìè ìÿí çÿ ðÿ ñè àøà üû äà êû êè ìè äèð:1) Áèð ùå úà ëû àíòðî ïî íèì ëÿð: Áàé Àïà, Áàðñ áÿý, Êö÷Áàðñ, Êö÷ Êöë, Óð áÿý...2) Èêè ùå úà ëû àíòðî ïî íèì ëÿð: Àðñëàí, Àë òóí, Áþ ýö, Ñà -áûê Áà ñàð, Éàì òàð, Êóò ëóü...3) Ö÷ ùå úà ëû àíòðî ïî íèì ëÿð: Áà üà òóð, Ûø áà ðà, Èë áèë ýÿ,Êà ïà üàí.Òÿã äèì åò äè éè ìèç íö ìó íÿ ëÿ ðÿ ÿñà ñÿí äå ìÿê ìöì -61Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèêöí äöð êè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí÷îõ ùèñ ñÿ ñè áèð âÿ èêè ùå úà ëû àïåë éà òèâ ëÿð ÿñà ñûí äà ôîð ìà ëà -øûá. Ùÿò òà ÷îõ ñþç ëö àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè âà ùèä ëÿ ðèíùà ìû ñû íûí àç ùå úà ëû îë ìà ñû íà äà òÿ ñà äöô åäè ëèð. Ìÿ ñÿ ëÿí,“Òöç áàé Êö÷ Áàðñ Êö ëöê” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ áåøñþç äÿí äþðäö áèð ùå úà ëû äûð. Í.Õó äè éå â ÷îõ ñþç ëö àíòðî ïî íè -ìèê ìî äåë ëÿð äÿí áÿùñ åäÿð êÿí Â.Ìàõ ïè ðî âóí ôè êèð ëÿ ðè íèòÿã äèì åäèð: “Áèð àäà ìûí àäû íûí ÷îõ ëó üó îíóí àè ëÿ äÿ, íÿ -ñèë äÿ éå ðè, ðî ëó, ùÿì ÷è íèí ÿú äàä ëà ðû èëÿ ÿëà ãÿ ñè íè òÿ éèí åò -ìÿê ö÷öí êî îð äè íà òîð âÿ çè ôÿ ñè íè äà øû éûð äû” 1 . Ãåéä åäÿêêè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè íèí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìèí äÿ -êè âà ùèä ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè ìÿùç ùÿ ìèí ôóíêñè éà íû éå ðè íÿéå òè ðèð.1 Í.Õóäèéåâ. Àçÿðáàéúàí àíòðîïîíèìëÿðèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû. Áà -êû, 2005, ñÿù.16.62
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûV FßSÈL"ÊÈÒÀÁÈ-DßDß QORQUD"ÄÀÊÛANTROPONÈMLßRÈN TßDQÈQÈ TARÈXÈ"Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" Azÿrbaycan törkönön qÿdimtarixi, mÿiøÿti, adÿt-ÿnÿnÿsi, etèk-estetèk gþröølÿri, mifikbaxûølaðû – bir sþzlÿ, maddi vÿ mÿnÿvi dönyasûíû bötþv øÿkildÿÿhatÿ vÿ ÿks etdirÿn ensiklopedik bir ÿsÿrdir. "DÿdÿQorqud" dastanûnûn 2 orijinal nösxÿsi mÿlumdur. Bunlar -dan birini 1815-ci èëdÿ alman øÿrqøönasû H.F.Dits Drezdenkitabxanasûída, digÿrini isÿ 1952-ci ildÿ italiyan alimi Eòto -ri Rossi Vatikan kitabxanasûída ortaya ÷ûxarmûødûr. Berlin -dÿ hÿr sÿhifÿsindÿ 34 sÿtir olan 37 sÿhifÿlik baøqa bir ÿl -yaz ma da tapûlmûødûr. Berlin nösxÿsi kèmi tanûían bu abidÿÿsëèndÿ Drezden nösxÿsindÿn kþ÷örölmÿdir 1 . "Kitabi-DÿdÿQorqud"un Törkiyÿdÿ nÿøri tarixindÿn bÿhs edÿn M.Ergingþstÿrir ki, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûíûí Törkiyÿdÿ ilk dÿfÿ1916-cû iëdÿ Kilisli Röfÿt, sonra isÿ 1938-ci ildÿ Orxan ØaiqGþkyay tÿrÿfèídÿn edilÿn nÿørlÿri dastanûn ÿsl nösxÿlÿrideyil 2 . F.Zeynalov vÿ S.ßlizadÿ Kilisëi Röfÿtin ÿrÿb ÿlifbasûèlÿ ÷ap etdirdiyi kitabûn Berlin nösxÿsè ÿsasûída hazûðlandûüûnûqeyd edir. Törkiyÿdÿ "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"u ÿnkamil øÿkildÿ nÿør etdirÿn M.Ergin olmuødur /Dede Korkut1 Ô.Çåéíàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ. Òöêÿíìÿç õÿçèíÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,"Éàçû÷û", 1988, ñ.6-8.2 Ìóùàððåì Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû, Û, Àíêàðà, 1958, ñ.14.63
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèkitabû, Ankara, 1958/. Bakûda isÿ "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" èëkdÿfÿ 1938-ci ildÿ Hÿìid Araslû tÿrÿfindÿn nÿør edilib. "Ki -ta bi-Dÿdÿ Qorqud"un Bakû nÿørëÿrindÿn bÿhs edÿrkÿnqeyd etìÿk lazûmdûr ki, "Dÿdÿ Qorqud" dastanû Bakûda 4dÿ fÿ 1938, 1962, 1978 vÿ 1988-ci illÿrdÿ nÿør edilmiødir.Bu nÿørlÿrdÿn ÿn mökÿmmÿli 1988-ci ildÿ F.Zeynaëov vÿS.ßli zadÿ tÿrÿfindÿn ÷ap edilÿn "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dur.Ona gþrÿ kamil bir nÿør hesab edirik ki, burada Drezden vÿVa ti kan ÿlyazma nösxÿlÿri M.Ergin vÿ H.Araslûíûn nÿørlÿriiëÿ tutuødurulmuø, yeri gÿldikcÿ Orxan Øaiq Gþkyayûí nÿø -ri nÿ vÿ V.V.Bartoëäón rusca tÿrcömÿsènÿ isòènad edèlmiø,qra femlÿrin paleoqrafik vÿ orfoqrafûk xösusiyyÿtlÿrinÿ diq -qÿt lÿ yanaøûlmûødûr.Qeyd etdiyimiz nÿørlÿr "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un dèë ÷è -ëèk, ÿdÿbiyyatøönaslûq, tarix, etnoqrafiya vÿ digÿr elmlÿrba xûmûndan tÿdqiqinÿ imkaí yaratdû. "Dÿdÿ Qorqud" das -ta nû özrÿ XIX ÿsrdÿn baølayan ÷oxøaxÿli tÿdqiqlÿr bu göndÿ davam etmÿkdÿdir. Araødûðìalarda törkön mÿnÿ viy ya -tû íû ÿks etdirÿn, onun ÿn dÿyÿrli atributu olan antro po nim -lÿr dÿ diqqÿò mÿrkÿzindÿ olmuødur."Dÿdÿ Qorqud" dastanûndakû antroponimlÿrin tÿdqiqita rixi V.V.Bartoldla baølayûr. Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud" das -tan larûnûn tÿhlili, hÿm÷inin rus dilinÿ tÿrcömÿsi ilÿ 1890-cûi l dÿn 1930-cu ilÿ qÿdÿr mÿøüul olmuødur 1 . V.V.Bartold1930-cu ildÿ ÷ap etdirdiyi "Òóðåöêèé ýïîñ è Êàâêàç" mÿ qa -lÿsindÿ Dÿdÿ Qorqud adûnû dastaíûn giriø vÿ 12 boyunu bir-1 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.6-7.64
irinÿ baülayan yeganÿ vasitÿ kimi gþstÿrir. O, hÿr bir bo -yun øÿrhini vermiø, boylardakû Dÿrbÿnd, Bayburt, ßlin cÿ,Bÿrdÿ, Gÿncÿ kimi toponimik vahidlÿrin etno-coürafû sÿ -ciyyÿsini tÿhlil etmÿyÿ ÷alûømûødûr. "Dÿdÿ Qorqud" das ta -nûndakû antroponimlÿrin boylar özrÿ qruplaødûðûlmasû, Qa -zan, Uruz kimi aítroponimlÿrin bir ne÷ÿ boyda èølÿnmÿ si -nin dÿqiqlÿødirèëmÿsi, qÿhrÿmanlaðûn bir-birinÿ qohumluqmönasibÿti vÿ titullaðûnûí boylarûn ìöqayisÿsi ÿsasûndamöÿyyÿnlÿødirilmÿsi dÿ V.V.Bartolda mÿxsusdur.Azÿrbaycanda "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"u ilk dÿfÿ ÷ap et -di rÿn, onun haqqûída mÿqalÿlÿrlÿ ÷ûxûø edÿn Hÿmid Aras -lû dûr. O, "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"u 1938, 1962 vÿ 1978-ci il -lÿr dÿ nÿør etdirmèødir. Möÿllifèí 1938-ci ildÿ ÷ap olunan"Kè tabi-Dÿdÿ Qorqud" mÿqalÿsindÿ dastanûí elm alÿminÿmÿ lum olan nösxÿlÿri barÿdÿ mÿlumat verildikdÿn sonraH.F.Dits tÿrÿfindÿn alman dilinÿ tÿrcömÿ olunan "Tÿ pÿ -gþz" boyuna, V.V.Bartoëd tÿrÿfèndÿn rus dilinÿ tÿrcömÿolu nan boylara mönasibÿt bildirilir, hÿm÷inin ayðû-ayðû sþzvÿ ifadÿlÿrin oxunuøuna diqqÿt yetirilir. Mÿqalÿdÿ bÿziantro ponimlÿrÿ dÿ mönasibÿt bildirilmiødir. Mÿsÿlÿn,H.Aras lû gþstÿrir ki, Beyrÿk boyunda Banû÷i÷ÿyin qarda øû -nûn adû Qorcar, Qarcar, Qracar øÿklindÿ yazûëûb 1 .Hÿmin adû M.Ergin Kar÷ar, V.V.Bartoëd Kar÷ar,F.Zey nalov vÿ S.ßlizadÿ isÿ Qar÷ar øÿklindÿ oxumuødur.Möÿl lif Dÿdÿ Qorqudu ÿsÿrin iøtirak÷ûlarûídan biri kimi65Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ù.Àðàñëû. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Àçÿðáàéæàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ïðîáëåìëÿðè.Áàêû, 1998, ñ.21.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäètÿq dim etmÿklÿ bÿrabÿr, onun tarixi øÿxsiyyÿt olmadûüûíûda qeyd edir. Mÿqalÿdÿ "Buüac" adûnûn buüa þldörmÿ ilÿbaü lûlûüû, allah, Mÿhÿmmÿd vÿ baøqa dini adlarûn ÷ox tÿk -rar olunduüu ÿsaslandûðûëûð. Beyrÿyin Baíû÷i÷ÿklÿ yaðûøû"Øah Èsmayûl" dastanûnda qÿhrÿmanûn ßrÿbzÿngi ilÿ vuruø -ma sûna bÿnzÿdilir 1 .H.Araslû 1962-ci ildÿ yazdûüû “Kitabi-Dÿdÿ Qorqud”haq qûnda" mÿqalÿsindÿ birinci mÿqalÿdÿki fèkirlÿrini dahage niø planda tÿqdim etmiødèr. Dÿdÿ Qorqud adûíûn qazax,qûr üûz, baøqûrd, törkmÿn øifahi ÿdÿbèyyatûída geniø ya yûl dû -üû nû gþstÿrÿn ìöÿllif yazûr: "Hÿlÿ XV ÿsrdÿ Nizaminin"Ley li vÿ Mÿcnun" ÿsÿriíin möÿyyÿn fÿsèëlÿrini sÿrbÿst tÿr -cömÿ edib, eyni zamanda hÿm dÿ þz orijinal ÿlavÿlÿri ilÿ bumþvzunu yenilÿødirÿn Azÿrbaycan øairi ßtai ùÿmin poe -mada Dÿdÿ Qorqud adûnû bir ne÷ÿ dÿfÿ tÿkrar edir. Ay dûíolur ki, möÿllif "Dÿdÿ Qorqód" dastanûíû yaxøû bilirmiø" 2 .H.Araslû birinci mÿqalÿsindÿn fÿrqli olaraq Adam Oli -ari vÿ Þvliya ×ÿlÿbinin ÿsÿrlÿrindÿ, hÿm÷inin "Dÿr bÿnd -na mÿ"lÿrdÿ Dÿdÿ Qorqudun tarixi øÿxsiyyÿt kimi gþs tÿ ril -di yini, "qÿbri èsÿ Dÿrbÿnddÿdir" fèkrinin qeyd edildiyinibèl dirèr 3 .Ãorqudøönaslûãda Kilisli Röfÿtdÿn sonra O.Ø.Gþk -yayûn adû ÷ÿkilir. 1938-ci ildÿn baølayaraq "Dÿdÿ Qor qud"1 Ù.Àðàñëû. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Àçÿðáàéæàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ïðîáëåìëÿðè.Áàêû, 1998, ñ. 22, 31.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.35.3 Ù.Àðàñëû. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Àçÿðáàéæàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1998, ñ.33.66
dastaíû özÿrindÿ tÿdqiqatlar aparan O.Ø.Gþkyay 1973-cöildÿ "Dedem Korkudun kitabû" ÿsÿrini nÿør etdirir. Ki tabda"Dÿdÿ Qorqud" hekayÿlÿri vÿ tarix, "He ka yÿ lÿr dÿ"gþrönÿn tarix izlÿri", "Dÿdÿ Qorqudun coürafiyasû", "Dilvÿ öslub" mÿsÿlÿlÿri ilÿ bÿrabÿr, "Dÿdÿ Qorqud" das ta -nûídakû antroponimlÿrÿ dÿ geniø yer ayðûlmûø, Alp Aruz,Ba yûídûr, Basat, Bÿkië, Buüac, Baybura vÿ baøqa adlar ba -rÿ dÿ dolüun mÿlumatlar veriëìiødir. Digÿr onomañtik va -hid lÿrlÿ yanaøû, antroponèmlÿrÿ aid löüÿtin ilk dÿfÿ olaraqve rilmÿsi dÿ kitabûn mösbÿt cÿhÿtlÿrindÿndir.M.Erginin 1958-ci ildÿ Ankarada ÷ap etdirdiyi "DedeKorkut kitabû" orijinalëûüû ilÿ diqqÿti cÿlb edir. Burada "Dÿ -dÿ Qorqud" dastanûnûn Drezden, Berlin vÿ Vatikan nösxÿ -lÿ ri araødûrûëûð. M.Ergèn Drezden vÿ Va ti kan nösxÿlÿrininfak similesini vermÿklÿ bÿrabÿr, mÿtnlÿri la tûn qrafèkasû ilÿdÿ tÿqdim edir. Möÿllèf kètabûn giriø his sÿsindÿ gþstÿrir ki,Dÿdÿ Qorqud tarixi qaynaqlarda Qor qud, Qorqud ata, DÿdÿQorqud øÿêëindÿ, Drezden nös xÿ sindÿ isÿ 4 dÿfÿ QorqudAta, 29 dÿfÿ Dÿdÿ Qorqud, 21 dÿ fÿ Dÿdÿm Qorqud, 18dÿfÿ yaëíûç Dÿdÿ, 1 dÿfÿ dÿ Dÿdÿ Sul tan øÿklindÿ iøëÿnmiødir1 . Giriødÿ titullarûn iølÿímÿ sÿ bÿ bi vÿ mÿtnlÿrdÿkiyeri, Bayûndûr xanûí ÿn bþyök qÿhrÿman kimi yöksÿkdÿ,hÿm dÿ arxa planda durìasû, È÷ Oüuz vÿ Daø Oüuzbÿylÿrinin qohumluq dÿrÿcÿsi vÿ s. mÿsÿlÿlÿr dÿ ÿhatÿolunmuødur 2 . Onu da qeyd etmÿk lazûmdûr ki, M.Er gènin 7067Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ìóùàððåì Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.2.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.23-24.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèsÿhifÿlik giriøindÿ, ÿsasÿn, V.V.Bartold, H.Aras ëû vÿ daha÷ox Orxan Øaiqin fûkirlÿri tÿkrar olóíóð 1 .ß.Dÿmir÷izadÿ "Kètabi-Dÿdÿ Qorqud dastanlaðûíûídili" (Bakû, 1959) kitabûnda "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un zÿnginantroponiìlÿr sistemindÿn bÿhs edir vÿ oradakû antroponimikvahidlÿri 2 yerÿ bþlör: xösusi adlar, ëÿqÿb vÿ titullar.Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû qÿhrÿmanlaðûíxösusi lÿqÿblÿrinií olìasûnû da qeyd edir. Mÿsÿlÿn, bozatlû, boz ayüûrëû, boüazca, yalan÷û vÿ s. ß.Dÿmir÷iza dÿ ninhÿmin ÿsÿrindÿ antroponimik vahidlÿr geniø linqvistik tÿd -qiqata cÿlb edilmÿmiø vÿ yalíûz antroponimik vahid lÿ rinleksik-semantik qruplaðû möÿyyÿnlÿødirilmiødir 2 .A.Y.Yakubovski "Êèòàá-è Êîðêóä" è åãî çíà÷åíèå äëÿèçó÷åíèÿ òóðêìåíñêîãî îáùåñòâà â ýïîõó ðàííåãî ñðåä -íåâåêîâüÿ" mÿqalÿsindÿ "Kitabè-Dÿdÿ Qorqud"un "Oüuzeposu kimi" XV ÿsrdÿ Azÿrbaycanda yazûldûüûnû gþs tÿrèr 3 .Burada "Qambþrÿnií oülû Baìsû Beyrÿk boyûnû bÿ yanedÿr, xanûm, hey…" boyu ilÿ þzbÿklÿrin "Alpamûø"û mö -qayisÿ edilir, Bamsû Beyrÿklÿ baülû olan ÿhvalatlaðûí qÿ -dimliyinÿ diqqÿt yetirilir, qÿhrÿman, nþkÿr vÿ qullaðûí feo -dalizmÿ qÿdÿrki cÿmiyyÿò mþvqeyindÿ duðìaëaðû ÿsas la n -dûðûëûr. "Salur Qazanûí evi yaümaëandûüû boyû bÿyan edÿr"1 Ô.Çåéíàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ. Òöêÿíìÿç õÿçèíÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", Áàêû,"Éàçû÷û", 1988, ñ.10.2 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñòàíëàðûíûí äèëè. Áàêû, 1959,ñ.156.3 ßêóáîâñêèé. "Êèòàá-è Êîðêóä" è åãî çíà÷åíèå äëÿ èçó÷åíèÿ òóðêìåíñêîãîîáùåñòâà â ýïîõó ðàííåãî ñðåäíåâåêîâüÿ". "Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà":Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.121-122.68
oyunda gþstÿrilir ki, Qazan bÿy Øþklö Mÿliyin dÿs tÿ siniìÿüëub edÿndÿn sonra qul vÿ kÿnizlÿrdÿn 80 nÿfÿrini azadedir: "Qûrq baø quë qûrq qûrnaq oülû Uruz baøûía azad elÿdi".Bu hadisÿyÿ mönasibÿt bildirÿn A.Y.Yakubovski qeyd edèrki, Qazan bÿy xösusi xidmÿt vÿ øöcaÿt gþstÿrÿn qullaraazadlûq verir 1 . A.Y.Yakubovskinin ìÿãàlÿsindÿ antro -ponimlÿr linqvistik prizmadan izah edilmÿmiøäèð.V.M.Jirmunskè "Oãyçñêèé ãeðîè÷åñêèé ýnoc è "Êíè ãàÊîðêóòà" mÿqalÿsindÿ H.F.Dèts, E.Rossi, V.V.Bar told kimitÿdãiqat÷ûlaðûí fûkirlÿrinÿ ÿsaslanaraq di gÿr tarixi qaynaqlarla"Dÿdÿ Oorqud"u möqayèsÿ etmiø vÿ das taíûí oüuzlarlabaülûëûüû qÿnaÿtinÿ gÿlmiødir. V.N.Jir munskiTrabzon tÿkuru ilÿ mönasibÿtlÿri olan XIV ÿsr dÿ yaøamûøAüqoyunlu Tur ßli bÿyi "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakûQanturalû ilÿ ÿlaqÿlÿndirÿrkÿn E.Rossi vÿ V V.Bar tol daÿsaslanûr 2 (Qanturalû antroponiminin etimoloji izahûndaonun Tur ßli bÿylÿ baülû olmadûüûndan bÿhs edÿcÿyik).V.M.Jiðìunski Qorqud adûnûn mÿnasûnû izah edÿrkÿnÈ.An÷ikov, A.Jubanov, È.×ekanski, A.K.Borovkov vÿ baøqamöÿl liflÿrÿ èsòènad edÿrÿk qeyd edir ki, Qorqud "êîïê"(áîÿòüñÿ, ïóãàòüñÿ) vÿ êoïêóì (ïóãàòü, óñòðàùàòü) fellÿriilÿ baülû olub lÿqÿb – ad funksiyasûndadûr 3 . (Bu barÿdÿ"Qorqud" adûnûí izahûída geniø bÿhs edÿcÿyik).69Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ßêóáîâñêèé. "Êèòàá-è Êîðêóä" è åãî çíà÷åíèå äëÿ èçó÷åíèÿ òóðê ìåí ñêîãîîáùåñòâà â ýïîõó ðàííåãî ñðåäíåâåêîâüÿ". "Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîð êóòà":Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.129.2 Â.Æèðìóíñêèé. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è "Êíèãà Êîðêóòà". Êíèãàìîåãî "Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.143-193.3 Éåíÿ îðàäà, ñ.164.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèQorqudøönasëûãda, bÿlkÿ dÿ, ÿn ÷ox Buüac adûíûí izahûídandanûøûlûb. Buna sÿbÿb dastanda hÿmin adûí verilmÿsÿbÿbinin dÿqiq øÿkildÿ ifadÿ edilmÿsidir. Tÿsadöfi deyildèrki, V.M.Jirmunski dÿ "Bu üac" antroponimini "buüa"zooleksemi ilÿ ÿlaqÿlÿn dirir.V.M.Jirmunski daha ÷ox etnoqrafiya mÿsÿlÿlÿrindÿnáÿùñ etmiødèr. Mÿsÿlÿn, möÿllif "Qaílû qoca oülû Qanturalûboyûnû bÿyan edÿr, xanûm, hey!" boyóída verilÿn "Oüuzdadþrt yigit niqabla gÿzÿrdi. Biri Qanturalû, biri Qara÷ÿkör vÿoü lû Qûrqqûíóq vÿ Boz ayüûrëû Beyrÿk. Qanturaëû niqabûnsÿrp di. Qûz kþøkdÿn baqardû" – ùadisÿsinÿ mönasibÿt bil di -rÿr kÿn onun tabu ilÿ baüëûlûüûnû ehtimal edir 1 .Y.Q.Freyzerin "Gþzÿlliyi èlÿ fÿrqlÿnÿn ÿrÿb kiøilÿribÿ zi hallarda, xösusÿn bayram gönlÿrindÿ özlÿrini þrtörlÿrki, þzlÿrini pès gþzëÿrdÿn, bÿd nÿzÿrlÿrdÿn qoruya bilsènlÿr",– fikrini ÿsas gþtörÿn V.M.Jirmunski hÿmin mo tiv lÿ -rin "Alpamûø"da möøahidÿ edèlmÿdiyiíè dÿ qeyd edir 2 . ßla -vÿ edÿk ki, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûndakû oüuz igidlÿrininni qabla gÿzmÿsi hadèsÿsi Bor÷alû toylarûnda nisbÿtÿn dÿ -yèømiø øÿkiëdÿ indi dÿ möhafèzÿ edilmÿkdÿdir. Belÿ ki,toyu olan bÿy, hÿm÷ènin onun saüdûø vÿ soldûøû bÿy øaxû(xon ÷a sû) gÿtirilÿndÿ aüûzlarûíû dÿsmalla tutur vÿ dinmirlÿr.De mÿ li, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû hadisÿlÿrlÿ bir xÿtdÿbirlÿøÿn bu hadisÿnin kþkö islam dini ilÿ deyèl, ondanÿââÿlkè törk inamlaðû ilÿ baülûdûr.1 Â.Æèðìóíñêèé. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è "Êíèãà Êîðêóòà". Êíèãàìîåãî "Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962,ñ.214.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.214.70
Ø.Cÿmøidov "Dÿdÿ Qorqud" dastanûíûn tÿhlilinÿ onlarcamÿqalÿ vÿ bèr ne÷ÿ monoqrafiya hÿsr etìiø, 1985-ci èldÿisÿ "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un tekstoloji tÿdqiqè" adlû doktorluqdis sertasiyasû mödafèÿ etmiødir. Möÿllifèn 1977-ci èldÿ÷ap etdirdiyi "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" monoqrafèyasûída "Ki -ta bè-Dÿdÿ Qorqud"un bÿdii xösusiyyÿtlÿri, mÿzmun vÿide yasû, boylaðûí øÿkli ÿlamÿtlÿri, bÿdèè tÿsvir vÿ ifadÿ va -si tÿlÿri, dastàíûí nÿør vÿ tÿdqiq tarixi kiìè mÿsÿlÿlÿr geniøvÿ sistemëi øÿkildÿ tÿdqiq edilmiødir. Ø.Cÿmøèdov "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud"da iølÿnmiø Dÿrbÿnd, Bÿrdÿ, Gÿncÿ, ßlincÿki ìi toponimik vahidlÿrlÿ yanaøû, dastandakû antroponimikva hidlÿrlÿ sÿslÿøÿn, konkret desÿk, onlaðûí ÿsasûnda ya ra -nan Alpan, Qazanlû, Qûp÷aq, Döyÿrli, Dondar, Sÿ rÿk vÿ s.kimi toponimlÿrin möasir Azÿrbaycan coü ra fû ya sûí dakûmþvqeyindÿn bÿhs etmiø vÿ bu cör onomastik va hid lÿriÿha tÿ edÿn geniø, hÿm dÿ orijinal bèr cÿdvÿl tÿqdim et miø -dir 1 . Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû antropo íimlÿridaxili inzibati tabeliyÿ vÿ qohumluq mönasibÿt lÿ ri nÿ gþrÿö÷ qrupa bþlör: 1) È÷ Oüuz qÿhrÿmanlaðû – Qazan xan baødaol maqla: Qaragönÿ, Baybura, Beyrÿk, Qara÷uq ×oban(Qaracûq ×oban), Qilbaø (Qûlbaø), Qarabudaq, Qazan oüluUruz, Yegnÿk, Øir Øÿmsÿddin, Qazlûq qoca (Qazûëûq qoca),Qa raqonuq (Qûrxqûnuq) vÿ s.; 2) Daø Oüuz qÿhrÿmanlaðû:Aruz qoca baøda olmaqla: Basat, ßmÿn, Baybecan (Bay bi -can), Alp Röstÿm, Qoca oülû Dölÿkvuran (Dölÿk Uran), Qû -yan, Dÿli Dondar (Tondaz) vÿ s.; 3) È÷ oüuz danmû, yaxud71Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977, ñ.57-63.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèDaø oüuzdanmû olmasû aøkar bilinmÿ yÿn, ömumiyyÿtlÿ,Oüuz qÿhrÿmanlaðû: Dÿdÿ Qorqud, Dur sa xan (Dirsÿ xan),Buüac, Bÿkèl, Èmran (ßmran), Dÿli, Doì ðóë, Qanturalû,Sÿgrÿk, ßyrÿk (ßýrÿk) vÿ s. 1 Mþ tÿ ri zÿ dÿ verilmiø adlarF.Zeynalov vÿ S.ßlizadÿnin tÿrtib et di yi "Kitabi-DÿdÿQorqud"dan (Bakû, 1988) gþtörölmöødör.Ø.Cÿìøidov "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû bÿzi adlaðûíéazûëûøû vÿ mÿnasûna da diqqÿt yetirmiødir. Mÿsÿlÿn, Dirsÿantroponimindÿn bÿhs edÿrkÿn gþstÿrir: "Azÿrbaycanëûlararasûída movcud olan Dursun, Durar, Durìuø vÿ Duranadlaðûía gþrÿ biz bu adûí Dÿrsÿ vÿ Dirsÿ deyil, mÿhz Dursaøÿklindÿ döröst olduüunu zÿíí edirik 2 . Qèlbaø kimi tÿqdimetdiyi antroponimin isÿ "Xèëbaø" olmasû qÿnaÿtinÿ gÿlir 3(hÿr èki adûí yazûëûøû vÿ etimologiyasûídan sonrakû sÿhi fÿ -lÿr dÿ bÿhs edÿcÿyik).Möÿllifin "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da øÿxs adlaðû" mÿqa -lÿ sindÿ gþstÿrilir ki, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûída øÿxs ad la -ðû íûí tÿsnifû, bu adlarûí araødûðûlmasû abidÿnûn tarixilik ba -xû mûídan tÿdqiqinÿ vÿ xaëqûmûzûn ke÷miø ìÿdÿniyyÿt ta ði -xè íi dÿrindÿn þyrÿnmÿyÿ ÷ox kþmÿk edÿ bèëir 4 . Hÿmiímÿ qa lÿdÿ qûsa da olsa, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû antro -po íimlÿrin leksik-semantik qruplaðûídan, advermÿ adÿtÿnÿnÿsindÿn,oüul adlaðûíûí zahirÿ sÿslÿnmÿsinÿ gþrÿ ata1 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977, 69-70.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.33.3 Éåíÿ îðàäà.4 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà øÿõñ àäëàðû". ÀçÿðáàéæàíÎíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. Û, Áàêû, 1986, ñ.260-262.72
adû ilÿ uzlaødûðûlmasûídan (Qanlû Qoca oülû Qanturalû, DuxaQoca oüëû Dÿli Domrul), mÿnfû qÿhðÿmanlarûn da adlaðûíûí,ÿsasÿn, törk adlaðû olmasûídan (Arøûn oülû Dirÿk, Qûp÷aqMÿlik vÿ s.) bÿhs edilmiødir.T.È.Hacûyev "Azÿrbaycan ÿdÿbi dili tarixè" (Bakû,1976) kûtabûída "Dÿdÿ Qorqud" dastanûndakû onomastikva hidëÿrin yaranma vÿ formalaøma tarixinè, oradakû antro -po niìlÿrin ÿksÿriyyÿtinin törk mÿnøÿli, Mÿhÿmmÿd, Hÿ -sÿn, Höseyn, Fatimÿ kimi antroponimlÿrin isÿ ÿrÿb mÿn -øÿ li ad lar oldóüunu gþstÿrir. Dastandakû antroponèmik va -hid lÿ rin Orxon-Yenisey abidÿlÿrindÿki adlarla bir xÿtdÿbir lÿø mÿ si dÿ möÿllif tÿrÿfèídÿn bir tezis kimi irÿli sö rö -lör.T.Hacûyev "Dÿdÿ Qorqud"dakû qÿhrÿmanlarûí epètet –sifÿtëÿrinin, titul vÿ xasiyyÿtlÿrinin sûralanmasûnda bir sistem,ardûcûëëûq olduüunu möÿyyÿnlÿødirÿrkÿn SalurQazanla baülû belÿ áir sÿhnÿni tÿqdim edir: Ulaø oülu, Tuluquøun yavðûsû, bizÿ mûskin umudu, Amût soyunun arslanû,Qaracuüun qaplanû, qonur àtûn iyÿsi, Xan Uruzun babasû,Bayûídur xanûí gþykösu, qalûí Oüuzun dþvlÿti, qalmûø yigitarxasû Salur xan Qazan". T.Hacûyev áu bÿdii par÷aíû tarixè,hÿm dÿ öslubi-ëènqvistik ìöñòÿâèäÿ øÿðù åòìèøäèð: "ßvvÿlatasû, sonra totem mÿnøÿyè – mþtÿbÿrlik rÿmzi, sonra yox -sul laðûí öìidi olìasû, ardûíca yaxûí nÿsil vÿ obasû, sonraigidin saü ÿli olan atû, ad qazanmûø oülu, qaynatasû, dþvlÿtintaleyi oëìasû, nÿhayÿt, ègidin baø xösusiyyÿti – igidÿ arxaolmasû. Ègèd olmaq, ad qazanmaq, ÿrÿnlÿr ÿrÿnè olmaq ö÷ön73Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèbu ÿlaìÿtlÿr kölli ëa zûm dûr" 1 . "Dÿdÿ Qorqud" dastanûndakûreaë (Bÿrdÿ, Gÿncÿ, ßlin cÿ qalasû, Qaradaü, Øÿrur vÿ s.) vÿqey ri-real, möÿllifin dili ilÿ desÿk, xÿyali (Gönortac, Bam -bam, Ayüûrgþzlÿr vÿ s.) toponimëÿrin möÿyyÿnlÿø di ril mÿ -si, qeyri-real (xÿyali) to ponimlÿrin fonetik deforma si ya yauü ramûø real toponimlÿr olìàñû ehtimalû da T.Ha cû ye vÿmÿx susdur 2 .T.Hacûyevin K.Vÿëiyevlÿ birlikdÿ yazdûüû "Azÿr bay -can dili òarixi" (Bakû, 1983) kitabûída "Uruk" toponimininta rixi-etimoloji ÿsaslarû möÿyyÿnlÿødirilÿrkÿn mÿhz "Ki ta -bi-Dÿdÿ Qorqud"dakû adverìÿ mÿrasimi fèkri tÿsdiq ö÷önxatûrladûlmûødûr 3 .Folklorøönas M.Hÿkimov 1982-ci ildÿ ÷ap etdirdiyi"Azÿr baycan klassik aøûq yaradûcûlûüû" kitabûnda "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud"un formalaømasûída "Kÿllÿgþz qÿhrÿman","Tÿ pÿgþz", "Tÿk gþz" kimi naüûl vÿ dastanëarûmûzûn þzölol duüunu gþstÿrir 4 . Möÿllifin yaradûcûlûüûída "Dÿdÿ Qor -qud" dastanûndakû antroponimûk vÿ toponimik vahidlÿrinmöàsir Azÿrbaycaí vÿ Görcöstanûn törk mÿnøÿli toponimlÿriilÿ baüëûlûüû geniø øÿkildÿ iøûqlandûðûëmûødûr. M.Hÿ kè -mov ilk dÿfÿ olaraq Bor÷alû toponimlÿri sistemindÿki"Ulaø lû" oykonimini "Dÿdÿ Qorqud"dakû "Ulaø oülu SalurQa zan"la ÿlaqÿlÿndirir.K.Vÿliyev "Dastan poetikasû" (Bakû, 1984) ÿsÿrinin1 Ò.Ùàæûéåâ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû, 1976, ñ.75.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.64.3 Ò.Ùàæûéåâ. Ê.Âÿëèéåâ. Àçÿðáàéæàí äèëè òàðèõè. Áàêû, 1983, ñ.29.4 Ì.Ùÿêèìîâ. Àçÿðáàéæàí àøûã ÿäÿáèééàòû. Áàêû, 1983, ñ.37-38.74
"Kè tabi-Dÿdÿ Qorqud"un poetik sintaksisi" hissÿsindÿ "Dÿ -dÿ Qorqud" dastanûíûí tÿdqiqi ilÿ baülû hÿll edilmÿmiøprob lemlÿr barÿdÿ yazûr: "Dÿdÿ Qorqud"da xalq idrakû vÿtÿ fÿkkör tÿrzi, gþzÿlëèk vÿ ÿxlaq kateqoriyalarû, psixologiyavÿ etnopsixologiya mÿsÿlÿlÿri, hÿrbi vÿ sosioloji sistem,to ponimiya vÿ coürafiya, arxitektura vÿ s. mÿsÿlÿlÿr hÿlÿdÿ þz hÿllini gþzlÿyir" 1 . Möÿllifèí proqram sÿciyyÿli hÿminte zislÿri qorqudøönaslûqla baülû son tÿdqiqatlarda bu vÿ yadi gÿr øÿkildÿ elmi hÿllini tapmûødûr. K.Vÿliyev qorqudøönaslaðûítÿdqiqatlaðûía mönasibÿt bildirmiø vÿ bu kon -teks dÿ "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un poetik sintaksisini tÿdqiqet mèødir. "Dÿdÿ Qorqud"da ritm vÿ intonasiya, sintaktik pa -ra lelizm, bÿdii tÿyin vÿ bÿdii xitablar, semantik (aktual)özv lÿnmÿ vÿ digÿr problemlÿri tÿhlil sözgÿcindÿn ke÷irÿnK.Vÿlèyev yeri gÿldikcÿ antroponimèk vahidlÿrin öslubilinqvistik xösusiyyÿtlÿrinÿ dÿ mönasibÿt bildirmiødir. Mÿ -sÿ lÿn, dastandan gþtörölmöø "Bayandûr xanûí qarøûsûídaQa ðagönÿ oülu Qarabudaq yay dayanûb durmuødu. Saü ya -nûí da Qazan oülu Uruz durmuødu. Sol yanûnda Qazûlûq qo -ca oülu bÿy Yeynÿk durmuødu", – bÿdii par÷asû barÿdÿ ya -zûr: "ßgÿr mÿtndaxili paralelizmdÿ buraxûlmûø hissÿnikom ponentlÿrin hÿr birinÿ yånidÿn ÿlavÿ etsÿk, yenÿ dÿ þzpa ralelizmindÿ qalar". Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud" dastanûída -kû hÿmin par÷ada "Bayûndûr xanûí qarøûsûnda" birlÿø mÿ ñi nèortaq komponent funksiyasûída gþtörmöødör."Dÿdÿ Qorqud" qÿhrÿmanlaðûíûí funksional epitetlÿ -75Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ê.Âÿëèéåâ. "Äàñòàí ïîåòèêàñû". Áàêû, "Éàçû÷û", 1984, ñ.69.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèrin dÿ xatûrlanan, gþstÿrdiyi igidliyi, øöcaÿti xatûrlanan, la -kin boylarda bilavasètÿ iøtirak etmÿyÿn Etil Alû, Tokuø Qo -ca oülu Toürul, Baldûðû uzun Baldûrøad vÿ s. kimi aítroponimlÿrÿqorqudøönaslûüûn bötön istiqamÿtlÿrindÿn yana øanK.Vÿliyev belÿ nÿticÿyÿ gÿlir ki, ìÿhz hÿmin qÿhrÿ man lar"Dÿdÿ Qorqud"un bizÿ gÿlib ÷atmayan ÿlavÿ boyla ðûí danxÿbÿr verir 1 . K.Vÿliyev "Sþzön sehri" (Bakû, 1986), "Elinyaddaøû dilin yaddaøû" (Bakû, 1988) kitablaðûída da "Dÿ dÿQorqud" dastanûna möraciÿt etmiødir. Belÿ kè, hÿ min ki tab -lar da "al", "qut", "orüan", "ÿrquðó" kimi sþzlÿr etimolojipriz madan tÿhlèë edilmiø, törkön poetik tÿfÿkkörö ilÿ baüëûolan onomastik vahidlÿrÿ mönasibÿt bildirilmiødir.Yazû÷û Anarûn qorqudøönaslar arasûída xösusè ÷ÿkisèvar dûr. Î, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûía bir yazû÷û kimi ìönasi -bÿt bildirÿrÿk ikiseriyalû "Dÿdÿ Qorqud" fèlminin ssenarisiniyazmûødûr. Hÿmin film "Dÿdÿ Qorqud"un tÿkcÿ Azÿr -bay canda deyil, bötön törk dönyasûída daha geniø yayûlma -sû na bir tÿkan vermiødir. Anar "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"a hÿsret diyi "Dÿdÿ Qorqud dönyasû" ("Sizsiz", Bakû, 1992, s.11-94) ÿsÿrindÿ bir filosof, tarix÷i, etnoqraf, dil÷i kimi gþ rö -nör. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" xalq hÿyatûíûn ÿn erkÿn dþvrlÿrinisaysûz-hesabsûz tÿfÿððöàòû, àéðûíòûëàðû, ÷alarlaðû ilk ÿksetdirÿn bilgilÿr toplusudur, bötþv bir dþvrön heyranedicizÿn ginliyÿ malik ensiklopediyasûdûr", – deyÿn Anar sankiqor qudøönaslarûn örÿk sþzëÿrini ömumilÿødirib 2 .1 Ê.Âÿëèéåâ. "Äàñòàí ïîåòèêàñû". Áàêû, "Éàçû÷û", 1984, ñ.93.2 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.12.76
Möÿëëèfèí araødûrmalaðûída "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû "qaza bÿnzÿr qûzûm, gÿlinim" cömlÿsindÿki "qaz" ÿf -sa nÿvi Turan hþkmdaðû ßfrasiyabûn qûzû Qazla möqayisÿedi lir, möasir Azÿrbaycan toponimiyasûndakû Dÿdÿ Gönÿø(Øa maxû), Dÿdÿli (Aüsu, Fözulè, Xa÷maz), Bayandurëu(Tÿr tÿr), Dondar Azaplû, Dondar Quø÷u (Tovuz), Dondarlû(Qu ba, Tovuz), Saler (Salor?) (Øÿmkir), Ulaølû (Quba), Qa -za n÷û (Gþranboy), Qûp÷aq (Qax) kimi yer adlaðûíûn "Kitabè-Dÿdÿ Qorqud"ón personaj vÿ motivëÿri ilÿ uyarlûüû sistemøÿklindÿ sÿciyyÿlÿndirilir, Øÿkidÿki Daøöz, Qazaxdakû DaøSalahëû toponimlÿrèídÿki "daø" sþzö Daø (Taø) oüuzlarlaÿëa qÿ lÿndirilir 1 . "Qanëû Ãîca" antropoíèmindÿki qanlû sþ zö -nön "qan"ëa deyil, "qanqlû" qÿbilÿsi ilÿ baülûëûüûía iøarÿ edi -lir. Qeyd olunan faktlar yazû÷û Anaðû "Kitabi-Dÿdÿ Qor qud"tariximizèn tÿmÿl mÿsÿlÿsi – Azÿrbaycan xalqûíûn mÿn øÿyivÿ mÿskÿni mÿsÿlÿsiylÿ birbaøa baülûdûr, daha doü rusu, buìÿsÿlÿlÿrin tam dÿqiqëiklÿ a÷ûlmasû ö÷ön ÿn eti barlû mÿnbÿvÿ mÿxÿzdir qÿnaÿtinÿ gÿtirir.Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud"un antroponimlÿr sistemindÿkiÿrÿb-fars mÿnøÿli Röstÿì (Alp Röstÿm), Fatma(Boüazca Fatma), Qÿôëÿt Qoca oülu Øir Øÿmsÿddin adlaðûídanbaøqa,qalan bötön adlaðûí oüuz adlaðû olduüunugþstÿrir. Anar "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un yazûya alûídûüûdþvrdÿ yazûlan "Qutadqu bilik" kèmi ÿsÿrlÿrdÿ, XI ÿsr sÿlcuqsultanlarûnûí adlaðûída "ibn", "bèn" könyÿlÿrinin, "ÿd"ar tiklinin hÿmin dþvrön ad sistemi ö÷ön sÿciyyÿvi oldu üu -77Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.18-64.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäènu vÿ bu tip adlaðûí "Dÿdÿ Qorqud"da iølÿnmÿdiyini dÿqiqfakt larla möÿyyÿnlÿødirir. Bu da möÿllifÿ digÿr arqumentlÿrlÿyanaøû, elmi vÿ mÿntiqi ÿsasû olan "kitabûn ("Kè -ta bi-Dÿdÿ Ãorqud" nÿzÿrdÿ tutulur) ilk yazûlma dþvröylÿÿl dÿ olan nösxÿlÿrin dþvrö arasûída azû minillèk zaman mÿ -sa fÿsi var vÿ bu on ÿsr ÿrzindÿ islam mÿfkurÿsi ìÿtnÿmöÿy yÿn izlÿr salmaëûydû" fèkrini sþylÿmÿyÿ imkan ver -ìiø dir 1 . Gþröndöyö kimè, onomastik vahidlÿr, xösusilÿantro ponimlÿr tariximizin ÿn qÿdim sÿhifÿlÿðûíi a÷maqö÷ön dÿyÿrli bir vasitÿdir.Azÿrbaycan dil÷iliyindÿ "Onomastika mÿktÿbi"nin ya -ra dûcûsû, onomalogiyaya daèr orijinal mÿqalÿlÿr vÿ sanballûmo noqrafiyalar möÿllèfû kimi mÿøhurlaøan Afaä Qur ba no -vun yaradûcûlûüûnda "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû onomastikvahidlÿr, xösusilÿ antroponimlÿr möhöm yer tutur. Bi rin ci -si, onu qeyd etmÿk lazûmdûr kè, A.Qurbanov qÿdim törkantroponimlÿrini þyrÿnmÿk ö÷ön "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"uÿn dÿyÿrli mÿnbÿ hesab edir. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da ataadûnûí antroponimik modelin ÿvvÿlindÿ iølÿnmÿsi (QanlûQoca oülu Qanturalû), ata adûnûí lÿqÿblÿ bÿrabÿr iølÿnmÿsi(Qanëû Qoca oülu), lÿqÿblÿrini leksik-semanòèk vÿ öslubilinqvistikxösusiyyÿtlÿrinin dÿqiqlÿødirilmÿsi möÿllifèítÿdqiqatûnda konkret faktlarla izah edilir 2 ."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un antroponimik sistemènÿ daxilolan Aëp ßrÿn, Dÿli Budaq, Dÿli Domrul, Qûp÷aq Mÿlik,1 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.64.2 À.Ãóðáàíîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí îíîìàëîýèéàñû. Áàêû, 1988, ñ.62.78
Qutlu Mÿlik, Boyu uzun Burla xatun vÿ s. adëardan bÿhsedÿn Afaä Qurbanov yazûr: "Azÿrbaycan dilinin antroponiìiksistemindÿ lÿqÿbdÿn ÿsas ad kimi istifadÿ olunmuødur.Èndiyÿdÿk he÷ bir elmè ÿdÿbèyyatda Dÿdÿ Qorqud,Qaraca ×oban antroponimik modellÿrindÿki Dÿdÿ vÿQaraca sþzlÿrinin lÿqÿb olduüu qeyd ediëmÿmiødir. Lakinhÿ ìin modellÿrin bÿdiè mÿtndÿ yeri onlaðûí lÿqÿb oë du üu -nu qÿti söbut edir" 1 . Gþröndöyö kimi, möÿllif lÿqÿblÿ ÿsasadûí sÿrhÿdini dÿqiqlÿødèðìiødir."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû Buüac, Qara Arslan, Budaqkiìi antroponimlÿrin ègidlik vÿ qöââÿòlilik, Boyu uzunBurla xatun, Banû÷i÷ÿk kimi adlarûn isÿ incÿlik vÿ zÿrifliklÿbaülû olmasû da ilk dÿfÿ olaraq A.Qurbanovun yara dû cû lû -üûí da elmi hÿllèni tapmûødûr. Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud" dasta -nûí dakû advermÿ ÿnÿnÿsindÿn bÿhs edÿrkÿn fèkrè tÿsdiqö÷ön Buüac adûnûn verilmÿ sÿbÿbinÿ mönasibÿt bildirir:"Bu üac øÿxs adûíûí mÿnøÿyi "buüa" zoonimi ilÿ baülûdûr.Qor qud Dÿdÿ dastandakû øÿxslÿrdÿn birini buüanû þl dör dö -yö ö÷ön Buüac adlandûrmûødûr" 2 .S.ßlizadÿnin F.Zeynalovëa birlikdÿ yazdûüû "Tökÿnmÿzxÿzinÿ" ("Kitabi-Dÿdÿ Qorqud", Bakû, Yazû÷û, 1988,s.5-29) adëû mÿqalÿdÿ "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un nÿøri vÿtÿdqiqi tarixi, transkripsiya kimi mÿsÿlÿëÿrlÿ yanaøû, das -tan dakû antroponimik sistemdÿn dÿ bÿhs edilmiø, Tÿ pÿ gþ -zön adam yemÿsè, Dÿdÿ Qorqudun ÿn bþyök øaìan-kahin,79Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 À.Ãóðáàíîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí îíîìàëîýèéàñû. Áàêû, 1988, ñ.226.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.62.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèpey üÿmbÿr sÿviyyÿsindÿ durmasû konkret faktlarla iøûqlan -dû rûlìûødûr."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un 1962 vÿ 1978-ci il nÿørlÿrindÿki Baybura, Dÿli Dondar, Dþnÿ Bilmÿz Dþlÿk uran an -tro ponimlÿrini Baybþrÿ, Dÿli Dondaz, Dþnÿbilmÿz Tö lÿ k -vu ran kimè yazmaüû doüru hesab edÿn dÿ S.ßlizadÿ vÿF.Zey nalovdur."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"ón 1988-ci il Bakû nÿørindÿkinösxÿ fÿrqlÿri vÿ øÿrhlÿrin möÿëëèfè S.ßlizadÿdir. Möÿëlèfhÿmin hissÿdÿ nösxÿ fÿrqlÿrini möÿyyÿnlÿødèrÿrkÿn "Kita -bi-Dÿdÿ Qorqud"un Drezden vÿ Vatikan nösxÿlÿriniH.Aras ëû vÿ M.Erginin nÿørlÿri ilÿ tutuødurmuø, ayðû-ayðû sþzvÿ ifadÿlÿrin, hÿm÷inin antroponèmik vahidlÿrin dÿqiq ya -zûëûøûnû vermiødir. Mÿsÿlÿn, Öröydÿ (Öreydÿ, Öröveydÿ),Bayandar (Bayûndûr), Tondaz (Dondar, Tundar), Èlÿk (Elin,Eyëèk, Èlik), Baybican (Baybecan, Pay Pi÷en, Bay bi can) vÿ s. 1S.ßlizadÿ "Kitabi-Dÿdÿ Qîrqud" antropoíèmiyasûíûíetiìoloji ÿsaslaðû mÿqalÿsindÿ "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakûantroponimlÿrin etimologiyasûnû möÿyyÿnlÿødirÿðêÿíèëê nþvbÿdÿ Drezden vÿ Vatikan ÿlyazmalarûídakû yazûlûøformasûna dèqqÿt yetirmÿyi xösusi vurüulayûr. Buüac,Qûlbaø, Becan//Beycan//Bican//Bi÷ÿn, Bey rÿk//Bÿryek//Ber yek vÿ digÿr antroponèmlÿrin mÿhz qeyd olunan øÿkildÿoxunmasûíû vacib hesab edir 2 .1 Ñ.ßëèçàäÿ. Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", Áàêû, 1988,ñ.225-255.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, ÛÛÛ, Áàêû, 1990, ñ.28-29.80
S.ßëèzadÿ "Î íåêîòîðûõ äðåâíåòþðêñêèõ àíòðîïî-íè ìàõâ "Êèòàáè-Äåäå Êîðêóò") mÿqalÿsindÿ "Dÿdÿ Qor qud" dastanûídakûaítroponimlÿrin apelyativlÿrinin ÷ox his sÿsininarxaiklÿømÿsè, antroponimlÿrin oüuz-qûp÷aq vÿ karluketnonèìlÿri ilÿ baülûëûüû, Bamsû antroponiminin "Al pa -mûø"la ÿlaqÿsi, antroponimlÿrdÿ fonetèk deformasiya, Ba -yûndûr, Böüdöz ßmÿn, Qûrxqûnuq vÿ digÿr antropoíèm-lÿ -rin tarixi-etimoloji istèãamÿtdÿ tÿhlilinin vacibliyiíè õö ñó ñèîëàðàã ãåéä åäèð. "Baybura" adûnûn bay/bÿy vÿ bu ra// bþrö/qurd, canavar/, "Baybican" adûíûn isÿ bay/bÿy/ vÿ bi -can//bi÷ÿn (kÿsÿn) sþzlÿri ilÿ baülû olduüunu ÿsas lan dû rûr 1 .K.Abdullayev "Gizli Dÿdÿ Qorqud" (Bakû, 1991)kitabûída aøkar vÿ gizli "Dÿdÿ Qorqud", mÿntiqsizliklÿrinìÿntiqi, mif vÿ yazû, mifin göcö vÿ éazûnûn göcsözlöyö,mifèn yasaqlaðû, gizli Dÿdÿ Qorqud, Beyrÿyin taleyi vÿdigÿr mÿsÿlÿlÿrdÿn bÿhs edÿrkÿn "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakûantroponimlÿrin tarixi-etimoloji vÿ öslubi-ëiíq -vistik prizmadan izahûía da diqqÿt yetirmiødir.K.Abdulëayev "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû BasatlaTÿ pÿ gþzön mönasibÿtlÿrini yunan mifologiyasûídakûOdissey vÿ Polifem arasûídakû mönasibÿtlÿrlÿ möqayisÿedir, Tÿpÿgþzön dilindÿki Qaba Aüac, Qaüan Aslan adlarûnûnKuperin Amerika hindulaðûíûn hÿyatûndan bÿhs edÿnmÿøhur romanlarûnûn qÿhrÿmanlarûnûn adlaðûíû xatûrlatdûüûíûqeyd edir.81Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.Àëèçàäå. Î íåêîòîðûõ äðåâíåòþðêñêèõ àíòðîïîíèìàõ â "Êèòàáè-ÄåäåÊîðêóò". Îíîìàñòèêà Óçáåêèñòàíà Òàøêåíò, 1989, ñ.110.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè"Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû Beyrÿyèn gþzlÿri tutulanatasû Baybura bÿy, "Koroülu" dastaíûndakû kor edilÿn Alûkiøi, yunan mifologiyasûndakû kor Tiresi, kor Edip vÿ korPolifem obrazlarûíà eyni bucaqdan baxûb onlaðûí koredilmÿlÿri vÿ ya kor olmalaðû ilÿ gÿlÿcÿk daxili – pñixolojidÿyiømÿnin ÿsasûíûn qoyulmasûíû fÿlsÿfû prizmadan øÿrhedÿn dÿ K.Abduëëayevdir 1 .Möÿlëèf "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû adqoyma mÿ ra -sim lÿrini belÿ ömumilÿødirir: "Ad ÿslindÿ Mifûn cÿmiyyÿtöz vönÿ vurduüu damüadûr! Vÿ tÿsadöfû deyildir ki, adqoymamÿrasimini – Mifû tÿmsil edÿn real qöââÿ kimi DÿdÿQor qud hÿyata ke÷irir. Adqoyma ilÿ ÿslindÿ Mifûn iradÿsihÿ yata ke÷ir. Qÿhrÿman dÿyiømÿyindÿn, daxili dinami ka -sûn dan, inkiøafûídan qaëûr" 2 . Oüuz igidlÿrinin ad qazanma -sû, ad almasû da mÿhz bu konteksdÿ izah edilir; "ßvvÿl-ÿâ -âÿl adsûz gÿzÿrÿk ad qazanmaüa ìÿcbur olub qÿhrÿmanlûq -lar gþstÿrÿn Oüuz igidlÿri – Buüac, Beyrÿk, Basat adlaðûíon laðûí boynuna qoyduqlaðû mÿsuliyyÿti sanki hiss edirlÿr,son rakû hÿrÿkÿtlÿrilÿ bu qazandûqlaðû adlaðû bir daha doü -rul durlar. Ad sanki onlara gÿlÿcÿk fÿaliyyÿt proqramûverir" 3 .K.Abdullayev gþstÿrir ki, "Dÿdÿ Qorqud"dakû SaëórQazan, Uruz, Beyrÿk, Basat, Qanturalû, Yeynÿk, Buüac vÿbaøqalarû mÿrdlik vÿ qÿhrÿmanëûq, Boyu uzun Burla xatun1 Ñ.Àëèçàäå. Î íåêîòîðûõ äðåâíåòþðêñêèõ àíòðîïîíèìàõ â "Êèòàáè-ÄåäåÊîðêóò". Îíîìàñòèêà Óçáåêèñòàíà Òàøêåíò, 1989, ñ.118.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.60.3 Ê.Àáäóëëàéåâ. "Ýèçëè Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1999, ñ.60.82
ìöqÿddÿs ana vÿ möqÿddÿs qadûn, Baìñû Beyrÿyèn niøanlûsûBanû÷i÷ÿk, Qanturalûnûí sevgilisi Sarû donlu Selcanxatun gþzÿllik vÿ lÿyaqÿt simvoludur 1 .Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud"dakû Qûyan Sÿlcuq oülu DÿliDondar, Qaragönÿ oülu Qarabudaq vÿ digÿr adlarla möqayisÿdÿSalur Qazan adûída ata adûnûn Mèfÿ baülû lÿqÿblÿÿvÿz edilmÿsini Mifèí Qazaíûn yaddaøûnû ÿlindÿn almasû,onu þzönön möti etèqad÷ûsûna vÿ þz göcönön sÿdaqÿtli tÿmsil÷isinÿ÷evirmÿsè ilÿ ÿlaqÿlÿndirir. Fikri tÿsdiq ö÷ön"Salur Qazan þz adûnûn yaíûndakû Salur sþzö èlÿ sakralalÿmÿ baüëûëûüûíû saxlayûr. "Salur" – Salaur möasir osetindilindÿ øahin mÿnasûnû hifz edib saxlamûødûr. Mifûn göcömÿhz bu mÿqamda þzönö gþstÿrir tezisi èrÿlè sörölör".K.Abdullayev "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû "Yalan÷û oüluYa lan÷û"nû "yalan-doüru", "Basatû" (Bas+aò) isÿ "tÿbiÿtmÿdÿnèyyÿt" qarøûlaødûrmasû kontekstindÿ izah edÿrkÿntörkön qÿdim etik-estetik gþröølÿri, mifik tÿsÿââörö, etnoqrafûyasûvÿ digÿr mÿnÿvè dÿyÿrlÿrinÿ isòènad edir 2 .Ömumiyyÿtlÿ, K.Abduëlayev "Gizli Dÿdÿ Qorqud" ki -ta bûída "Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimlÿri, xösusilÿ Oüuzqÿh rÿmanlarûnû mifologiyaya ÿsaslanan qarøûlaødûrmalarfo nunda tÿhlil edir. Qÿhrÿmanlaðûí xarakterè vÿ psi xo lo gi -ya sûíû da bu qarøûlaødûrmalar êîíòåêñòèíäÿ möÿyyÿn edir:Dÿ dÿ Qorqud – Bayûndûr xan, Dÿdÿ Qorqud – Dÿëi Qarcar,Dÿ dÿ Qorqud – Beyrÿk vÿ s.83Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ê.Àáäóëëàéåâ. "Ýèçëè Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1999, ñ.5-6, 52, 78.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.5-6, 52, 78.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèS.ßlèyarov "Tarixi-coürafi qeydlÿr" adlû mÿqalÿsindÿ("Ki tabi-Dÿdÿ Qorqud". Bakû, Yazû÷û, 1988, s.256-264)"Dÿ dÿ Qorqud"dakû adqoyma ilÿ qÿdim törk yazûëû abi dÿ lÿ -ri n dÿki adqoyma mÿrasimlÿrinin eyniliyini gþstÿrir."Kanqlû", "Suvar", "Karluk", "Qûp÷aq", "Xalac" kiìi eponim– lÿqÿblÿrlÿ qÿdim oüuzëarda uøaqlara igidlik, qorxmazëûqvÿ mÿharÿtÿ gþrÿ 15-16 yaølarda verilÿn adlaðûífÿrqini möÿyyÿnlÿødirir, dastandakû adlaðûí islam dini ilÿbaülû oëìadûüûíû ÿsaslandûðûr.S.ßëèyarova gþrÿ, törk xalqlaðûíûn ÿfsanÿvi hþkmdarûßfrasiyabûn epik adû "Alp ÿr Tonqa"dakû "tonqa" qaplan,"Qaüan aslan" adûídakû "qaüan" qûzmûø, kökrÿmiø, acûqlûmÿnalarûída deyil, mÿhz "xaqan", "Alpÿr" adûndakû "alp"im tiyazëû bÿy zömrÿsindÿn yöksÿkdÿ tutulan titul, "Qam -üan"dakû "qam" qÿdim törklÿrdÿ kahin, "qan" isÿ ata, "ßr,ÿrÿn" semantika baxûmûndan kiøi, ÿsgÿri xidmÿtdÿ oëandþyöø÷ö mÿnasûndadûð. Bu faktlar gþstÿrir ki, S.ßliyarovantroponimik vahid lÿ rin etiìologiyasûnû onlarda daølaømûøøÿkildÿ möhafèzÿ olu nan arxaik apelyativlÿrÿ tarixi-linqvistikpðèzma dan yanaøìaqla ìöÿyyÿnlÿødirir.Möÿlëèf Bayûndûr xan, Salur Qazan, hÿm÷inin eponimÿsasûída yaranan Balqar, Qanëû /Kanlû/, Elÿk//Èlÿk, Uøun vÿdigÿr antroponèmlÿri qÿdim törk dþvlÿt÷ilik sistemi ilÿÿlaqÿli tÿdqiq etmiø, yeri gÿldikcÿ hÿmin adlaðû tarixi mÿnbÿlÿrdÿkiuyüun adlarla möqayisÿ etmiødir 1 .1 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", ÛÛÛ,Áàêû, 1991, ñ.139.84
S.ßliyarov "Ê ýïè÷åñêîé áèîãðàôèè Àëï Ýðåíà èç "Êíè -ãè Êîðêóòà" mÿqalÿsindÿ Kanlû, Dondar, Uøun, Dö gÿr vÿ s.etnonimlÿrin yayûlma areaëûndan bÿhs etmiødir.S.ßliyarov "Kitabi-Dÿdÿm Qorqud" ÿlyazmalaðû özÿ -rin dÿ ÷alûømalar" mÿqalÿsindÿ isÿ "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakûbir sûra sþz vÿ ifadÿlÿrin, o cömlÿdÿn antroponimikvahidlÿrin dÿqiq oxunuøunu möÿyyÿnlÿødirmiødir."Dÿdÿ Qorqud"dan gþtörölmöø "Alòû baøû balqar bir ÿrgþrdöm" cömlÿsindÿki" "balqar" âÿ "ÿr" sþzlÿrini etnos adûkimè etno-tarixi baxûmdan "balqar//bulqar" øÿklindÿ oxumaüûqanunauyüun hesab edÿn S.ßliyarov yazûr: "VIIboyda "altû baøû balqar bir ÿr" dedikdÿ Azÿrbaycan xalqûíûnyaranmasûnda iøtirak edÿn bulqarlaðûí adû bir eponim kimiyad edilmiødir".Möÿllif "Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimlÿri etno-tarèxitoplum, Oüuz dþvlÿt÷iliyi kontekstindÿ òÿdqiq etmiødir.Mÿsÿlÿn, Qazan-Oüuz bÿylÿrbÿyi "albanlar baøû", ßìÿn –Bÿgdöz dþyöø÷ölÿrinin minbaøûsû, Dögÿr bÿy-qovumdþyöø÷ölÿrinin minbaøûsû, Aruz bÿy "qocalar", yÿni daimihakimiyyÿt orqanû olan hÿrbi möøavirlÿr ("aüsaqqallar") øu -rasû özvlÿrinin baø÷ûsû kimi tÿhlil edilir. S.ßliyarov qÿdimtörk cÿmiyyÿtinin etno-siyasi quruluøundakû "Möøavirlÿr –Aüsaqqaëëar Øurasû"nûn "Dÿdÿ Qorqud"da tÿzahörönö belÿsÿ ciyyÿlÿndirir: "Hÿrbi demokratiya ÷aüûnda "daimi haki -miy yÿt orqanû" Möøavirlÿr – Aüsaqqallar øurasû olmuødur.Oüuz alplaðûídan altûsû Aruz Qoca, Qazûlûq Qoca, KanqlûQoca, Duxa Qoca, Uøun Qoca vÿ ßnsÿ Qoca adûíû daøûyûr.85Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèBu "qocalar" (aüsaqqallar) Oüuz dþyöø tÿøkilatûnda ayrûcabir bþlök kimi "doqquz qoca baøû" Aruz Qocanûn tabe÷i li -yin dÿ ÷ûxûø edirlÿr. Bu "qocalar" Oüuz cÿmiyyÿtindÿ nÿsèltayfa ÿyanlarûnûí yöksÿk zöìrÿsindÿn idilÿr" 1 .S.ßliyarov Elik Qoca vÿ Uøun Qoca antroponimlÿ ri ninV.V.Bartold, M.Ergin, O.Ø.Gþkyay E.Rossi âÿ H.Arasëû tÿ -rÿfèídÿn oxunuølaðûía diqqÿt yetirmèø, onlaðûí eponim ÿsa -sûída yaranmasû, mÿnasû vÿ oxunuøunu tarixi mÿnbÿlÿr vÿtÿdqiqlÿr ÿsasûnda dÿqiqëÿødirmiødir.M.Seyidovun yaradûcûëûüûída "Dÿdÿ Qorqud" mþv zu -su, xösusilÿ antroponèmlÿr hÿmiøÿ diqqÿt mÿrkÿzindÿ ol -ìóø dur. M.Seyidov "Azÿrbaycan xalqûíûn soykþkönö dö -øö nÿrkÿn" (Bakû, 1989) kitabûíûn "ßskè kþklÿr" vÿ "Kþk lÿ -rin, bir sûra gþröølÿrin vÿ doüma dilëÿrin ÷arpazlaømasûnabaxûø" fÿsèëlÿrindÿ yeri gÿldikcÿ "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakûantroponimlÿrdÿn dÿ bÿhs etìèødir. Möÿllif gþstÿrirki, "Dÿdÿ Qorqud"dakû "Baybecan", "Aüban-Alvan vi la yÿ -tin dÿki "Qambecan", "Abbas vÿ Gölgÿz" dastanûndakûBecan adlarûídakû becan//beycan sþzö varlû, hakim, "qayû"etnoniìi yaradûcû, yaxøûistÿr baølanüûc ayû, Aruz adû iøûq, odkiøisi, od adamû, Qazan adû ucalan, yöksÿlÿn, ululaøan,mÿcazi baxûmdan daülaøan adam, Salor adû (Salur nÿzÿrdÿtutulur) ucada (ola bilsin daüda) mþhkÿmlÿnmiø, istehkama÷evrilmiø, ucada olan ocaq, od, od yandûðûlan yer, ÷ûlüûn,qûzüûí adam, Buüac adû rÿhmli, mÿrhÿmÿtli, yenèëmÿz igid,1 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", ÛÛÛ,Áàêû, 1991, ñ.139.86
ßkÿrÿk//Aqarak (ßgrÿk nÿzÿrdÿ tutulur) uca, ulu, pak,tÿmiz, Bÿkil adû ov÷u mÿnasûídadûr.Gþröndöyö kimi, mifoloq M.Seyidov "Dÿdÿ Qorqud"dastanûídakû antroponimlÿrÿ daha ÷ox tarixi-linqvistik yox,mifologûya prizmasûndan yanaømûødûr. Qeyd olunan antroponiìlÿrÿ– onlarûn etimoloji tÿhlèëinÿ ÿsÿrin sonrakû his sÿ -lÿ rindÿ mönasibÿt bildirÿcÿyik.M.Seyidov "Qam-Øaman vÿ onun qaynaqlaðûía öìóìibaxûø" (Bakû, 1984) kilabûída Dÿdÿ Qorqudu "gönÿø" vÿ"od"la, Dÿli Domrulu mifëÿ, Xûzûrû "yaøûllûq, yazûí istisi,gönÿø"lÿ ÿlaqÿlÿndirir.Q.Qeybullayev qÿdim tarixi mÿnbÿlÿrdÿki antroponimlÿrlÿ"Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimlÿri möqayisÿlèøÿkildÿ araødûran tÿdqiqat÷ûlardandûr. Bu ìÿnada möÿllifèn"Ê ýòíîãåíåçó "àçåðáàéäæàíöåâ" (Áàêó, 1991) kitabû orijinalëûüûilÿ diqqÿti cÿlb edir. Kitabda "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakûKanëû – kanq+lû, Bayandur – bayan +dur, Qazan –kas//qas+an modelindÿ izah edilir. "Dondar bÿy" antroponiminin"dondarlû" etnonimi ÿsasûída yarandûüûnû gþstÿrÿnmöÿllif hÿmin etnonim ÿsasûída yaranan toponimlÿrin Qaf -qaz, xösusilÿ Azÿrbaycan ÿrazisindÿki coürafû koordinatla -ðû íû dÿqiqlÿødirir. "Uróz" anòroponiminin b.e.ÿ. I ÿsrdÿ Al -ba niyada Oroz, Oriz, Oruz fonetik variantlarûída, xoø bÿxt -lik mÿnasûída olduüunu gostÿrir 1 .Q.Qeybullayevin "Azÿrbaycanëûlarûn etnik tarixinÿ87Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ", Áàêó, "Ýëì", 1991,ñ.136, 460.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdair" /Bakû, 1994/ kitabû da diqqÿti cÿlb edir. Möÿllif "Dÿ -dÿ Qorqud" dastanûndakû Uruz antroponimènin apelyativinÿ"Araz" hidroniminin izahûnda da gåniø mönasibÿt bildir miø -dir: "Araz" – uzun möddÿt bu adûn mÿnasûnû tapa bil mir di -lÿr, lakin son axtarûølaðûmûz onun qÿdim törk dillÿrindÿÿrÿz, uras, oraz, uraz "sakit", "dinc", "xeyirxah", "xeyirli"sþz lÿri ilÿ baülû olduüunu gþstÿrmiødir 1 . Möÿllif "Araz"hid ronimiíèn apelyativi îëàí "uraz" ñþçöíö vÿ "Kör" hid ro -ni mi nin apel ya tèviíè (kör – bol sulu, gur sulu, qöâ âÿt li, sar -sûl ìaz, mÿürur) Altay – òörk mÿnøÿli, hÿm dÿ øu mer vahidiêèìè òÿùëèë åäèð 2 .M.Adilov vÿ A.Paøayev "Azÿrbaycan onomasòèkasû"(Ba kû, 1987) kitabûída Azÿrbaycan ad sistemindÿki ata adû -íûn iølÿnmÿ tarixinin qÿdèm olduüuíó gþstÿrÿðêÿí fèkri tÿsdiqö÷ön "Dÿdÿ Qorqud" dastanûna möraciÿt edir vÿ dastan -dakû ata adlarûnûí ÿsl øÿxs adlarû èëÿ yanaøû iølÿndèyini qeydedirlÿr. Mÿsÿlÿn, Dirsÿ xan oülu Buüac, Ulaø oülu SalurQazan, Qûyan Sÿlcuq oülu Dÿli Dondar, Qaragönÿ oüluQarabudaq vÿ s.Kitabda "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû -ca, -cûq øÿkil÷iliQaraca//Qaracûq ×oban, Yalûícûq, Buüacûq Mÿlik, BoüazcaFatma, Qûsûrca Yengÿ antroponimlÿrindÿn yalnûz "Yalûí -cûq" möÿyyÿn atribut daøûyan øÿxs adû, o birilÿri isÿ lÿqÿbki mi tÿhlil edilir. "Qûsûrca" vÿ "Boüazca" lÿqÿblÿrindÿ iki -qat al÷alìa mÿnalaðû olduüónu dözgön möÿyyÿnlÿødèrÿn1 Ã.Ãåéáóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàíëûëàðûí åòíèê òàðèõèíÿ äàèð. Áàêû, 1994, ñ.13.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.13.88
möÿë liflÿr nÿdÿnsÿ sifÿtin ÷oxaltma dÿrÿcÿsinin yaranmasûídaiøtirak edÿn, øÿkil÷ilÿømiø qövvÿtlÿndèricè -ca ÿda tû -nûn rolunu qeyd etmirlÿr. Bu barÿdÿ M.Adilov vÿ A.Pa øa -yev yazûr: "Qûsûrca (qûrx oynaøëû), Boüazca lÿ qÿb lÿ ri ninkþk lÿri ilÿ (qûsûr, boüaz sþzlÿri ÿsasÿn heyvanlar ö÷ön iø lÿ -di lir) möasir dþvrdÿ ÿzizlÿmÿ mÿnasû bildèrÿn -ca øÿ kèl ÷i si -nin ifadÿ etdiyi mÿna ilÿ tÿzad tÿøkil edir 1 . Kitabda "Dÿ dÿQor qud" dastanûídakû lÿqÿb fóíksiyalû antroponimik va hid -lÿ rin leksik-semantik qruplaðûídan da bÿhs edil miødir.ß.Fÿrzÿlinin "Dÿdÿ Qorqód yurdu" (Bakû, 1989) kita -bûí da Azÿrbaycan toponimlÿri sistemindÿki vahidlÿrin birqru pu etimoloji tÿhlilÿ cÿlb edilmÿklÿ bÿrabÿr, "Kitabi-Äÿdÿ Qorqud"dakû bÿzi antroponimlÿrÿ dÿ mönasibÿt bil -di rèlmiødir. Mÿsÿlÿn, "Dÿdÿ Qorqud" antroponimindÿkè"qor" od, "qut" isÿ xoøbÿxtlik, qatû od mÿnasûída èzah edil -miø dir. "Qoca" adûnûn yaranmasû da "qor"la (od) ÿlaqÿ lÿn -diriëèð vÿ belÿ bir modeë tÿklif ediëèr: qor + ca, yÿíè qorqudca,balaca Qorqud, Qorquda oxøayan. Qara, qaraca sþz lÿ ri -nin dÿ "qor" (od) øaxÿsindÿn tþrÿmÿ olduüu gþstÿrilir.ß.Fÿr zÿli "Dÿdÿ Qorqud"dakû Baíû÷i÷ÿk adûíû àðàøäûðìàñàäà, "×i÷ÿk" qadûn adû vÿ oíón yaranmasûídan geniø bÿhsedir: "Ùÿëÿ XI ÿsrdÿ azÿrbaycanëûlarûn ana ya ×i÷ÿk deyÿmöraciÿt etdiklÿri mÿnbÿlÿrdÿn dÿ bÿllidir. Quba rayonundakû×i÷i kÿndinin adû da elÿ ananûí ulu ×i ÷ÿk adûídandûr.Øÿkidÿ, Qazaxda vÿ Aücabÿdidÿ bu gön dÿ anaya Cici,89Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Àäèëîâ (À.Ïàøàéåâëÿ áèðëèêäÿ). Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1987,ñ.29.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèCiji, Ciyi deyirlÿr vÿ bunlar da anaíûn ulu ×è ÷ÿk adûnû tÿmsiledir 1 . Möÿëëifèí antroponèmlÿrlÿ baüëû ola raq verdiyimizqeydlÿrini etimoloji mölahizÿlÿr adlan dûr maq olar.M.×obanov "Îñíîâû Àçåðáàéäæàíñêîé àíòðîïîíèìèêè"(Áàêó, 1995) ÿsÿrindÿ tarixi mÿnbÿlÿrdÿki antroponimlÿrdÿnbÿhs edÿrkÿn "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû adlarada mönasibÿt bildirmiødir. Möÿllif "Kitabi-Dÿdÿ Qor -qud"da 100-ÿ qÿdÿr antroponimin iølÿndiyini gþstÿrir.Möasir Azÿrbaycan antroponimlÿri sistemindÿki Elxan,Qorxmaz, Dþnmÿz, Èldûrûm, Yanardaü kimi antroponimlÿrin"Dÿdÿ Qorqud" dþvrö ilÿ sÿslÿødiyini ÿsaslandûðûr.M.×obanov "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû antroponimlÿrinbir hissÿsinin leksik-semantik vÿ qrammatik xösusiy yÿt lÿ -rin dÿn bÿhs edÿrkÿn Buüac, Basat, Bamsû adlaðûíûn verilmÿsÿ bÿblÿrini digÿr tÿdqiqat÷ûlar kimi mÿtn ÿsasûída dÿ qiq -lÿø dirir, Bÿkil-Beyrÿk, Aruz-Uruz, Banû÷è÷ÿk-Burëàxatunad larûíû ahÿngdarlûqëa ÿlaqÿlÿndirir.Aydûn Paøa "Azÿrbaycan øÿxs adlarû" (Bakû, 1996) ki -ta bûída "Dÿdÿ Qorqud"dakû Qaraca ×oban, Qabangöc, Dÿ -mir göc kimi antroponimlÿri ictimai mÿnalû adlar sistemin -dÿ, Qûyan Sÿlcuq, Qazûëûq Qoca, Duxa Qoca, Qaracûq ×o -ban, Yöklö Qoca, Qonur Qoca vÿ s. adlaðû lÿqÿb – ad kons -truk siyasûída izah etmiødir. Möÿllif "Boyu uzun Burlaxatun" adûndakû "Burla" sþzönö qurd anlamëû buri (bþrö –ß.T.) èlÿ ÿlaqÿlÿndirir. Fikrimizcÿ, bu izah qÿdim törk adsis temindÿki qadûí adlaðûíûí yaranma ÿsaslarûna, foðìalaø-1 ß.Ôÿðçÿëè. "Äÿäÿ Ãîðãóä éóðäó". Áàêû, 1989, ñ.73.90
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûma motèvlÿrinÿ uyüun gÿlmir ("Burla" antroponiminin iza -hûí da bÿhs edÿcÿyik).A.Paøa "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un antroponimlÿr sisteminènrÿngarÿng vÿ ìörÿkkÿb olmasûídan bÿhs edÿndÿgþstÿrir ki, dastanlarda qÿbilÿ adû, øÿxs adû, ata adû, øÿxsinoüul, ÿr, qayûíata adû ilÿ adlanmasû, titul, lÿqÿb, ki÷iltmÿ vÿÿziz lÿmÿ adlar vardûr. Bunlardan ÿn azû ikisi vÿ ya bir ne -÷ÿ sè birlikdÿ øÿxs adû fóíksiyasû daøûyûrdû 1 . "Dÿdÿ Qor qud" -da kû "Qazan bÿyin dayûsû", "Qazan bÿyin xatunu", "Xanqûzû" kèmi birlÿømÿlÿri H.Arasëû tanûdûlma 2 , ß.Dÿmir÷iza -dÿ qey ri-rÿsmi titul funksiyasûída olan, qÿhrÿmanûí ÿslini,nÿs lini, øöcaÿtini, xidmÿtini bèldirÿn epitetlÿr sistemi 3 ,T.Ha cûyev qÿhrÿmanûn epitet-sifÿtlÿri, titul vÿ xasiy yÿt lÿ ri -nin sûralanmasû 4 , K.Vÿliyev bÿdii tÿyinlÿr 5 adlandûðûrsa,A.Pa øa bu cör vahidlÿri fÿxri adlar kimi izah edir 6 . Fikr i -miz cÿ, eyni dil hadisÿsi baxma bucaüûndan asûlû olaraqmöx tÿlif terminlÿrlÿ èfadÿ edilsÿ dÿ, onlar, ÿsasÿn, eynixÿt dÿ birlÿøir.F.Xaëûqov "Folklor onomastikasû" (Bakû, 1998) kitabûnda"Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponèmlÿrÿ ayðûca bir fÿsil hÿsret mÿsÿ dÿ, "Azÿrbaycan folklorunun antroponimik sÿ ciy -yÿ si" vÿ "Etíèk-miëli onomastika" fÿsillÿrindÿ "Kitabi-Dÿ-1 À.Ïàøà. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, 1996, ñ.38.2 Ù.Àðàñëû. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" ùàããûíäà. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1998, ñ.33.3 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñòàíëàðûíûí äèëè. Áàêû, 1959, ñ.156.4 Ò.Ùàæûéåâ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû, 1976, ñ.75.5 Ê.Âÿëèéåâ. Äàñòàí ïîåòèêàñû. Áàêû, 1984, ñ.84-94.6 À.Ïàøà. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, 1996, ñ.37.91
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdÿ Qorqud"un antroponimlÿr sisteminÿ daxil olan bir sûraad lara tarixi-linqvistik prizmadan mönasibÿt bildirmiødir.Möÿl lifûn yaradûcûëûüûnda "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû et -no qrafik adlar, antroponimèk birlÿømÿlÿr, ÿsas vÿ kþmÿk÷iad kateqoriyalaðû uyüun dië faktlaðû ilÿ ÿsasëandûðûlmûødûr.F.Xaëûqovun tÿdqiqatûnda Øþklö Mÿlik adûídakû "Øþk -lö" øak//øÿk, Qanlû Qoca adûndakû "Qaílû" (kanqlû) isÿ kanqar//kÿngÿretnonimi ilÿ ÿlaqÿlÿndirilir 1 . Möÿllif þzönÿ-qÿ -dÿr ki araødûrmalara isòènad edÿrÿk "Èmran"û ÿmèn-amanlûüûqo ruyan, "Bÿkil"i gozlÿmÿk, qorumaq, "Domrul"u narazû,in cik, hirsli, tönd-mÿcaz, "Uëaø"û bþyök, yöksÿk mÿ na la ðûí -da izah etmiødir.F.Xalûqov "Folklor onomastikasû" kitabûnda "DÿdÿQor qud" dastanûídakû lÿqÿblÿrin leksik-semantik qruplaðûvÿ qrammatik xösusiyyÿtlÿrindÿn dÿ bÿhs etmiødir.Bötön bunlarla bÿrabÿr, Azÿrbaycan törkönön ÿn bþ -yök abidÿsi olan "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû øÿxs adlarû nûímöÿy yÿn hèssÿsi tÿdqèqat obyekti kimi bir sûra ÿsÿrlÿr dÿ dÿtÿh lilÿ cÿlb edilmiødir. Bunlaðû aøaüûdakû kimi ömu mi lÿø -dir mÿk olar:Z.Sadûxovun "Azÿrbaycan dilindÿ øÿxs adlaðû" na mi -zÿd lik dissertasiyasûída "Dÿdÿ Qorqud"da advermÿ, birinciigidlikdÿn sonra daimi qÿhrÿmanlûq adûíûí verilmÿsi mÿ -sÿ lÿlÿrindÿn bÿhs edilmiødir.A.Kuranyanûn "Udin antroponimik sistemindÿki törk1 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîðäà àäàëìà ìîòèâëÿðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûïðîáëåìëÿðè, Áàêû, 1995, ñ.20.92
øÿxs adlaðû" namizÿdlik dissertasiyasûnda (Áàêû, 1975) "Kitabi-DÿdÿQorqud" vÿ udin ad sistemèndÿkè oxøar antroponimlÿrinsÿciyyÿvi cÿhÿtlÿri möqayisÿli øÿkildÿ tÿhlilolunmuødur.ß.Quliyevin "Orxon-Yenisey abidÿlÿri" vÿ "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud"dakû antroponimlÿrin tipoloji xösusiyyÿtlÿri"mÿqalÿsinäÿ hÿr iki abidÿdÿki eyni apelyativli, xösusilÿeyni motivëi antroponimlÿrin leksik-semantik qruplaðûmöqayèsÿ edilir 1 .F.Cÿlilovun "Ïðààzÿrbaycan teonimlÿri" ìÿqalÿsindÿ"Dÿdÿ Qorqud" bahadûðû Qazan xanûn onqonu "Tulu quøu"birlÿømÿsindÿki "tulu" sþzönön udin dilindÿ quø aíëamûndamöhafûzÿsindÿn, Qam-qan (Kam xan) vÿ Qam böre (Kamböre) adlaðûíûí "Qam" teonimè ilÿ baülûlûüûídan, Qorqudadûíûn "od tanrûsû", "xoøbÿxtlik odu" anlamûnda olmasûídanbÿhs edilir 2 .È.Cÿfÿrovun "Azÿðbaycaíûn törk mÿnøÿli etnohidronimlÿri"namizÿdlik dissertasiyasûnda (Áàêû, 1988) "DÿdÿQorqud" dastanûndakû Uran, Uruz, Qanlû antroponimlÿrininAzÿrbaycan etnohidronimlÿri sistemindÿ möhafèzÿ olunmasûÿsaslandûðûlûr.×.Höseynzadÿnin "Orta ÿsr ÿrÿbdilli mÿnbÿlÿrdÿ törkmÿnøÿli antroponiìlÿr" namizÿdliê äissertasiyasûnda (Áà -93Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Ãóëèéåâ. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè âÿ "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äàñòàíëàðûíäàêû àíòðîïîíèìëÿðèí òèïîëîúè õöñóñèééÿòëÿðè. Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. Û, Áàêû, 1986, ñ.42-44.2 Ô.Æÿëèëîâ. Ïðààçÿðáàéæàí òåîíèìëÿðè. Àçÿðáàéæàí òàðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðûíþéðÿíèëìÿ ïðîáëåìëÿðè, Áàêû, 1998, ñ.93-101.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèêû, 1988) "Dÿdÿ Qorqud"dakû Arslan, Buüac, Qaraca kimiaítroponimlÿr hÿmin mÿnbÿlÿrdÿki adlarla möqayisÿli øÿ -kil dÿ tÿdqiq edilir.K.Bÿøirovun "Ulaø oülu Salur Qazan antroponimi"mÿqalÿsindÿ "Ulaø" ulu (bþyök, yöksÿk), ulaømaq (qovuømaq,birlÿømÿk), ulus (el, oba), ulamaq (bþyömÿk), "Salur"höndör, uca, "Qazan" isÿ uca, yöksÿk øÿxs mÿnasûnda izahedilmiødir 1 .D.Èsmayûlovanûn "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" eposundaQÿf lÿt Qoca oülu Øir Øÿmsÿddin øÿxs adû haqqûnda" mÿ qa -lÿ sindÿ "Qÿflÿt" adû ÿrÿb mÿnøÿëè apelyativ ÿsasûída for -ma laøan antroponim kimi yox, qoqar // quqar etnonimi ÿsa -sûn da yaranan aíòîroponim kimi araødûðûlûr 2 .È.Øûxûyevanûn "KDQ-dÿ øÿxs adlarûnûí linqvèstatikxösusiyyÿtlÿri" mÿãàëÿsèndÿ "Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimlÿrmÿnøÿyinÿ gþrÿ qruplaødûðûlûr. Möÿllifèí fûkrincÿ,"Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû 77 øÿxs adûndan 50-si törk, 24-ö ÿrÿb, 2-si isÿ fars mÿnøÿlidir 3 .S.Mehdiyevanm "Xan, bÿy titul adlaðûíûí ènkiøafû tarixindÿn"(yazûya alûnmûø Azÿrbaycan xalq dastanlaðûíûímateriallaðû ÿsasûnda)" mÿqalÿsindÿ "xanûm" vÿ "bÿyiì"titullarûnûn izahû ilÿ yanaøû, "Beyrÿk" antropoíiminÿ dÿ1 Ê.Áÿøèðîâ. "Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí àíòðîïîíèìè". Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ òè -êà ñû ïðîáëåìëÿðè, ÛÂ, Áàêû, 1993, ñ.74-76.2 Ä.Èñìàéûëîâà. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" åïîñóíäà Ãÿôëÿò Ãîæà îüëó ØèðØÿìñÿääèí øÿõñ àäû ùàããûíäà". Àçÿðáàéæàíûí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÂ,Áàêû, 1993, ñ.177-178.3 È.Øûõûéåâà. ÊÄÃ-äÿ øÿõñ àäëàðûíûí ëèíãâèñòèê õöñóñèééÿòëÿðè. Àçÿðáàéæàíÿäÿáèééàòøöíàñëûüû ïðîáëåìëÿðè, Áàêû, 1993, ñ.111.94
mönasibÿt bildirilmiødèr. Möÿllifÿ gþrÿ, qrammatik cÿhÿtdÿn"Bÿy+rÿk" quruluøuna malik olan bu sþz bÿy kþkö ilÿsifÿtin ÷oxaltma dÿrÿcÿsinin gþstÿricisi raq//rÿk forìantûíûnbirlÿømÿsindÿn ÿmÿlÿ gÿlmiødir 1 .H.Mÿmmÿdlinií "Dÿdÿm Qorqud gÿzÿn yerdè bó yerlÿr"(Bakû, 1999) kitàáûída "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" abi dÿ si -nin nÿøri vÿ tÿdqiqi tarixi, Dÿdÿ Qorqudóí øÿxsiyyÿti vÿsoy kþkö haqqûída, qaynaqlarda sazûí sþzö vÿ þzö, "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud" xalqûìûzûn qÿhrÿmanlûq tarixidèr, "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud"un biblioqrafèyasû kimi mÿsÿlÿlÿrlÿ yanaøû,"Dÿ dÿ Qorqud" dastanû ilÿ sÿslÿøÿn toponimlÿrdÿn dÿ bÿhsedilmiødir.S.ßlizadÿ 1989-cu èëdÿ ÷ap etdirdiyi "Î íåêîòîðûõäðåâ íåòþðêñêèõ àíòðîïîíèìàõ â "Êèòàáè-Äåäå Êîð êóò"mÿqalÿsindÿ gþstÿrir ki, Oüuz, Alp ßrÿn, Dþ nÿ bil mÿz,Dölÿkuran, Uruz, Baybura, Baybican, Bayûídûr, Bam sûBeyrÿk, Bögdöz ßmÿn, Qazan, Qazûëûq qoca, Qanëû qoca,Qorqud, Qûrxqûnuq, Dÿlû Dondar, Dirsÿ, ßnsÿ qoca oüëûOq÷û, ßgrÿk antroponimlÿri xösusè maraq doüurur vÿ tarixi-etimolojiistiqamÿtdÿ tÿdqiqinû gþzlÿyir 2 . "Kitabi-DÿdÿQorqud"dakû antroponimlÿrin törkologiyada tÿdqiqi tarixiilÿ baüëû tÿqdim etdiyimiz mÿnbÿ vÿ izahlar da tÿsdiq edirki, dastandakû antroponimlÿr kompleks vÿ sistemli øÿkildÿliíq vistik tÿdqiqata cÿlb edilìÿmiødir.95Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.Ìåùäèéåâà. "Õàí, áÿé òèòóë àäëàðûíûí èíêèøàôû òàðèõèíäÿí". Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Â, Áàêû, 1995, ñ.21-23.2 Ñ.Àëèçàäå. "Î íåêîòîðûõ äðåâíåòþðêñêèõ àíòðîïîíèìàõ â “Êè òà áè-ÄåäåÊîðêóò". Îíàìàñòèêà Óçáåêèñòàíà. Òàøêåíò, 1989, ñ.110.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèVI FßSÈL"ÊÈÒÀÁÈ-DßDß QORQUD" DASTANÛNDAKÛANTÐOPONÈMLßRÈN ETÈMOLOGÈYASÛ"Kitabè-Dÿdÿ Qorqud"da iølÿdilÿn antroponimlÿrin sa -yû vÿ mÿnøÿyi barÿdÿ möxtÿlèf fikirlÿr vardûr. M.Ergininfik rincÿ, "Hekayÿlÿrdÿki øÿxs adlaðûíûn ÷oxu mösÿlman adûde yil vÿ "kam"/qam/ kimi øamanist önsörlÿri daøûmadadûr.Bu adlaðûí bir qismè Oüuz boylarûíûí adlaðû olub. Qÿh rÿ -man larûí Oüuz boylarûíû tÿmsil etdiklÿri anlaøûëìaqdadûr 1 .Ya zû÷û Anara gþrÿ, "Dÿdÿ Qorqud" boylaðûída adlaðû ÷ÿ ki -lÿn yözÿ yaxûí adamdan yalíûz ö÷önön adû ÿrÿb-fars mÿn -øÿ lidir" 2 . Ø.Cÿmøidov yazûr: "Qÿhrÿmanlarûn demÿk olarki, 99 faizinèn adû törk – Azÿrbaycan adlaðûdûr. Ömumiy yÿt -lÿ, tÿx mini hesablamaya gþrÿ, "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakûsþz lÿrin 85 faizè azÿrbaycanca, 9 faizè fars, 6 faèzi ÿrÿb cÿ -dir. ßsas qÿhrÿmanlardan ancaq 3 ad: Øirøÿmsÿddin, Èmranvÿ Rös tÿm adlarû ÿrÿbcÿ-farscadûr. Möqÿddÿs øÿxslÿr vÿUri dÿ, Fatma, Zöbeydÿ, Zalixa kimi adlar èsÿ epizodik adolub, ÿsas qÿhrÿmanlar silsilÿsinÿ daxië deyèldir" 3 . È.Øûxû ye -va nûí statistik hesablamalarûna gþrÿ, "Dÿdÿ Qorqud"da iø -1 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.55.2 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.64.3 Ñ.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà øÿõñ àäëàðû. "Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè", Û, Áàêû, 1986, ñ.111 .96
lÿ dilÿn 77 øÿxs adûndan 50-si törk, 24-ö ÿrÿb vÿ 2-si farsmÿnøÿlidir 1 . M.×obanov da "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da iø lÿ -di lÿn 100-ÿ yaxm antðoponèìèn, ÿsasÿn, törk mÿnøÿli va -hid lÿr olduüunu gþstÿrir" 2 .Statistik hesablamalardakû möÿyyÿn fÿrqlÿr nÿzÿrÿaëûn mazsa, "Dÿdÿ Qorqud"da 100-ÿ yaxûí antroponimin iø -lÿ dilmÿsû faktû, øöbhÿsiz ki, doürudur. "Dÿdÿ Qorqud"dakûantroponimlÿrè èøëÿdilmÿ mÿqamlaðû baxûmûídan 10 isti qa -mÿtdÿ qruplaødûrmaq olar:l. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilÿn antroponiìlÿr (Mÿhÿìmÿd,Hÿsÿn, Höseyn, ßli, ßbubÿkr, Yetÿr, Zÿlixÿ, Zöbeydÿ,Öröydÿ vÿ s.);2. Îüuz qÿhrÿmanlaðûíûí adlaðû (Qazan, Qaragönÿ,Qaraáudaq, Qanturalû, Buüac, Beyrÿk vÿ s.);3. Qÿhrÿmanûí bötþv ad konstruksiyasûnda iølÿdilÿnata adlarû (Duxa Qoca – Duxa Qoca oülû Dÿli Domrul);4. Îüuz qÿhrÿmanlaðûíûn dilûndÿ iølÿdèlÿn dini adlar(Mÿ hÿmmÿd, Hÿsÿn, Höseyn vÿ s,);5. Îüuz qadûílaðû (Burëaxatun, Banû÷û÷ÿk vÿ s.);6. Aøaüû tÿbÿqÿ nömayÿndÿlÿrinin adlaðû (Qaraca ×o -ban, Qabangöci, Dÿmèrgöci vÿ s.);7. Îüuz qÿhrÿmanlaðûíûn bÿdèè tÿyinlÿrindÿ iølÿdilÿnad lar (Èlÿk Qoca oülû Alï ßrÿnin bÿdii tÿyinindÿ – Aü Mÿ -lik ×eømÿ qûzû – Aü Mÿliyin ×eømÿ qûzû).97Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 È.Øûõûéåâà. ÊÄÃ-äÿ øÿõñ àäëàðûíûí ëèíãâîñòàòèê õöñóñèééÿòëÿðè. "Àçÿð áàé -æàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüû ïðîáëåìëÿðè". Áàêû, 1993, ñ.111.2 Ì.×îáàíîâ. Îñíîâû Àçåðáàéäæàíñêîé àíòðîïîíèìèêè. Áàêó, 1995, ñ.154.1 Ã.Ãåéáóëëàéåâ. Ãÿäèì òöðêëÿð âÿ Åðìÿíèñòàí. Áàêû, 1992, ñ.22.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè8. Adlaðû törk, þzlÿri Oüuz döømÿni, kafèr kimi iølÿdi -lÿn adlar (Qara Tökÿn Mÿlik, Buüacûq Mÿlik, Øþklö Mÿlikvÿ s.);9. Titullar (alp, bÿy, bÿylÿr bÿyi, sultan, mÿlik, ÷avuøvÿ s.);10. ßslindÿ qeyri-real, mifèk olub, ancaq real ad kimiiø lÿdilÿnlÿr (Pÿri qûzû, ßzrayèë, Xûzûr).Tÿqdim etdiyimiz qruplara daxil olan antroponimik va -hid lÿr yaranma ÿsaslaðûía gþrÿ igidlik, øþhrÿtlilik, gþzÿllik,dè ni-mifoloji, eponim vÿ digÿr mÿzmunlu adlardûr. "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud"un antroponimlÿr sistemindÿkè kiøi adlaðûída(Bay bura, Basat, Buüac) ÿn qÿdim törklÿrdÿ olduüu kimiigèdlèk, qorxmazëûq, qadûí adlaðûída (Banû÷i÷ÿk, Selcan) isÿgþzÿllik motivi ÿsasûída formalaøma daha qabaðûq nÿzÿrÿ÷arpûr.Alban (törk) antroponimlÿrinin mÿnasûndan bÿhs edÿnQ.Qeybullayev gþstÿrir kè, qÿdim törklÿrdÿ (demÿk, ocöm lÿdÿn qÿdim albanlarda) oülan uøaüûía ad qoyduqdabþyöyÿndÿn sonra onun aüûlëû, xoøbÿxt, igid, yaxøû elbaø÷ûsû, sÿrrasò atûcû, saülam bÿdÿnlè olmasû ÿsas yer tuturdu1 . Törkön ensiklopediyasû hesab olunan "Kitabi-DÿdÿQor qud" dastanûída adverìÿ ÿíÿnÿlÿri èlÿ yaíaøû, þvladûigid, qorxmaz, yenilmÿz gþrmÿk istÿyi, demÿk olar ki, hÿrboyda tÿsvir edilmiødir. Mÿsÿlÿn, "Qazan bÿg oülû Uruzbÿgin tutsaq oldûüû boyû bÿyan edÿr, xanûm hey!" boyunda:1 Ã.Ãåéáóëëàéåâ. Ãÿäèì òöðêëÿð âÿ Åðìÿíèñòàí. Áàêû, 1992, ñ.22.98
Tayûm Uruzû gþrdim, –Baø kÿsöbdir, qan dþkipdir,×þldi alubdûr, ad qazanûbdûr.Qarøum ÿlÿ baqduüûmda sÿni gþrdöm,On altû yaø yaøladûí,Yay ÷ÿkmÿdön, ox atmadûn,Baø kÿsmÿdin, qan tþkmÿdin.Qanlû oüuz è÷indÿ ÷þldi àlmadûn."Dÿdÿ Qorqud"dakû gþzÿllik motivli qadûn adlaðû törktÿfÿkkörönön nadir incilÿridir. Tÿsadöfè deyildir ki, törkönqadûnû gozÿl gþðìÿk istÿyi tÿkcÿ onun adûída deyèë, hÿmdÿ bÿdèè portretindÿ ifadÿ edilmiødir:Bÿrö gÿlgil, baøum bÿxti, evöm tÿxti!Evdÿn ÷ûqub yöriyÿndÿ sÿlvi boyluì!Topuüunda sarmaøanda qara sa÷lum!Qurulu yaya bÿízÿr ÷atma qaølum!Bu bÿdii portret cizgilÿri törk estetèk gþröølÿrinin zÿn -gin liyindÿn xÿbÿr verÿn zÿrrÿciklÿrdir. ×önki "Dÿdÿ Qor -qud" dönyasû mþcözÿli bir zirvÿdir. "ßn ÷ûlüûn ehtiraslaðûívÿ incÿ hisslÿrin, ÿn xÿfif duyüularûí, ziddiyyÿtli insan mö -na sibÿtlÿrinin vÿ zÿrif tÿbiÿt tÿsvirlÿrinin, igidliyin vÿ co -mÿrd liyin, xÿyanÿtin vÿ satqûílûüûn, mÿhÿbbÿtin vÿ þlö -mön, qÿzÿbin vÿ gölöøön, øadlûüûí vÿ ÿlÿìin qaynayûb-qa -ðûø dûüû bir dönyadûr Dÿdÿ Qorqud" dönyasû" 1 .1 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.12.99Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè"Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû antroponimlÿrin tÿdqiqita rixi, mÿnøÿyi, iølÿdilmÿ mÿqaìlaðû vÿ ëeksik-semantikqrup larûna qûsa nÿzÿr gþstÿrir ki, dastandakû antroponimlÿrdÿ törkön tarixi, etnoqrafèyasû, etik vÿ estetik gþröølÿri,möasir òöðê toponèmëÿrè sisteminÿ daxil olan bir sûra va hid -lÿ rin koor dinatlaðû, dini-mifoloji tÿsÿââörlÿri yaøayûr.K.Vÿ liyev ýþñòÿðèð: "Dÿdÿ Qorqud"da xalq idrakû vÿ tÿ fÿk -kör tÿr zè, gþzÿllik vÿ ÿxlaq kateqoriyalaðû, psixologiya vÿet nopsi xologiya mÿsÿlÿlÿri, hÿrbi vÿ sosioloji sûstem, to po -nè mèya vÿ coürafiya, arxitektura vÿ s. mÿsÿlÿlÿr hÿlÿ dÿ þzhÿl lini gþz lÿyir" 1 . Ïroqram sÿciyyÿli áó tezislÿrin reallaø dû -ðûë ìasûnda äèýÿð tÿdqiqatlarla yanaøû, "Kètabi-Dÿdÿ Qor -qud" dakû antroponimlÿrin tarixi-etimoloji istiqamÿtdÿ tÿh -li li dÿ möhöm rol oynaya bilÿr."Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimlÿr Azÿrbaycan törkönönãÿdim dþvlÿt÷ilik sistemi strukturlaðûíûn möÿyyÿnlÿødirilmÿsindÿmöstÿsna ÿhÿmiyyÿtÿ malikdir. Bayûídûrxan – "Xanlar xanû", "padøah titulu ilÿ" ÷ûxûø edèr 2 . Qazanxan – È÷ vÿ Daø îüuzlarûí bÿylÿrbÿyidir 3 . O, Xanlar xanûBa yûndûðûn bÿylÿrbÿyisi kimi Xaqanûn möavini hesab olu -nur 4 , Qazûlûq Qoca – Bayûndûr xanûí vÿzirèdir 5 . Oüuz alp la -1 Ê.Âÿëèéåâ. Äàñòàí ïîåòèêèàñû. Áàêû, "Éàçû÷û", 1984, ñ.17.2 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.259.3 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.24.4 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.261.5 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.24.100
ûndan Aruz Qoca, Qazûlûq Qoca, Kanqëû Qoca, Duxa Qoca,Uøun Qo ca, ßnsÿ Qoca hÿrbi deìokratiya ÷aüûnda "daimiha ki miy yÿt orqanû" – Möøavirlÿr Aüsaqqallar Øurasûíûíözv lÿ ri dir 1 , Aruz Qoca, ßmÿn, Alp Röstÿm, Dölÿk Eren(Dö lÿk Vu ran) Taø (Daø) Oüuz bÿylÿri, Qaragönÿ, Tersuzamûø (Tÿr suzamûø), Îx÷u È÷ Oüuz bÿylÿridir 2 . BamsûBeyrÿk, Qûyan oülu Sÿlcuq, Qaragönÿ oülu Qarabudaq vÿAruz Qoca – "Ènaü bÿyëÿri" zömrÿsinÿ daxil edèlmÿlidir,÷ön ki "av avlamaq, quø quølamaq" èstÿyÿn hÿrbi baø÷ûnûítÿk ëèfiíè onlar "mÿslÿhÿtdir" sþylÿmÿklÿ rÿsmÿn bÿyÿnir -ëÿr 3 . S.ßliyarov Ènaü bÿylÿri – Mÿøvÿrÿt bÿylÿri adlananbir ar xaik siyasi institutu tarixi faktlaðû qarøûlaødûðmàqla özÿ÷û xar mûødûr 4 . Oüuz hÿrbi tÿøkilatûída qÿhrÿmanlarûn vÿzifÿbþl gösö: Bÿgdöz – dþyöø÷ölÿrin ìinbaøûsû, Dögÿr bÿy –qovum dþyöø÷öëÿrin minbaøûsûdûr 5 . Qûlbaø – ictimai adam -dûr, dþvlÿt mÿmurudur, Qazaíûn ÿn yaxûn xidmÿt÷isidir,Qa zan onu eøidir vÿ fikirlÿri ilÿ hesablaøûr 6 . "Ãûlbaø" "qul -ba øû" (qullaðûí baø÷ûsû) tituëóíun fonetèê deformasiyasû he -sab olu na bilÿr. Qaraca ×oban – aøaüû tÿbÿqÿ nö ma yÿn dÿ -si ol sa da, igidëèyÿ gþrÿ ÿmiraxur (ilxû÷ûlaðûí baø÷ûsû) vÿzi -101Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", ÛÛÛ,Áàêû, 1991, ñ.150.2 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.24.3 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", Áàêû, 1988,ñ.262.4 Éåíÿ îðàäà, ñ.262.5 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", ÛÛÛ,Áàêû, 1991, ñ.144.6 Ñ.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977, ñ.95.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèfÿ si alûr. Savqan Sarû – Qazan xanûn divanûnda "sav÷û", "qa -sid" vÿ zifÿsindÿdir fikrini sþylÿmÿk mömköndör (geniømÿlumat ö÷ön "Savqan Sarû" antroponiminin izahûía bax!).Bÿkil – Oüuz bÿylÿr bÿyliyinin Görcöstan sÿrhÿdindÿ qa -ro vul÷usudur. Øahin÷ibaøû – dastanda ÿsl adû iølÿdilmÿyÿnøÿx sin tituludur, îv ovlayan quølara qulluq edÿn adam ìÿ -íà ñûndadûr. Qabangöci, Dÿmirgöci, Qûsûrca, Boüazca – Qa -za nûí bÿylÿr bÿyliyindÿ aøaüû tÿbÿqÿ nömayÿndÿlÿridir."Dÿdÿ Qorqud" dastanû özrÿ yuxaðûda tÿqdim etdi yè -miz antroponimlÿr dastandakû dini – mifoloji adlar vÿ döø -mÿn, kafèr kimi iølÿdilÿn adlardan baøqa, demÿk oëar ki,das tanûí bötþv antroponimlÿr sisteminè ÿhatÿ edÿ bilir. Hÿ -min adlarû daøûyanlar Oüuz dþvlÿtinin strukturlaðûídamöÿy yÿn vÿzifÿ sahibèdirlÿr. Konkret desÿk, xan, bÿylÿrbÿ yi, Aüsaqqallar Øurasû vÿ hÿrbi tÿøkèëat özvlÿri, inaübÿylÿri, qulbaøû (qul baø÷ûsû), øahin÷ibaøû, qasid, qarovul÷ufónksiyasûnû yerinÿ yetirirlÿr. Bu strukturun ÿí yöksÿk pië -lÿ sindÿ Xanlar xaíû Bayûídðûn durmasû V.V.Bartold, M.Er -gin, S.ßëèyarov vÿ baøqalarû tÿrÿfèndÿn tÿsdèqlÿnmiødir.Ya zû÷û Anar O.ßfÿndiyevÿ ÿsaslanaraq gþstÿrir ki, ßbu -bÿkr Tehraninèn (XVÛ ÿsr) "Kitabi Diyarbÿkriyyÿ" ÿsÿ rin -dÿ Aüqoyunlu hþkmdaðû Uzun Hÿsÿnin øÿcÿrÿsindÿ Ba -yan dur xan onun 53-cö babasû hesab olunur 1 . Hÿmin øÿ cÿ -rÿ yÿ èsòènad edÿn möÿllif Bayandurdan Uzun Hÿsÿnÿ qÿdÿrke÷ÿn nÿsillÿr arasûnda Bÿkdöz xan, Bayat xan, Salur xan,Bilÿkan (Beylÿkan) vÿ baøqa adlarûn ìaraq doüurduüuíó1 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.21.102
qeyd edir 1 . Anaðûí ßbubÿkr Tehraninin "Kitabi Diyar bÿ k -riy yÿ" ÿsÿrindÿ Bayandûr xan haqqûída olan mÿlumatû ta -rix ÷i O.ßfÿndiyevin tÿrcömÿsilÿ vermÿsi Bayandûðûn tarixèøÿx siyyÿt olduüunu tÿsdiqlÿyÿn dÿyÿrli faktlardandûr. Tÿr -cö mÿdÿ gþstÿrilir: "Padøah Bayandur xan ("Kitabi-DÿdÿQor qud"da da Bayandur xanû padøah adlandûðûrlar – Anar)Èran, Turan, Rum, Øaì, Misir, Èfrÿnc, Xÿta, Dÿøti Qûp÷aüûistila etdi; Qarabaü qûølaüû vÿ Gþy÷ÿ dÿniz yaylaqlarûndabþ yök qurultay ÷aüûrdû 2 . "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû igid lÿ -rin går÷ÿk tarèxi dönya iëÿ ÿlaqÿsinÿ mönasibÿt bildirÿnM.Se yidov yazûr: "Bizcÿ, Dÿdÿ Qorqud" boylaðûíûn baøigidlÿri, baø obrazlaðû epik vÿ ger÷ÿk tarixi dönyaya baü lû -dûr lar. Onlara belÿ yanaøûldûqda bir sûra obrazlaðûí kþkö –ge ni gþz qarøûsûía gÿëèr vÿ belÿliklÿ dÿ, ÿñÿri, eposu ya -radan xalqûí mifik, fÿlsÿfû, bÿdii tÿfÿkkörönön hansû qatdadurduüu daha aydûí olur" 3 . Bötön bunlar bir daha tÿsdiqedir ki, törkön dastanlaømûø tarixinè möhafûzÿ edÿn "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud"dakû ad vÿ titullaðû geniø planda tÿdqiqetmÿdÿn qÿ dim törk dþvlÿt÷ilik sistemi strukturlaðûíû, dahadÿqiq desÿk, onun siyasi tarixini dÿqiqlÿødirmÿk mömköndeyil dir. ×önki hÿmin antroponimlÿrdÿ siyasi tariximizdaø laø mûø vÿzèyyÿtdÿdir.Azÿrbaycan törkönön etnogenetik tarèxindÿ aparûcû roloy namûø Kanqlû, Uøun, Elik, Qûp÷aq, Dondar, Salur kimi et -103Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.21.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.21.3 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.216.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèno niìlÿr "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un antroponimlÿr siste -min dÿ eponim – lÿqÿb funksiyasûndadûr. Hÿmin etnonimlÿrinAzÿrbaycan toponimlÿri sistemindÿ eyni vÿ ya möÿy -yÿn fonetik deformasèyalarla iølÿnmÿsi A.Qurbanov,Q.Qey bullayev, Anar, T. Hacûéåâ, Ø.Cÿmøidov, T.ßhmÿ -dov vÿ baøqalaðû tÿrÿfèídÿn òóòàðëû faktlarla tÿsdiqlÿnmiø -dir. Demÿli, eponim-lÿqÿblÿrin tarixi-etimoloji prizmadantÿhlili, hÿm dÿ etnogenezimèzèn tÿdqiqidir."Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû antroponimlÿrin tÿdqiqitarixindÿn bÿhs edÿðêÿí gþstÿrdèk ki, Anar, Ø.Cÿmøidov,Q.Qeybullayev, M.Hÿkimov vÿ baøqalarû möasir Azÿrbaycan,Görcöstan vÿ ermÿni tapdaüûída inlÿyÿn, indi Er mÿ -nis tan adlandûrûlan Qÿrbi Azÿrbaycan ÿrazisindÿki törkmÿn øÿli toponimlÿrin bèr hissÿsinèn mÿhz "Kitabi-DÿdÿQor qud"dakû antropoíèìëÿr ÿsasûnda yarandûüûnû, onlaðëasÿslÿødiyini ÿsaslandûrìûølar. Demÿli, "Dÿdÿ Qorqud"daiølÿdilÿn antroponimlÿr törkön etnik-coürafû kîîrdinatlaðûíûyaøadûr.Epik tariximizi daølaømûø øÿkildÿ yaøadan "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un hÿr cömlÿsi, hÿm dÿ poetik tÿfÿkkörömözönzÿnginliyini tÿsdiq edir. Digÿr poetik gþstÿricilÿrkimi "Dÿdÿ Qorqód"dakû antroponimlÿr dÿ törkön poetiktÿfÿkköröíö yaøadûr. Dastanûn antroponèmlÿr sisteminÿöslubi-linqvistik prizmadan baxûlarsa, törk tÿfÿkkörönönsözgÿcindÿn ke÷miø antroponimlÿrdÿ dÿrin fÿlsÿfû-psixolojimÿna ilÿ yanaøû, emosionallûq, ekspressivlik âÿ ahÿngdarlûüûíqaynayûb-qarûømûø øÿkildÿ olduüu aydûílaøar. Bÿzi104
faktlara möraciÿt edÿk. "Kitabi-Dÿdÿ Qor qud" dakû 100-ÿyaxûí antroponimdÿn 60-a qÿdÿri "a", "b", "q", "d", "y" sÿslÿriilÿ baølayûr. "A" iëÿ baølayan aítroponim lÿr (Aruz, AüMÿlik, Alb ßrÿn, Arøûn, Ayna Mÿlÿk), "b" ilÿ baølayanlar(Bayandûr, Baybura, Bamsû Beyrÿk, Bÿkil, Basat, Buüac,Buüacûq, Bÿgdöz, Bunlu, Baybecan, Baíû ÷è÷ÿk, Burla), "q"ilÿ baølayanlar (Qorqud, Qazan, Qam üan, Qanturalû,Qabangöci, Qalmûø, Qapaüan, Qara gö nÿ, Qÿflÿt Qoca,Qarabudaq, Qazûlûq Qoca, Qar÷ar, Qara Tö kÿí, Qutluq,Qara÷ÿkör, Qûrxqûnuq, Qûyan, Qûëbaø, Qûp ÷aq Mÿlik, QaílûQoca, Qutlu, Qonur Qoca, Qûsûrca, Qa ra ca), "d" ilÿbaølayanlar (Duxa, Dirsÿ, Domrul, Dÿmirgöci, Dþ -nÿbilmÿz, Dölÿk Uran, Dÿpÿgþz, Dþzÿn, Dÿmör DonluMa maq, Dirÿk), "y" sÿsi ilÿ baølayanëar (Yegnÿk, Yapaülu,Yalan÷û, Yûrtacuq, Yaüðûícû, Yayxan). Qorqudøönaslûqdatÿsdiq edilmèødir ki, Xanlar xaíû Bayûndûr dastanda az gþ -rön sÿ belÿ, "Dÿdÿ Qorqud"un bötþv strukturu, ÿsasÿn, ö÷øÿxs – Dÿdÿ Qorqud, Bayûídûr vÿ Qazanûn özÿrèndÿ quru -lóá. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un antroponimlÿr siste mèn dÿ"b" ilÿ baølayan antroponimlÿrin sayû 12, "q" èlÿ baø la yan -laðûí sayû isÿ 24-dör. Baøda Bayûndûr olmaqla "b" ilÿ baø -layan adlaðûí sayû 12-dir. "Q" èlÿ baølayanlaðû Qorqud vÿQazan adëàðûíà gþrÿ 2 yerÿ bþlsÿk, 12 ÿdÿdi aëûnûr. Demÿëi,"Ki tabi-Äÿdÿ Qorqud"un antroponimlÿr sistemindÿ "b" vÿ"q" sÿslÿri èëÿ baølayan antroponiìlÿr ö÷ øÿxsin arasûídabÿ rabÿr paylanmûø olur. Bu, bÿlkÿ dÿ, Oüuz yurdunun ÿnmöd rik øÿxsiyyÿti, ÿn aqil qocasû Dÿdÿ Qorqudun, Xanlar105Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèxa nû Bayûídûðûn, yurdun ÿn igid, ÿn bþyök qÿhrÿmanû Qa -za nûn øþhrÿti ilÿ baülûdûr. Tÿsadöfè olaraq apardûüûmûz hÿ -min statisòik hesablamalar dastanûn poetik struktur baxûmûndanbir xÿtdÿ birlÿødiyini tÿsdiqlÿyÿn faktlar sûrasûía daxiledi lÿ bèëÿr.Ø.Cÿmøidov gþstÿrir ki, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûndaoüul adlaðû sÿslÿnmÿsinÿ gþrÿ ata adlaðû ilÿ uzlaødûðûëûð.Mÿ sÿlÿn, Qanlû Qoca oülu Qanturaëû, Duxa Qoca oülu DÿliDom rul 1 . E.ßlibÿyzadÿ dÿ "Dÿdÿ Qorqud"äakû Qaragönÿoülu Qarabudaq, Yalan÷û oülu Yalan÷ûq, Qanlû Qoca oüluQaíturalû, Baybura oülu Beyrÿk antroponèmlÿrindÿ ata vÿoüul adlaðûíûn ahÿngdarlûq ÿsasûnda yarandûüûnû qeyd edir 2 .Bu izahëara Bayûndûr qûzû Burla xatun, Baybican qûzûBanû÷i÷ÿk, hÿm÷inin "lÿk" hecasûíûn ahÿngdarlûüû xÿttindÿbirlÿøÿn Èlÿk Qoca oülû Dölÿk Uran antroponimlÿrini dÿÿlavÿ etsÿk, "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un antroponimlÿr sistemindÿkiata vÿ oüul adlaðûíûn ÿêñÿðèééÿòèíèí sÿslÿnmÿ,ahÿng darlûq baxûmûídan bir-birinÿ uyüun olduüu vÿ bir sistemtÿøkûl etdiyi mÿlum olar.Beyrÿk, ßgrÿk, Sÿgrÿk, Yegnÿk, Èlÿk, Dölÿk, Dirÿkkimi antroponimlÿr "Dÿdÿ Qorqud"un ayðû-ayðû boylaðûídaiø lÿdilsÿ dÿ, semantik tutum baxûmûndan möxtÿlif mÿz -mun lu olsa da, son hecalaðûíûn, konkret desÿk, "rÿk", "nÿk","lÿk" hecalaðûíûn ahÿngdarlûüû xÿttindÿ birlÿøir. Bu isÿ1 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèò.àáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà øÿõñ àäëàðû. "Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè", Û, Áàêû, 1986, ñ.261.2 Å.ßëèáÿéçàäÿ. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíäà àëëèòåðàñèéà. Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêà ïðîáëåìëÿðè, Û, Áàêû, 1986, ñ.264 .106
hÿmin hecalardakû "ÿk" hissÿsinin eyniliyi vÿ m, n, r sonorsamèt uyüunluüu ilÿ baüëûdûr."Dÿdÿ Qorqud" dastanûída bir sûra antroponimlÿrinapelyativlÿri hÿmin antroponimëÿrin bÿdii tÿyinlÿrindÿkisþz vÿ ifadÿlÿrdÿ tÿkrar edilir. Antroponimlÿrin ilk sÿsi bÿ -dii tÿyinlÿrèídÿki sþz vÿ ifadÿlÿrin bir qisminin ilk sÿsi ilÿhÿmahÿnglik tÿøkil edir. Bu da melodiklik, ahÿngdarlûq ya -rat maüa xidmÿt edèr. Mÿsÿlÿn, "Qaradÿrÿ aüzûída qara bu -üa dÿrisindÿn beøiginin yapuüû olan, acûüû tutanda qara taøûköl eylÿyÿn, bûüûn ÿísÿsindÿ yedi yerdÿ dögÿn, ÿrÿnëÿr ÿv -rÿ ni, Qazan bÿgií qartaøû Qaragönÿ ÷apar yetdi".Gþröndöyö kimi, "Qaragönÿ" antroponimindÿkè qaraapelyativi Qaradÿrÿ, qara buüa, qara taø vahidlÿrindÿ eynèëÿiølÿdilmiødir. Hÿmin apelyativin ilk sÿsi, konkret desÿk,"q" sÿsû Qazan vÿ qartaø sþzlÿrindÿki "q" ilÿ hÿmahÿnglikòÿø êèë åäèð. Bu cör tÿkrar vÿ aëëiterasiyalar "Kitabi-DÿdÿQor qud" nÿsrinin poetikliyinè tÿsdèqlÿyÿn element-lÿrdir."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimlÿr dil tarèximi -zin bir sûra sÿciyyÿvi cÿhÿtlÿrini yaøatmaq baxûmûídan dadÿ yÿrlidir. Dastandakû antroponimik vahidlÿrin bir his sÿ si -nin apelyativè möasir ÿdÿbi dilimizdÿ eynilÿ iølÿnirsÿ (Ba -nû ÷i÷ÿk – ÷i÷ÿk, ×eømÿ – ÷eømÿ, Buüac – buüa, Dÿmirgöci– dÿmir, göc), digÿr hissÿsinèn apelyativi arxaiklÿømiødèr(Baybura – bura//bþrö-qurd, Duxa – Tokak-tok (vur, dþy),Bunlu – "bun" – dÿrd – kÿdÿr, qayüû – qössÿ, Yegnÿk – yeg– yaxøû). Antroponimlÿrdÿki øÿkèë÷i morfemlÿrinin bÿziëÿrimöasûr ÿdÿbi dilimizdÿ eynilÿ (Qutlu – -lû 4 , Yalan÷û – -÷û 4 ,107Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèQa raca – -ca 2 ), bÿzilÿri isÿ möÿyyÿn fonetik deforma si ya -ëar la iølÿnmÿkdÿdir (Savqan – qan (-an), Dirsÿ, ßnsÿ – -sÿ(-÷û 4 ). "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû bir sûra mörÿkkÿb quruluøluantroponimik vahidlÿr ÛÛ nþv tÿyini sþz birlÿømÿlÿrivÿ tÿyini sþz birlÿøìÿlÿrinÿ daxil olmayan isìi birlÿø mÿ -lÿ rin inkiøafû ÿsasûída yaranmûødûr (Qabangöci, Dÿìirgöci;At a üuzlu Uruz Qoca). Hÿmin konstruksiyalaðûí inkiøafûÿsa sûnda yaranan mörÿkkÿb quruluølu antroponimlÿrmöasir törk ad sistemindÿ dÿ aparûcû mþvqedÿdir."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un antroponimik konstruksiyalaðûída Û nþv tÿyini sþz birlÿømÿlÿri (Duxa Qoca, YapaüluQoca, Qaraca ×oban), ÛÛ nþv tÿyini sþz birlÿømÿlÿri (Qam -üan oülu, Ulaø oülu, Bÿglÿr baøû, xanlar xaíû) vÿ tÿyini sþzbirlÿømÿlÿri konstruksiyalaðûía daxië olmayan ismi birlÿø -mÿlÿr (Bûüû qanlû Bÿgdöz ÿmÿn, Boéu uzun Burla xatun,Sarû tonlu Selcan xatun), ÿsasÿn, möasir ÿdÿbi dilimizdÿolduüu kimidir.Tÿqdim etdiyimiz qeydlÿrdÿn bir daha aydûí oldu ki,"Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimlÿr siyasi vÿ etnogenetik ta -ri ximizi, etnoqrafûyamûzû, dil tariximizi, poetik tÿfÿkkörömözö, etik-estetik gþröølÿrimizi yaøatmaq vÿ ÿks etdirìÿkba xûmûídan ìöstÿsna ÿhÿmiyyÿtÿ malikdir. Bu mÿnada"Dÿ dÿ Qorqud" dastanûídakû antroponimlÿrin tarixi-eti ìo -lo ji istiqamÿtdÿ geíèø vÿ sistemli tÿdqiqi vacib mÿ sÿ lÿ lÿr -dÿn dir.Dastandakû antroponimlÿri tarixi-etimoloji prizmadantÿdãèã edÿrkÿn aøaüûdakû prinsiplÿr ÿsas gþtörölmöødör:108
1. Antroponimlÿrin dözgön oxunóøuna dèqqÿt yetiril -mÿli. Bu prosesdÿ "Dÿdÿ Qorqud"un O.Ø.Gþkyay, H.Aras -ëû, M.Ergin, F.Zeynalov vÿ S.ßlizadÿ tÿrÿfèídÿn ÷ap olunannÿørlÿri ilÿ Drezden vÿ Vatikan nösxÿlÿri qarøûlaødûðûlmalû,yeri gÿldikcÿ V.V.Bartoldun tÿrcömÿsinÿ isòènad edilmÿli;2. Antroponimlÿrin dastanda iølÿdilmÿ yeri dÿqiqlÿødirilmÿli;3. Dastandakû antroponimlÿr möxtÿlif tarixi mÿnbÿlÿr,hÿm ÷inin Orxon-Yenisey abidÿlÿri vÿ möasir törk dillÿrin -dÿ olan uyüun adlarla möqayisÿ edilmÿli;4. Antroponim yaratmada iøtirak edÿn apelyativin leksikmÿnasû dÿqiqlÿødirilmÿli, apelyativin arxaikliyi, möasirtörk dillÿðèndÿ, xösusilÿ Azÿrbaycan törkcÿsindÿ iølÿklikdÿrÿcÿsè möÿyyÿnlÿødirilìÿli;5. Antroponimlÿrin yaranma motivi onun apelyativi vÿhÿ min adû daøûyan øÿxsin dastandakû fónksiyasû ilÿ ÿla qÿ -lÿn dirilmÿlè;6. Leksik-semantik mÿnasû birbaøa qavranûlmayanantro ponimlÿrin apelyativlÿrinÿ dilimizin ÿn azû XÛ ÿsrÿqÿ dÿrki tarixi prizìasûídan yanaøûlmaëû;7. Tÿdqiqat÷ûlarûn "Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû antro -po nimlÿrlÿ baüëû olan izahlaðûía diqqÿtlÿ yanaøûlmalû. Hÿ -min izahlarûn dÿqèqliyi vÿ ya qeyri-dÿqiqliyi faktlarla ÿsas -lan dûðûlmalû;8. Qÿdèûn törk ad sistemindÿki antroponimlÿrin daha÷ox hansû motivlÿr ÿsasûnda yarandûüûía isòènad edilmÿli;9. Komponentlÿrin yerdÿyiømÿsi ÿsasûída formalaøan109Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèantroponimlÿr Orxon-Yeíisey abidÿlÿrindÿki uyüun adlarlaìöqayisÿ edilmÿlè;10. Antroponimlÿrin sadÿ, dözÿltmÿ vÿ mörÿkkÿb qu -ru luølu olduüu, hÿm÷inin hansû sþz birlÿømÿlÿri ÿsasûndaya randûüû dÿqiqlÿødirilmÿli;11. ßsl øÿxs adû ilÿ onun lÿqÿbi arasûídakû fonetik vÿsemantik oxøarlûqlar möÿyyÿnlÿødèrilmÿli;12. Yerè gÿldikcÿ ata adû ilÿ oüuë adûnûn sÿslÿnmÿ vÿsemantèk tutum baxûmûídan yaxûíëûüûía diqqÿt yetirilìÿli.Aü Mÿlik ×eømÿ qûzû. ÛÛ boyda Èlÿk qoca oüëû Alb ßrÿ -nèn bÿdii tÿyinindÿ iølÿdiëìiødir. "...Aü Mÿlik ×eømÿ qû zû -ía nikah edÿn Sufè Sandaë Mÿlikÿ qan qusdûran, qûrq cöbbÿbö rönöb otuz yedi qÿlÿ bÿyinin ìÿhbub qûzlaðûíû ÷alub bèrbirboynûn qucan, yözindÿ-todaüûnda þpÿn Èlÿk qoca oülûAlb ßrÿn ÷apar yetdi". Oüuz yurduna döømÿn, kafir kimiiø lÿdilÿn adlar sûrasûía daxil olan "Aü Mÿlik" antroponimiata adû kimè qûzûnûn adû iëÿ bÿrabÿr iølÿdilmiødir (Aü Mÿlik×eømÿ qûzû – Aü Mÿliyin ×eømÿ qûzû). Digÿr tÿrÿfdÿn, Èlÿkqoca oüëû Alb ßrÿnin bÿdii tÿyinindÿn mÿëum olur ki, onunqan qusdurduüu sufè Sandal Mÿliyin qayûnatasû Aü Mÿ -likdir."Dÿdÿ Qorqud" dastanûída ata adlarû, ÿsasÿn, bötþv adkonstruksiyasûnda 1-ci øÿxs adûíûn yanûída iølÿnmiødir.Mÿ sÿlÿn, Ulaø oülû Salur Qazan, Duxa Qoca oülû DÿliDom rul, Baybecan qûzi Banu÷i÷ÿk vÿ s. "Aü Mÿlik ×eømÿqûzû" antroponimik modelindÿ isÿ ata adû ÿââÿldÿ iølÿnsÿdÿ, ata adûnû möÿyyÿnlÿødirÿn sþz kimi "qûzû" vahidi "Aü110
Mÿlik" adûíûn yanûída iølÿnmÿmiødir". Mÿëumdur ki, ataadû ayrûlûqda ÿsl øÿxs adûdûr. ßsl øÿxs adûndan sonra "oülu"vÿ "qûzû" sþzlÿri èølÿnÿndÿ o adûí ata adû olmasû ìöÿyyÿnlÿøir1 . Buradan belÿ nÿticÿ alûna bilÿr ki, ×eømÿ Aü Mÿ li -yin yox, Aü Mÿlik ×eømÿnin qûzûdûr. ßslindÿ isÿ ÿksinÿdir,yÿni ×eømÿ Aü Mÿliyin qûzûdûr. Bu, hÿmin adlaðûí semantikasûilÿ asanlûqla möÿyyÿnlÿøir. Belÿ ki, "Aü Mÿlik" adûndakû"mÿlik" titulunu qadûílar yox, kiøilÿr daøûmûødûr(Øþklö Mÿlèk, Sufi Sandal Mÿlik, Buüacûq Mÿlik vÿ s.).Fars mÿnøÿli "bulaq", yerdÿn qaynayûb ÷ûxan axar su; duruluq,tÿmizlik anlàìlû ÷eømÿ apelyativè ÿsasûnda yarananantroponim (×eømÿ) isÿ semantika vÿ motivlÿømÿ baxû -mûí dan törk ad sistemindÿki qadûí adëaðûía uyüûûndur. "AüMÿlik ×eømÿ qûzû" antroponimik modelinÿ olduüu kimèyanaøûlarsa, "Aü Mÿlik" Û nþv, "×eømÿ qûzû" isÿ ÛÛ nþv tÿyinisþz birlÿømÿsi konstðóêsiyasûnda gþtörölmÿlidir. Hÿminadlara antroponimik modeldÿki sûrasû baxûmûndan deyil,ëeksik-semantik prizmadan éàíàøûlarsa, Û nþv tÿyini sþz birlÿømÿsèkonstruksiyasûnda olan "Aü Mÿlik" adûíûí ata adûíûmöÿyyÿnlÿødèrÿn "qûzû" sþzö ilÿ bÿrabÿr ÛÛ nþv tÿyini sþzbèrlÿømÿsi konstruksèyasûída olduüu, "×eømÿ" adûnûí isÿhÿmin bèrlÿømÿnin arasûna artûðûldûüû mÿlum olar. Bu isÿdilimizin sintaktik konstruksiyalaðûía ziddir. H.Mirzÿzadÿyazûr: "Azÿrbaycan dili faktlarû söbut edir ki, birlÿømÿninbu nþvö (ÛÛ nþv tÿyini sþz birlÿømÿsi nÿzÿrdÿ tutulur –111Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Àäèëîâ (À.Ïàøàéåâëÿ áèðëèêäÿ). Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1987,ñ.18 .
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèß.T.) o qÿdÿr mþhkÿm olìóødur ki, onlaðûí arasûna ö÷ön cöbir soz artûrmaq mömkön olìadûüûídan, belÿ birlÿø mÿ lÿr -dÿn az bir qismi tÿdricÿn tam vÿ bötþv mÿfhumlar kimidÿrk edilmiø, nÿhayÿt, bir sþz kimi dÿ dildÿ sabitlÿø -miødir" 1 .Demÿli, "Aü Mÿlik ×eømÿ qûzû" sintaktik konstruksi -ya sûída -in yiyÿlik hal øÿkèë÷isinin döømÿsi vÿ ya yazûlma -ma sû ilÿ baüëû olaraq ÛÛÛ nþv tÿyini sþz birlÿømÿsi konstruksiyasûformal olaraq ÛÛ nþv øÿklinÿ döømöødör. Hÿminantro ponimik model mÿtnin möasir øÿklindÿ dÿ mÿhz "AüMÿliyin ×eømÿ qûzû" kimi bÿrpa edilmiødir. Bu konstruksiyaíûnsintaktik-semantik tutumu iëÿ, bir tÿrÿfdÿn, ×eø mÿ -nin atasûíûí kimliyi möÿyyÿnlÿøirsÿ, digÿr tÿrÿfdÿn, onunAü Mÿliyin qûzlarûndan biri oëmasû da anlaøûëûr."Aü Mÿlik ×eømÿ qûzû" antroponimik modelindÿkiapelyativlÿrdÿn "aü" törk, "mÿlik" ÿrÿb, "÷eømÿ" isÿ farsmÿn øÿlidir. "Aü" sþzö V.V.Radlovun löüÿtindÿ 3 ÿsas mÿ -na da gþstÿrilir: 1) rÿng, 2) tÿmiz, 3) xeyirxah, yaxøû örÿkli 2 .Hÿmin mÿnalar törk ad sisteìindÿki kiøi adlaðûía yox,qadûn adlaðûía uyüundur. Azÿrbaycan antroponimlÿri sistemindÿkiAügön, Aügöl, Aüca, Aübÿniz, qûrüûz antroponimlÿrisistemindÿki Akqöl, Akmaraë, Aknabat, qazax antroponimlÿrèsisteìindÿki Akbaëa, Akqûz, Akmaraë adlaðû dadediklÿrimizi tÿsdiqlÿyèr. B.Abdullayev "Aqøèn" antroponimindÿki"aq" apelyativinin "aü tÿhÿr", "aü kimi", "aü1 Ù.Ìèðçÿçàäÿ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òàðèõè ãðàììàòèêàñû. Áàêû. 1990, ñ.254.2 Â.Ðàäëîâ. Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ íàðå÷èé, ò.I, ÷. I, ÑÏá, 1893, ñ.85-95.1 Á.Àáäóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.10.112
özlö", "aü ÷þhrÿli" 1 , M.Adilov vÿ A.Paøayev isÿ hÿminantro ponimdÿki "aq" apelyatèvèni "bþyök", "øin"i isÿ "qurd"mÿnasûnda izah edir 2 . "Aü" apelyativi törk dilindÿ digÿrmÿ nalarla yanaøû, "qalxmaq" mÿnasûída da iølÿnmiødir 3 ."Aü Mÿlik" antroponimindÿki "aü" apelyativi "bþyök",hÿm dÿ ucalmaq sþzö ilÿ nisbi sinonimlik tÿøkil edÿn "qalxmaq"ìÿnasûna uyüun gÿlir. Bu da törk ad sistemtèndÿkikèøi adlaðûíûn motivlÿømÿ meyarlarû ilÿ bir xÿtdÿ birlÿøir."Aü Mÿlik" adûndakû ìÿlik apelyativi ÿrÿb mÿnøÿliolub, padøah, hþkmdar mÿnasûndadûr 4 . ß.Dÿmir÷izadÿ "Ki -ta bi-Dÿdÿ Qorqud"dakû ìÿlèk sþzönö takur (tÿkur) vÿ az -naur sþzlÿri ilÿ birlikdÿ ictimai rötbÿ bildirÿn alûnma vahidki mi tÿhlil etmiødir 5 . Yazû÷û Anar hÿmin titulun "Dÿdÿ Qor -qud" dastanûndakû funksiyasûíû belÿ sÿciyyÿlÿndirir: "Mÿ -lik kafèrlÿrin baø÷ûsûdûr, amma axû Ki÷èk Asiyada islam diniuürunda xa÷pÿrÿstlÿrlÿ, möharibÿ aparan qÿhrÿmanûí daadû Mÿlèk Danûømÿnddir, "Kitab"da baøqa Mÿliklÿrinadlarûna da diqqÿt edÿk: Aü Mÿlik, Qara Aslan Mÿlik,Buüacûq Mÿlik vÿ i.a." 6 .N.A.Baskakov rus familiyalarû sistemindÿki "Mele -xov" vÿ "Milyukov" antroponimlÿrinin "Mÿlik" titulu ÿsa -113Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Á.Àáäóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.10.2 Ì.Àäèëîâ (À.Ïàøàéåâëÿ áèðëèêäÿ). Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1987,ñ.15.3 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1969, ñ.16.4 ßðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè. Áàêû, 1985. ñ.349.5 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñòàíëàðûíûí äèëè. Áàêû, 1959,ñ.149.6 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.33.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèsûn da yarandûüûnû gþstÿrir 1 .Qeydlÿrdÿn belÿ bir nÿticÿ dÿ alûnûð: "Aü Mÿlik" antro -po niminií apelyativlÿri ifadÿ etdiklÿrè mÿna baxûmûndan"bþ yöklök" xÿttindÿ birlÿøir. Yÿni "aü" – bþyök, ìÿlik –pad øah, hþkmdar, baø÷û, demÿli, ùÿð èêè ñþç "bþyök" mÿ na -sû na uy üun gÿlir.ßlavÿ etmÿk lazûmdûr ki, mÿlik sþzö möasir Azÿr bay -can törkcÿsindÿ mÿnbÿ dildÿki mÿnasûnû, hÿm÷ènin "Kè ta -bi-Dÿdÿ Qorqud"dakû titul funksiyasûnû itirsÿ dÿ, möasirAzÿr baycan antroponimlÿri (Mÿlik) vÿ toponimlÿri (Mÿ -lik lÿr – Dÿvÿ÷i, Mÿëik ×obanlû – Øaìaxû, Mÿlikli – Yar -dûm ëû vÿ s.) sistemindÿ möhafèzÿ olunmaqdadûr."×eømÿ" qadûn adû isÿ fars mÿnøÿli "bulaq", "yerdÿnqay nayûb ÷ûxan axar su" anlamëû "÷eømÿ" apelyativinin gþ -zÿë lik mÿnbÿyi, saflûq, tÿmizlik, duruluq kimi mÿcazi mÿ -na laðû ÿsasûída yaranmûødûr. Bu ad möasir Azÿrbaycanantro ponimlÿri sistemèndÿ iølÿnmÿkdÿdir.Arøun oüëû Dirÿk tÿkur. VÛÛ boyda Arøûn oülu Dirÿktÿkörön igidliyi tÿsvir olóíarkÿn uzunluq þl÷ösö mÿnasûídaolan "arøûí" sþzöndÿn mÿcaz kimi istifadÿ edilmiødèr:"Oë kafÿrin altmûø arøun qamÿti vardû. – Altmûø batmangörz salardû. Qatû – ìþùêÿì yay ÷ÿkÿrdi". Arøûí uzunluqþl÷ösö (0, 71 måòð) kimi törk, monqol, fars vÿ digÿr dillÿrdÿar÷un//arøun//arøûí fonetik variantûídadûr 2 .1 Í.Áàñêàêîâ. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Áàêó, 1992, ñ.30.2 Ý.Ñåâîðòÿí. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçû êîâ. Ò.I, Ìîñêâà,1974,ñ.184.1 Ý.Ñåâîðòÿí. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ.ò.I,Ìîñêâà,1974,114
"Arøun oülû Dirÿk tÿkur" antroponimik modelindÿki"Arøun" antroponimi uzunluq þl÷ösö mÿnasûída olan"arøûn" sþzö, hÿm÷inin "Dirÿk tÿkur"un igidlik rÿmzi olan"altmûø arøun qamÿti vardû", – cömlÿsinin sintaktik-semantiktutumu kontekstindÿ izah edilÿrsÿ, "Arøuí"un boyu 0,71metr, "Dirÿk tÿkur"unku isÿ 42,6 metr olur. Bu, ÿdÿbiyyatøönasëûqdalitota (ki÷ilòìÿ) vÿ möbaliüÿni (øiøirtmÿni)xatûrlatsa da, "Arøun" antroponimik vahidi hÿmin mÿnalarkonstekstindÿ izah edilÿ bilmÿz. Birincisi, nÿzÿrÿ almaqlazûmdûr ki, "Arøun" antroponèmè Oüuz yurdunun döømÿni,kafiri kèmi iølÿdilÿn ègidëèk rÿmzli Buüacûq Mÿlèk, Qûp÷aqMÿlik, Sufi Sandal Mÿlik vÿ ñ. adlarla bir sûradadûr. Èkincisi,"Arøun"un oülu "Dirÿk" imtiyazlû øÿxsdir, "tÿkur" titulunudaøûyûr. Ö÷öncösö, "60 batman görz salan, qatûmþhkÿmyay ÷ÿkÿn" bir igidèn ata adûnû 0,71 metr anlamlû"arøûn" sþzö ilÿ ÿlaqÿlÿndirib poetik ad kimi tÿqdim etmÿkmÿn tiqdÿn, hÿm÷inin poetik tÿfÿkkörömözdÿn uzaqdûr.×ön ki möbaliüÿlÿr kontekstindÿ tÿqdim edilÿn "Dirÿk tÿ -kur"un atasûíûí adû ëètota ilÿ yox, mÿhz möbaliüÿ ilÿ veröÿbi lÿr. Demÿli, möbaliüÿ yaratmada iøtirak edÿn, uzunluqþl ÷ösö anlamlû "arøûn" sþzö ata adû funksiyasûída olan "Ar -øûí" antroponiminin apelyativi ilÿ omonimlik tÿøkil edir. Buda poetiklik yaratma ilÿ baülû olaraq uzunluq þl÷ösö anlamlû"arøûn" sþzönön øÿxs adû fuíksiyasûída olan "Arøûn" adû -na bÿnzÿdèëÿrÿk iølÿdilmÿsindÿn baøqa bir øey deyildir."Arøun oülû" antroponimik modeli ÛÛ nov tÿyini sþz birlÿømÿsikonstruksiyasûídadûr. Birlÿømÿnin 2-ci tÿrÿfèídÿki115Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè"oülu" sþzö ata adûíûn möÿyyÿnlÿødiricisidir. Fikrimizcÿ,hÿmin birëÿømÿnin Û tÿrÿfûndÿki "Arøun" antroponimi Û nþvtÿyini sþz birlÿøìÿsè konstruksiyasûíûn inkiøafû ÿsasûídayaranan mörÿkkÿb quðóëuølu antroponimdir. "Arøun" antroponimi"ar" vÿ "øûí" kþk ìorfemlÿrindÿn ibarÿtdir, "Ar"apelyativi qÿdim törk dilindÿ ègèd, qÿhrÿman, doyöø÷ö, kiøivÿ s. mÿnalarda iølÿnmiødir. Bu ñþz törk dillÿrindÿ "ÿr//e:r//ar//ÿr//ir//ey//e:ÿ//yer//hÿ//rÿ" fonetik âariantlarda qeydÿalûnmûødûr 1 . "Aøina"mn qÿdim törk dastanlarûnda ("Gþy -törk") qurd ìÿnasûnda iølÿndiyi mÿlumdur 2 .M.Adilov vÿ A.Paøayev gþstÿrir kè, "Aqøin" antroponiìindÿki"øin" "øono" sþzöndÿn olub, qurd demÿkdir."Arøun" antroponèmindÿki "øun" apelyativi dÿ qurd anlamëû"øono" "øin" sþzönön fonetik deformasiyaya uüraìûø variantûnûxatûrladûr. Deìÿëi, "Arøun" antroponiìindÿki "ar" vÿ"øun" apeëyativëÿði "igid, göclö qurd" ìÿíàñûíà óéüóí ýÿ -ëèð. Bu da qÿdim törk ad sistemindÿki kiøi adlarûnûí ya ran -ma ÿsaslaðû èëÿ ñÿñëÿøèð."Arøun oülû Dirÿk tÿkur" antroponimik modelindÿki"Dirÿk" antroponimi "Orxon-Yenèsey" abèdÿlÿrindÿ "Yab -du Tirÿk" øÿklindÿ iølÿnìiødir 3 . Qÿdim törk diëèndÿki di: -re//dire//tire fonetik variantlû sþzÿ -k øÿkèë÷isinin artûrûlmasûèlÿ dözÿlÿn sþz sûrasûía "Dirÿk" antroponiminin apelyativi1 Ý.Ñåâîðòÿí. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Tom I,Ìîñêâà,1974, ñ.322.2 Ì.Àäèëîâ (À.Ïàøàéåâëÿ áèðëèêäÿ). Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû, Áàêû, 1987,ñ.15.3 Ãÿäèì òöðê àáèäÿëÿðèíèí ñþçëöéö. Áàêû, 1992, ñ.43.116
dÿ daxildir 1 . Digÿr törk dillÿrindÿ olduüu kimi, Azÿrbaycantörkcÿsindÿ dÿ "dirÿk" sþzö dayaq mÿnasûndadûr. "Dirÿk"antroponimi barÿdÿ A.Bayramovun fikri maraqlûdûr: "Dirÿk"Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da ÿnÿnÿ ÿsasûída bir pÿhlÿvaíûnadûdûr. Mÿnasû "qöââÿtli", "dayaq", "aüûr yök saxlayan" de -mÿk dir. Gþrönör, bu ad pÿhlÿvana bÿnzÿtmÿ yolu ilÿ verilmiødir. Mÿcazi mÿnada isÿ "dirÿk" arxa, kþmÿk ÷alarlarûíûda ifadÿ edÿ bilÿr 2 . Qeydlÿr gþstÿrir ki, "Dirÿk" antroponimininyaranmasûnda elinÿ, yurduna dayaq, arxa mÿnasûÿsas olmuødur."Arøun oüëû Dirÿk tÿkur" antroponimik modelindÿkiata adû ilÿ oüul adûnû semantik tutum baxûmûndan qarøûlaø -dûr saq, onlaðûí arasûndakû leksik-semantik baülanma, bi ri -nin digÿrini tamamlamasû aøkarlanar. Hÿmin modeldÿ"qurd+dayaq" paralelliyi yaraíûr ki, bu da "törk mifoloji tÿ -fÿk köröídÿ qurdun hifzetmÿ, bÿlalardan qurtarma, xoø -bÿxt lik gÿtirmÿ, dþyöø hamisi funksiyasûíû" xatûrladûr 3 ."Arøun oülû Dirÿk tÿkur" antroponimik modeëindÿki"tÿ kur" sþzö isÿ alûnma tituldur. ß.Dÿmir÷izadÿ È.È.Meøøa -ni nova ÿsaslanaraq yazûr: "Tekor" "allah-taala", "baø allah","allahûn ÿli" mÿ na sû íû ifadÿ edir. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"äabu sþz sonuncó mÿ na ilÿ ÿlaqÿdar olaraq, "þlkÿ baø÷ûsû","øah", "xan" vÿ ya ömumÿn øÿrqdÿ qÿbul edildiyi kimi, zil-117Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ý.Ñåâîðòÿí. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Tom I,Ìîñêâà,1989, ñ.239.2 À.Áàéðàìîâ. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí – Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿìáÿêáþëýÿëÿðèíèí éåð-éóðä àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996, ñ.49.3 Ô.Áàéàò. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí" äàñòàíû. Áàêû, 1993, ñ.151.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèlöllah (yÿni "allahûí kþlgÿsi) ìÿnasûída iølÿnmiødir. Busþzön "takfur//ta ka fór" yaxud "takur" tÿrzindÿ iølÿnmÿsi,fèkrìèzcÿ, sþzön ÿsasûna xÿlÿl gÿtirmir, buna gþrÿ dÿ busþzö dÿ "takur" øÿklindÿ yazmaq daha mönasibdir" 1 . Yazû÷ûAnar "Kitabi-Dÿdÿ Qor qud" da ermÿni mÿnøÿli sþzlÿriniølÿnmÿdiyindÿn bÿhs edÿðêÿí gþstÿrir ki, "tÿkur" sþzönöermÿni kÿlmÿsi "taqavor" kiìi oxuduqda belÿ, bu farsca"tacidar"dan tþrÿnmiø qeyri-möÿyyÿn hþkmdar titulundanbaøqa bir øey deyil 2 .Möasir Azÿrbaycan antroponimlÿri sistemindÿ "Arøûn"vÿ "Dèrÿk" antroponimlÿrè möøahidÿ edilmir.At aüûzlu Uruz qoca. "HA, OØ vÿ Er-dÿ Aruz. D vÿ V-dÿ 3 boyun hÿr yerindÿ "Uruz" yazûëìûødûr. Gþrönör, naøirlÿrQazanûí dayûsûnû oülu Uruzdan fÿrqlÿndirmÿk is tÿ miø -lÿr, ÷önki baøqa boylarda bu adûí "Aruz" kimè yazûlûøûía darast gÿlmÿk olur 4 . "At aüuzlu Uruz qoca" antroponèmikmo de lèndÿ "At aüuzlu" igidlik simvollu, sÿslÿnmÿ ba xû -mûí dan "Uruz" adûía uyüunlaødûðûlan, struktur baxûmûndantÿ yini sþz birlÿømÿlÿrinÿ daxèë olmayan ismi sþz birlÿø mÿ -si nin in kiøafû ÿsasûída yaranan mörÿkkÿb quruluølu lÿqÿbdir/at+ aüuz (aüûz) + ëu(lû) = (Ataüuzlu) – (Ataüûzlû). "At1 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñòàíëàðûíûí äèëè. Áàêû, 1959,ñ.150.2 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", 1992, ñ.33.3 Ãåéä: ÙÀ – Ù.Àðàñëû, ÎØ – Î.Øàèã, Åð – Ì.Åðýèí, Ä – Äðåçäåí,  –Âàòèêàí øÿêëèíäÿ îõóíìàëûäûð.4 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", Áàêû,1988, ñ.232118
aüuzlu" lÿ qÿ bi "Uruz"un bÿdiè tÿyènindÿ soz birlÿømÿsiøÿk lèndÿ iø lÿ dil miø dir. "Altmûø ÿrkÿc dÿrisindÿn körkelÿsÿ, topuq la ðû íû þrtmiyÿn, altû þkÿc dÿrisindÿn kölah etsÿ,qulaülarûnû þrt mi yÿn, -qolû -budû xûranæÿ, uzun baldûrlarûincÿ, Qazan bÿ gön tayûsû At aüûzlu Uruz qoca ÷apar yetdi"."E. ÿ. Û ÿsrin 60-cû èëëÿrindÿ – alban ÷arlûüû dþvröndÿkiQa rod, Orod, Oroz, Oriz, Oroys, Oris antroponimlÿri Oroz//Oruz antroponiminin fonetèk variantlaðûdûr" 1 . M.Adcû Près -kÿ ÿsaslanaraq gþstÿrir ki, Atillanûn yanûída "Orestov" ataolub 2 . Hÿmin antroponimin etiìologiyasû barÿdÿ T.Ha cû -yev yazûr: "Uruz adûnûn qÿdèm yunan mÿnbÿlÿrindÿ mÿhzOres øÿklindÿ verèëmÿsi gostÿrir ki, bu ad Uruz vÿ tav (qûp -÷aq larda daü sþzö belÿ iølÿnir) hissÿlÿrindÿn ibarÿtdir –Uruz daü demÿkdir" 3 . T.Hacûyevin bu izahû görcö dèlèndÿkèRustaveli antroponiìinin etimologiyasûna bir iøûq salûr.Belÿ ki, "Rustaveli" antroponimi rus /oris, ores/+ tav /daü/+el /siyasi toplu, oba/ + i (görcö dilindÿ familiya dözÿtdÿnøÿkil÷i) konstruksiyasû ilÿ izah oluna bilir. F.Bayat "OüuzKaüan" dastanûndakû "Urus" antroponimini (Erdi ol óðóñbåã oülunun taü baøû) "Dÿdÿ Qorqud"dakû "Uruz" adû ilÿmöqayisÿ edÿrÿk yazûr: "Urus "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da adû÷ÿ kilÿn Uruz, Aruz adlaðû ilÿ dÿ sÿslÿøir. Uðósun qûp÷aq÷alaðûídan biri olìasû ehtimalû da var. Belÿ ki, tarèxÿn Vol -qa boyunun yuxarû hissÿlÿrindÿ qûp÷aqlar mÿskunlaø mûø dû -119Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ. Áàêó, 1991, ñ.4602 Ì.Àäæû. Ãûï÷àã ÷þëöíöí éîâøàíû (ïðîô.Òîôèã Ùàæûéåâèí òÿðæöìÿñè âÿðåäàêòÿñè èëÿ). Áàêû, 1997, ñ.70.3 Éåíÿ îðàäà, ñ.70.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèlar. Oüuz øÿcÿrÿ ÿnÿnÿsindÿ (Rÿøidÿddèn, Hafiz Tanûø Bu -xa rè, ßböl Qazi vÿ s./ Törkön qardaøëaðûídan biri dÿ Uðós(Uruz) dur. Dastanda Urus Urumun qardaøû kiìi tÿqdimoló íur. Bizans -uz (bizansëûlar oüuzlara uz deyirdilÿr) ÿla -qÿ lÿrinÿ dÿ èøarÿ ola bilÿrdi 1 . Q.Qeybullayev Aruz//Uruzantroponiminin qÿdèì törk dilindÿki uras, uraz apelyativiilÿ baülûëûüûíû gþstÿrmÿklÿ bÿrabÿr, V.V.Radlova ÿsaslanaraqonun bÿxt, sÿadÿt, xoøbÿxtëèk mÿnasûnda olduüunuqeyd edir 2 . È.Cÿfÿrov "urus" sþzönö dþyöø, vuruøma; uüur -lu, xoøbÿxt, bÿxt, sÿadÿt, tale mÿnalarû ilÿ ÿlaqÿlÿndirir 3 .M.Se yidovun yaradûcûlûüûnda "Uruz" antroponiminèn mi fo -lo ji ÿsaslarû möÿyyÿnlÿødirilmiødir: "Aruz – iøûq, od kiøisi,od adamû anlamûndadûr. Biz "ar"ûí "qûrmûzû", "qûrmûzûmtraq"anlamlarûnû goz qarøûsûna gÿtirsÿk, onda Aruz qûrmûzûiøûq anlamûíû verir. Gþrönör ki, Oüuzlar qûrmûzû iøûq /Aruz/deyÿrkÿn Gönÿøi, ola bilsin, bþyök odu gþz qarøûsûía gÿtið -ìiø ëÿr. Aruzun belÿ adlanmasûnda mifoloji qanunauyüunluqda vardûr 4 . Q.Qeybullayev "Araz" hidroíèìini dÿ"uras", "uraz" apelyativi iëÿ baülayûr: "Araz" – Son ax ta rûø -la rûmûz onun qÿdim törk dillÿrindÿ ÿrÿs, uras, oraz, uraz"sakit", "dinc", "xeyirxah", "xeyirli" sþzlÿri ilÿ baüëû oldu -üu nu gþstÿrmiødir" 5 .1 Ô.Áàéàò. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí" äàñòàíû. Áàêû, 1993, ñ.155.2 Ã.Ãåéáóëëàåâ. Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ. Áàêó, 1991, ñ.460.3 È.Æÿôÿðîâ. Àçÿðáàéæàíûí òöðê ìÿíøÿëè åòíîùèäðîíèìëÿðè (íàìèçÿäëèêäèññåðòàñèéàñû), Áàêû, 1988, ñ.11.4 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.44.5 Ã.Ãåéáóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàíëûëàðûí åòíèê òàðèõèíÿ äàèð. Áàêó, 1994, ñ.13..120
Gþröndöyö kimè, aruz//uruz apetyatèvi bÿxt, tale,sÿadÿt, xoøbÿxtlik, uüurlu mÿnasûndadûr. Mifoloq M.Seyi -do vun "Araz-èøûq, od kiøisi, od anlamûndadûr" – fikri dÿ hÿ -min mÿnalarla bir xÿtdÿ birlÿøir. Uruz//Aruz àäû ìöasirAzÿr baycan antroponimlÿri sistemindÿ iølÿnsÿ dÿ, onunapel yativi möasir ÿdÿbi dilimiz áàõûìûíäàí àðõàèçì ùåñàáîëóíóð."At aüuzlu Uruz qoca" antroponèmindÿki qoca sþzöUró zun "Oüuz cÿmiyyÿtindÿ nÿsil – tayfa ÿyanlarûíûí yök -ñÿê zömrÿsindÿn olduüunu gþstÿrir 1 . Qoca sþzönön mÿn -øÿ yi vÿ funksiyasû barÿdÿ T.Hacûyevin fèkri maraqlûdûr: "..."cÿnab, mþhtÿrÿm" mÿnasûída iølÿnÿn qÿdim dravid sþzöhwaya dözgön olaraq qoca//hoca//xoca sþzö ilÿ ÿla qÿ lÿ -ndirilir (Bax: "ßçûêè Äðåâíåé Àçèè", s.22). Lakin bu ÿrÿbfarsmÿnøÿli sayûlûr. Halbuki qoca//xoca øÿkillÿrindÿ törkdillÿrindÿ iølÿnÿn bu sþzön mÿnasû hÿmin dravidcÿ dÿ ki nÿtamam uyüun gÿlir: qocaya – aüsaqqala hÿmiøÿ hþrmÿtolunur. Demÿli, bu sþz qÿdimdÿ – patriarx dþvröndÿ yök -sÿk titul bödirÿn sþz olub vÿ dravid dilinÿ törkcÿdÿn hÿ mintitul mÿqamûnda olarkÿn mÿíèmsÿnilmiødir 2 . De mÿ ëè, Uruzqoca antroponimindÿki "qoca" yöksÿk tÿyinatëû, hþrmÿtëèanlamlûdûr."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un XÛ boyunda Qazanûí Tuma -íûn qalasûnda bir quyuya salûímasû vÿ oülu Uruzun onu121Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", ÛÛÛ,Áàêû, 1991, ñ.150.2 Ò.Ùàæûéåâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí éàçûéà ãÿäÿðêè èçëÿðè ùàããûíäà."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", Áàêû, 1983, ñ.33.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèxilas etmÿsindÿn sþhbÿt gådèr. Maraqlûdûr ki, Dmanisi (butoponèìin mÿnøÿyindÿ "Tumanûn qalasû" èëÿ baülûëûq go -rönör) rayonunun Oruzman kÿndi "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"daadû ÷ÿkèëÿn "Tumaíûn qÿlÿsi"nin 10 kilometrliyiídÿ yerlÿ -øið. H.Mÿmìÿdli 1728-ci èldÿ yazûlmûø "Dÿftÿri-mö fÿs sÿ liÿyalÿti-Tiflès"ÿÿsaslanaraq gþstÿrir ki, hÿìin mÿnbÿdÿDmanisè (Baøke÷id) ÿrazisindÿki "Uruz yaylasû", "Uruz qûø -la üû" toponimlÿrinin adû ÷ÿkilir 1 . Demÿli, "Oruzman"(oróz+man/adam) oykonimi Uruz//Aruz antroponimininÿsasûída yaranmûødûr fèkrini sþylÿmÿk olar. Burada onu daqeyd etìÿê lazûmdûr ki, H.Mÿìmÿdli "Tumanûí qÿlÿsi" to -po nimini "Tuman" antroponimi èlÿ ÿlaqÿlÿndirir vÿ hÿminantro ponimin "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da "Tuman xan" øÿklindÿiølÿndiyènè gþstÿrir: "Tuìanxan uzaq Altaydan baø la -mûø Qafqaza qÿdÿr zaman-za man iìperiya sÿviyyÿsindÿdþv lÿt baø÷ûsû kimè adû ÷ÿ ki lÿn, qalalaðûí, qÿsrlÿrin sa hi bi -dir" 2 . Doürudur, "Tumanûí qÿlÿsi" to po nimi antroponimÿsa sûída yaranmûødûr, lakin hÿmin ad "Kitabi-Dÿdÿ Qor -qud" da antroponim kimi yox, toponimik vahid kimi iølÿ dil -mèø dir. Möasir törk ad sis te mindÿki "Duman" antroponimi"Tuìan" adûíûn fonetik tÿr kibcÿ dÿyiømiø variantûdûr.Duman apelyativè "tutqun hava köt lÿsi", "töstö", "toz" vÿs.-in havaya qalxmasûndan hasil olan tutqunluq hÿqiqimÿnalaðû ilÿ yanaøû, bir øeyi þrtÿn pÿrdÿ, þrtö; özdÿ, gþzdÿkÿdÿr, qÿmginlik, hözn ÿlamÿti; aydûí olmayan vÿziyyÿt,1 Ù.Ìÿììÿäëè. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿçÿí éåðäè áó éåðëÿð. Áàêû, 1999, ñ.221.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.220.122
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûqeyri-möÿyyÿnëik, anlaøûlmazëûq, qaranlûq kimi mÿcazimÿnalarda da iølÿnir. "Duìan" antroponiminin yaranmasûbarÿdÿ möxtÿlif fèkirlÿr vardûr. N.A.Baskakov yazûr:"Ôàìèëèÿ Òóìàíñêèõ, — êàê çíà ÷èò ñÿ èõ ðîäîñëîâíîé, —ïðîèñõîäèò èç ïîëüñêîãî øëÿõ òåò ñòâà. Ïî ñâîåìó ñîñòàâóôàìèëèÿ Òóìàíñêèé, ñêëà äû âàåò ñÿ èç îñíîâû tuman + ñóôôèêñ,îáð à çóþ ùèé, ôà ìè ëèè, -ñê, -èé 1 . Sonra èsÿ möÿëëèfL.Budaqovun lö üÿ tin dÿ "òóìàí" sþzönön "ìðàê", "øòàíû","øà ðî âà ðû", "òåìíèê", "íà ÷àëüíèê" mÿnalaðûída iølÿndiyinigþs tÿ rir vÿ "Òóìàíñêèé" antropo ni minin qeyd olunan mÿnava riantëaðûídan geyim anlamëû "tó man" sþzö ilÿ baülû ol du -üu nu ÿsaslandûraraq yazûr: "Ôà ìè ëèÿ Òóìàíñêèé ìîãëà ïðî -èçîéòè èç ïîñëåäíåãî çíà ÷å íèÿ: ñíà÷àëà íàçâàíèå ïðî ôåññèè,çàòåì ïðîçâèùå è íà êîíåö, ñ ïðèñîå äè íå íèåì ñóôôèêñà -ñê, -èé ôà ìè ëèÿ Òóìàíñêèé" 2 .O.Mirzÿyev èsÿ "Duman" antroponèminin yaranmasûnûtÿsadöflÿ baülayûr: "Èlk adlar, ÿlbÿttÿ, son dÿrÿcÿ sadÿ,bÿsit olmuødur. Uøaq dönyaya gÿlÿndÿ ata-ananûn nÿzÿrininÿ cÿlb edibsÿ, elÿ onu da þvladûna ad se÷ib: Duman,Bulud, Tufan, Budaq, Dÿmir, Qaya, Qaryaüdû..." 3 ."Duman" antroponiminè N.A.Baskakovun peøÿ vÿ peøÿÿsasûída formalaøan lÿqÿblÿ ÿlaqÿlÿndirmÿsènin mÿntiqiÿsasû yoxdur. ×önki hÿmin antroponim rus antroponimèêasûíaleksik vahid kimi yox, mÿhz antroponim kimè törk1 Í.Áàñêàêîâ. Ðóññêèé ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Ìîñêâà, 1979,ñ.199.2 Éåíÿ îðàäà.3 Î.Ìèðçÿéåâ. Àäëàðûìûç. Áàêû, 1986, ñ.277123
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdili vasitÿsilÿ daxil olmuødur, digÿr tÿrÿfdÿn, törk xalq la -ðûí da geyim anlamlû "tuman" sþzönön kiøi adû kimi mo tiv -lÿø mÿsè, törk xarakteri, törk psixologiyasû vÿ törk mÿ nÿ viy -yatû ilÿ daban-dabana ziddir.O.Mirzÿyevin uøaq dönyaya gÿlÿndÿ ata-ananûí nÿ zÿ -ri ni nÿ cÿlb edibsÿ, elÿ onu da þvladûna ad se÷ib... fèkri dÿinan dûðûcû deyildir. Ona gþrÿ ki, möÿllifûn qeyd etdiyi ad la -ðûí ÿksÿriyyÿti tÿsadöf nÿticÿsindÿ yox, arzu vÿ istÿklÿbaü lû olaraq motivlÿømiødir."Oüuznamÿ"dÿ Tuman (Duman) adû íûí verilmÿ sÿbÿbiDÿdÿ Qorqudun dili ilÿ belÿ izah edilir: "Dumaí qaranlûqolsa da, otlar ö÷ön ÷ox faydalû olan nÿm lik zamanû yaranûr.Bu uøaüûí atasûíûn þlömöylÿ xalqm kþn lö qÿmlÿ dolìöø,ÿtrafi duman almûø vÿ qaranlûq börömöø dö. Ancaq ömèdedÿ biëÿrik ki, bunlar ke÷ÿcÿk, gönÿø do üub dönyaya biryenilik gÿtirÿcÿk, otlar ÷oxalacaq vÿ ha mû nûn iøidözÿlÿcÿkdir. Bu sÿbÿbdÿn ona bu adû qoduq" 1 .Folklorumuzda dumanûn yeniëik, tÿzÿlik, xeyir-bÿrÿkÿtrÿmzi kimi iølÿnmÿsinÿ aid nömunÿlÿr ÷oxdór. Mÿsÿlÿn:Yaxud:Duman, gÿl-get bu daülardan,Daüëar tÿzÿ bar eylÿsin...(Abbas Tufarqanlû)Daülar duman arzular,1 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ" (ôàðñ äèëèíäÿí òÿðæöìÿ, þí ñþç âÿ øÿðùëÿðÐ.Øöêöðîâàíûíäûð), Áàêû, 1992, ñ.43.124
×aylar ÷èmÿn arzular,Mÿnim bu sûnûq kþnlömSÿni yaman arzólar.(Azÿrbaycan bayatûlaðû)B.Abduëlayev gþstÿrir ki, ilk ÿmÿk÷i insanlar tÿbèÿtinobyektiv qanónauyüunluqlaðûíû dözgön qavramaqda ÷ÿtinlik÷ÿkdiklÿrindÿn yalnûz möøahidÿlÿrÿ sûüûnmaëû olmuølar.Möÿllif belÿ möøahidÿlÿr ÿsasûnda yaranmûø foëklor nömu -nÿ lÿri sûrasûnda "Qûø dumaíû qar gÿtirÿr, yaz duìanû bar"nö munÿsini dÿ verir 1 .Folklordan gÿtirdiyimiz nöìunÿlÿrÿ ÿsasÿn deyÿbilÿrik ki, "duman" leksik vahidinin antro po nim kimimotivlÿømÿsindÿ yenilik, tÿzÿlik, xeyir-bÿrÿ kÿt kimi keyfiyyÿtlÿrÿsas olmuødur.Aéiøÿ. Möqÿddimÿdÿ vÿ ÛÛ boyda iølÿdilÿn diri, canlû,þl mÿz mÿnasûída olan "Ayiøÿ" ÿrÿb mÿnøÿli antroponimèkva hiddir. Möasir antroponimlÿrimiz sistemindÿ ûølÿnmÿkdÿdir.Ayna Mÿlÿk. Möqÿddimÿdÿ iølÿdèlÿn adlar sûrasûíadaxildèr. "Ayna" apelyativi fars mÿnøÿli gözgö anlamlû"ayi nÿ" sþzönön fonetik tÿrkibcÿ dÿyiømiø variantûdûr."Mÿlÿk" isÿ ÿrÿb mÿnøÿëè olub "dèni tÿsÿvvörÿ gþrÿ allahûnÿn yaxûí xèdmÿt÷ilÿri olan fþvqÿltÿbii bèr mÿxluq; gþzÿl;hÿlèì; nÿcib (adam) mÿnasûíû ifadÿ edir 2 . Hÿr iki apelyativinsemantikasûídakû gþzÿllik onlaðûí antroponim kimi1 Á.Àáäóëëàéåâ. Ùàããûí ñÿñè. Áàêû, 1989, ñ.43.2 ßðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.348.125Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèiølÿdilmÿsinÿ sÿbÿb olmuødur. Digÿr tÿrÿfdÿn, "Ayna Mÿ -lÿk" antroponimindÿki "Ayna" lÿqÿbi "ayna tutan", "ay na -÷û" mÿnasûídadûr 1 . "Ayna" vÿ "Mÿlÿk" adlarû möasir Azÿr -bay can antroponimëÿri sistemindÿ birëikdÿ yox, möstÿqiløÿ kèëdÿ iølÿnmÿkdÿdir.Baybican bÿg. ÛÛÛ boyda iølÿdèëÿn "Baybican" DÿliQar÷ar vÿ Banû÷i÷ÿyin atasûdûr. "HA-da "Baybecan", Er-dÿ"Pay Pi÷en", D vÿ V-dÿ "Baybican" variantûídadûr 2 . Ø.Xÿ -tai dþvröndÿ yaøaìûø "Becan" 3 , "Abbas vÿ Gölgÿz" dasta -nûí dakû "Becan" ìöasir Azÿrbaycan antroponimlÿri siste -min dÿki "Becan", Azÿrbaycan toponimlÿri sistemindÿki"Bico//Bicoy (Aüsu), "Bi÷ÿnÿk" (Øahbuz) adlaðû "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Baybican" antroponimi ilÿ sÿslÿøir. Busistemÿ Cÿnubi Azÿrbaycan ÿrazisindÿki "Baybecan" vÿBor÷aëûdakû "Bejanoüuzaran" toponèmlÿrinè dÿ ÿlavÿ etmÿkolar 4 .Qÿdim törk dilindÿ hþkmdar, rÿhbÿr, knyaz vÿ s.mÿnalarda olan, möasir ÿdÿbi dilimizdÿ isÿ rÿsmi vÿ qeyrirÿsmimöraciÿt formasû kimi iølÿdilmÿyÿ baølayan bÿy(bÿg) titulu "Baybican bÿg" antroponimûk vahidindÿ hÿmtitul, hÿm dÿ mörÿkkÿb quruluølu adûí Û komponentè kimiiøtirak etmiødir. S.ßlizadÿ gþstÿrir ki, "Baybican" BayBû÷an (Bi÷ÿn) øÿklindÿ tÿsÿvvör edilmÿlidir 1 . Bu isÿ, yÿni1 À.Ïàøà. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, 1996, ñ.137.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", Áàêû,1988, ñ.235.3 À.Ïàøà. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, 1990, ñ.25.4 Ù.Ìÿììÿäëè. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿçÿí éåðäè áó éåðëÿð. Áàêû, 1999, ñ.277.126
"Baybican" adûídakû Bû÷an//Bi÷ÿn "pe÷eneq" etnoniminixatûrladûr. "Pe÷eneq" Heredotda pavsik (pav÷ik), Strabondapasian (pa÷èan), Ptolemeydÿ bastaðía (ba÷tarna) øÿkëèídÿdir2 . Hÿmin etnonimÿ "Kartlis Tsxovreba"da V ÿsrÿdÿktÿsadöf edilÿn törk etnonimlÿri sûrasûída "ïà÷ËàíèêËíè",to ponimlÿri sûrasûída èsÿ "ïà÷ËàíèêËåòè" øÿkëindÿ rast gÿ li -nir 3 . ß.Dÿmir÷izadÿ bir sûra törk tayfalaðûíûn ÛX ÿsrdÿkivÿziyyÿtlÿrini izah edÿrkÿn "becÿnÿk" tayfasûnûn da adûíû÷ÿkir: "... xÿzÿrlÿrin Xÿzÿr dÿnèzinin øimaëûnda Vol qa -boyunda vÿ øimal-qÿrbindÿ mÿülub edilmÿlÿri nÿti cÿ sin dÿ,Orta Asiyanûí Øimal hissÿsindÿn bir ÷ox törkdiëli tayfa lar,xösusÿn, "quman", "becÿnek", "suvar", "qûp÷aq" vÿ s. kþ -÷öb gÿlÿrÿk, ÿvvÿllÿr Volqaboyundan ta Dÿrbÿnd sÿddi nÿqÿdÿr uzanan torpaqlarda, sonralar isÿ bunlardan bÿ zi lÿ ridaha aøaüûëarda, yÿni Aranda, Azÿrbaycanda mÿskÿn sal -mûølar" 4 .Øahbuz rayonundakû "Bi÷ÿnÿk toponimini "pe÷eneq"etnonimi ilÿ ÿlaqÿlÿndirÿn A.Qurbanov yazûr: "Bi÷ÿnÿk et -no nimindÿ dÿ qÿribÿ dil hadisÿsi mþvcuddur. ßslindÿ, "pe -÷e neq" etnoniminin izini þzöndÿ yaøadan bu toponim Törk -mÿ nistan ÿrazisindÿ Bi÷ÿnÿk adlanûr. Bu etnonimin fo ne -tik, leksik tÿrkibi haqqûída qÿti fèkèr demÿk hÿëÿ mömkön127Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Û, Áàêû, 1986, ñ.29.2 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ", Áàêó, "Ýëì", 1991,ñ.259.3 Ô.ßëèéåâà. "Êàðòëèñ Òñõîâðåáà"äà (Ýöðæöñòàí ñàëíàìÿñè) áÿçè òöðê ìÿíøÿëèàäëàð ùàããûíäà. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêà ïðîáëåìëÿðè, ÛÛÛ, Áàêû, 1990, ñ.126.4 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè. Áàêû, 1979, ñ.51.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdeyildir" 1 . A.Abdulla gþstÿrir ki, Aüsu rayonundakû Bico//Bicoy adû qÿdim hunlardan olan pe÷oylarûí adûndan qalûb 2 .M.Adcû "pe÷eneq"in tabe olmayan, doürayan mÿnasûída ol -du üunu qeyd edir 3 . T.Hacûyev dÿ "pe÷eneq"in bi÷mÿk, doü -ra maq anlamlû "bi÷ÿnÿk" olduüuíó ÿsaslandûðûr 4 . S.ßlizadÿgþs tÿrir ki, "Baybican" adûndakû "bûcan"//"bi÷ÿn", kÿsÿnmÿ nasûndadûr 5 ."Baybican" antroponimindÿki bû÷an//bi÷ÿn vahidinin"pe ÷eneq" etnoniìi ilÿ fonetik tÿrkib vÿ semaítik ya xûí lû -üû nû, qÿdim törk ad sistemindÿki antroponimdÿn etnonimÿ,hÿm ÷inin etnonimdÿn antroponimÿ ke÷èdi ÿsas gþtörsÿk,Bay bican (Bay Bi÷ÿn) antroponimi "pe÷eneq" etnoniìiÿsa sûnda yaranmûødûr fikrènÿ gÿlmÿk olar. Onu da ÿlavÿedÿk ki, M.Seyidov "Baybecan" antroponèmindÿn bÿhsedÿr kÿn becan// beycan sþzönö varëû, hakim /bey//bay/, ata/qan//can/, ya da hakim øaìan, yÿni baø øaman mÿnasûídaizah etmiødir. Möÿllif gþstÿrir: "Qambecan adû sonralar tarixihadisÿlÿrlÿ, dini dÿyiøikliklÿ baülû dÿyiøilmiø, "Bay be -can" /Bay+Becan/, Becan olmuødur. Bu prosesÿ ardûcûl ûû ÿ -zÿr salsaq, belÿ bir "administrativ" titul, ad dÿyiøikliyi gþ -zö möz qarøûsûnda canlanar: Qambecan (dini Becan), Bay be -1 À.Ãóðáàíîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí îíîìàëîýèéàñû. Áàêû, 1988, ñ.368.2 À.Àáäóëëà. Äÿäÿì Ãîðãóä èøûüûíäà. "ßäÿáèééàò âÿ èíæÿñÿíÿò" ãÿçåòè,Áàêû, 1978, ¹52.3 Ì.Àäæû. Ãûã÷àã ÷þëöíöí éîâøàíû.Áàêû, 1997, ñ.29.4 Éåíÿ îðàäà, ñ.29.5 Ñ.Àëèçàäå. Î íåêîòîðûõ äðåâíåòþðêñêèõ àíòðîïîíèìàõ â "Êèòàáè-ÄåäåÊîðêóò". Îíîìàñòèêà Óçáå êèñ òà íà Òàøêåíò, 1989, ñ.110.128
can (dönyÿvi hakim Becan), Becan (adi Becan). "Qam be -can VÛÛ yöziëlikdÿ dÿyiøèëmÿmiø øÿkèldÿ yazûya aëûnmûø -dûr" 1 . "Oüuznamÿ"dÿ "Be÷ÿnÿ" adûnûí xe yirxah, èøgözar,yaxøû èølÿrÿ sÿy gþstÿrÿn mÿnalarû gþs tÿ ri lir. Hÿmèn kitabûnqeydlÿr hissÿsindÿ "Be÷ÿnÿ" adûnûn möx tÿlif tarixi mÿnbÿlÿrdÿbi÷ina, bi÷ine, be÷ene øÿklindÿ ol duüu qeyd edilir 2 .A.Paøa gþstÿrir ki, "Aøina Bö cÿn" antro ponimindÿki"Böcÿn" "hÿqiqÿtÿ doüru gedÿn" de mÿk dir 3 ."Oüuznamÿ"äÿ âåðèëìèø "Be÷ÿnÿ" antroponimininizahû ilÿ M.Seyidovun "Baybican", A.Paøa nûn "Böcÿn"antroponimi ilÿ baülû tÿqdim etdiklÿri øÿrhlÿr, ÿsa sÿn, östöstÿdöøör. Bican, Be÷ÿnÿ, Böcÿn antropo niìlÿrininfonetik tÿrkibcÿ yaxûnlûüû, bu yaxûílûüûí isÿ "pe ÷e neq"lÿ birxÿtdÿ birlÿømÿsi aydûn øÿkildÿ gþrönör. Digÿr tÿ rÿfdÿn,"pe÷eneq"in tabe olmayan, doürayan, bi÷ÿn mÿ na laðûBican, Be÷ÿnÿ vÿ Böcÿnin yaxøû iølÿrÿ sÿy edÿn, hÿ qi qÿtÿdoüru gedÿn vÿ s. mÿnalaðû ilÿ fónksiya baxûmûndan yaxûnlaøûr.Yÿni tabe olmayan, bi÷ÿn (pe÷eneq) þz tayfasûnûímÿnafeyi, qödrÿti naminÿ yadlaðû, yaüûlaðû bi÷irsÿ,doürayûrsa, bu elÿ geniø mÿnada þz xalqû ö÷ön xeyèrli iøgþrÿn, hÿqèqÿtÿ doüru gedÿn (be÷ÿnÿ) demÿkdir. Q.Qey -bul layevin "Daülûq Qara baü dakû Bdjenexut /Bcenexut/oronimi pe÷eneq (be÷ÿnÿ) et noniminin fonetik varian tû -dûr" 1 fûkri dÿ Baybican, Bican, Be ÷ÿnÿ, Böcÿn antropo nim -129Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.127.2 Ô.Ðàøèä àä-äèí. "Îãóçíàìå". Áàêó, 1987, ñ.66, 109.3 À.Ïàøà. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, 1996, ñ.28.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèlÿ rinin pe÷eneq (be÷ÿnÿ) etnonimi ÿsasûnda yarandûüûíûtÿs diqlÿyir.Baybþrÿ oülû Bamsû Beyrÿk. Baybþrÿ ÛÛÛ, XÛ boylardaBey rÿk isÿ ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV, VÛ, ÛX, XÛ vÿ XÛÛ boylarda iølÿ dil miø -dir. "HA-da "Baybura", Er-dÿ "Pay Pöre" variantûndadûr 2 ,O.Ø.Gþkyay "Kam Bura", "Bay Bura bay", "Bay Bura han"ki mi oxumuødur 3 . V.V.Bartoldun rósca tÿrcöìÿsindÿ "Bay-Bura-bek" kimi verilmiødir 4 . Beyrÿk Vatikan ÿlyazma nös -xÿ sindÿ "Bÿryek//Beryek" kimi yazûlmûødûr 5 . "Bþrö" (qurd)apel yativli antroponim Azÿrbaycan antroponimlÿri siste -ìin dÿ iølÿnmir. Görcöstanûí törk mÿnøÿli toponimlÿri sis -te mindÿ isÿ oykonim (Qonbur) vÿ oronim (Qonbur) kimiiølÿnmÿkdÿdir 6 . Qÿdim törk ad sistemèndÿ xarakterik olan"bþrö" apelyativli antroponimlÿr möasir þzbÿk (Buri,Buriboy, Burikul), qazax (Bþri, Bþri-bay, Baybort), qûrüûz(Borubay, Borukul), baøqûrd (Bþrien), altay (Porubay) dillÿrindÿgeniø øÿkildÿ iølÿnmÿkdÿdir 7 . Oíó da qeyd etmÿkla zûmdûr ki, "bþrö" apelyativi Beyrÿk antroponimindÿ fo ne -tik deformasiyaya uüramûø øÿkildÿ möhafizÿ edilmiødir 8 .Hÿ ìin antroponim – yÿni "Beyrÿk" adû Azÿrbaycan antro -1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó,"Ýëì",1991,ñ.104.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.104.3 "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988, ñ.235.4 Î.Ø.Ýþêéàé. Ùàéàòû âå åñåðëåðè. Àíêàðà, 1989, ñ.256.5 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.32.6 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Û, Áàêû, 1986, ñ.29.7 Ù.Ìÿììÿäëè. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿçÿí éåðäè áó éåðëÿð. Áàêû, 1999, ñ.217.8 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Û, Áàêû, 1986, ñ.29.130
po nimlÿri sistemindÿ ÕÕ ÿñðèí 80-ci illÿrdÿn sonra iølÿnmÿyÿbaølaímûødûr."Bayáþrÿ" antroponiminin etimoloji tÿhëèli ilÿ baülûbÿ zi araødûrma vÿ izahlara dèqqÿt yetirÿk. Yazû÷û Anar gþs -tÿ rir: "Bamsû Beyrÿk atasûnûn adû Bayburadûr. (Þzbÿklÿrin"Al pa mûø" dastanûída da Alp – Bamsû – Bamsû – Alpamûøûíata sûnûí adû Bayburadûr). Amma "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"daBåy rÿyin atasûíûí adû Qambura øÿklindÿ dÿ ke÷ir. Bayandûrxa nûí atasûíûn adû da Qam xandûr. Qam – qÿdim oüuzlardaøa mandûr.Qambura da, mÿncÿ, Qam – Bþrö adûnûn tÿhrif olónmûøøÿklèdir (Bþrö – qurd, canavar) 1 . Baybþrÿnin etimoloji cÿ -hÿt dÿn Bay bÿrÿ øÿklindÿ tÿsÿââörö, "bÿrÿ"nin qÿdim törklek sikasûndan mÿlum olan qurd, canavar anlamlû "bþrö"olduüu, onqon sayûlan "bþrö" apelyativinin qövvÿt, sÿadÿt,uüur rÿmzi olaraq ad kimi se÷ilmÿsi S.ßlizadÿ tÿrÿfindÿnÿsaslandûðûëìûødûr 2 . M.Adiëov qeyd edir ki, "Kitabi-DÿdÿQor qud"dakû Baybura (Baybþrÿ – ß.T.) adûnûn ikinci his sÿ -si – bura/bþri elÿ qurd demÿkdir 3 . F.Cÿlilova gþrÿ, Qam –bö re (Kam böre) øÿxs adû teonimdÿn sonrakû anlamû ÿks et -di rir vÿ "möqÿddÿs qurd" anlamëûdûr 4 .Gþröndöyö kimi, "Baybþrÿ" antroponiminin etimoloji131Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç", Áàêû, 1992, ñ.35.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Û, Áàêû, 1986, ñ.29.3 Ì.Àäèëîâ. Àçÿðáàéæàí òåîíèìèêàñû. "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûïðîáëåìëÿðè", Û, Áàêû, 1986, ñ.278.4 Ô.Æÿëèëîâ. Ïðààçÿðáàéæàí òåîíèìëÿðè. Àçÿðáàéæàí òàðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðûíþéðÿíèëìÿ ïðîáëåìëÿðè, Áàêû, 1998, ñ.97.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäècÿhÿtdÿn izahûída qurd anlamlû bÿrÿ//bþrö apelyativi ÿsasgþtörölmöødör. Bu da tÿsadöfi deyildir. ×önki törk mifolojitÿfÿkkörönö þzöndÿ yaøadan "Oüuz Kaüan", "Manañ","Koroülu" vÿ digÿr dastanlarda qurd möqÿddÿs bir varlûqêimi tÿsvir edilir. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Qurd yözimöbarÿkdir, qurdlÿn xÿbÿrlÿøÿyim", yaxud "Qara baøûmqurban olsun, qurdûm sana" èôàäÿëÿðè äÿ qurd möqÿddÿslè -yin dÿn xÿbÿr verèð". "Azÿrbaycandà qurdun totem hesabedil mÿ si nin izlÿriíÿ äil faktlaðûída tÿsadöf olunur" qurd//ca na var// aü zûqara//boz bÿy. Aüzûqara canavar (hibrid sþzbir lÿø mÿ sidir), Aüzûqara boz bÿylÿr. Dinsÿn aüzûn ÿyilÿr(tapmaca) 1 .Bamsû Beyrÿk antroponimindÿki "Bamsû"íûn "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû tÿsviri belÿdir: "Sÿn oülûnû "Bamsam"de yö oxøarsan; "bunûn adû Boz ayüûrlûq Bamsû Beyrÿk ol -sun!" Baìsû adû ilÿ þzbÿklÿrin "Alpamûø"ûíûí eyni fonetiktÿr kibdÿn -alp "Mamsi"dÿn ibarÿt olduüu gþstÿrilir 2 .Dastanda ÿzizlÿmÿ ifadÿ edÿn "Bamsû" ilÿ bÿ ra bÿr,Bey rÿyin "Boz ayüûrlû" lÿqÿbi dÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð. Hÿminlÿ qÿb ÛÛ boyda Beyrÿyin bÿdii tÿyinindÿ "Boz ayüûrlu" øÿk -lin dÿdir: "Parasaðûí, Bayburd hañàðûídan parlayûb u÷an, apalacagÿrdÿginÿ qarøu gÿlÿn, yedi qûzûn umudû, Qaëûn Oüuzimrÿncisi, Qazan bÿgin yûíaüû, Boz ayüûrlu Beyrÿk ÷aparyetdi". Beyrÿk hÿm dÿ "Boz oülan" (ÿrÿnlÿrin meydanû1 Ì.Àäèëîâ. Àçÿðáàéæàí òåîíèìèêàñû. "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá ëåì -ëÿðè", Û, Áàêû, 1986, ñ.278.2 Â.Æèðìóíñêèé. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è "Êíèãà Êîðêóòà". "Êíèãàìîåãî äåäà Êîðêóòà", Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.211.132
arslanû, pÿhlÿvanlaðûí qaplanû Boz oülan yetdi) lÿqÿbi ilÿtanûnûr. Gþröndöyö kûmi, Îüóç qÿhrÿmanûíûn ÿsl adû vÿlÿqÿblÿri "b" ilÿ baølayûr (Bamsû Beyrÿk, Boz ayüûrluBeyrÿk, Boz oülan). Bu isÿ ÿsl adëa lÿqÿblÿri sÿslÿnmÿ vÿahÿngdarlûq xÿttindÿ birlÿødirèð, poetiklèk yaradûr."Beyrÿk" antroponiminÿ etimoloji prizmadan yanaøanS.Mehdiyeva yazûr: "Son variantûí mÿnasû bÿyrÿk, yÿnibÿylÿr bÿyi, bÿylÿrin yöksÿyi, ucasû demÿkdir. Bu fikrideyÿrkÿn, biz dastanlarda Beyrÿyèn þzönö, yaxud baøqaqÿhrÿmanlaðûí onu "Bÿy oülu bÿy" adlandûrmaëàðûía isòènadedirik: Mÿrÿ, dadû, mÿn av÷û degilÿm, bÿg oülû bÿgÿm– dedi (KDQ); Bþybÿrÿ bÿg oülû Bamsû Beyrÿk dedèklÿrimÿnÿm – dedi (KDQ); Qûz aydûr: ÷ön bþylÿ oldû, hÿmànimdè ilÿrö turìaq gÿrÿk, bÿg oülû – dedi. Bÿyrÿk dÿxi –nola – dedè (KDQ). Qraìmatik cÿhÿtdÿn Bey + rÿk quruluøunamalik olan bu sþzö bÿy kþkö ilÿ sifÿtin ÷oxaltmadÿrÿcÿsinin gþstÿricisi raq//rÿk forìantûnûí birlÿømÿ sin -dÿn ÿmÿlÿ gÿlmiø hesab edirik" 1 . Möÿllifèí "Kitabi-DÿdÿQorqud"dan gÿtirdiyi "bÿy oülu bÿy" arqumenti yerinÿdöøsÿ dÿ, Bÿyrÿk – "bÿy" kþkö iëÿ sifÿtin ÷oxaëtma dÿrÿ cÿ -sinin gþstÿricisi olan raq//rÿk formantûíûn birlÿømÿsindÿnÿmÿlÿ gÿlmiødir fèkri inandûrûcû deyil. ×önki "bÿy" titulusifÿt deyil, isimdir. Dÿrÿcÿ kateqoriyasûíûn isÿ sifÿtÿ aidolmasû aksiomdur. S.ßlizadÿ yazûr: "Beyrÿk sþzö dÿ Bþröadûndan tþrÿmiødir. Bu adûn Vatikan ÿlyazma nösxÿsindÿ133Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.Ìåùäèéåâà. "Õàí, áÿé òèòóë àäëàðûíûí èíêèøàôû òàðèõèíäÿí". Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Â, Áàêû, 1995, ñ.23.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèBÿryåk //Beryek / bþröyÿk-balaca qurd kimi yazûlmasû datÿsadöfû deyèë. Elÿ bil ki, "Qurd balasû qurd olar" mÿsÿlilÿhÿmin adûí etimoloji – löüÿvi mÿzmunu arasûnda möstÿqimÿlaqÿ vardûr. Bu cör advermÿ, yaxud adlandûrìa "Kètab"ûnfÿrdi dil öslubunun tÿbii øÿrtlÿrindÿn birinÿ ÷ox uyüundur 1 .Gþröndöyö kimè, möÿllifèí àðàøäûðìàëàðûíäà "Beyrÿk"antroponiìinin qurd, canavar anëamlû "bþrö" apelyativiÿsasûnda yarandûüû faktlarla ÿsaslandûðûlmûødûr. ßlavÿ edÿkki, "Baybþrÿ oüëû Bamsû Beyrÿk" antroponimik modelèndÿ,bir tÿrÿfdÿn, "qurd balasû qurd olar" ìÿñÿëè tÿsdèqlÿnirsÿ/Baybþrÿ – bÿrÿ//bþrö (qurd); Beyrÿk-bþröyÿk – bþrö(qurd), digÿr tÿrÿfdÿn, ata vÿ oüul adû, hÿm÷inin onlarûn ëÿ -qÿb vÿ titullarû zahiri sÿslÿnmÿ, aùÿngdarëûq yaradûr. Hÿ -min antroponimik modeldÿ nÿinkè sþzlÿr vÿ birlÿømÿlÿrèí,hÿt ta sÿslÿrin bèr-bèrinè tamamlamasû – fonetik, semantik vÿqram matik uyüunluüó ãàáàðûãëûüû èëÿ ñå÷èëèð.Banû÷i÷ÿk. Þzönö Beyrÿyÿ taíûtmaq istÿyÿndÿ deyir:"Yigit, Baybicanûí qûzû Banu÷è÷ÿk mÿnÿm". ÛÛÛ boydaiølÿdilmiødir. V.V. Bartoldda "Banu ×e÷ek", M.Ergindÿ isÿ"Banû ×i÷ek" øÿklindÿdir. Mörÿkkÿb qûûrulûûølu "Bani÷i÷ÿk" antroponiminin birinci hissÿsi fars mÿnøÿli "xanûì"anlamlû banû//banu tituludur. Möasir ÿdÿbi dilimizdÿ titulkimi arxaikëÿøsÿ dÿ, antroponimlÿr sistemindÿ qadûn adûkimi ayðûëûqda, hÿm dÿ mörÿkkÿb quruluølu antroponimlÿrintÿrkibindÿ iølÿnmÿkdÿdir (Banu, Aüabanu). "Orxon-1 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, ÛÛÛ, Áàêû, 1990, ñ.29.134
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûYenisey" abidÿlÿrindÿ "÷e÷ek" øÿklindÿ iølÿnÿn apelyativgþzÿllik mÿzmunlu olduüuna gþrÿ qÿdim törk ad sistemindÿantroponim yaradûcûëûüûna cÿlb edilmiødir. Semanti -ka sûída gþzÿlliyi, qÿøÿngliyi bildirÿn, ÿsrlÿrin sözgÿcindÿnke÷ib gÿlÿn, ÷oxÿsrlik bir tarixÿ malik, bu gön dÿ törkantro ponimlÿri sistemindÿ qadûn adû kimi iølÿnÿn "×i÷ÿk"antroponiminin iølÿnmÿ tarixi qÿdimdir. Macar aëimi PyotrQolden yazûr ki, 732-ci ildÿ Xÿzÿr xaqanû þz qûzûnû Bizansèm peratoru Konstantinÿ ÿrÿ verir. Yunanlar onu Èrina, Xÿ -zÿr lÿr isÿ ×i÷ÿk (tzitzSk – èièSk) ÷aüûðûrlar 1 .ß.Fÿrzÿli yazûr: "Ananûn è èbiradû da ÷i÷ÿkdir. Hÿlÿ XÛÿsr dÿ azÿrbaycanëûlaðûí anaya ×i÷ÿk deyÿ möraciÿt etdiklÿ -ri mÿnbÿlÿrdÿn dÿ bÿllidir. Quba rayonundakû ×i÷i kÿndi -nin adû da elÿ anaíûn ulu ×i÷ÿk adûídandûr. Øÿkidÿ, Qa zax -da vÿ Aücabÿdidÿ bu gön dÿ anaya ×ici, Ciji, Ciyi deyirlÿrvÿ bunlar da ananûn ulu ×i÷ÿk adûíû tÿmsil edir" 2 . Fik ri miz -cÿ, ×i÷i oykonimi vÿ qohumluq mÿzmunlu Cici, Ciji, Cèyisþzlÿri ilÿ "÷i÷ÿk" (göl) sþzö semantik baxûmdan deyil, sÿslÿnmÿbaxûmûndan nisbi oxøarlûq tÿøkil edir.N.A.Baskakov törk mÿnøÿli rus familiyalaðû sistemindÿèøëÿnÿn "×è÷àãîâ" antroponimini etimoloji prizmadan izahedÿrkÿn M.Fasmer vÿ L.Budaqovun löüÿtlÿrinÿ ÿsaslana -raq iki variant tÿqdèm edir: 1. fûr÷a anlamlû cacaq; 2. göl an -lam ëû èSèSê 1 . Famèlèyalaðûí, ÿsasÿn, kiøi adlarû ÿsasûnda ya -1 Æîëäåí Ïåòåð Á. Êíàñàð ñòóäèåñ, àí ùèñòîðèæî-ïùèëîëîãèæàë Úíãóèâé èíòî òùåÄâèäèí îô Êùàçàðñ. Âîëóìå, Û, Áóäàïåñò, 1980, ñ.176.2 ß.Ôÿðçÿëè. "Äÿäÿ Ãîðãóä éóðäó". Áàêû, 1989, ñ.73135
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèran dûüûíû, è ègöëanlamlû "÷è÷ÿk" apelyativi ÿsasûída ya ra nanantro ponimlÿrin isÿ törk ad sistemindÿ yalíûz qadûí adû ki -mè iølÿndiyinè nÿzÿrÿ alsaq, "×è÷àãîâ" antroponimi – gölan lamlû apelyativ ÿsasûnda yox, fûr÷a anlamlû apelyativ ÿsa -sûn da yaranmûødar fikrini qÿtiëÿødirmÿk olar."×i÷ÿk" antroponimi ilÿ baüëû olaraq tÿqdim etdiyimèzqeydlÿr dÿ gþstÿrir ki, "Kètabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Banû ÷i -÷ÿk" antroponiminin yaranmasûnda "xanûm", "padøah ar va -dû" mÿnasûnda olan banû//banu titulu èlÿ gþzÿllik simvollu÷i ÷ÿk apelyativè ÿsas olmuødur.Basat. "V.V.Bartoldun tÿrcömÿsindÿ bu ad "Bisat" ki -mi verilmiødir. Lakèn D-dÿ sþzön yazûlûøû da, Aruz qocanûnit miø oüëó haqqûnda ilxû÷ûnûí verdiyi mÿlumat da ("At ba su -bÿn qan sömörÿr") gþstÿrir ki, hÿmin adû "Basat" kimioxuyub-yazmaq doürudur" 2 . Möasir Azÿrbaycan antroponimlÿrisistemindÿ iølÿnmÿyÿn "Basat" aítroponimi Törkiyÿantroponimlÿri sistemindÿ iølÿnmÿkdÿdir. O.Ø.Gþkyay AëiRza Yalmaíûn "Törkìÿn oymaklarû" kitabûna ÿsaslanaraqgþstÿrir ki, "Basat" Göney Anadoëóda "Busat" kimi iølÿnir 3 ."Dÿdÿ Qorqud" dastanûída adama oxøayan øèrÿ "Basat"adûíûn verilmÿ sÿbÿbi aydûn øÿkildÿ tÿsvir edilmiødir. Þüuzxanûn ilxû÷ûsû qamûøëûqdan ÷ûxan øir barÿdÿ Oüuz xana mÿ -lu mat verir "Xanûm, sazdÿn bir aslan ÷ûqar, at urar, apul-1 Í.Áàñêàêîâ. Ðóññêèé ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Áàêó, 1992, ñ.196.2 Ñ.ßëèçàäÿ. Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", Áàêû,1988, ñ.247.3 Î.Ø.Ýþêéàé. Ùàéàòû âå åñåðëåðè. Àíêàðà, 1989, ñ.255.1 Ò.Ùàæûéåâ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû, 1976, ñ.64136
apul yöröyiøè adam kibi. At basuban, qan sömörÿr". DÿdÿQor qud mÿhz bu xösusiyyÿtlÿrinÿ gþrÿ adama oxøayan øirÿ"Ba sat" adûíû verir. "Oülanûm, sÿn insansan, heyvanla mö -sahib olmaüûl! Gÿl, yaxøû at bin. Yaxøû yigitlÿr ilÿ eø yort!– de di. – Ulu qardaøûí adû Qûyan Selcikdir. Sÿnin adûn Basatolsun! Adûíû mÿn verdim, yaøunû allah versön!""Basat" antroponimi "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un VÛÛÛ vÿXÛÛ boylaðûída iølÿdilmiødir. XÛÛ boyda atasû Aruzun adû ilÿbÿrabÿr verèlìiødir (Aüca yözli gþrklimi Aruz oülû Basatgÿlöb almadûn).Ègidlik simvollu, mörÿkkÿb quruluølu "Basat" antroponimindÿ"at basuban" feli baülama tÿrkibinèn sintaktiksemantik tutumu daølaømûø vÿziyyÿtdÿdèr. Buna sÿbÿb hÿ -min birlÿøìÿdÿki inversiya, konkret desÿk, qeyri-möÿyyÿntÿ sirlik halda olan "at" zooleksemi ilÿ "basuban" feëi baülamasûnûn– "uban" qramìatik øÿkil÷isinin iøtirakû olmadanyerini dÿyiømÿsidir.Basatûn Òÿpÿgþzlÿ sþhbÿtindÿn mÿëum olur ki, onunyurdu "Gönortac", xanû "Bayûndûr", yurdunun qÿhrÿmanû"Salur Qazan", anasû "Qaba Aüac", atasû "Qaüan Aslan", þzadû isÿ "Àðóç oülû Basaò"dûr:Qalarda – qopardayerim GönortacQaranu dön i÷rÿ yol azsam,umum allah!Qaba alÿm gþtörÿn xanûmûz –Bayûídûr xan!137Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèQûðûø ýönè þgdin dÿpÿn alpûmûzSalur oüëû Qazan!Anaì adûn sorar oëñàn – Qaba Aüac!Atam adûn deirsÿn, – Qaüan Aslan!Mÿnim adûì ñorarsan, –Aðóz oüëû Basatdûr, – dedi.Buradakû "Gönortac" toponimik vahidini T.Hacûyevxÿyali, yÿíè qeyri-real toponim kiìè izah etmÿklÿ bÿrabÿr,îíóí konkret /real/ ola biëÿcÿyènè dÿ inkar etmir 1 . Bayûídûrvÿ Qazan "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da Oüuz qÿhrÿmanlaðûkimi möstÿqil iølÿnÿn adëàðdandûr. Onu da qeyd etmÿklazûmdûr kè, Qazan digÿr boylarda "Ulaø oüëó Salur Qazan"øÿklindÿ iølÿnirsÿ, burada (VÛÛÛ boyda) "Salóð oülû Qazan"kimi verilmiødir. VÛÛÛ boydakû "Salur oüëû Qazan" antroponiìè"Er-dÿ "Ulaø oüëó Salur Qazan", D vÿ HA-da "Saluroülû Qa zan" formasûndadûð 2 .Basatûn "Anam adûn sorar olsan, – Qaba Aüac", – de mÿ -si qeyri-realdûr, törk mifoloji tÿfÿkköröndÿ àüacûí mö qÿd -dÿsliyinÿ iøarÿdir. Bu hadisÿyÿ mönasibÿt bildirÿn S.ßli -yarov yazûr: "...ÿsatiri protooüuz tÿsÿvvörlÿrinÿ uyüun ola -raq boylarda ulu tÿbiÿtin, xösusilÿ aüacûn, daüûn, suyun can -landûðûëmasû (animizm), soykþk sayûlmasû bþyök yer tu tur 3 ."Oüuz Kaüan" dastanlarûídakû "Gþl ortasûída bir aüac1 Ò.Ùàæûéåâ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû, 1976, ñ.64.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä",Áàêû,1988, ñ.249.3 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.258.138
gþr dö" cömlÿsinin mifûk tÿsÿââörlÿ baüëûëûüûíà F.Bayatûnmö nasèbÿti maraqlûdûr: "Törk mifoloji sistemindÿ gþl or ta -sûí da aüac yerin sèìvolu kimi ÷ûxûø edir. Gþl (su) hÿm dÿar òûìëà baülû Tanrûní adû kimi ke÷ûr" 1 .Qaüan Aslan. Qeyri-real antroponimdir. "Qaüan ("qa -üan àñëàí") – qÿdiì tarixdÿ ulu dþvlÿt baø÷ûsû, xaqan xalqarasûnda indi dÿ ata-babaya vÿ ya bþyök qardaøa möraciÿtlÿèølÿnÿn "qaüa" sþzö ÿsatiri bir relikt olmaq etibarilÿ burdandûr.Run yazûsûída da øahzadÿ Köl teqin atasûnû "qanûmqaüan" – qaüan ata (ulu hþkmdar – imperator ata) adlan dû -ðûr" 2 . M.Seyèdov da "qaüan"û baø÷û mÿnasûída izah etmiødir:"Hÿr bi demokrat quruluøunun (qÿbilÿ, qÿbèlÿ birlÿø mÿ sè -nin) baø÷ûsû – xaqan – qaüaí, dþvlÿt iølÿrinÿ baø÷ûëûq edèrdi"3 .Cÿmiyyÿtdÿn kÿnar aslan kimi yaøayan, cÿmiyyÿtÿ dÿelÿ aslan kimi gorönÿn, at basûb qan sömördöyönÿ gþrÿ"Basat" adlanan øÿxsin ata adûnû "Qaüan Aslan" adlandûð -ìàsû ÿsatèðè-mifûk tÿsÿââörlÿrdir. K.Abdullayev "Kitabi-Dÿ dÿ Qorqud"da "tÿbiÿt – mÿdÿniyyÿt" qarøûlaømasûídanbÿhs edÿðêÿí gþstÿrir: "Yalnûz Dÿdÿ Qorqud gÿlib onu bir -dÿ fÿlik ènsan cÿmiyyÿtinÿ "pÿr÷imlÿyÿndÿn" sonra – onaBa sat adû verÿndÿn sonra Basat yeni möhitin normal öz vö -nÿ ÷evrilir vÿ sanki kompensÿ ösulu ilÿ bir azdan þz kþhnÿ139Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ô.Áàéàò. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí" äàñòàíû. Áàêû, 1993, ñ.148.2 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.261.3 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.28.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdön yasûía – onu bÿslÿyÿn, mÿhv olmaüa qoymayan tÿbiÿtÿqar øû ÷ûxûr. Tÿbiÿt bu boyun davamûnda Tÿpÿgþz obrazûídaÿya nilÿødirilir. Vÿ Basatûn Tÿpÿgþzÿ qalib gÿlmÿsè dÿ de -dik lÿrimizin timsalûída son dÿrÿcÿ simvolik bir mÿna kÿsbedir" 1 . Möÿllif "tÿbiÿt-mÿdÿniyyÿt" qarøûlaødûrmasû ilÿbaüëû olan fûkirlÿrini belÿ yekunlaødûðûr: "Dastan bötþv birinsan cÿmiyyÿtinin, bÿlkÿ dÿ, min illÿrlÿ ke÷diyi uzun vÿ÷ÿ tin yoëu bu øÿkildÿ Basat obrazûnda ömumilÿødirir. Vÿey ni zamanda tÿbiÿtÿ qayûdûøûí mömkön olmadûüûíû, mÿq -bul sayûlmadûüûíû da a÷ûq øÿkèëdÿ bildirir. Dÿdÿ Qorqudun"Sÿn insansan, heyvanla mösahib oëmaüûl!" möraciÿti tÿkcÿbu faktûí qeyd olunmasû kimi yox, hÿm dÿ Mifûn geriyÿ –tÿ biÿ tÿ qayûdûø özÿrindÿ qoyduüu ÿbÿdi yasaq kimè sÿslÿ -nir" 2 . Cÿmiyyÿtÿ qÿdÿrki "Basat" cÿmiyyÿtin nÿzÿrindÿ as -lan dûr. Cÿìiyyÿtdÿ olan Basatûí nÿzÿrindÿ isÿ atasû Aruzyox, Qaüan Aslandûr. K.Abdullayevin "tÿbiÿt – mÿdÿnèy -yÿt" qarøûlaødûðìasû tezisindÿ aslan tÿbiÿtin simvolu kiìitÿq dim edilir. Demÿlè, tÿbiÿtdÿn mÿdÿniyyÿtÿ qayûdan Ba -sat tÿbiÿtè (aslanû) mifèk ata adûída (Qaüan Aslan) yaøadûr.Törk mifèk tÿsÿvvöröndÿ "Qaüan" ÿn bþyök baø÷û, xa -qan dûrsa, aslan da göclölök, qorxmazëûq, qöââÿtlilik, ÷evik -lik simvoludur. "Aslan" zooleksemli antroponim metàforiksÿ ciyyÿlidir. "Qaüan Aslan" antroponimè "Kitabi-DÿdÿQor qud"un VÛÛÛ boyunda qeyri-real antroponim kimè iølÿ -dil èá. ÛÛÛ boyda èñÿ oüuzlara döømÿn, kafir adû kimi "Qara1 Ê.Àáäóëëàéåâ. "Ýèçëè Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1991, ñ.16.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.70.140
Arslan Mÿëik" àíòðîïîíèìèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Qÿdim vÿ möasirtörk ad sistemindÿ da ha ÷ox iølÿnÿn "Aslan" antroponimi"Orxon-Yenisey" abi dÿ lÿrindÿ "Arslan Kölöq Tiriq øÿklindÿiølÿnmiødir" 1 . XÛÛ ÿsr Eldÿgiz hþkmdarû da bu adûdaøûmûødûr (Qûzûl Arslan). As lan antroponimi törk xalqëaðûantroponimiêasûída möxtÿ lif fonetik variantlarda iølÿnir.Mÿsÿlÿn, qazax dilindÿ Aðûs tan, Aðûsbek, qûrüûz dilindÿArstan, Aðûstan, Arslan, þzbÿk di lindÿ Arslan, Arslonbek,tatar dilindÿ Aðûslan vÿ s. ßlavÿ edÿk ki, törk xalqlaðû antroponimlÿrisèstemindÿki "Aslan" antro ponimik vahidi rustarixi mÿnbÿlÿri vÿ folkëorunda Rus lan, Eruslan, Aslan,Oslam kiìi iølÿnmiødir 2 .Azÿrbaycan antroponimlÿri sistemindÿ Aslan//Arslanadû ilÿ bÿrabÿr, onunla sinonèmlik tÿøkil edÿn ßsÿd, Hey -dÿr (ÿrÿb ìÿnøÿli) adlarû da iølÿnmÿkdÿdir. Bu sisteìÿ farsmÿnøÿli "øir" sþzö ÿsasûnda yaranan antroponimlÿri dÿ da -xië etmÿk olar. Mÿsÿlÿn, Øirzad (fars), Øirxan-øir (fars) +xan (törk) vÿ s.Bÿkèl oüëû ßmran. ÛX boyda iølÿdilmiødir. "Bÿkil"antro ponimini M.Ergin "Bekil", H.Arasëû, F.Zeynalov vÿS.ßlizadÿ "Bÿkil" kimi oxumuødur. "ßmran" antroponiminiisÿ V.V.Bartold "Amran", M.Ergin "Emren", F.Zeynalovvÿ S.ßlèzadÿ "ßmran" kimi oxumuødur."Bÿkil" möasèr Azÿrbaycan antroponèmlÿrè sistemindÿ141Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Äðåâíåòþðêñêèå äèàëåêòû è èõ îòðàæåíèå â ñîâðåìåííûõ ÿçûêàõ. Ôðóíçå,1971, ñ.140.2 Í.Áàñêàêîâ. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Âîñ òî÷ íîñëàâÿíñêàÿîíîìàñòèêà. Ìîñêâà, 1972, ñ.200.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèiølÿnmir. ßmran isÿ Bor÷alûda Amran//Amiran øÿkëindÿ iø -lÿn mÿkdÿdir (Bu, ÛX boyda tÿsvir edilÿn Görcöstan sÿr hÿ -din dÿ baø verÿn hadèsÿlÿrlÿ sÿslÿøir). Onu da ÿlavÿ edÿk ki,Qû zûl Arslanûn (XÛÛ ÿsr) qardaøû oülu da "ßmran" adûnû da -øû mûødûr (ßmir ßmèran Þmÿr) 1 ."Bÿkil" antroponiminin hansû àïåëéàòèâ ÿsasûída yaranmasû bir sûra tÿdqiqat÷ûlaðûí dèqqÿt mÿrkÿzindÿ olmuødur.O.Ø.Gþkyay "Bÿkil"èn etimoloji izahûnû gþstÿrmÿsÿ dÿ, bÿ -zi tÿdqiqat÷ûlaðûí hÿmin antroponimlÿ baülû fèkirlÿrinÿ mö -na sibÿt bildirmiødir. "Çÿki Valèdi Toüan "Bukil" adûíû "Vö -gil" oxuyur vÿ onun törkmÿnlÿrdÿkè "vökil" qÿbilÿsi ilÿbaü lûëûüûíû döøönör. Bÿzè tÿdqiqat÷ûlar isÿ yaíëûø oëaraqBökil adûnû ÿrÿb dilindÿki "Vekil" adû olduüuna iøarÿ edir" 2 .M.Seyidov "Bÿkil" antroponiminÿ daha ÷ox mifoloji prizmadanyanaømûø, onun ov÷uluq ÿsaòèri ilÿ baüëûëûüûíû izahedÿrkÿn fikri tÿsdiq ö÷ön "ßkil-Bÿkil" quø èdi xalq øeèrinÿèsòènad etmiødir. Øeèrÿ gþrÿ, ßkil-Bÿkil insan deyil, quødur.Demÿli, vaxtilÿ ßkil-Bÿkië zoomorfik onqon olmuødur;gþrönör kè, sonralar zaman ona insan cildi geydirmiø, onusÿrhÿdè qoruyan iølÿ mÿøüul olan igèdÿ ÷evirmiødir" 3 .Øirvan bþlgÿsindÿki "Bÿklÿ" oykoniminin "Kitabi-Dÿ -dÿ Qorqud"dakû "Bÿkèl" antroponimi ilÿ baülûlûüûna èøarÿedÿn L.Mÿmmÿdova yazûr: "Dÿdÿ Qorqud" qÿhrÿìanla -ðûídan bèrè Bÿkèëin Azÿrbaycanûn qÿrb sÿrhÿdlÿrènÿ gþn dÿ -1 É.Ìàùìóäëó. Àçÿðáàéæàí òàðèõè èíòèáàù äþâðö. Áàêû, 1996, ñ.27.2 Î.Ýþêéàé. Ùàéàòû âå åñåðëåðè. Àíêàðà, 1989, ñ.261.3 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.240.142
ilmÿsi mÿlumdur. Qeyd edilÿn mölahizÿlÿr Bÿklÿ kÿn di -nin adûnûn “Kitabi-Dÿdÿ Qorqud”un qÿhrÿmanlaðûídanolan Bÿkilin adû ilÿ baülû adlanmasû qÿnaÿtinÿ gÿlmÿyÿÿsas verir. Bÿklÿ sþzö isÿ törk dilindÿ "gþzlÿ", "gþzlÿmÿk"mÿnasûídadûr" 1 . F.Xaëûqov "bÿkil" sþzönön V.V.Radlovunlö üÿtindÿ mþùkÿmlÿnmÿ mÿnasûída olduüunu, "bÿk" sþ -zö nön qÿdim, törk abidÿlÿrindÿ "bÿrk", "mþhkÿm", "qöâ -âÿt li", "göclö" mÿnasûnû ifadÿ etdiyini, "Göltÿkin" abi dÿ -sin dÿki "bÿrilik" sþzönön S.E.Malov tÿrÿfèídÿn "mþh -kÿm", "bÿrk" mÿnasûída izah edildiyini, hÿm÷inin "beklÿ -mÿk" sþzönön Törkiyÿ törkcÿsindÿ gþzlÿmÿk, qorumaqmÿ nasûída iølÿndiyini ÿsas gþtörÿrÿk yazûr: "Törk mÿnøÿlileksik vahid olan Bÿkilin mÿnasû hÿm ov÷u Bÿkilin, hÿmdÿ sÿrhÿd qarovul÷usu Bÿkilin iøinÿ, fÿaliyyÿtinÿ uyüungÿlèr. Hÿr iki halda leksik vahidin mÿnasû boydakû fèkirlÿöst-östÿ döøör. Lakèn möasir törk dilindÿ èølÿk olan "beklÿmÿk"– gþzlÿmÿk, qorumaq mÿnasû ilÿ dÿ izah edilÿ bi -lÿr. Adûn belÿ mÿnalandûðûlmasû oüuzlaðûí advermÿ adÿtèilÿ dÿ sÿslÿøir" 2 .Gþröndöyö kimi, "Bÿkèë" adûíûn etèìoloji izahûída da -ha ÷ox gþzlÿmÿk, qorumaq, anlamlû "bÿklÿìÿk" apelyativinÿöstönëök verilmiødir. Bu izahlar "Bÿkië"in dastandakûvÿ zifÿsilÿ sÿslÿøsÿ dÿ, fèkrimizcÿ, onun etimoloji izahûídabaø qa cÿhÿtlÿr ÿsas gþtörölmÿlidir. Bèrincisi, Bÿkil "sÿrhÿd143Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ë.Ìÿììÿäîâà. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí Øèðâàíäà òîïîíèìèê èçëÿðè.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, ÂÛ, Áàêû, 1996, ñ.77.2 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîðäà àäàëìà ìîòèâëÿðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûïðîáëåìëÿðè, Áàêû, 1995, ñ.23.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèko mandiridir". "Görcöstan sÿrhÿddindÿ Oüuz torpaqlarûnûida rÿ edÿn qÿhrÿman" 1 kimi tÿsÿââör edilmÿlidir. Demÿli,Bÿ kil antroponiminin apelyativinèn gþzlÿmÿk anlamlû"bÿk lÿmÿk"lÿ ÿlaqÿlÿndirilmÿsi onun fónksiyasûíû azaldûr.Èkèncisi, "Bÿklÿ" apeëyativindÿki "lÿ"nin metateza vÿ sÿs -ÿvÿz lÿnmÿsè nÿticÿsindÿ "èë" øÿklinÿ döømÿsi qeyri-möm -kön dör vÿ ömumiyyÿtlÿ, törk diëlÿrinin tarixèndÿ belÿ birano logiya gþrönmör. Tarixÿn "ov ovlamaq", "ip iplÿmÿk","sap saplamaq", sonra isÿ ovlamaq, iplÿmÿk, saplamaq øÿk -lèn dÿ iølÿnìiø sþzlÿrdÿ hÿmin fonetik hadisÿlÿrin olmadûüûvÿ tÿtbiqinin qeyri-mömkönlöyö dÿ "Bÿkil"in "bÿklÿ" apel -ya tivi ÿsasûída yaranmadûüûnû gþstÿrir. Ö÷öncösö, mÿëumdurki, bir dildÿn baøqa dilÿ ke÷ÿn sþz, ÿsasÿn, mÿnbÿ dèl -dÿ ki fonetik tÿrkibini qoruya bilir.Bÿzÿn isÿ mÿnbÿ dildÿ fonetik deformasèyaya uürayansþz ke÷diyi dildÿ mÿnbÿ dildÿki ilkin fonetik tÿrkibini ey -ni lÿ saxlayûr. Mÿsÿlÿn, möasir dèëimizdÿki "torba" sþzö er -mÿ ni dilindÿ qÿdim foðìasûída "tobraq" øÿklindÿ iøëÿnmÿkdÿdir2 . Bó mÿnada "bÿklÿ" apelyativi ÿsasûnda yarananqÿdim törk antroponiminin tipolîúè vÿ geneoloji cÿhÿtdÿntörk dèëlÿri ilÿ bir sistemÿ daxil olmayan rus dilindÿ – ðósantro ponimlÿri sistemindÿki "Bekëemèøev" faìiliyasûídamö hafûzÿ edilmÿsè dÿ "Bÿkil"in "bÿkëÿ" apelyativi ÿsasûídayaranmadûüûnû gþstÿrir.Bir sûra titullar qÿdim törk antroponimlÿri sistemèndÿ1 É.Ìàùìóäëó. Àçÿðáàéæàí òàðèõè èíòèáàù äþâðö. Áàêû, 1996, ñ.60.2 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè. Áàêû, 1979, ñ.45.144
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûhÿm tètul, hÿm dÿ mörÿkkÿb quruluølu antroponimlÿrintÿrÿflÿrindÿn biri kimi ÷ûxûø etmiødir. Bó mÿnada "Orxon-Yenisey" abidÿlÿrindÿki Bÿk Tarkan, Bÿk ×or 1 , XÛÛÛ ÿsrÿqÿdÿrki ÿrÿbdilli mÿnbÿlÿrdÿ èølÿnìiø Bÿkturun, Bÿkaba,Bÿk÷ur, ×urbÿk 2 antroponimlÿrinin bÿy/bÿk//bek/ tituluÿsa sûnda yaranmasû vÿ ömumiyyÿtlÿ, törk ad sistemindÿ di -gÿr titullarla möqayisÿdÿ "bÿy" titullu adlaðûí östönlök tÿø -kil etìÿsi "Kitabi-Dÿdÿ Qorqód"dakû "bÿy" tituëlu antroponimlÿrÿdiqqÿtlÿ yanaømaüû tÿlÿb edir. "Dÿdÿ Qorqud"das taíûída "bÿy" hÿm titul (Qazan bÿy, Uruz bÿy, Yegnÿkbÿy), hÿm dÿ mörÿkkÿb quðóëóølu antroponimlÿrin tÿ rÿf lÿ -rin dÿn biri, xösusilÿ Û tÿrÿf kiìi daha ÷ox iøtirak etmiødir.Mÿ sÿlÿn, Baybþrÿ, Baybican vÿ s. Banû÷i÷ÿk antroponimindÿkè"banû" titulunun birinci tÿrÿf kimi ÷ûxûø etmÿsi dÿ"Dÿdÿ Qorqud" dastanûídakû hÿmin tip antroponimlÿrin birsistem tÿøkèë etdiyènè tÿsdiqlÿyir. Mÿhz bu faktlar "Bÿkil"antroponimindÿki "bÿk"ií titul, "il" hissÿsinèn isÿ siyasitoplum, oba mÿnasûída olan "el" sþzönön qÿdim formasûolduüunu sþylÿmÿyÿ imkan verir. Demÿli, bÿk + il//el konstruksiyasûbÿrpa olunur. Qÿdim törk ad sistemindÿki "Bÿk-÷ur", "×urbÿk" adlaðûíûn èíâåðñèéà ÿsasûnda yaradûlmasûnû,"Basat" antroponiminin "at basubÿn" feli baülama tÿrki ái -nin transformasiyasû ÿsasûnda ya randûüûíû vÿ ß.Dÿmir ÷i za -dÿ nin "Qorqud adû ÿsëèndÿ "qo ru maq" vÿ "qut" sþzlÿri bir-1 Ðÿæÿáîâ ß., Ìÿììÿäîâ É. "Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè". Áàêû, 1972,ñ.383.2 ×.Ãóñåéíçàäå. Òþðêñêàÿ àíòðîïîíèìèÿ â ñðåäíåâåêîâûõ àðà áî ÿçû÷ íûõïèñüìåííûõ ïàìÿòíèêàõ äî XIII â. ÀÊÄ, Áàêó, 1988, ñ.21.145
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèlÿømÿsindÿn "xeyir qoru yan" mÿ nasûía formalaødûðûlmûøbir ad kimi øþhrÿt qazanmûødûr" 1 fik rini ÿsas gþtörsÿk, "bÿk+ il//el" modeli "il//el + bÿk" mo delinÿ transforìasiyaoluna bèëir ôèêðèíè ñþéëÿéÿ áèëÿðèê. Bu isÿ "Bÿkil" antro po -nimènin möasir törk, o cömlÿdÿn Azÿrbaycan antroponimlÿrisistemindÿki qÿdim "bÿy" titulunun tÿyinatûíû mö ha -fûzÿ edÿn "Elbÿy" "Elbÿyi" antroponimi ilÿ fonetèk tÿrkib,leksik-semantik tutum vÿ konstruksiya baxûmûndan eyniolduüunu tÿsdiqlÿyir. Bÿkilin ildÿ bèr dÿfÿ Bayûndûr xanlagþröømÿsi, þzönön divanûíûí olmasû (Bax: XÛ boy) faktû,hÿm÷inin "Bÿkil þzönön idarÿ etdiyi oüuz torpaqlaðûía –Görcöstan sÿrhÿdinÿ dþnör" 2 fikri dÿ "Bÿkil" antroponimèíènÛÛ nþv tÿyini sþz bèrlÿømÿsi konstruksiya-sûnda olan"el bÿyi" mÿnasûída olduüunu ÿsaslandûðûr. "Bÿ kil" antroponimininÛÛ nþv tÿéini sþz birlÿømÿsi ÿsasûída ya ranmasûforìal olaraq qavranmûr. Buna sÿbÿb, bir tÿr ÿf dÿn, hÿìinantroponimdÿki ènversiya, digÿr tÿrÿfdÿn, ÛÛÛ øÿxs mÿnsubiyyÿtgþstÿricisènin /-i/ iølÿnmÿmÿsidir.Bu cör vÿ buna bÿnzÿr antroponimlÿr möasir Azÿr bay -can antroponimlÿri sistemindÿ iølÿnmÿkdÿdir. Mÿsÿlÿn,Eè bÿy /el bÿyi/, Elturan /Turan eli/, Eløad /el øadû/, Yaz ÷i -÷ÿk /yaz ÷i÷ÿyi/ vÿ s.ßmran. M.Seyidov "ßmran" antroponiminin apelyativinitörk mÿnøÿli dinclik, sölh, ÿmin-amanlûq anlamëû"amûra", "amûran", "amûrla", "amûrlan" sþzlÿri ilÿ ÿlaqÿlÿn-1 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè. Áàêû, 1979, ñ.139.2 É.Ìàùìóäëó. Àçÿðáàéæàí òàðèõè èíòèáàù äþâðö. Áàêû, 1996, ñ.60.146
dirmiødir 1 . F.Xalûqov "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "ßmran"antroponiminè altay, teleut, kuman vÿ digÿr dillÿrdÿki"Am ran" antroponèmi ilÿ "ÿmin-amanëûq qoruyan", "uzaq -gþrÿn" mÿnasûída izah etmiødir 2 . V.V.Jirmunski "Amran"ûQafqazla ÿlaqÿlÿndirsÿ dÿ, onun görcö folklorunda xatûrlandûüûíûgþstÿrir 3 . "ßmran" antroponimènÿ fonetik tÿrkib -cÿ oxøar olan "Amrak" vÿ "Èmran" antroponimlÿri dÿ var -dûr. N.Mÿmmÿdov gþstÿrir ki, sevimli anlamlû "Amrak" qÿ -dim törk adû olub vÿ möasir Azÿrbaycan antroponimlÿrè sis -te mindÿ èøëÿnmÿkdÿdir 4 . Èmran adû barÿdÿ O.Mèrzÿyev ya -zûr: "ßrÿblÿrin Èmran adû Qurandan gþtörölöb. Burada ÿnuzun surÿlÿrdÿn, möasir dillÿ desÿk, fÿsiëlÿrdÿn bèri "Èmranailÿsi" adlanûr. Tÿsvèr edilÿn ÿùvalatdan mÿlum olur ki,õris tianlarûn peyüÿmbÿri Èsanû dönyaya gÿtirÿn Mÿryÿminata sûnûn adû Èmran imiø... Èmran xalis ÿrÿb adûdûr, mÿnasûisÿ "abadëûq, mÿskunluq, mÿdÿniyyÿt demÿkdir" 5 .Gþröndöyö kèmi, ßìran, Amrak, Èmran antroponimlÿrifonetik vÿ leksik-semantik baxûmdan bir-birinÿ ox øar -dûr. M.Seyidov "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû qÿhrÿìanlaraÿrÿb adlarûnûn xas olmadûüûíû ÿsas gþtörÿrÿk ÿrÿb mÿnøÿli"Èm ran"la "Dÿdÿ Qorqud"dakû "ßmran" adûnûn yaxûnlûüûíûqÿ bul etmir 1 . ßrÿb dilindÿki abadlûq, abad; mÿdÿniyyÿt, tÿ -147Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989, ñ.20.2 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîð îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1998, ñ.22.3 Â.Æèðìóíñêèé. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è "Êíèãà Êîðêóòà". Êíèãàìîåãî "Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.230.4 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.9.5 Î.Ìèðçÿéåâ. Àäëàðûìûç. Áàêû, 1986, ñ.104.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèrÿq qi; rifah, sÿadÿt anlamlû ömran 2 , qÿdim törk dèëèndÿkisev gi, eøq, sevilÿn, sevinc anlamlû "amranmak" vÿ sevimlian lamlû "amrak" 3 , ùind – Avropa dillÿrinin hind dillÿri bu -da üûí dakû sanskrit þlö dilindÿ sevmÿk anlamlû "aìra" 4 va -hid lÿ rinin fonetik (amrak, amra, ömran) vÿ leksik-semantikox øarëûüû da onlaðûí bir kþkdÿn olduüunu tÿsdiqlÿyir.Bûüû ãanlu Bÿsdöz ßmÿn. ÛÛ, ÛV, VÛÛ, VÛÛÛ vÿ XÛÛboyëarda iølÿdèëmiødir. "Bÿgdöz. HA-da "Bÿydöz", Er-dÿ"Bögdöz" øÿklindÿdir."Bûüû qanlu Bÿgdöz ßmÿn" antroponimik modelindÿ kiègidlik simvollu "Bûüû qanlu" lÿqÿbi tÿyini sþz birlÿømÿlÿ -rinÿ daxil olmayan ismi sþz birlÿømÿsi konstruksiyasûndadûr.Hÿmin lÿqÿb "ßmÿn"in bÿdèè tÿyinindÿ dÿ iølÿdil -miødir. "Vaðûban peyüÿmbÿrëÿðèí yözini gþrÿn, gÿlöbÿniOüuzda sÿhabÿsi olan, acûüû tutanda bûqlarûídan qan ÷ûqanbûüû qanlu Bÿgdöz ßmÿn ÷apar yetdi".M.Ergin qeyd edir ki, Bitlis körd bÿylÿrindÿn olanØÿrÿf xan "Øÿrÿfnamÿ" ÿsÿrindÿ rÿvayÿtÿ ÿsaslanaraqBög döz (Bÿgdöz) ßmÿni mÿnøÿcÿ körd kimi tÿqdim et miø -dir. Hÿmin rÿvayÿtdÿ deyilir: Peyüÿmbÿr Oüuz xanûn gþn -dÿr diyi körd bþyöklÿrindÿn olan Bögdözö dÿhøÿtli, iyrÿnchal da gþrör vÿ onlar dönyanûn baøûna bÿla olduüu ö÷ön butay fadan olanlara dþvlÿt qurmaq nÿsib olmasûí, – deyir.M.Ergin fèkèðëÿðèíè belÿ yekunlaødûðûr: "ßsasÿn, Bögdözö1 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí åðìÿíè ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðè. Áàêû, 1976, ñ.20.2 ßðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.659.3 Ãÿäèì òöðê àáèäÿëÿðèíèí ñþçëöéö. Áàêû, 1992, ñ.17.4 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1969, ñ.41.148
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûOüuz xanûn gþndÿrmÿsi dÿ bu rÿvayÿtin ÿslindÿ Oüuzlaraaid olduüunu gþstÿrmÿkdÿdir" 1 ."ßìÿn Bÿgdöz dþyöø÷ölÿrinin mènbaøûsûdûr ("mÿnBÿk döz baølaðû) 2 . Fikrimizcÿ, "Bÿkdöz tayfasûndan olan"ßmÿn" antroponiminèí apelyativi ìÿøhur, tanûnmûø, nÿ -cib anlamlû "aman÷" sþzönön fonetik tÿrkibcÿ dÿyiømiø va -rian tûdûr.Mörÿkkÿb quruluølu "Bÿgdöz" antroponèmèndÿki"bÿg" bÿy /bÿk//bÿg titulóíón fonetik variantû, "döz" isÿqÿ dim törk dèlindÿ "töz" variantûída iølÿnmiø döz, bÿrabÿr,hÿ qiqi, doüru, sÿdaqÿtli mÿnasûndadûr. Qÿdim törk abi dÿ -lÿr indÿki "Töz bay kö÷ Bars", "Tözmis//Tözmiø /Dözmöø/antroponimlÿri dÿ "döz" apelyativi ÿsasûída yaraímuødûr.Maraqlûdûr ki, "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da "Bÿgdöz" øÿklindÿiølÿnmiø antroponimdÿ bÿg /bÿy/ titulu ÿââÿldÿ, "Orxon-Yenisey" abidÿlÿrindÿ isÿ "töz" /döz/ sþzöndÿn sonra iølÿnmèødir.Hÿr iki antroponimdÿ komponentlÿrin yerini dÿyiøsÿk,onlaðûí eyni konstruksiya ÿsasûída yarandûüû asanlûqlaqavranûla bilÿr:Töz bay – bay /bÿk//bÿg/, töz /döz/ = BÿgdiizBÿgdöz – döz/töz/, bÿg /bÿy//bay/ = Töz bayBu fakt bir daha tÿsdiq edir ki, "Bÿgdöz" antroponimi1 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.48.2 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", ÛÛÛ. Áàêû, 1991, ñ.144.149
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè"bÿy" titulu vÿ "ÿyri" sþzönön antonèìi, hÿqiqi, doüru, sÿ -da qÿtli anlamlû "döz" apelyativi ÿsasûída yaranmûødûr. Onuda qeyd etmÿk lazûmdûr ki, "Bÿgdöz" "Oüuz namÿ"dÿ baø -qa laðûía mönasibÿtdÿ mölayim, yum øaq, qulluq gþstÿrÿnmÿnasûída ve ril mèødir 1 .Boz atëó Xûzûr. Û boyda iølÿdilmiødir. Qeyri-real, mifikantroponimdir. "Boz atëu Xûzûr" antroponimik modelindÿ"boz atlu" tÿyini sþz birlÿømÿlÿrinÿ daxil olmayan ismi sþzbirëÿømÿsi konstruksiyasûída olub semantik baxûmdan atkultunu ifadÿ edir. Darda qalan Buüacûí kþmÿyènÿ ÷atan"Xûzûr" yaüûø hamisidir, "Xÿzÿr" dÿnizinin adû da ÿslèndÿ"Xûzûrla" ÿlaqÿdardûr 2 . S.ßëiyarov da S.Ø.×aqdurova ÿsas -lana raq "xeyirxah" "Xûzûr"ûn "xezûr" "xÿzÿr" etnonim vÿhid ro nimi èëÿ baülûlûüûnû gþstÿrir 3 .Törk tÿfÿkköröndÿ formalaøan, ÿsrlÿrdÿn ÿsrlÿrÿ þtö -rö lÿn mèôèê "Xûzûr" obrazû etnoqrafûyaìûzda indi dÿ ya øa -yûr. "Kþùnÿ èlin qurtarûb yeni ilin baøladûüû ilk gön, hÿm dÿ"Xû zûr gönö" adlanûr 4 . "Xûzûr" antroponimi Xûzûr//Xûdûr oro -nimik vahidindÿ dÿ möhafûzÿ olunmaqdadûr.Boyu uzun Burla xatun. ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV boylarda iølÿdil miø -dir. Burla xatunun xanlar xanû Bayûídûðûí qûzû, bÿylÿr bÿyiUlaø oülu Salur Qazanûn isÿ hÿyat yoldaøû olmasû oíón1 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ" (ôàðñ äèëèíäÿí òÿðæöìÿ, þí ñþç âÿ øÿðùëÿðÐ.Øöêöðîâàíûíäûð). Áàêû, 1992, ñ.67.2 Á.Àáäóëëàéåâ. Ùàããûí ñÿñè. Áàêû, 1989, ñ.13.3 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", ÛÛÛ. Áàêû, 1991, ñ.75.4 Á.Àáäóëëàéåâ. Ùàããûí ñÿñè. Áàêû, 1989, ñ.13.150
Oüuz dþvlÿtinin birinci xanûmû, qadûnû olduüunu tÿsdiq -lÿyir. Burla xatun "Humay vÿ Tanrû kimi uca, ilahi lÿø di ri -lÿn bir varlûq, elin vÿ nÿslin ana baøbèëÿni, sosial nöfózu"Taí ðû haqqûna" bÿrabÿr gþtörölÿn toxunulmaz bir øÿx sèy -yÿtdir 1 ."Boyu uzun Burla xatun" antroponimik modelèndÿki"Bo yu uzun" lÿqÿbi vÿ "Burla" ÿsl øÿxs adû "Burla Xa -tun"un atasûnûí adûía (Bayûndûr) uyüunlaødûðûlmûø, allè te ra -si ya èëÿ bir ahÿng darëûq yaradûlmûødûr. ßdÿbiyyatûìûzdakû"Boy nu uzun Buray xaíûì" antroponimi dÿ poetèklik baxû -mûn dan "Boyu uzun Burla xatun" antroponimi ilÿ sÿslÿøir."Boyu uzón Burla xatun" antroponimik modeli "Boyuuzun" lÿqÿbi, "Burla" ÿsl øÿxs adû vÿ "xatun" titulundanibarÿtdir. Tÿyini sþz birlÿømÿlÿrinÿ daxil olmayan ismi sþzbirlÿømÿsi konstruksiyasûída olan "Boyu uzun" lÿqÿbigþzÿllik, qÿøÿnglik simvolludur. "Burla" antroponimindÿnbÿhs edÿn A.Paøa gþstÿrir ki, bu, qÿdim törklÿrdÿ qurdmÿnasûnda olan "buri" sþzö ilÿ ÿlaqÿdardûr 2 . Qÿdim törk, ocömlÿdÿn qÿdim vÿ möasir Azÿrbaycan antroponimlÿrisiste mindÿ "bþrö" apelyativëè qadûí adlaðûíûí möøahidÿedèë mÿ diyini, eyni zamanda hÿmin apelyativin qadûí ad la ðû -íûn yaranma ÿsaslaðûía uyüun gÿlmÿdiyini ÿsas gotörÿrÿk"Bór la" antroponiminin etimoloji cÿhÿtdÿn izahûía baøqais ti qaìÿtdÿn yanaømaüû mÿqsÿdÿuyüun hesab edèrèk:1. "Burla" antroponiminin apelyativi fónksiyasûída qÿ -151Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.258.2 À.Ïàøà. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, 1996, ñ.31.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdèm tiirk dilindÿ meyvÿ, özöm baüû, meynÿlik mÿnasûndaolan "borluü" sþzönön o-u, u-a sÿsÿvÿzlÿnmÿsi vÿ "ü" sÿs -dö øömö ilÿ "burla" øÿklinÿ transfoðìasiya olunmuødur qÿ -naÿtinÿ gÿlsÿk, "Burla" gþzÿllèyi ifadÿ edÿn antroponim dirfikrini sþylÿmÿk mömköídör;2."Burla" antropoíèmènin apelyativinÿ tarixè-lènqvistikprizmadan yanaødûqda digÿr mÿnalarla yanaøû, geri dþnmÿkmÿnasûnû da ifadÿ edÿn "burulmaq" feli ilÿ "burla" (Buðëa)apelyatèvinèn fonetik-semantik oxøarlûüû gþrönör. Belÿ ki,"burulmaq" feli arzu øÿklindÿ iølÿndikdÿ "burula //burla"(2-ci hecadakû "u" sÿsinin döømÿsi möìköndör), "geri dþ -nÿ", "bir dÿ qûz uøaüû doüulmaya" mÿnasû ifadÿ edilmiøoëór. Bu, Burla xatunun atasû Bayûndûr xanûn davam÷ûsû ki -mi oülunun olmamasû, "Dÿdÿ Qorqud" dastanûnûn ìöqÿd -di mÿsindÿ "Yetÿr" adûíûí iølÿnmÿsi, hÿm÷inin M.Erginin"Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da "erkÿk cocuq qûza östön tutulur" 1fikri èlÿ tÿsdiqlÿnÿ bilÿr. Demÿli, "Bórëa" antroponimi ya -ran ma ÿsasû vÿ semantikasûna gþrÿ Yetÿr, Usan dûq, Gÿ rÿk -mÿz, Èstÿmÿz, Qûzqayût vÿ s. anòroponimlÿrëÿ bir sistemÿdaxil ola bilir;3. M.Kaøüarinin löüÿtindÿ "ÿtir sa÷maq" mÿnasûndaèølÿnmiø "bur" feëi -ul qayûdûø nþv øÿkèë÷isi vÿ felin arzuøÿklinin gþstÿricisi -a èlÿ iølÿndikdÿ "ÿtir sa÷a" anlamlû"burula" formasû yaranûr (hÿmin apelyativèn 2-ci hecasûídakû"u" saiti qûsa deyildiyi ö÷ön "burula" "burla" øÿklinÿdöømöødiir. Möasir danûøûq dili vÿ dialektlÿrimizdÿki kaø1 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.27.152
dþylÿ (dþyölÿ), kaø þyëÿ (þyölÿ) sþzlÿri kèmi.Deìÿli, "Burla" kaø ÿtir sa÷a, gþzÿl gþrönÿ mÿnasûndadûr.Belÿ bir adû isÿ ìÿhz xanlar xanû Bayûídûðûí qûzûdaøûya bilÿrdi. "Burla"íûí "Boyu uzun" lÿqÿbi dÿ semantikbaxûmdan "ÿtir sa÷a" mÿnasû èlÿ gþzÿllik xÿttindÿ birlÿøir."Burla" antroponimi ilÿ baülû tÿqdim etdiyimiz etimolojiizahlar baxma bucaüûndan asûlû olaraq möxtÿlifistiqamÿtlÿrdÿn tÿsdiq olunsa belÿ, "Burla" antroponiminin"ÿtir sa÷a", "gþzÿë gþrönÿ" mÿnasû daha real gþrunör."Burla" antroponiminin apelyativi hesab etdiyimiz törkmÿnøÿli "ÿtir sa÷maq" anlamlû "bur" sþzö ìöasir ÿdÿbi dili -miz dÿ èøëÿíìèð. Fars dilèndÿ "iy", "qoxu" anlamlû "bu//buy"sþzö iølÿnir. Hÿmèn sþz törk mÿnøÿli "ÿtir sa÷maq" anlaìëû"bur" sþzö ilÿ tÿkcÿ fonetèk tÿrkibcÿ deyil, hÿm dÿ semantikàbaxûmûídan, ÿsasÿn, bir xÿtdÿ birlÿøir. Bu mÿnada farsdilindÿki "qoxu" anlamlû "bu//buy" sþzö törk mÿnøÿli "bur"sþzönön fonetik deformasiyaya uüramûø variantûdûr fèkrinisþylÿmÿk mömköndör."Boyu uzun Burla xatun" antroponimik modelindÿki"xatun" titulu "qadûí", "xanûm mÿnàsûndadûr. "Xatûn" titulumöasir Azÿrbaycan antroponimlÿri vÿ toponimlÿri siste -ìin dÿ möhafèzÿ olunmuødur. Mÿsÿlÿn, Xatûn//Xatun, Ay -øa xatun (qadûn adlaðû), Xatûncan, Xatûnlû (toponim).Boüazca Fatma. ÛÛÛ boyda iølÿdèëmiødir. "Boüazca"lÿqÿbinin kþk morfemi, ÿsasÿn, heyvanlar ö÷ön iølÿdilÿn"boüaz" apelyatividir.Øÿkil÷i morfemi isÿ sifÿtin ÷oxaltma dÿrÿcÿsinin153Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèyaranìasûída iøtirak edÿn -ca elementidir.Boüazca lÿqÿbli Fatma, hÿm dÿ "Qûrq oynaølu" adû ilÿtaíûíûð. Boüazca Fatma Beyrÿyÿ "ßrÿ varan qûz mÿnÿm,oynayûm", – dediyi ö÷ön Beyrÿk "Sÿnin adûí Qûrq oynaøluBoüazca Fatma degèëmiydi", – deyir. Buradakû tÿyini sozbir lÿømÿlÿrènÿ daxil olmayan isìi sþz birlÿømÿsi konstruksiyasûídaolan "Qûrq oynaøló" lÿqÿbi dÿ "Boüazca" lÿqÿbikimi mÿnfû emosèyaëûdûr. Toy mÿrasimindÿ mÿnfè emo si ya -ëû lÿqÿbin Beyrÿk tÿrÿfèídÿn Fatmaya xatûrladûlìasû qeyrietèksÿslÿnsÿ dÿ, ÿslindÿ tÿrbiyÿedici xarakter daøûyûr.Möasir aûitroponimlÿrimiz sistemindÿ dÿ iølÿnÿn "Fat -ma" antroponimi ÿrÿb mÿnøÿlidir. Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿ -rin qûzû, Èmaì ßlinin arvadû da bu adû daøûmûødûr. "Fatma"söd dÿn kÿsilmiø, dþødÿn ayrûlmûø anlamlû "Fatimÿ" antro -po nimènin fonetik tÿrkibcÿ dÿyiømiø, daha dÿqiq desÿk,törk dilinÿ uyüunlaødûðûlmûø variantûdûr.Buüacûq Mÿlik. ÛÛ vÿ ÛV boylarda èølÿdilmiødir. Oüuzeli nÿ döømÿn olan kafirlÿrin adlaðû sûrasûía daxildir. "Bu üa -cûq" antroponimi igidlik rÿmzlidir. Dözÿltmÿ quruluølu"Bu üacûq" antroponiminin apelyativi "buüa" zooleksemidir.Hÿ min antroponimdÿki "-cûq" isÿ ki÷èëtmÿ, ÿzizlÿmÿ fónk -si yaëû øÿkil÷i morfemidir. "Buüacûq Mÿlik" antroponimikmo delindÿki "Mÿlik" hþkmdar, padøah mÿnasûnda olan tituldur.Bunlu qoca. VÛÛÛ boyda iølÿdilìiødir. Bunlu qoca.V.V.Bartold vÿ Er-dÿ "Yunlu", HA-da "Yöklö" øÿklin dÿ -dir. Dÿdÿ Qorqudun mÿslÿhÿti ilÿ Tÿpÿgþzÿ xidmÿt÷i ve rè -154
lÿn "Buílu" S.ßlizadÿyÿ gþrÿ, sÿrsÿm, dÿlisov ìÿnasûída -dûr 1 . Bun, bunlu oldu, bóíàëdû vahidlÿrinin Nÿsimi, Xÿtaivÿ Fözuli divanlarûnda iølÿnmÿdiyindÿn bÿhs edÿn S.ßëè ya -rov yazûr: "Bun" dÿrd, qÿm, sûxûntû demÿkdir: "qara baøûmbunaldû" vÿ ya "qaza bÿnzÿr qûzûm gÿlinim bunlu oldu"kimè dözömlÿrin indiki ÷alaðû "baøûma èø gÿldi", "qûzûm-gÿ -li nim dÿrdÿ döødö" olmalûdûr. "Bun" sþzö "Dÿdÿ Qorqud"boy larûnû qÿdim törk kitab dili ÿnÿnÿsi ilÿ baülayan tutarlûdÿ lèlëÿrdÿn biridir" 2 . "Bun" sþzö Költigin vÿ Tonyukuk abi -dÿ lÿrindÿ qÿm, qössÿ, kÿdÿr, fÿlakÿt, bÿdbÿxtlik, ÿzab÷ÿkmÿk, iztirab ÷ÿkmÿk vÿ s. mÿnalarda iølÿnìiødir. "Bun -lu" antroponèminin yaranmasûída da mÿhz hÿmin mÿnalarÿsas olmuødur. Yÿni "Bunëu" qÿmli, kÿdÿrli, ÿzab ÷ÿkÿn,iz tirab ÷ÿkÿn mÿnasûndadûr.Dÿdÿ Qorqud. Bu ad möqÿddimÿdÿ vÿ bötön boylardaiølÿdilìiødir. Dÿdÿ Qorqud Oüuz yurdunun baøbilÿni, ÿnaqil qocasû, ÿn mödrik insanûdûr.Dÿdÿ Qorqud antroponimindÿki "Dÿdÿ" vahidi dÿmÿhz hÿmin mÿnadadûr. "Dÿdÿ" sþzönön "Qorqud" ÿsl adû -ía sonralar ÿlavÿ edilmÿsindÿn bÿhs edÿn M.Ergin yazûr:"Ta rixè qaynaqlarda vÿ ÷eøidëè Oüuz rÿvayÿtlÿrindÿ Qorqudadû íûn bÿzÿn "Dÿdÿ"siz olaraq sadÿcÿ Qorqud, bÿzÿn dÿQor qud Ata øÿklindÿ iølÿnmÿsi bunu a÷ûqca gþstÿrmÿk dÿ -dir" 1 .155Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,1988, ñ.247.2 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.260.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèMöasir antroponimiêamûzda iølÿnmÿyÿn "Qorqud" adûXÛ ÿsrdÿ Oüuz sÿrkÿrdÿëÿrindÿn, XVÛ ÿsrdÿ isÿ Törkiyÿsultaíû Bÿyazidin oülanlarûndan birinin adû kiìi iølÿnmiødir2 . "Qorqud" Qÿrbi Azÿrbaycan ÿrazisindÿ toponimikvahid kèìi möhafûzÿ edilmiødir 3 ."Qorqud" adûna, "Qorqud" øÿxsiyyÿtinÿ ömumtörk,daha dÿqiq desÿk, törk xalqlaðûíûí ayðûlmadûüû dþvr kontekstindÿmönasibÿt bildirÿn T.Hacûyev yazûr: "Bÿlkÿ ÿn qÿ -dim lÿrdÿ Qorqud adûnda bir eë mödriki olub, getdikcÿ ömumilÿøibrÿmzÿ ÷evrilib: gah islamlaøûb – þvliyalaødûrûlûb,gah bÿy, gah xan, gah sultan tituëóna qaldûðûëûb. Þz mödriklikproobrazû ÿsasûída hÿr dþvrön þz hþrmÿtli tituluna layiqgþ rölöb. Bizdÿ øifahi ÿdÿbiyyat bþyök sÿviyyÿ alanda, us -tad aøûq el arasûída bþyök nöfóza ÷evrilÿndÿ Qorqud Dÿdÿoza na dþnöb" 4 . "Dÿdÿ Qorqud Orta Asiya törklÿri arasûnda,ÿsa sÿn dÿ qazaxlarda, baxøûëaðûí (øamanlaðûí) haìisi, qopuzunilk tÿsis÷èsè kimi yad edilir" 5 ."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû dègÿr antroponimlÿrÿ nis -bÿ tÿn "Qorqud" adûíûn mÿnasûíûn ìöÿyyÿnlÿødirilmÿsi da -ha ÷ox diqqÿt mÿrkÿzindÿ olmuødur. V.M.JirmunskiA.K.Bo rovkova ÿsaslanaraq gþstÿrir ki, "Qorqud" antropo -ni mi "qorxut"(maq) apelyativi ÿsasûnda yaranmûødûr 1 . Bu1 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.1.2 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977, ñ.76.3 Ì.Ìÿììÿäîâ. Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ áÿçè ãÿäèì Àçÿðáàéæàí òî ïî íèì -ëÿðè ùàããûíäà. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. Û, Áàêû, 1986, ñ.147.4 Ò.Ùàæûéåâ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû, 1976, ñ.63.5 Ô.Áàéàò. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí" äàñòàíû. Áàêû, 1993, ñ.61..156
izah Dÿdÿ Qorqudun dastandakû fóksiyasû ilÿ tam ziddiyyÿttÿø kil etdiyi ö÷ön geniø øÿkildÿ mönasibÿt bildiðìÿyÿ eh ti -yac yoxdur.M.Hacûyeva "Qorqud" adûíû ruzi verÿn, bÿrÿkÿt gÿ ti -rÿn, ruzulu ata mÿnasûnda izah etsÿ dÿ, hÿmèn antroponiminapelyativè funksiyasûída qout, qovut (qovuðólmuø buüdaíûnun halûna salûnmasû) vahidini ÿsas gþtörmöødör. "Qorqud"antroponiminin isÿ "qovuò"la fonetik, hÿm÷iíèn leksèksemantikyaxûnëûüû gþrönìör 2 .ß.Cavadov altaylardakû "Korkut Dÿdÿ" antroponiminÿÿsaslanaraq yazûr: "Qorqut, donqut, qutaí sþzlÿrindÿdÿ "qut" sþzö quø demÿkdir. Belÿliklÿ, Qorqut daü quøu,la÷ûí demÿkdir" 3 . Burada "qor"un daü, "quò"un isÿ quømÿnasû etiraz doüurmasa da, bu izahû "Qorqud" antroponiminÿaid etmÿk olmaz. ×önki hÿmiûû qeydlÿr "Qorqud"undas tandakû roluna vÿ törk ad sistemindÿki kiøi adlaðûíûn ya -ran ma ÿsaslarûía uyüun gÿlmir.ß.Dÿmir÷izadÿ "Qorqud" antroponimindÿki "qor" vÿ"qut" apelyativlÿrini izah edÿrkÿn gþstÿrir: "Qorqud adû ÿs -lin dÿ "qorumaq" vÿ "qut" sþzlÿri birlÿømÿsindÿn "xeyir qo -ru yan" mÿnasûna formalaødûrûlmûø bir ad kimi øþhrÿt qazan -mûs dûr" 1 .157Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Â.Æèðìóíñêèé. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è "Êíèãà Êîðêóòà". Êíè ãàìîåãî "Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962,ñ.164.2 Ì.Ùàæûéåâà. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà èøëÿíÿí áèð íå÷ÿ àíòðîïîíèìùàããûíäà. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÛ. 1988, ñ.92.3 ß.Æàâàäîâ. Æàíëû Äÿäÿ Ãîðãóä. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè.ÛÛÛ, 1990, ñ.89.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèQÿdim törk ad sistemindÿ Qudulu xan /VÛÛÛ ÿsr/, Xudu,Kutlu, Kutluq vÿ s. antroponimlÿrin yaranma tarixi vÿ dinimifolojigþröølÿrlÿ baüëûlûüû F.Cÿlilovu "Qorqud" (qor qud)adû "od tanrûsû" "xoøbÿxtlik odu" anlamlaðûíû ÿks etdirir", –qÿnaÿtinÿ gÿtirmiødir 2 . C.Mÿmmÿdov da, ÿsasÿn, hÿminnÿticÿyÿ gÿlmiødir. Möÿllif yazûr: "Qorqud, Qutluü, Xuduantroponimlÿrinin dÿ ÿsasûíû qud tÿøkil edir. Yaðûmifûk, ya -ðû real øÿxsiyyÿt hesab olunan Qorqud, ömumiyyÿtlÿ, Qudtaíðûsû ilÿ qohumdur... Qorqud sþzönön mÿnasûna diq qÿtedÿk: Qor – qud – "Xoøbÿxtlik odu", "bÿxt odu", "xoø bÿxtod" 3 ."Qorqud" antroponiminin "xeyèr qoruyan", "od tanrûsû"mÿnasûída izah edilmÿsi daha real gþrönör. Hÿr iki mÿna,bir tÿrÿfdÿn, qÿdim törk ad sistemindÿ kiøi adlaðûíûn yaranmaÿsaslaðûía, digÿr tÿrÿfdÿn, Qorqudóí dastandakû rolunauyüun gÿlèr. Buüaca, Bamsû Beyrÿyÿ, Basata ad verÿrkÿn"Adû nû bÿn verdöm, yaøûnû allah versön", – deyÿn bir möd -rik mÿhz xeyir qoruyan, taíðû÷ûëûq simvollu bir adla – "Qor -qud"la tanûía bilÿrdi.Dÿli Qar÷ar. ÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. O, Baybicanûíoülu, Banû÷i÷ÿyin isÿ qardaøûdûr. "Dÿëi Qar÷ar" antroponimikmodelindÿ "Dÿli" lÿqÿbi igèd mÿnasûídadûr. "Qar÷ar"antroponiminÿ isÿ tarixi-etèmoloji prizmadan yanaøsaq, hÿ -1 Ô.Æÿëèëîâ. Ïðààçÿðáàéæàí òåîíèìëÿðè. Àçÿðáàéæàí òàðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðûíþéðÿíèëìÿ ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1998, ñ.98.2 Éåíÿ îðàäà.3 Æ.Ìÿììÿäîâ. Ãÿäèì òàíðû àäëàðû. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá ëåì ëÿ -ðè. ÛÛÛ. Áàêû, ñ.1988, ñ.273.158
ìin antroponim "qaraca+ÿr" konstruksiyasûnûí inkiøafi ÿsa -sûí da yaranmûødûr fèkrini sþyëÿmÿk mömköndör. "Qa ra ca+ÿr" konstruksiyasûnda birinci sþzön son hecasû, eyni zamandaona qoøulan øÿkil÷ilÿømiø -ca ÿdatûídakû saitin döømÿsi,ikinci sþzön (ÿr) saitlÿ baølamasû ilÿ baülû olan fonetik hadè -sÿ dir. ÿ-a; c-c sÿsÿvÿzlÿnmÿsi dÿ "Qar÷ar"ûn, "qaraca+ÿr"konstruksiyasû ÿsasûída yarandûüûnû tÿsdiqlÿyir (Qaraca +ÿr = Qarcÿr = Qar÷ar). Demÿli, "Qar÷ar aítroponimibþyöklök, göclöëök, qödrÿtlilik anlamlû "qara (qaraca)" vÿigid, qÿhrÿman anlamëû "ÿr" apelyatûvi ÿsasûída yaranmûø -dûr. Digÿr tÿrÿfdÿn, buradan o da aydûn olur ki, "Dÿli Qar -÷ar" antroponimik modelindÿkè hÿr ö÷ apelyativ igidliksim volluäur; dÿli (igid), qara//qaraca (bþyök, qödrÿtli, göc -lö), ÿr (igid, qÿhrÿman). Bu, "Dÿli Qar÷ar"ûn dastandakûfóík siyasû iëÿ dÿ sÿslÿøir. ×önkè Dÿli Qar÷ar Taíðû ruhluDÿ dÿ Qorqóddan baøqa, he÷ kÿsin qarøûsûnda aciz deyil.Dÿli Uran. VÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Er vÿ HA-da Dÿlißvrÿn, OØ-da Dÿlö Þrÿk, V.V.Bartoldda "Dÿli Vuran"øÿklindÿdir. "Dÿli Uran"ûí "ÿjdÿhalar aüzûndan adam aëan",– bÿdii tÿyinindÿ oíón hÿddindÿn artûq göclö olduüu ifadÿedilmiødir. Maraqlûdûr ki, onun ÿsl adû vÿ lÿqÿbi dÿ hÿminmÿnadadûr. Ègidlik rÿmzlidir. Yÿni "Dÿli" lÿqÿbi igid mÿ -na sûídadûr, "Uran" antroponiminin apelyativi dÿ vurmaq,dþy mÿk, bi÷mÿk, kÿsmÿk, dþyöø harayû anlaìëû arxaik"urmaq" sþzödör.Dÿmirgöci. ÛÛ boyda iølÿdèëmiødir. Qaraca ×obanûn159Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Æ.Ìÿììÿäîâ. Ãÿäèì òàíðû àäëàðû. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿ -ðè. ÛÛÛ. Áàêû, 1988, ñ.273.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèqar daøûdûr. "Dÿmirgöci" antroponimi ÛÛ nþv tÿyini sþz bir -lÿø mÿsinin inkiøafû ÿsasûnda yaranan mörÿkkÿb quruluølu,igidlik simvollu antroponimdir. "Dÿmirgöci" antroponimi -nin tÿrkibindÿki hÿr iki sþz möasir ÿdÿbi dilimizdÿ eynilÿiø lÿnmÿkdÿdir. Dÿmir apelyativli antroponimlÿr qÿdim vÿmöasir törk dillÿrindÿ geniø yayûlmûødûr. Mÿsÿlÿn, Tey mur,Dÿmir, Daødÿmir (Azÿrbaycan), Temurtas Tåmirxan (qa -zax), Timertaø (baøqûrd), Oytemèr (þzbÿk), Temirbek, Te -mir xan (qûrüûz), ýörcö dilindÿki Temurè, rus anòroponi mi -êas ûídakû Òèìóð, Òèìóð-Êóòëóã adlaðû da törk mÿnøÿli dÿ -mir sþzönön qÿdim formasûnû möhafûzÿ etmÿkdÿdir.Dÿmör Tonlu Mamaq. VÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Dÿ -mör Tonlu" lÿqÿbi igidlik rÿmzli olub, tÿyini sþz birlÿø mÿ -lÿrinÿ daxil olmayan ismi sþz birlÿømÿsi konstruksiyasûídadûr.M.Kaøüarinin löüÿtindÿki þköz anlamlû "mama" sþzö"Ma maq" antroponiminin apelyatèvini xatûrladûr. Fonetiktÿr kibcÿ "Mamaq" antroponiminÿ oxøar antroponim þlösanskrit dilindÿ "Mamûka" øÿklindÿdir 1 . "Mamaq" antropo -ni minin "þköz" anlamëû apelyativ ÿsasûnda yarana bilmÿsiqÿ dèm törk ad sistemindÿki kiøi adlaðûíûn motivlÿømÿ me -yar larûía da uyüun gÿlir. "Mamaq" antroponiminin sonun -da kû "q" isÿ isim dözÿldÿn øÿkil÷idir.Dÿpÿgþz. VÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. Qeyri-real, mifikobrazdûr. VÛÛÛ boyda Òÿpÿgþzlÿ baüëû olaraq verilÿn "Gþ -dÿ si adam, dÿpÿsindÿ bir gþzö var", – cömlÿsindÿki "dÿ pÿ -sindÿ bir gþzi" ismi sþz birlÿømÿsinin inkiøafû ÿsasûnda ya -1 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1969, ñ.335.160
a nan “Äÿïÿýþç” mörÿkkÿb quruluølu, qeyri-real antroponimdir.Ba sat la dþyöødÿ gþzönö itirÿn "Òÿpÿgþz" barÿdÿAna ðûí fikri ma raqëûdûr: "Vÿhøi", qani÷ÿn, adam ÿti yeyÿnTÿ pÿgþz ye ga nÿ gþzönö itirÿndÿn sonra elÿ tÿsirli, acû sþz -lÿr lÿ þzö þz ha lûna aülayûr ki, bu dÿqiq psixoloji hal son dÿ -rÿ cÿ inan dû ðû cûdûr vÿ tanûø insani hisslÿrin bÿdii ifadÿsidir" 1 .Dirsÿ xan oülû Buüac. Bu antroponèmik modeëdÿki"Dir sÿ" vÿ "Buüac" yalnûz Û boyda iølÿdilmiødir. "Drezdennös xÿsindÿ, bir ne÷ÿ yerdÿ xanûn adû hÿm "Dirsÿ", hÿm dÿ"Dÿr sÿ" kiìi yazûlmûødûr. Gþrönör, orta ÿsr ozanlaðûíûí di -lin dÿ hÿr iki variant iølÿniðìiø" 2 . Hÿìin antroponiìiV.V.Bar òolä, K.Rifÿt, O.Øaiq, M.Ergin vÿ H.Arasëû "Dirsÿxan", Ø.Cÿmøidov isÿ "Dursa xan" kimi oxumuødur 3 . Tör -ko logèyada söbut oluíìuødur ki, "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà"sad" törk mÿnøÿli sþzlÿrdÿ qalûí saitdÿn ÿvvÿl, "sin" hÿrfiisÿ incÿ saitdÿn ÿââÿl iølÿdilmiødir 4 . Drezden vÿ Vatikanÿl yazmalaðûída haqqûnda sþhbÿt gedÿn antroponèmin ya zû -lû øûída "sad" hÿrfindÿn deyil, "sin" hÿrfèídÿn istifadÿ edil -miø dir. Demÿli, hÿmin yazûlûø formasûíûn "Dursa xan" kimiyox, "Dirsÿ xan" kimi oxunmasû dözgöndör."Dirsÿ" antroponèmi "dir" vÿ "sÿ" hissÿsindÿn èbarÿtdir.F.Cÿlilovun araødûrmalaðûía gþrÿ, "tur", "tir", "tör",161Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç". Áàêû, 1962, ñ.88.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð ãóä".Áàêû,1988, ñ.229.3 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí òåêñòîëîúè òÿäãèãè (äîêòîðëóãäèññåðòàñèéàñû). Áàêû, 1985, ñ.47.4 Ô.Çåéíàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ. "Òöêÿíìÿç õÿçèíÿ". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä".Áàêû, 1988, ñ.29.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè"tþr" vÿ s. fonetèk variantlarda iølÿnmiø "tar" teonimi allahan lamlûdûr, "þlöb-dirilmÿ" anlayûøû èëÿ baüëûdûr 1 . "Dirsÿ" an -tro poniìinèn "dir" hissÿsè "tar" teonimènin fonetik tÿrkib cÿdÿ yèømèø variantû olmasû ehtimalûnû sþylÿmÿk olar (t-d sÿsdÿ yiømÿsi dilimiz ö÷ön qanunauyüun haldûr). Er tusk la rûnÿf sanÿvi ulu ÿcdadûnûn "Tirsen" adû ilÿ tanûídûüûíû nÿ zÿ rÿal saq 2 , "Dirsÿ" antroponiminin ilk hissÿsi "dir"in "tir" teoniminin fonetik tÿrkibcÿ dÿyiømiø variantû olmasû bir dahatÿs diqlÿnmiø olar.Törkologiyaya bÿllidir ki, möxtÿlif fonetik variantlardaiølÿnÿn sun, sûí, zun, sin, si, sÿ hissÿciyi "adam" anlamlûvahid funksiyasûnda iølÿnmiø vÿ möasir törk dillÿrindÿarxaiklÿømiødir. "Dèrsÿ" antroponimiíèn "sÿ" hissÿsiíi dÿhÿ min sistemÿ aid åtmÿk olar. Yÿni "Dirsÿ" antroponi mè -nin sonundakû "sÿ" adam anlamlû vahiddir ehtimaëûíû irÿlèsör mÿk mömköndör. Buradan aydûn olur ki, "Dirsÿ" antroponèmi"alëah adam", "diri adam" mÿnasûíû bildirir vÿ onunapelyativi arxaèklÿømiødir.Törk antroponimiêasûídakû Baxøû adûnûn "baq" teonimivÿ adam anlamlû sû, øû hissÿciyindÿn ibarÿtolma faktûíû daÿsas gþtörsÿk 3 , deyÿ bilÿrik ki, sûí, sun, sin, se, sÿ, sû, øû vÿs. variantlû "adam" anlamëû morfemin teonim sonunda iølÿn-1 Ô.Æÿëèëîâ. Ïðààçÿðáàéæàí òåîíèìëÿðè. Àçÿðáàéæàí òàðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðûíþéðÿíèëìÿ ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1988, ñ.101.2 ×.Ãàðàñàðëû. Ãÿäèì Ñêàíäèíàâèéà ìÿíáÿëÿðèíäÿ òöðê åòíîíèìëÿðè. Àçÿð -áàé æàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÛ, Áàêû, 1988, ñ.10.3 Ô.Æÿëèëîâ. Ïðààçÿðáàéæàí òåîíèìëÿðè. Àçÿðáàéæàí òàðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðûíþéðÿíèëìÿ ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1998, ñ.95.162
mÿsi törk dillÿrindÿ bir sistem øÿklindÿdir.Törk xalqlaðûíûí dili, tarixi, etnoqrafûya vÿ psixolo gi ya -sûíû yaøadan antroponimik vÿ toponimik vahèdlÿr sistemin -dÿ heyvaí anlamlû "buüa" sozö ÿsasûnda yaranan adlar xö -su si yer tutur. Mÿsÿlÿn, antroponimik vahèdlÿr sistemindÿ– Bu kambay (qûrüûz), Altûnboüa (qazax), Buüa (ÛX ÿsr),Bu üac "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" dastanû; toponimlÿr sès te -mindÿ – Buqanan, Bóqarla (baøqûrd), Bukaklu Tuu, Bu ka -ku kþl (Al tay dilindÿ), Buüaþlÿn qaya, Buüa dÿrÿsi, Bu üa -daø, Qa ra buüa daüû (Azÿrbaycan) vÿ s.A.Øayxulov "buüa" apelyativè vÿ onun ÿsasûnda motiv -lÿ øÿn onomastik vahidlÿri Altay dillÿri ö÷ön ömumi vahidhe sab edir 1 .Törk mÿnøÿli "Buüac" antroponimi möasir Azÿrbaycanantroponimlÿri sistemindÿ iøëÿnmir. Hÿìèn antroponimmöasir fars antroponimlÿri sistemindÿ eynilÿ iølÿnmÿkdÿ -dir 2 . "Buüa" zooleksemè ÿsasûnda yaranmûø antroponim gör -cö familiyalaðû sistemindÿki "Buüadze" adûnda da möhafèzÿolun maqdadûr."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da "Buüac" adûnûn verilmÿ sÿ -bÿ bi tam aydûílûüû ilÿ verilsÿ dÿ, nÿdÿnsÿ M.Seyidov baøqaizah tÿklif edir: "Buüacû bötön qorquäøönaslar "buüa ilÿbaü layûrlar. Bizcÿ, "Buüac" – "buü" vÿ "aæ"-dan yaranmûø -dûr. "Buü", deyildiyi kimi, "igid", "yenilmÿz", "a÷" isÿ "acû-163Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 À.Øàéõóëîâ. Òàòàðñêèå è áàøêèðñêèå ëè÷íûå èìåíà òþðêñêîãî ïðîèñ õîæäåíèÿ.Óôà, 1983, ñ.155.2 ß.Ùàæûéåâà. Ôàðñ äèëèíäÿ òöðê êþêëö îíîìàñòèêà. Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ òè -êà ñû ïðîáëåìëÿðè. Â. Áàêû, 1995, ñ.134.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèmaq", "mÿrhÿmÿtli", "rÿhmli" mÿnasûídadûr. Demÿli, "Bu -üac"ûí anlamû, "rÿhmli, mÿrhÿmÿtli, yeniëmÿz igid"dir 1 .ß.Fÿr zÿli dÿ he÷ bir ÿsas olmadan "buüa" apelyativli "Bu -üac" antroponimini "Xa÷" sþzö ilÿ ÿlaqÿlÿndirir: "Qara ba -øûm qurban olsun, oüul, sana! Aüûz-dildÿn "bûr qa÷ kÿlmÿ"xÿ bÿr ver mana!" Elÿ dastandakû Buüac – Buü Xan – Bu üa -ya qalib gÿlÿn Xa÷ – Oddur" 2 ."Buüa" apelyatèvinin antroponimÿ ÷evrilmÿsi, bir tÿ -rÿf dÿn, törk etnoqrafiyasû ilÿ baülûdûrsa, digÿr tÿrÿfdÿn, se -man tikasûnda igidlik, göclölök kiìi keyfûyyÿtlÿr ifadÿ et -mÿ sidir."Kètabi-Dÿdÿ Qorquä"da "buüa" sþzönön "Buüac"antro ponèminÿ ÷evrilmÿsi Dÿdÿ Qorqudun dili ilÿ belÿifadÿ edilir: "...Bayandûr xanûí, aü meydanûnda bu oülancÿng etmiødör. Bir buüa þldörmöø sÿnin, oüëûn" adû Buüacol sun. Adûnû bÿn verdöm, yaøûíû allah versön, – dedi". Go -rön döyö kimi, "buüac" leksik vahidinin igidëèk rÿmzi kimi"Bu üac" antroponiminÿ ÷evrilmÿsini söbut etmÿyÿ ehtiyacyoxdur.Rus antrîponimiêasûnda yözlÿrlÿ törk mÿnøÿli antro -po íimik vahidin olmasû mÿlumdur. Puqa÷ov (Rusiyada ÛÛÛkÿnd li möharibÿsinin (1773-1775) baø÷ûsû kazak YemelyanPu qa÷ov) antroponiminin dÿ törk mÿnøÿli, "Buüac" antro -po nimik vahidinin foðìaca – fonetik tÿrkèbcÿ (b-p, ü-q,1 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.120.2 ß.Ôÿðçÿëè. "Äÿäÿ Ãîðãóä éóðäó". Áàêû, 1989, ñ.94.164
c-÷) dÿyiømiø variantû olduüunu ehtimal etmÿk olar.Dþzÿn oülû Alp Röstÿm. VÛÛÛ, XÛ vÿ XÛÛ boylarda iølÿ -dil ìiødir. Mÿrdlik, möbarizlik, ègidlik mÿnasûnû ifadÿ edÿn"Dþ zÿn" antroponiminin apelyativi möasir ÿdÿbi dilimizdÿeynilÿ iølÿnèr (dþzmÿk – dþzÿn). "Dþzÿn oülû Alp Röstÿm"antroponimik modelindÿki fars mÿnøÿëè Röstÿm antroponimiøÿrq þlkÿlÿrindÿ geniø yayûlan adlardandûr. ß.Fir dov si -nin "Øahnamÿ" ÿsÿrinin qÿhrÿmanlaðûídan birè dÿ Rös tÿm -dir. "Röstÿm" saülam, cössÿli, pÿhëÿvan, qÿhrÿman mÿ na -sûn dadûr. Hÿmin antroponimik modeldÿki "alp" èsÿ igid,qÿhrÿman anlamëû arxaik tituëdur.Duxa Qîca oülû Dÿli Domrul. V boyda iølÿdilmiødir."Duxa" möasir antroponimèêamûzda iølÿnmÿyÿn adlardandûr.Bu antroponimik vaùiddÿn bÿhs edÿí Ø.Cÿmøidov 1vÿ E.ßëèbÿyzadÿ 2 onun formalaømasûída zahiri sÿslÿnmÿalliterasiya,yaxud poetiklik yaratma keyfèyyÿtlÿrini ÿsasgþtörmöølÿr. "Domrul" antroponimi Mirÿli Seyidov, TofèqHacûyev, Arif Acalov, Osman Mirzÿyev vÿ baøqa möÿlliflÿrindiqqÿtini cÿlb etmiødir. Onun leksèk-semantik xösu -siy yÿtlÿri, antroponimik vahid kimi formalaømasûnda "nÿsilve rÿn", "hÿyat baølanüûcû" kimi keyfèyyÿtin ÿsas olmasû hÿ -min möÿlliflÿr tÿrÿfèndÿn tÿsdiqlÿnmiødir 3 . "Duxa Qoca"antro pîíèìik vahidè isÿ araødûrmalardan kÿnarda qaëmûødûr.165Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí òåêñòîëîúè òÿäãèãè (äîêòîðëóãäèññåðòàñèéàñû). Áàêû, 1985, ñ.260.2 Å.ßëèáÿéçàäÿ. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíäà àëëèòåðàñèéà. Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêà ïðîáëåìëÿðè. Û. Áàêû, 1986, ñ.264.3 Î.Ìèðçÿéåâ. Àäëàðûìûç. Áàêû, 1986, ñ.69.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèMþvcud tÿdqiqatlarda "Duxa" antroponiminin yalnûz yó -nan lardakû "Duka" øÿxs adûndan olduüu gþstÿrilir 1 .Gþröndöyö kimi, "Duxa" antroponiìinin leksik-se -man tik xösusiyyÿtlÿri, onun yaranmasû ö÷un ÿsas oëan apel -ya tivin tarixi-ëèíqvistik baxûmdan araødûðûlmasû, hÿm÷ininhÿ min vahidin adyaratma ö÷ön se÷ilmÿ, yaxud motivlÿømÿsÿ bÿbi möÿyyÿnlÿødirilmÿmiødir.S.ßliyarov gþstÿrir ki, Duxa Qoca èlkin øÿkildÿ "Du -kak" vÿ ya "Tokak" variantûída iølÿnmiødir 2 . "Tokak" variantûdaha qÿdimdir. ×önki cingiltilÿømÿ, konkret desÿk,"d"laøma, yaxud "t"íûn "d" ilÿ ÿvÿzlÿnmÿsè törk dillÿrininnis bÿtÿn sonrakû inkiøafi ilÿ baüëûdûr. Zahirÿn elÿ gþrönÿbi lÿr ki, "tokak" vahidi "toxtaq" vahiddÿn tþrÿmÿdir vÿ se -man tik cÿhÿtdÿn "Qoca" antroponimini tÿyin edir. Lakintörk dèëlÿrindÿ bu cör quruluølu vahidlÿrdÿ "t"íûn döømÿsimö øahidÿ olunmur. Demÿli, Tokak-Dukak, Toxa-Duxa an -tro poniminin formalaømasû ö÷ön ÿsas olan vahidin èëk his -sÿsi möÿyyÿnlÿødirilÿrkÿn "tok-tox" fonetik variantëû va hidÿsas gþtörölmÿlidir.M.Kaøüarinin löüÿtindÿ "tok" sþzö "toki" (vur, dþy)mÿ nalaðûída iølÿnmiødir. Y.Mÿmmÿdov "tok" sþzönöAzÿr baycan dilindÿ dÿ asemantiklÿømiø, ancaq qÿdim törkya zûëû abidÿlÿrindÿ ayrûca löüÿt vahidi kimi iølÿnÿn sþzlÿrsûrasûída qeyd etmÿklÿ bÿrabÿr, onun "toqquø", "toqquøma"vahidlÿrindÿ izinin qaldûüûíû da gþstÿrir 1 . "Tok"1 Ä.Åðåìååâ. Ýòíîãåíåç òóðîê. Ìîñêâà, 1971, ñ.110.2 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.262 .166
sþzönön mÿna ÷alarlaðû barÿdÿ S.Cÿfÿrov yazûr: "Toxmaq,toxu/maq/, toqquø/maq, toxun/maq/, toxa sþzlÿrinin kþkövurmaq mÿnasûída iølÿnmiø olan tox/maq/ sþzö olmuødurki, hÿmin mÿnada ÷uvaø dilindÿ indi dÿ iølÿnmÿkdÿdir" 2 .O.Mirzÿyev qÿhrÿmanlûq dastanlarûmûzûí dilindÿ "tox"sþzönön vur, vurmaq mÿnalaðûída iølÿndiyini gþstÿrÿðÿkfèkrini "...nÿrÿ ÷ÿkib þzönö döømÿn lÿøkÿrinÿ toxudu"nömunÿsi ilÿ tÿsdiqlÿyir 3 .Qeydlÿrdÿn belÿ mÿlum olur kè, "tok-tox" sþzönön se -man tikasûída igidlik ÷alarlarû vardûr. Bizcÿ, Tokak – Du -kak, Toxa – Duxa antroponiminin ilk hissÿsi vurmaq, dþy -mÿk anlamlû "tok" felidir vÿ onun øÿxs adû kimi mo tiv lÿø -mÿ sindÿ igidlik keyfèyyÿti ÿsas olmuødur. ßlavÿ edÿk ki,M.Adilov 4 vÿ O.Mirzÿyev 5 dÿ "Tokay", "Tokÿr" antro po -ni mi nin yaranmasûída vurìaq, dþymÿk anlamlû "tok" vahidiniÿsas gþtörörlÿr. "Tok" ÿsaslû antroponim "Orxon-Ye ni -sey" abidÿlÿrindÿ dÿ möøahidÿ oëunur. Mÿsÿëÿn, Tok bþ -göt.Qeyd etdik ki, "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"da "Duka" øÿklindÿolan antroponimin ilkin formasû "Tokak"dûr vÿ onunilk hissÿsè "vur", "dþy" anlamlû asemantik "tok" felidir. Bu167Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 É.Ìÿììÿäîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ñþçëÿðèí ëåêñèê-ñåìàíòèê èíêèøàôû.Áàêû, 1987, ñ.33.2 Ñ.Æÿôÿðîâ. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. Áàêû, 1992, ñ.152.3 Î.Ìèðçÿéåâ. Àäëàðûìûç. Áàêû, 1986, ñ.220.4 Ì.Àäèëîâ. Àíòðîïîíèìëÿðèí òàðèõè-ìöãàéèñÿëè òÿäãèãèíÿ äàèð. Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÛÛ. Áàêû, 1990, ñ.46.5 Î.Ìèðçÿéåâ. Àäëàðûìûç. Áàêû, 1986, ñ.220.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèøÿrhlÿrlÿ yanaøû, "Tokak" antroponiminin son hissÿsi olan -ak sþzdözÿldici øÿkil÷isinÿ dÿ diqqÿt yeòèrmÿk lazûmdûr.Mÿlum olduüu kimi, -aq, -ÿk øÿkil÷isini fel kþklÿrinÿ artûrmaqlaxasiyyÿt vÿ keyfèyyÿt bildirÿn sifÿtlÿr dözÿlir: qorxaq(adaì), örkÿk (at) 1 . Hÿmin øÿkil÷i barÿdÿ S.Cÿfÿrovyazûr: -aq, -ÿk, -q, -k øÿkil÷isi þz mÿnøÿyi etibarû ilÿ ÿnqÿdim øÿkèl÷ilÿrdÿndir. Bu øÿkil÷i vasitÿsi èlÿ substantiv vÿya atributiv isimlÿr ÿmÿlÿ gÿtirilir. Mÿsÿlÿn, yataq, ÷ataq,qa÷aq, örkÿk vÿ s. 2 Buradan belÿ nÿticÿyÿ gÿlÿ bilÿrik ki,"Tokak" antroponiminin sonundakû -ak øÿkil÷isi semantikcÿhÿtdÿn xasiyyÿt, keyfiyyÿt funksiyasûnû yerinÿ yetirir.Tokak – Dukak antroponiminin sonundakû "k" sÿsidöømöø, þrtölö – qapalû hecadan þrtölö – a÷ûq hecaya ke÷idol muø vÿ belÿliklÿ, Toka – Toxa, Duka – Duxa variantû for -ma laø mûødûr. Bu da dilimiz, o cömlÿdÿn digÿr törk dillÿ ri -nin tarixi èíkiøafi baxûmûndan xarakterik haldûr. Möqayisÿö÷ön bir ne÷ÿ nömunÿyÿ diqqÿt yetirÿk: qoruq//qoraq –qora, ay ðûq – ayðû, ayûq – ayû vÿ s."Tokak" antroponiminin "Duxa" øÿklinÿ döømÿsindÿ,yÿ ni fonetik tÿrkibcÿ dÿyiømÿsindÿ bir ne÷ÿ fonetik hadisÿnin baø vermÿsi möøahidÿ olunur. Bunu belÿ ömumi lÿø -dir mÿk olar: t-d, o-u, k-x sÿs ÿvÿzlÿnmÿlÿri vÿ sþz sonuída"k" sÿsinin döømÿsi.Yuxaðûda qeyd etdik ki, bir sûra möÿlliflÿr Duxa Qocaoüëû Dÿli Domrul antroponiìinin formalaømasûnda zahiri1 Ì.Ùöñåéíçàäÿ. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. Áàêû, 1988, ñ.84.2 Ñ.Æÿôÿðîâ. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. Áàêû, 1992, ñ.178.168
sÿslÿnmÿni – alliterasiyanû ÿsas gþtörmöølÿr. Lakin buradaata adû ilÿ oüul adû arasûnda zahiri sÿslÿnmÿ oxøarlûüû èlÿyanaøû, ata adûnûn semantik tutumu ilÿ oüul adûíûn semantiktutumu arasûída da yaxûíëûq vardûr. Belÿ ki, hÿr iki adûn,yÿni "Qoca" vÿ "Domrul" antroponimlÿrinin ÿvvÿlindÿ iø -lÿ nÿn lÿqÿblÿr ("Duxa" vÿ "Dÿli") igidlik, mÿürurluq,qorx mazëûq àíëàìëûäûð. Demÿlè, "Dóxa Qoca oülû Dÿ liDom ruë" antroponimindÿ ata adû ilÿ oüul adû hÿm za hi risÿslÿnmÿ, ahÿngdarëûq, hÿm dÿ semantik tutum ba xû mûn -dan bir-birini tamamlaéûr. Bu keyfèyyÿt "Bÿy bþ rÿ oülûBamsû Beyrÿk" antroponimindÿ dÿ möøahidÿ olu nur.Burada ata adi ilÿ oüul adû arasûnda zahiri sÿslÿnmÿ ox øar -lûüûíû yaradan "b" cingiltèëi samitidirsÿ, onlaðûí arasûída se -mantûk tutum yaxûílûüûíû yaradan "bþrö" (qurd, canavar)lek sik vahididir. "Baybþrÿ" antroponiminin "bay" vÿ "bþ -rÿ" (bþrö) leksik vahidè ÿsasûnda formalaøäûüûíû ÿëàâÿ àð ãó -ìåíò ëÿðëÿ söbut et mÿ yÿ ehtiyac yoxdur. "Beyrÿk" antropo -ni minin isÿ "bþrö" lek sik vahidindÿn yaranmasû S.ßlizadÿtÿ rÿfèídÿn qeyd olun muødur 1 .Dögÿr. ÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. O, "bin qþvm baølarû(min nÿfÿrin baø÷ûsû) titulunu daøûyûr. A.Qurbanov Döyÿrli(Øamxor) toponimini etimoloji cÿhÿtdÿn izah edÿrkÿn onuM.Kaøüarinin löüÿtindÿki 24 tayfadan 18-cisi ilÿ (tögÿr)ÿlaqÿlÿndirir, hÿm÷inin tögÿr//dögÿr etnonèminin törk xalq -laðû toponimlÿri sistemindÿ geniø yayûlmasûídan bÿhs edir.169Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÛÛ. Áàêû, 1986, ñ.29.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèß.ßliyev "Dögÿr" adûndakû "dög" sþzönö qÿdim törk di lin -dÿki "min" mÿzmunlu tuk//duk, "ÿr" sþzönö isÿ kiøi, adam,do yöø÷ö mÿnasûnda izah etmiødir 1 . ßlavÿ edÿk ki, "Dögÿr"antroponèminèn ilk hissÿsini min anlamlû "tuk" deyil, qÿdimtörk dilindÿkè vur, dþy anlamëû "tok" gþtörsÿk, "To kÿr" formasûaëûíûr ki, bu da fonetik deformasiyalar nÿ ti cÿsindÿ"Dögÿr" øÿklinÿ döøÿ bilèr. Demÿli, "Dögÿr" igid lik mÿzmunluantroponimik vahiddir fikrinè dÿ sþy lÿ mÿkmömköndör.ßbubÿkr. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilÿn adlar sûrasûía daxil -dir. Bÿkirin atasû strukturuna uyüun olan "ßbubÿkr" antro -po nimi ÿrÿb mÿnøÿli, saf, tÿmiz, lÿkÿsiz anlamlû "bakir"apel yativi ÿsasûída yaranmûødûr. Möasir Azÿrbaycan antroponimlÿrisistemindÿ "Bakir" ßbubÿkr øÿklindÿ deyil, "Bÿ -kèr" fonetik variantûída iølÿnmÿkdÿdir."Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿrin qayûíatasûnûn adû ßbubÿkrolmuødur" 2 . "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un möqÿddimÿsindÿ dÿìöqÿddÿs, saf, tÿmiz örÿkli kimè tÿqdim edilÿn ßbubÿkrinMÿ hÿmmÿd peyüÿmbÿrlÿ yaxûílûüûía iøarÿ ediëèr: "Mÿ hÿm -mÿdin saü yanûnda namaz qûlan ßbubÿkr Siddiq Gþrk li".ßli. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilÿn adlardandûr. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "øahi-mÿrdan ßli gþrkëi" ifadÿsi Èmaìßliyÿ – ßli èbn ßbutalèbÿ iøarÿdir. ßrÿb mÿnøÿli "ßli"antro ponèìi ali, uëu, yöksÿk vÿ nÿcib mÿnasûndadûr. "Øahi-1 ß.ßëèéåâ. Àçûõ âÿ Äöéÿðëè òîïîíèìëÿðè ùàããûíäà. Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀÕÿáÿðëÿðè, 1979, ¹3.2 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.12.170
mÿr dan" isÿ èmam ßlinin epitetlÿrindÿn biridir. Ègid, qÿh -rÿ man øah anlamlû fars izafÿti Azÿrbaycan antroponimlÿrisis temindÿ izafÿt gostÿricisinèí (-i) ixtisarû ilÿ "Øahìÿrdan"formasûída iølÿnmÿkdÿdir.ßísÿ qoca oüëû Oq÷û. XÛÛ boyda iølÿdilmiødir. Buantro ponimik modeldÿki "qoca" vÿ "oülû" (oülu) vahid lÿ -rin dÿn bÿhs etdiyimizÿ gþrÿ yalnûz "ßísÿ" vÿ "Oq÷û"antro ponimlÿrinÿ mönasibÿt bildirÿcÿyèk. Q.QeybulëayevEn "gþy, sÿma allahûndan" bÿhs edÿrkÿn onu øumercÿ ha -kim, hþkmdar mÿnasûída olan "ensi" vÿ törk dillÿrindÿki"qa baqdakû", "baøda duran", "bèrinci" anlamlû "anq", "ÿn"(Azÿr baycan törkcÿsindÿ) sþzö ilÿ ÿlaqÿlÿndirir 1 . Fikrimizcÿ,"ßíñÿ" antroponiminin "ÿí" hissÿsi dÿ gþy, sÿma,birinci, baøda duran mÿnasûídadûr. "ßíñÿ" antroponiminin"sÿ" hissÿsi isÿ qÿdim törk dilindÿ "adam" mÿnasûnda iø -lÿn miø sûn, sin, sun, se, sû, øû vahidlÿri èëÿ bir sistemÿ daxil -dir. Demÿli, "ßísÿ" baøda duran, birinci adam, genèø mÿnadadesÿk, "allah adam" semantikalû antroponimdèr.Onu da ÿlavÿ edÿk ki, "ßnsÿ" àäû Dirsÿ, Baxøû kimiteonim ÿsasûída formalaøan qÿdim törk antroponimlÿri ilÿbir sistemÿ daxil olmaqla bÿrabÿr, hÿm dÿ onlarla nisbèsinonimlik tÿøkil ådir."Oq÷û" antroponimindÿki "oq" apelyativi "Kitabè-DÿdÿQorqud"da silah anlamlû sþz kimi daha ÷ox "oq", bÿzÿn dÿ"ox" øÿklindÿ iølÿnìiødir. Yay ÷ÿkÿ bilmÿk, ox atmaqOüuz ÿrÿnlÿrinin igidlik gþstÿricisi idi (Yay ÷ÿkmÿdön, ox171Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ã.Ãåéáóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàíëûëàðûí åòíèê òàðèõèíÿ äàèð. Áàêû, 1994, ñ.27, 41.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèatmadûn). Demÿli, oq //ox apelyativi vÿ -÷û øÿkil÷isindÿnibarÿt olan "Oq÷û" igidlik, mÿrdlik, möbarizlik rÿmzlèantroponimdir. "Ox÷u" bir sûra toponimik vahidlÿrdÿ möha -fè zÿ edilmiødir. Mÿsÿëÿn, Ox÷uoülu (Amasiya), Ox÷u (Zÿn -gÿ zur), Ox÷uoülu (Törkiyÿ), Ox÷ular (Bolqaðûstan) vÿ s. 1ßzrayil. V boyda iølÿdilmiødir. Qeyri-real antroponimdèr."Duxa Qoca oülû Dÿli Domrul"un ßzrayûlla sþhbÿ -tindÿn mÿlum olur ki, Dÿlè Domrul onu tanûmûr. Digÿr fakt -ëarla bÿrabÿr, bu hadisÿ dÿ qorqudøönaslara "Kitabi-Dÿ dÿQorqud" isëamdan ÿvvÿl foðìàlaøìûødûr", – fikrinè sþy lÿ -mÿ yÿ ÿsas vermiødir."Üÿflÿt qoca oüëû Øir Øÿmsÿddin". ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV boylardaiø lÿdilmiødir. "Üÿflÿt" (qÿflÿt) antroponimè geniø yayûl ìa -ìûø dûr. "Øÿmsÿddin" isÿ Øÿrqdÿ ÿn ÷ox èøëÿnÿn adlardan -dûr. "Azÿrbaycan Eldÿnizlÿr dþvlÿtinin banisi dÿ bu adû da -øû mûødûr (XÛÛ ÿsr. Atabÿy Øÿmsÿddin Eldÿniz) 2 . Digÿr bÿy -lÿr kimi "bÿylÿr bÿyi" Qazana "Aüam Qazan yetdim", – de -yÿn Øir Øÿmsÿddènèn bÿdii tÿyinindÿki "60 min kafûrÿ "qanqusduðìa" onun igèdliyindÿn xÿbÿr verÿn ki÷ik bir detaldûr.Qorqudøönaslûqda "Üÿflÿt qoca oülû Øir Øÿmsÿddin" antroponimikmodelindÿki Üÿflÿt (Qÿflÿt) vÿ Øir Øÿmsÿddèn ad -la ðû dözgön olaraq aëûnma antroponimlÿr kèmi izah edil miø -dir. ×önki qafèllik, xÿbÿrsizlik, qafil olma anlamëû "Üÿflÿt"vÿ dinin Gönÿøi anlamëû "Øÿmsÿddin" ÿrÿb mÿnøÿli, asëan,igid, qorxmaz mÿnalû "Øir" isÿ fars mÿnøÿlidir. M.Fÿx rÿd -1 À.Áàéðàìîâ. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí – Àüáàáà, Øåðÿéåë âÿ Ïÿìáÿêáþëýÿëÿðèíèí éåð-éóðä àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996, ñ.50.2 É.Ìàùìóäëó. Àçÿðáàéæàí òàðèõè èíòèáàù äþâðö. Áàêû, 1996, ñ.24.172
di nin "Üÿflÿt (Qÿflÿt) "Qaqalet" øÿklindÿ oxunmaëûdûr", –fikrèni ÿsas gþtörÿn D.Èsmayûlova isÿ "Üÿflÿt" antroponimini"qoqar" etnonimi, "Øir" lÿqÿbèni isÿ "øor" etnonimi iëÿÿlaqÿlÿndirèr. Øÿmsÿddin antroponiminin èzahûída isÿ birtÿrÿfdÿn, onun mÿnøÿyi barÿdÿ fikir sþylÿmÿkdÿ ÷ÿtinlik÷ÿkdiyini gþstÿrir, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ ùþkm verir ki, hÿminadûn ÿrÿb mÿnøÿli "Øÿmsÿddin"lÿ ÿlaqÿlÿndirilmÿsi döz -gön deyil 1 . Fikrimizcÿ, Gÿflÿt vÿ Øir Øÿìsÿddin antropo -nim lÿrinin apelyativlÿri leksik-semantik baõûmdan tam ay -dûn oëduüuna gþrÿ onlarûí etimoloji izahûnda baøqa apelya -tiv lÿrin axtarûlmasûía ehtiyac yoxdur.Hÿsÿn. Möqÿddimÿdÿ vÿ ÛÛ boyda iølÿdilmiødir. Katibtÿrÿfèídÿn ÿlavÿ edilÿn dini adlar sûrasûna daxildir. ßrÿbmÿn øÿli gþzÿl, qÿøÿng anlamlû "Hÿsÿn" antroponimi Øÿrq -dÿ, o cömlÿdÿn Azÿrbaycanda geniø yayûlan adlardandûr.Bu na sÿbÿb èmaì ßlinin oülanlarûídan birinin Hÿsÿn adûnûda øûmasûdûr 2 .Höseyn. Katib tÿrÿfèídÿn ÿlavÿ edilÿn dini adlar sûra sû -ía daxildir. Möqÿddimÿdÿ vÿ ÛÛ boyda iølÿdilmiødir. Gþ -zÿl, gþy÷ÿk mÿnasûnû ifadÿ edÿn ÿrÿb mÿnøÿli "Höseyn"antr o ponimè geniø yayûlan adlardandûr.Èlÿk qoca oüëû Alb ÿrÿn. ÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Èlÿkqocanûn" ö÷ oülu var: "Alb ßrÿn", "Dþnÿbilìÿz Dölÿk"Uran" vÿ "Saðû Qalmaø". "H.Araslûíûn "Elin", O.Gþkyayûí173Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ä.Èñìàéûëîâà. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" åïîñóíäà Ãÿôëÿò Ãîæà îüëó ØèðØÿìñÿääèí øÿõñ àäû ùàããûíäà". Àçÿðáàéæàíûí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÂ,Áàêû, 1993, ñ.176, 177.2 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.54.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè"Eliq", E.Rossi vÿ M.Erginin "Eylik" øÿklindÿ oxuduqlarû"Elÿk /Èlÿk/" øÿxs adû qÿdim eponimlÿr sûrasûnda gþtö röl -mÿ lidir" 1 . S.ßliyarov "Elik" antroponiminin "hþkmdar"mÿ nasûída iølÿndiyini gþstÿrmÿklÿ bÿrabÿr, Peter Qoldenÿÿsas lanaraq qeyd edir kè, ilk ìacar kralû Arpanûí ikinci oüluda ilik (eliq) apelyativli adû daøûmûødûr 2 . Elin, Eëèq, Eylik,Elÿk, Èlÿk øÿklindÿ oxunmuø antroponimií apelyativi qÿ -dim törk dilindÿ "hþkmdar" anlamlû soz kimi "eliq" fonetikvariantûída îëìóøäóð. "Eliq" apelyativindÿki el (il) kþkmor femè qÿdiì törk dilindÿ qÿbilÿ ittifaqû, siyasi toplu,xalq mÿnasûnda iølÿnmiødir. Möasir dilimizdÿ isÿ "camaat",bÿzÿn dÿ þlkÿ mÿnasûnda iølÿnmÿkdÿdir. "Eliq" sþzöndÿki-iq isÿ isim dözÿldÿn øÿkil÷i morfemidir. Èlÿk//Elÿk antroponimindÿki"il//el" paralelliyi "eliq" apelyativindÿki "el"kþk morfemidirsÿ, -ÿk leksik øÿkil÷isi dÿ fonetik fÿrqlÿrÿbaxmayaraq, -iq fónksiyalûdûr.Alb ßrÿn ÛÛ boyda Sufè Sandaë Mÿëèkÿ qan qusduranOüuz qÿhrÿmanû kimi tÿsvir edilmiødir. "Alb ßrÿn" antro -po nimindÿki "alb" igid, qÿhrÿman anlamlû arxaik "aëp" titulunun fonetik deformasiyaya uüramûø variantûdûr. S.ßli -ya rov yazûr: "M.Qaøqarlûda "aëb" øÿklindÿ iølÿndiyini nÿ zÿ -rÿ al saq, "alpanlar" ilÿ "albanlar"ûn tam qrammatik eyniliyiözÿ ÷ûxmûø olur... "Alp, Alp ÿr – bþyök fûzikè göcö olan,dþyöø sÿnÿtinin bötön qanunlarûna yiyÿlÿnmiø igid, igidlÿr1 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.262.2 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè". ÛÛÛ. Áàêû, 1991, ñ.145.174
aøû, dþyöø÷ö ÿr; sonralar daha ÷ox dilimizÿ gÿlmÿ olanqÿhrÿman, bahadûr sþzlÿri ilÿ ÿvÿz olunmuødur. Qÿdimtörk dþvlÿtlÿrindÿ alp sosial baxûmdan imtiyazëû bÿy (beq)zömrÿsindÿn yöksÿkdÿ tutulurdu" 1 . "Kitabi-Dÿdÿ Qor qud" -da daha ÷ox "alp" fo ne tik variantûída möøahidÿ edilÿn(Aëpëar baøû Qazana zÿrb urdû). Hÿmin titulu R.Xalûqova"dÿlè" rötbÿsi ilÿ möqayisÿ edir: "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dastanûída qoca nÿsil "alp", gÿnc nÿsèl èsÿ "dÿli" rötbÿsènidaøûyûr. Qazan xana, Aruza, Rös tÿmÿ vÿ baøqalaðûía "alp"lamöraciÿt edilir (Alp ßrÿnlÿr baø÷ûsû Qazan xan, Alp ßrÿn,Alp Aruz). "Dÿli" lÿqÿblilÿr gÿnc nÿslÿ aiddir (Alp Aruzunoüëû Dÿli Budaq, Dÿli Qar÷ar, Dÿëè Domrul, Dÿli Dondar vÿs.). Sonrakû yözilliklÿrdÿ "alp" sþzö tÿdricÿn unudulur vÿdÿli sþzö ilÿ ÿvÿz oëunur. Mÿsÿlÿn, "Koroülu" dastanûíûnböòön qÿhrÿmanlaðû artûq dÿli lÿqÿbini daøûyûrlar 2 . Qÿdimtörk ad sistemi baxûmûídan sÿciyyÿvi olan "alp" tituluÿfsanÿvi Turan hþkmdaðû Alp ßr Tonqa (ßfrasèyab) adûída,hÿm÷inin "Or xon-Yenisey" abidÿlÿrindÿki antroponiìèkvahidlÿrdÿ mö øa hidÿ edilir (Alp Urunu, Alp Øal÷û). "Alp"tètulu rus ad sès te mindÿ törk mÿnøÿli "Arslan" adû ilÿ birlikdÿiøtirak et ìiø dir (Alparaslan) 3 ."Alb ßrÿn" antroponimindÿki "ßrÿn" adû ilk dÿfÿ Û ÿs -rin ortalaðûída alban ÷aðûíûí adû (Aran-ßrÿn) kimi iølÿnmèø -dir 1 . Hÿmin ad "Orxon-Yenisey" abidÿlÿrindÿ "ßrÿn Uluü"175Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèéàðîâ. "Òàðèõè æîüðàôè ãåéäëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", 1988, ñ.257.2 Ð.Õÿëèëîâà. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà àíòðîïîíèìëÿðèí ñòðóêòóð-ñåìàíòèêòÿùëèëè. "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè". Û, Áàêû, 1986, ñ.258.3 Í.Áàñêàêîâ. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Áàêó, 1992, ñ.146.1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ", Áàêó, Ýëì, 1991, ñ.23.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèøÿklindÿ möøaùidÿ edilir. "Alb ßrÿn" antroponiminin ikincikomponentinin apelyativè igid, qorxmaz, qÿhrÿman, cÿ -sur, dþyöø÷ölÿr anlamlû arxaik "ÿrÿn" sþzödör."Alb ßrÿn" antroponiminin apelyativlÿrinin leksik-se -mantik izaùû gþstÿrdi ki, hÿr iki apelyativ – "alp" vÿ "ÿrÿí"igid lik, cÿsurluq, qÿhrÿmarëûq xÿttindÿ birlÿøir. Bu da qÿ -dim vÿ möasèr törk adlarûndakû daha qödrÿtlèëik ôóíêñèéàñûilÿ baü lûdûr.Èlÿk ãoca oülû Dþnÿ biëmÿz Dölÿk Uran. VÛÛ, XÛ, XÛÛboylarda iølÿdèëmiødir. Dastanda hÿmin antroponèmik mo -del "Èlÿk qoca oüëû Dölÿk Uran", "Dþnÿ bilmÿz DölÿkUraí" øÿklindÿ iølÿnmiødir. S.ßlizadÿ "Èlÿk qoca oülû Dö -lÿk" barÿdÿ yazûr: "Bu ad birlÿømÿdÿ V katibi mexanikèola raq "qoca" sþzönö "qolca" kimi yazmûø, oülu sozöndÿnson ra "dþnÿ bilmÿz" sþzlÿrini ÿlavÿ etmiødir. H.Araslûnûntran skripsiyasûída "Elèn... Dþlÿk" kimi verilib. Er-dÿ isÿ:"Ey lik qoca oülû Dölÿk"dir 2 .Katib tÿrÿfûndÿn ÿlavÿ edilÿn igidlik mÿzmunlu "Dþnÿbèlmÿz" lÿqÿbini antroponimik modeldÿn ÷ûxarsaq, DölÿkUra nûn bötþv ad konstruksiyasû "Èlÿk qoca oülû DölÿkUran" øÿklindÿ olur. "Dölÿk Uran"ûn igidliyi onun bÿdii tÿ -yi nindÿ belÿ ifadÿ edilir: "Ayüûr gþzlÿr yözdörÿn, ÿlli yediqÿl'ÿnin kÿëèdin alan". Maraqëûdûr ki, onun ÿsl adû vÿ lÿqÿbidÿ mÿhz igèdlik motivlidir.A.Bayramov Aìasiya ÿrazisindÿkè "Tÿpÿdþlÿk" topo -1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì, 1991, ñ.23.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä".Áàêû,1988, ñ.246 .176
ni mini "Kètabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Dölÿk Uran"la ÿla qÿ -lÿn dirÿrÿk yazûr: "Burada Dþlÿk etnonim bildirir. Qÿdimabi dÿlÿrdÿ, elÿcÿ dÿ bir ÷ox törk dillÿrindÿ /qazax, altay,qûr üûz, törkmÿn, törk vÿ s./ "dþlÿk" soy artûran, artmaq, ÷o -xal maq vÿ s. anlamlaðû ifadÿ edir. Hÿmin dillÿrdÿ dþl, tol,tel formasûnda iølÿnir 1 . Bizcÿ, A.Bayramovu bu nÿticÿyÿgÿ tirÿn "Dölÿk Uran" antroponimini H.Araslûíûn "Dþlÿk"øÿk lindÿ oxumasûdûr. Soy artûrmaq, artìaq, ÷oxalmaq an -laì lû dþl (tþl) sþzö èlÿ "Dölÿk" antroponimi arasûnda se man -tik yaxûnëûq gþrönmör. Qÿdim törk dilindÿ fonetik tÿr kib cÿ"Dölÿk" apelyativinÿ oxøayaí bir ne÷ÿ sþz möøahidÿ edilir:1. tþlök – göc, qöââÿt, qödrÿt; 2. tþlÿk – sakèt, dinc, hÿrÿkÿtsiz,fÿaliyyÿtsiz; 3. tölÿk – solma, bozarma, aüaðìa; tölÿìÿ,töktþkmÿ; qabûqdan ÷ûxma 2 . Bizcÿ, "Dölÿk" antroponimininapelyatèvi "göc", "qöââÿt", "qödrÿt" anlamlû "tþ lök"sþzödör. ×önki ùÿmin apelyativin leksik-semantik tu tu muqÿdiì törk ad sistemindÿki antroponimlÿrin yaranmaÿsaslaðûía tam uyüundur. "Uran" igidlik, mÿrdlik, möbarèzlikifadÿ edÿn adlar sisteminÿ daxildir. Apelyativi vurmaq,dþymÿk, dþyöø harayû aílamëû arxaik "urmaq" sþzödör. Se -man tikasûnda igidlik mÿnasûnû ifadÿ edÿn "uran" qûp÷aq tay -falaðûídan bèrinin adûdûr 3 . M.Adcû gþstÿrir kè, "u-ra" qûp ÷a -üûí dilindÿ "vur", "bi÷" demÿk idi 1 . Demÿli, "Dölÿk" göc lö,177Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 À.Áàéðàìîâ. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí – Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿìáÿê áþë -ýÿ ëÿðèíèí éåð-éóðä àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996, ñ.50.2 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1969, ñ.597.3 È.Æÿôÿðîâ. Àçÿðáàéæàíûí òöðê ìÿíøÿëè åòíîùèäðîíèìëÿðè (íàìèçÿäëèêäèññåðòàñèéàñû). Áàêû, 1988, ñ.11.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèqövvÿtli, qödrÿtli, "Uran" isÿ vuran, bi÷ÿn, kÿsÿn an lam lûantroponimdir. Bó mÿnada bir qÿhrÿìanûn etiketi, at ri butufunksiyasûnda olan hÿr ö÷ vahid (Dþnÿbèëmÿz, Dö lÿk, Uran)yaranma ÿsaslarûía gþrÿ eynè semantik øaxÿdÿ bèrlÿøir.Èlÿk qoca oülû Saðû Qaëìaø. ÛÛ boyda iølÿdiëìiødir.Qeyd etdiyimiz kimi, "Saðû Qalmaø" Èlÿk qocaíûn oüullaðûídanbirènin adûdûr. "Saðû Qalmaø" antroponimik mode -lin dÿkè "Sarû" lÿqÿb fónksiyasûídadûr. Törkologiyada rÿngan lamëû "saðû" apelyativëi antroponimin daha ÷ox tÿsvirideskriptiv ad funksiyasûnda olmasû tÿsdiqlÿnmiødir.N.A.Bas kakov "saraquðû" törk etnoniminin rÿng anlamlûapel yativ ÿsasûnda yaranmasûíû gþstÿrmÿklÿ bÿrabÿr,A.Ãa bånÿ ÿsaslanaraq "sarû"íûn "aü" sþzö èlÿ yanaøû, cÿ nóbìÿ nasûnda iølÿndiyini dÿ qeyd edèr 2 .A.Qurbanov þlÿn uøaqdan sonra doüulana qalmaq, durmaqanlayûølû adlaðûí verilmÿsini qÿdim törk etnoqrafûyasûkontekstindÿ tÿdqiq etmiø, fèkri tÿsdiq ö÷ön Dursun, Dþn -mÿz, Dayandur, Oyandur (Azÿrbaycan), Tursun, Turdu,Qalsûí, Þlmÿz, Þlmås (törkmÿn), Tursun, Toxta (qumuq),Tursun, Toktar (þzbÿk) vÿ s. antroponimlÿri nömunÿ kimigþs tÿrmiødir 3 . Demÿli, törkmÿn dilindÿ "Qalsûn" formasûídamöhafûzÿ oëunmuø antroponim "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da"Qal maø" øÿklindÿdir fèkrinÿ gÿlmÿk mömköndör. "Qal -1 Ì.Àäæû. Ãûï÷àã ÷þëöíöí éîâøàíû (ïðîô.Òîôèã Ùàæûéåâèí òÿðæöìÿñè âÿðåäàêòÿñè èëÿ). Áàêû, 1997, ñ.62.2 Í.Áàñêàêîâ. Î ïðîèñõîæäåíèè ýòíîíèìà Áàøêèð. Ýòíè÷åñêàÿ îíî ìàñ òèêà.Ìîñêâà, 1984, ñ.15.3 À.Ãóðáàíîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí îíîìàëîýèéàñû. Áàêû, 1988, ñ.206.178
maø" qÿdiì törk abidÿlÿrindÿki "Kalûm" "Kalmaøaradi" ad -laðû èlÿ dÿ uyüunluq tÿøkil edir."Qalmaq", "durmaq" ìÿnasûíû ifadÿ edÿn "Qalìàøantro ponèmi "qal" kþk vÿ -ma+ø øÿkil÷i morfemèndÿn iba -rÿt dir. "-ø rötbÿ mÿzmunu bildirÿn vÿ bu gön hÿmin mÿnadaiølÿnmÿyÿn qÿdim øÿkèl÷idir" 1 . Möasir Azÿrbaycanantroponimlÿri sistemindÿki Ataø, Aüaø, Balaø, Babaø, Qa -raø vÿ s. adlarda -ø øÿkil÷isinin semantikasû donmuø olsa da,ömu milikdÿ qoøulduüu sþzlÿ birlikdÿ ÿzizlÿmÿ, hþrmÿtfunk siyasûíû ifadÿ edir.Qabangöci. ÛÛ boyda adû ÷ÿkilÿn "Qabangöci" Qaraca÷oban vÿ Dÿmirgöcènin qardaøûdûr. "Qabangöci" qÿhrÿmanûísonradan qazandûüû ikinci ad olduüuna gþrÿ onu øÿrtiola raq lÿqÿb sisteminÿ daxil etmÿk olar. Ègidlik sèmvollu"Qabangöci" ÛÛ nþv tÿyiíè sþz birlÿømÿsinin inkiøafû nÿt i cÿ -sin dÿ mörÿkkÿb qurulóølu antroponimÿ ÷evrilmiødir. "Qa -ban göci" antroponiminin apelyativi möasir ÿdÿbi dèëimèzdÿey nilÿ iølÿnir."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Buüac" (buüa), "Mamaq"(mama-þköz) kimi zooleksem ÿsasûída yaranûb, metaforiksÿciyyÿ daøûyan antroponimlÿr sûrasûía "Qabangöci"(qaban) adûíû da daxil etmÿk olar.Qam Üan oüëû xan Bavûndûr. Û, ÛÛÛ, VÛÛ vÿ ÛX boylardaiø lÿdilmiødir. "Drezden nösxÿsèndÿ "Xanlar xanû" Bayûn dû -ðûí adû iki cör yazûlìûødûr:179Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ò.Ùàæûéåâ. Îíîìàñòèê âàùèäëÿð äèëèí óíóäóëìàç âàùèäëÿðèíèí ãî ðó éó æó -ëàðû êèìè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. Û, Áàêû, 1986, ñ.278.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèBayandar vÿ Bayûndûr" 1 . "Qam Üan oülû xan Bayûídûr"antroponimik ìodelindÿki "Qam Üan" antroponimindÿnbÿhs edÿn F.Cÿlilov gþstÿrir ki, "Qam üan" (qan) "baø, uluøa maí" anlamûndadûr. Taíðû, möqÿddÿs, kahin, øamananëamlû "Qam" dialektlÿrdÿ "qÿmÿran" sþzöndÿ, Azÿr bay -can toponimlÿri sistemindÿ isÿ Qam-qam piri, Qÿmÿrli,Kÿmÿrli etnonimlÿrindÿ möhafûzÿ olunmuødur 2 . S.ßliyarov"Qamüan oülu" antroponimindÿkè "qam" sþzönö kahin,"qan (qan)" sþzönö isÿ ata mÿnasûída gþtörÿrÿk "Qam -üan"ûí "Kahin baba" vÿ ya "Möqÿddÿs ata" anlamûnda ol -du üu nu möÿyyÿnlÿødiðìiødir 3 .Gþröndöyö kimi, "Qam üan" antroponiminin "baø, óluøaman", "Kahin baba", "möqÿddÿs ata" mÿnasû qÿdim törkteonimi "qam" ÿsasûída dÿqiqlÿødirilmiødir. "Qam üan"ûí"baø øaman", "möqÿddÿs ata" vÿ digÿr mÿnalaðû onu "Ki ta -bi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Dirsÿ (allah adam) vÿ ßnsÿ (baødadu ran)" adlarû ilÿ bir semantik øaxÿdÿ birlÿødûrèr."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da xan titullu ö÷ qÿhrÿmanûí adû÷ÿkilir: Bayûídûr xan, Dirsÿ xan, Oüuz xan. Bayûídûr Dirsÿxan vÿ oüuz xandan fÿrqëi olaraq "Xanlar xanû" titulunudaøûyûr. M.Adcûíûn "xaqan xanlardan möÿyyÿn möddÿtÿse÷ilÿrdi, o, cÿmiyyÿtin hÿrÿkÿtini idarÿ edirdi", – fikrinÿ1 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áà êû,1988, ñ.229.2 Ô.Æÿëèëîâ. Ãÿäèì òöðê åòíîíèìëÿðè. "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá ëåì -ëÿðè". Û, Áàêû, 1986, ñ.82-83.3 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.259.180
ÿsaslanan T.Hacûyev "Dÿdÿ Qorqud"dakû "Xanlar xanû" titulunun"xaqan" mÿnasûída olduüunu gþstÿrir 1 . Bu mÿnada"Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da Dirsÿ xan vÿ Oüuz xan antroponimlÿrininiølÿdilmÿsi gþstÿrir ki, Bayûndûr hÿmin xanlarûíi÷ÿrisindÿn se÷ilÿrÿk "Xanlar xanû" titulunu qazanûb.Bayûídûr xanû Aüqoyunlu Bayandurilÿrin "Ki÷ik Asi -yada hÿrbi hegemonluq" dþvrö ilÿ baülamaq cÿhdlÿrininÿsassûz olduüunu gþstÿrÿn S.ßliyarov yazûr: "Oüuz hÿrbibaø÷ûsû Qazan, artûq yaranmûø olan ali dþvlÿt baø÷ûsû, "xanlarxaíû" Bayûndûr ilÿ qoøa fÿaliyyÿt gþstÿrir. Tarixi ÿdÿ biy -yatda "ikili hakimiyyÿt" vÿ ya "qoøa kralëûq" adlanan belÿbir þzömlö ali dþvlÿt idarÿ÷èëiyi xÿzÿrlÿrin, oüuzlaðûí vÿQa raxanlûlaðûí qÿdim siyasi yaøayûøûída yazûya alûnmûødûr"2 ."Qam üan oülû Xan Bayûídûr" dastanda hÿm antroponimikmodeldÿ olduüu kimi, hÿm "Xanëar xanû Bayûndûr",hÿm dÿ sadÿcÿ "Bayûídûr xan" kimi iølÿdèëmiødir. Bayûí dûrxan Burla xatunun atasû, bÿylÿr bÿyi Qazanûn qayûna ta sûdûr."Bayûndûr" antroponèmèíi etiìoloji baxûmdan øÿrhedÿn A.Abdurraxmanov, N.×.Musabÿyova, Q.Qeybulla -yev, F. Xalûqov, A.Bayramov vÿ baøqalaðû onun "varlû","dþv lÿtli", "÷ox tÿminatëû", "varëû nÿslin nömayÿndÿsi" mÿ -na sûída olduüunu gþstÿrmiølÿr. Bayûndûrla baüëû verèlÿnizah lar "Oüuznamÿ"dÿki "Bayandur" hÿ miøÿ bolluq i÷indÿolan mÿnasûíû èfadÿ edir" – fûkri ilÿ öst-östÿ döøör 1 . "Ba yûí -181Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Àäæû. Ãûï÷àã ÷þëöíöí éîâøàíû. Áàêû, 1997, ñ.116.2 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè". ÛÛÛ, Áàêû, 1991, ñ.151.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdûr" antroponèìinin kþk vÿ øÿkil÷i mor femlÿrinÿ ayðûlaraqtÿhlil edèëmÿsindÿ isÿ möxtÿliflik var dûr. Mÿsÿlÿn, F.Xa ëû -qov "Bayûndûr" antroponiìindÿki -an, -ûn øÿ kil ÷èsinè mÿ na -nû qöââÿtlÿndirÿn törk-monqoë øÿ kil ÷ûsi, dûr/dur/ vahidiniisÿ "tÿsdiq bèldirÿn, dözÿltmÿ si fÿt lÿr dÿ nÿyinsÿ olduüuíóbildirmÿk fónksiyasûía uyüun ÿla mÿt bildirÿn" øÿkil÷i kimisÿ ciyyÿlÿndirir 2 . A.Bay ra mo va gþrÿ, Bayûí (Bayan) sþ zön -dÿ kè -an bÿzÿn bitiødirici, bÿ zÿn sþz dözÿldici øÿkil÷idir 3 .Q.Qeybullayev "Bayûídûr" antro po nimini "bay+an+dur"quruluølu vahid hesab etdikdÿ "dur"u øÿkil÷i kiìi yox, sþzkimi qÿbul edir. Digÿr tÿrÿf dÿn, "dur" sþzönön "monqoldur","uzkundur", "qundur", "ba yandur", "utidur" vÿ s.etnonimlÿrin sonunda iølÿnmÿ si nin bir sistem tÿøkil etdiyinigþstÿrir 4 .T.Hacûyev qeyd edèr ki, "bayûmaq" sozöndÿ -la ÿvÿzinÿdaha yûücam -û øÿkèl÷isindÿn istifadÿ edilmèødèr 5 . Q.Baüûrovda "bayû" sþzönön varëanmaq mÿnasûnda olduüunu gþs -tÿrir 6 .Qeydlÿrdÿn bir daha aydûn oëór ki, "Bayûndûr" antro po -1 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ" (ôàðñ äèëèíäÿí òÿðæöìÿ, þí ñþç âÿ øÿðùëÿðÐ.Øö êöðîâàíûíäûð). Áàêû, 1992, ñ.40.2 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîð îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1998, ñ.88.3 À.Áàéðàìîâ. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí – Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿìáÿêáþëýÿëÿðèíèí éåð-éóðä àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996, ñ.48.4 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì, 1991, ñ.50,149, 150, 261.5 Ò.Ùàæûéåâ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû, 1976, ñ.72 .6 Ã.Áàüûðîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ôåëëÿðèí ëåêñèê-ñåìàíòèê èíêèøàôû. Áàêû,1971, ñ.36-38.182
íè ìinin apelyativi bay (bÿy) titulu vÿ øÿkil÷i morfemlÿ rin -dÿn ibarÿtdir. Fikrimizcÿ, "bayûídûr" sþzöndÿki "bay" tituluna-ëa øÿkil÷isinin sinonimi fónksiyasûnda olan -"û" øÿ kil -÷i sinin qoøuëmasû ilÿ yaranan "bayûmaq" feli qayûdûø nþvdÿiø lÿndèkdÿ "bayûnmaq" øÿklindÿ olur. Tÿbii ki, qayûdûø nþ -vön øÿkil÷isini qÿbul etmiø "bayûnmaq" feli tÿsirsiz felfóíê siyasûndadûr."Áàéûíäûð" àíòðîïîíèìèíèí àïåëéàòèâè (áàéûíäûð) èñÿòÿñèðëè ôåë ôóíêñèéàñûíäàäûð. Äåìÿëè, "Áàéûíäûð" àíòðîïîíèìèíäÿêè-äûð òÿñèðñèç ôåëäÿí òÿñèðëè ôåë éàðàäàí ãðàììàòèêëåêñèêøÿêèë÷èäèð, ôèêðèíè ñþéëÿìÿê ìöìêöíäöð. "Áàéûíäûð"àíòðîïîíèìèíèí àïåëéàòèâèíè áàé/áÿé, âàðëû/+û/-ëà øÿêèë÷è ñè -íèí ñèíîíèìè /+í (ãàéûäûø íþâ øÿêèë÷èñè /+äûð (òÿñèðñèç ôåëäÿíòÿñèðëè ôåë äöçÿëäÿí ãðàììàòèê-ëåêñèê ôóíêñèéàëû øÿêèë-÷è(êþê âÿ øÿêèë÷è ìîðôåìëÿðèíÿ àéûðñàã, áàéûíäûð àïåëéàòèâèíèíôåëèí ÿìð øÿêëèíäÿ (ÛÛ øÿõñ òÿêäÿ) èøëÿíäèéè àéäûíëàøûð.Áó äà "Áàéûíäûð" àíòïîïîíèìèíè ÿìð æöìëÿñèíèí òðàíñôîðìàñèéàñû ÿñàñûíäà éàðàíàí "Àëáåíè", "Ýöíÿ÷ûõ" âÿ ñ. êèìèãÿäèì òöðê àäëàðû èëÿ ñòðóêòóð áàõûìäàí áèð ñèñòåìäÿ áèð ëÿø -äèðèð.Òÿãäèì åòäèéèìèç èçàùëàð "Äÿäÿ Ãîðãóä"äà Áàéûíäûðûíçè éàôÿò ãóðìàñû, ãÿíèìÿòëÿðè ïàéëàìàñû ñÿùíÿëÿðè èëÿ òàìñÿñ ëÿøèð. Áó äà "õàãàí ñå÷èëÿí õàëãû ñàõ ëà ìà ëû äûð" ïðèíñèïè -íèí "Áàéûíäûð" àíòïðîïîíèìèíäÿ äàøëàøìûø âÿ çèé éÿòäÿîëäóüóíó òÿñäèãëÿéèð."Áàéûíäûð" àíòðîïîíèìè Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìëÿðèñèñòåìèíäÿ "Áàéûíäóð" øÿêëèíäÿ ìöùàôèçÿ îëóíìóøäóð.183Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÔàðñ àíòðîïîíèìëÿðè ñèñòåìèíäÿ äÿ "Áàéàíäóð" øÿêëèíäÿ èø -ëÿí ìÿêäÿäèð 1 . Àçÿðáàéæàí òîïîíèìèê âàùèäëÿð ñèñòåìèíäÿ -êè Áàéàíäûð, Áàéàíäóðëó (Òÿðòÿð), Áàéàíäûð (Ëà÷ûí) îé êî -íèìëÿðè âÿ Áàéàíäóð÷àé ùèäðîíèìèíäÿ äÿ "Áàéûíäûð" àíòðî -ïî íèìè âÿ éà åòíîíèìè ìöùàôèçÿ îëóíìàãäàäûð. Îíó äàÿëà âÿ åäÿê êè, "âàõòèëÿ Éåðåâàí øÿùÿðèíèí ÿòðàô ÿðàçèëÿðèíèíáèð ãèñìè Áàéàíäûð ÿéàëÿòè âÿ 1894-æè èëäÿ áóðàäà ôÿàëèééÿòýþñòÿðÿí ìÿêòÿá "Áàéàíäûðñêè ó÷èëèø" àäû èëÿ òàíûíûá" 2 .Ãàíëû ãîæà îüëû Ãàíòóðàëû. Ö÷ áîéäà èøëÿäèëìèøäèð."Ãàí ëû Ãîæà – påðñîíàúûí àäû êèòàáûí áöòöí ÷àïëàðûíäà ñÿùâîëàðàã "Ãàíëû Ãîæà êèìè îõóíìóøäóð, "Êàíëû" õàëãûìûçûíéàðàíìàñûíäà èøòèðàê åòìèø ãÿäèì ñîéêþêëÿðäÿí áèðè îëàíêÿíýÿðëÿðèí ãÿäèì àäûäûð" 3 . Éàçû÷û Àíàð äà "Ãàíëû" àíòðî ïî -íèìèíè "ãàí"ëà äåéèë, "ãàíãëû" ãÿáèëÿñèíèí àäû èëÿ ÿëà ãÿ ëÿí -äèðèð 4 . "Ãàíëû" åòíîíèìè Àçÿðáàéæàí òîïîíèìëÿðè ñèñ òå ìèí -äÿêè Êÿíýÿð, Ýÿíýÿðëè îéêîíèìëÿðèíäÿ ôîíåòèê äå ôîð ìà -ñèéàëàðà óüðàìûø øÿêèëäÿ ìöùàôèçÿ îëóíìàãäàäûð. Áó æöð òî -ïîíèìèê âàùèäëÿð èñÿ Ãàçàõ, Ýÿíæÿ, Ãàðàáàü, Íàõ÷ûâàí âÿñ. áþëýÿëÿðäÿ îíëàðëàäûð 5 vÿ mÿnøÿyi belÿ izah edil miø dir:"Baøqa bir qÿbilÿ isÿ döømÿni pÿrÿn salûb xeyli qÿni mÿò(ulcay) ÿlÿ ke÷irdi. Lakin bu qÿnimÿtlÿri daøûyûb apa ra sû yökheyvanlaðû gÿlèb ÷atmadûüûndan onlar arabalar (kanq lû)1 ß.Ùàæûéåâà. Ôàðñ äèëèíäÿ òöðê êþêëö îíîìàñòèêà. "Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ òè -êà ñû ïðîáëåìëÿðè". Â, Áàêû, 1995, ñ.133.2 Ù.Ìÿììÿäëè. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿçÿí éåðäè áó éåðëÿð. Áàêû, 1999, ñ.216.3 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.261.4 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç". Áàêû, 1992, ñ.37.5 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîð îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1998, ñ.20.184
dözÿltdilÿr. Ona qÿdÿr tÿkÿr yox èdi, ona gþrÿ dÿ arabanû ilkdözÿldÿn onlar oldular. Gÿrÿk olan yöklÿri, qÿ ni mÿtlÿri buarabalara yöklÿyib apardûlar vÿ bu sÿbÿbdÿn dÿ Oüuz onlara"Kanqlû, yÿnè araba÷ûlar, arabasû olanlar" adû verdi" 1 . "Qanlû"qÿdim törk dilindÿ araba mÿnasûnda iø lÿn miødir.R.Øökörova gþstÿrir ki, hÿmin sþzön araba, minik mÿ -na sû V.A.Qordlevski, S.Malov, V.V.Bartold vÿ baøqa tÿd qi -qat ÷ûlar tÿrÿfindÿn tÿsdiqlÿnmiødir. Onu da ÿlavÿ edÿk ki,"ke÷ miødÿ vaqonlarû atla sörölÿn øÿhÿr dÿmir yolu vÿ onóíva qonu mÿnasûnda olan" 2 , rus dilinÿ mÿxsus sþz kimi tÿq -dim edilÿn "konka", "qanlû" (konqëû) sþzö ilÿ fonetik tÿrkibvÿ leksik-semanòèk tutum baxûmdan, ÿsasÿn, eynidir. De -mÿ li, törk mÿnøÿli "qanlû" rus vÿ digÿr hind-Avropa dillÿ -rin dÿ "konka" fonetik variantûnda iølÿnmiø, sonra isÿ ar -xaik lÿømiødir.Q.Qeybullayev kÿngÿr (kanqlû) etnonimini kanqay,kan qalas, kanqat etnonimlÿrè sistemindÿ izah edÿrÿk gþs tÿ -rir ki, kÿngÿr vÿ qanlû Oüuz yox, pe÷eneqlÿrin (qûp÷aqlarûn)bir hissÿsidir. Möÿllifÿ gþrÿ, "kÿngÿr" – "kanq + ÿr" (ÿr,dþ yöø÷ö) "kanqlû" isÿ "kanq + ëû" quruluøludur 3 .Gþröndöyö kimi, "Qanëû qoca" antroponimi etnonimÿsa sûnda yaranan adlardandûr. Mÿhz buna gorÿ dÿ S.ßli ya -rov "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû Baëqar, Elik, Uøun adlarû ki -185Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ" (ôàðñ äèëèíäÿí òÿðæöìÿ, þí ñþç âÿ øÿðùëÿðÐ.Øöêöðîâàíûíäûð). Áàêû, 1992, ñ.13.2 Ðóññêî-Àçåðáàéäæàíñêèé ñëîâàðü. T.1, Áàêó, 1984, ñ.558.3 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì, 1991, ñ.103.1 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèmi "Qanlû qoca" adûnû da eponim sÿciyyÿli antroponimikva hid kimi izah etmiødir 1 ."Qanlû qoca oülû Qanturaëû" antroponèmèk modelindÿ kiata vÿ oüul adûnûn "q" sÿsi ilÿ baølaímasû bir ahÿngdarëûq,allèterasiya yaratmûødûr.V.M.Jirmunski E.Rossiyÿ ÿsaslanaraq Qanturalûnû XÛVÿsrdÿ yaøamûø Qutlu bÿyin atasû Turkali (Törkÿli//Turali)ilÿ ÿlaqÿlÿndirir 2 . Bu fèkrin doüru olmadûüû qorqudøönaslûqdaÿsaslandûðûlmûødûr 3 . "Dÿdÿ Qorqud"dakû "Qanturalû"adûna mönasibÿt bildirÿn Anar yazûr: "Kitabi-Dÿdÿ Qor -qud" qÿhrÿmanû Qanturaëûnûn adaøû Turalû bÿydÿn baø la ya -raq /XÛÛ ÿsr/ ta Uzóí Hÿsÿnÿ qÿdÿr bir ÷ox real tarixi øÿx -siy yÿtlÿr Trapezund prenseslÿriylÿ evlÿnmiølÿr" 4 . Bu faktda tÿsdiq edir ki, "Qanturalû" adû ilÿ "Törkalû" arasûída ya -xûn ëûq yoxdur.T.Hacûyev "Tural" antroponiminin leksik-morfoloji cÿ -hÿt dÿn analitik qavranmadûüûnû gþstÿrÿrÿk onun "Tûûr /durmaq/+ al (aëmaq) mÿnasûnda olduüunu gþstÿrir 5 . Turalantro ponimini "yaøar" ìÿnasûnda "durar" sþzönön fonetikva riantû hesab edÿn O.Mirzÿyev yazûr: "...qÿdim dastandaigi din adû Qanturalûdûr, Qanëû Qocanûn oülu Qanturalû.1 Ñ.ßëèéàðîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð."Àçÿð áàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè". ÛÛÛ, Áàêû, 1991, ñ.261.2 Â.Æèðìóíñêèé. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è "Êíèãà Êîðêóòà". Êíè ãàìîåãî "Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.193.3 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.63.4 Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç". Áàêû, 1992, ñ.34.5 Ò.Ùàæûéåâ. Îíîìàñòèê âàùèäëÿð äèëèí óíóäóëìàç âàùèäëÿðèíèí ãî ðó éó æó -ëà ðû êèìè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá ëåì ëÿðè. Û, Áàêû, 1986, ñ.279.186
"Qan"ûí qÿdim törk dillÿrindÿ bir mÿnasû da "tox, doymuø"dur.Belÿliklÿ, Qanturalû "zÿngin yaøar" demÿkdir 1 .Fikrimèzcÿ, "Qanturalû" antroponiminin etimoloji izahûdigÿr antroponimik vahidëÿr kimi ata adûíûn, yÿni dastandatÿsvir edilÿn "Qanlû qoca"íûn fónksèyasû kontekstindÿmöÿyyÿnlÿøÿ bilÿr. Qeyd etdèyimiz kimi, "Qanturalûnûnata sû "Qanlû qoca" Oüuz dþvlÿtindÿ "Qocalar Øurasû"nûn öz -vö dör, hakimiyyÿtin nisbÿtÿn aøaüû pillÿsindÿ tÿmsil olu -nur. Øöbhÿsiz ki, o, oülunun gÿlÿcÿkdÿ xan olmasû istÿyi,ar zusu ilÿ yaøaya bilÿrdi. Bu mÿnada "Qanturaëû" antropo -ni mik vahidinin leksik-semantik tutumunda "Qan turalûì"(Xan olaq) cömlÿsinin analitik qavranmadûüû, daølaømûø vÿ -ziy yÿtdÿ olduüu aydûíëaøa bèëÿr. "Qan tóraëûm", – ÿmr cöm -lÿ sindÿki "qan" xan tituëóíun fonetik variantû, "tur" durmaq(îlmaq) anlaìëû sþzön qÿdim formasû, "alûm" isÿ felin ÿmrøÿ k lindÿ Û øÿxsin cÿmini ifadÿ edÿn øÿkil÷idir ("alûm" øÿ kil -÷isindÿki "m" samitinin þrtölö-qapaëû hecadan þrtölö-a÷ûqhecaya ke÷idlÿ baüëû olaraq döømÿsi mömköndör: Aëûì –alû). Qÿdim törk antroponimlÿri sistemindÿki "Bek tur muø","Kanturmuø" antroponimlÿri dÿ "Qanturalû" àäûíûí "Qantu raëûm" cömlÿsinin sèntaktik-semantik transformasiyasûÿsa sûída yarandûüûíû tÿsdiqlÿyÿ bilÿr.Qapaqqan. VÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Er-dÿ QapûqQan, HA-da Qapûqqan" øÿklindÿdir 2 . Bartoldun tÿrcö mÿ -sin dÿ isÿ "Kanûk – Kan" formasûídadûr 1 . Qÿdim törk abi dÿ -187Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Î.Ìèðçÿéåâ. Àäëàðûìûç. Áàêû, 1986, ñ.222-223.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,1988, ñ.248.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèlÿ rindÿ "Kapaüan", M.Kaøüarinin löüÿtindÿ "Qapan" øÿklindÿiølÿnÿn antroponimin apelyativi tutmaq, hÿbs etmÿkanlaìëû "qapmaq" feëidir. "Qapaqqan" ëeksik-semantik mÿ -na sûna vÿ yaranma ÿsaslarûía gþrÿ hÿmin antroponimlÿrlÿbir xÿtdÿ birlÿøir. "Qapaqqan" antroponiminin apelyativinikþk vÿ øÿkil÷è morfeminÿ ayûrsaq, belÿ bir model yaranûr:qap (tutmaq, hÿbs etmÿk) + aq (ëeksik øÿkil÷i) + qan (felisifÿt øÿkèë÷isi). Bu model leksik-semantik baxûmdan igidlik,mÿü rurluq mÿzmunludur. Digÿr tÿrÿfdÿn, "Qapaqqan"antro poniminin apelyativini "qapaq + qan" quruluøunda gþ -tör sÿk, qÿdim törk dilindÿki gönahsûz, tÿqsirsiz, saf mÿ na -sûn da olan "qapaq" vÿ ata anlamlû "qan" sþzö "Qapaqqan"antro ponimènin yaranìasû ö÷ön ÿsas olmuødur qÿnaÿtinÿgÿl mÿk mömköndör. Yÿni "Qapaqqan" antroponèmi "gö -nah sûz, saf ata" mÿnasûnda qavranûla bilÿr. Bó mÿnada "Ki -ta bi-Dÿdÿ Qorqud"da ata adû kimi iølÿnÿn "Qapaqqan"antroponimi dastandakû "Dèrsÿ" (allah adam), ßnsÿ (baødaduran), Qam üan (uëu øaman, möqÿddÿs ata) ata adlaðû ilÿ birsemantik øaxÿdÿ birlÿøir. "Qapaqqan" antroponèmi ilÿ baülûtÿqdim etdiyimiz izahlaðûí hÿr ikisè möxtÿlif bucaq lar dantÿsdiqlÿnsÿ dÿ, ikinci izah daha real gþrönör. ×önki "Ki tabi-Dÿdÿ Qorqud"da "Qapaqqan" igid, mÿürur, qÿhrÿman kimiyox, ikû oülundan birini Tÿpÿgþzÿ verÿn gönahsûz, yazûq birkiøi, hÿm dÿ ikinci oülunu Tÿpÿgþzÿ ver ìÿ mÿê ö÷öí aü la -yà-àüëàéà Basatûí ya íû na gedÿn bir qadûíûn ÿri kiìi tÿsviredèlir.Ãaraýönÿ oülû Qarabudaq. "Qaragönÿ" ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV, VÛÛ,1 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.79.188
VÛÛÛ, ÛX, XÛ vÿ XÛÛ boylarda, "Qarabudaq" isÿ ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV,VÛÛ boylarda iølÿdilìiødir."Qaragönÿ" antroponimè "Qazan bÿgön qaðûídaøû Qa -ra gönÿ", "Qazanûn qardaøû Qaragönÿ", Qarabudaüûí atasûki mi "Qaragönÿ oülû Qarabudaq" vÿ bÿzÿn dÿ sadÿcÿ "Qa -ra gönÿ" kimi qeydÿ alûnmûødûr. "Qarabudaq" antroponimidÿ möxtÿlif modellÿrdÿ tÿqdim edilir: "Qaragönÿ oülû Qa -ra budaq", "Qaragönÿ oülû Dÿli Budaq", "Qaragönÿ oülû Bu -daq", "Qarabudaq bay".Qaragönÿ qÿdim törk abidÿlÿrindÿki "Gönÿ÷ûx" antroponimini,hÿm÷inin "Oüuz xanûn altû oüuldan ÿn boyö yö -nön adûnûn "Gön" (Gönÿø) olmasûnû xatûrladûr 1 . "Qaragönÿ"antroponimindÿki "qara" apelyativi bþyök, qödrÿtli, "gönÿ"èsÿ ismèn yþíëök halûnda iølÿnÿn ÿn boyök planet anlamlû"gön" (gönÿø) mÿnasûídadûr. Qÿdim törk tÿsÿââöröndÿ gö -nÿø iøûq, ucalûq, yöksÿklik, hÿyat siìvoëódur.F.Bayat "Oüuznamÿ"dÿ mifik tÿsÿââörlÿ baülû olan"...ö÷ oülan doüdu" ifadÿsi barÿdÿ yazûr: "Ö÷ oüëan doümaqmÿtnin hÿm mÿzmunu, hÿm dÿ etnoqonik sÿciyyÿsi ilÿ uz -la øûr. Belÿ ki, Oüuzun gþy qûzûídan olan oüullaðû gþy cism -lÿ rini, baøqa sþzlÿ, makrokosmik elementlÿrè – Gönö, Ayû,Ul duzu yaradûr. Bunóíla da gþy sferasûnda nizam bÿrpaolu nur. Oülanlarûí adlaðûíûí astraë tÿsÿââörlÿ baüëû olmasûhe÷ dÿ mifèí etnoqonik mÿzmununu dÿyiødirìir" 2 .Goröndöyö kimi, "Qaragöíÿ" antroponimindÿki "gön"189Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ". Áàêû, 1992, ñ.25.2 Ô.Áàéàò. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí" äàñòàíû. Áàêû, 1993, ñ.148.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèapel yatèvi hÿmèn tÿsÿââörlÿrëÿ baülûdûr. Demÿli, "Qa ra gö -nÿ" "boyök gönÿø" anlamëû antroponimdir fikrini sþylÿìÿkmöm köndör.Qaràbódaq. Möasir Azÿrbaycan antroponimlÿri siste -min dÿ "Budaq" øÿklindÿ möhafizÿ olunmuø àíòðîïîíèì"Èb rahim" dastanûnda da "Budaq" øÿklindÿdir. Mörÿkkÿbqu ruluølu "Qarabudaq" antroponimindÿki "qara" apelyativibþ yök, qödrÿtlè, göclö mÿnasûndadûr. "Budaq" antroponimiba rÿdÿ B.Abduëëayevin fèkri belÿdir: "Budaq -k azÿrb. bu -daq – aüac, kol øaxÿsi" 1 . N.A.Baskakov rus familiyalàðû sistemindÿiølÿnÿn "Butakov" familiyasûnûn törk mÿnøÿli aüacbudaüû, øax anlamlû budaq sþzö ÿsasûnda ÿââÿlcÿ lÿqÿbkimi yarandûüûíû, soíra familiyaya ke÷diyini gþstÿrir 2 .Budaq antroponimi barÿdÿ olan bu izahlarda "qollubudaqëûolma", "kþkÿ baülû olma" vÿ s. kimi xösusiyyÿtlÿrmotivlÿømÿ ö÷ön ÿsas gþtörölmöødör. "Budaq" antroponimininaüac, kol øaxÿsi vÿ s. èëÿ baüëûëûüû ÿn azû ona gþrÿinan dûðûcû deyildir ki, hÿmin dþvr kiøi adlarûmûzûn ÿksÿ riy -yÿti igidlik motivlidir. "Budaq" antroponimi barÿdÿ Ø.Sÿ di -yev yazûr: "Budaq" adû, bÿlkÿ, adi budaq sþzö ilÿ ifadÿolunmuø sadÿ ad kimi gþrönÿ bilÿr. ßsëèndÿ "budaq" dö -zÿlt mÿ sþzdör. Î, kþk sayûlan "buda" hissÿsinÿ "q" øÿ kil ÷i -si nin qoøulmasûídan alûnmûødûr. Bu kþkÿ "budamaq" fe lin -dÿ rast gÿlirik 1 . "Azÿrbaycan dilinin izahlû löüÿti"ndÿ gþs -1 Á.Àáäóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.17.2 Í.Áàñêàêîâ. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Áàêó, 1972, ñ.17.190
tÿ rilir ki, budaq (áudamaq) mÿcazi mÿnada, dþymÿk, vuð -ìaq, ÿziødirmÿk mÿnalarûíû ifadÿ edir 2 . Tÿbii kè, "budaq"apelyativinin "Budaq" antroponiminÿ ÷evrilmÿsinÿ sÿbÿbigèd lik ÷alaðûdûr. ßlavÿ edÿk ki, "Budaq" baøqûrd antropo -niì lÿri sistemindÿ "Buudaqay" fonetik variantûnda vur -ìaq, dþymÿk mÿnalarûíû ifadÿ edir 3 ."Qarabudaq" adûnda iølÿnÿn bay (bÿy) onun titulu,igid lik mÿzmunlu "Dÿli" isÿ lÿqÿbidir. Demÿli, "Qara-bu -daq"la baüëû olan apelyatèvlÿrin hamûsû, konkret desÿk, "qa -ra" (bþyök, qödrÿtli, göclö), "budaq" (mÿcazi mÿnada vurmaq,dþymÿk) vÿ "dÿli" (igid) sþzö qödrÿtlilik, mÿürurluq,igidlik rÿmzidir. "Qarabudaq" antroponiminin mÿhz bu tipapel yativlÿr ÿsasûída yaranmasûnû onun bÿdii tÿyinindÿ ifa -dÿ edilmiø "Amidlÿ Mÿrdin qalasûnû vurub yûxan, Dÿmèryay lû Qûp÷aq Mÿlikÿ qan qusduran, gÿlÿrÿk Qazanûn qûzûnûmÿrd liklÿ alan, oüuzun aüsaqqallû qocalaðû gþrÿndÿ o igidÿÿh sÿn deyÿn" vÿ s. qÿhrÿmanlûq epitetlÿri dÿ tÿsdiqlÿyir.Bu, bir daha gþstÿrir ki, "Qarabudaq" antroponimindÿki"bu daq" "aüac", "kol øaxÿsi" mÿnasûída deyildir."Kitabè-Dÿdÿ Qorqud" da iølÿnÿn Dÿli Qar÷ar, Baybi -can, Buüac, Qaraca ×oban, Dÿëè Domrul vÿ s. àntroponimlÿrkimi Qarabudaq antroponimi dÿ semantikasûída mÿrdlik,möbarizlik, igidlik keyfûyyÿtlÿrini ÿks etdèrir.191Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ø.Ñÿäèéåâ. Àíòðîïîíèìèê êàòåãîðèéàëàð. Áàêû, "Åëì âÿ ùÿéàò" úóðíàëû.1984, ¹ 3, ñ.19.2 Àçÿðáàéæàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. Û æ., Áàêû, 1966, ñ.319.3 À.Øàéõóëîâ. Òàòàðñêèå è áàøêèðñêèå ëè÷íûå èìåíà òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ.Óôà, 1983, ñ.155.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÃara Tökÿn Mÿlik. ÛÛ vÿ ÛV boyda iølÿdilmiødir. "V vÿHA-da" Qara Tÿkur, Er-dÿ "Kara Töken" øÿklindÿdir 1 ,"Qara Tökÿn Mÿlik" oüuzlara döømÿn olan adlar sûrasûndaiølÿdilsÿ dÿ, törk mÿnøÿli, hÿm dÿ tam mösbÿt mofivliantroponimdir. "Qara" bþyök, qödrÿtli, göclö igid anlamlûantroponimdir. Qÿdim âÿ möasir törk antroponimlÿri sûstemindÿdaha ÷ox iølÿdilÿí adlardandûr. "Qara Tökÿn Mÿlik"antroponimik modelindÿki ÿrÿb mÿnøÿli "mÿlik" titulundanbÿhs etmiøik. "Tökÿn" antroponiminin apelyativi isÿ möasirtörk dèëlÿrindÿ möxtÿlif fonetik variantlarda, Azÿrbaycantörk cÿsindÿ isÿ "tökÿn" variantûída iølÿnÿn sþzdör. Q.Ba üû -rov M.Kaøüari, S.Malov, L.Ømidt vÿ baøqa möÿllèflÿrÿ, ey -ni zamaída qÿdèm törk dili ilÿ baülû olan yazûëû mÿnbÿ lÿ rÿisòènad edÿrÿk "tökÿn" sþzönön "tök+ ÿ+n" øÿklindÿ in ki -øaf etdiyini gþstÿrir. Möÿëëifÿ gþrÿ, "tökÿn felinin mÿ na sûí -da hÿr hansû bir varlûüûí miqdarca azalmasû prosesi an la yû øûilÿ yanaøû, hÿm dÿ hÿmèn anlayûøûí miqdarca artûqëûüû, son -suzluüu vÿ bitmÿzliyi anlayûøû da ifadÿ edilir" 2 .Tökÿn apelyativinin bitmÿzlik, sonsûûzluq, miqdarcaar tûq lûq kimi mösbÿt anlamlû mÿnasû "Tökÿn" antroponèmi -nin yaranmasû ö÷ön ÿsas ola bilÿr. Demÿli, "Qara Tökÿn"gö c ö, qödrÿti bètmÿyÿn, sonsuz olan mÿnasûndadûr. Bu daqÿ dim törk ad sistemindÿki antroponimlÿrèn yaranma ÿsas -la ðû ía tam uyüundur.1 Ñ.ßëèçàäÿ."Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,1988, ñ.234.2 Ã.Áàüûðîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ôåëëÿðèí ëåêñèê-ñåìàíòèê èíêèøàôû. Áàêû,1971, ñ.132.192
Qara÷ÿkör. VÛ boyda iølÿdilmiødir. "Qara÷ÿkör" antro -po nimèídÿki "qara" bþyök, qödrÿtli, göclö mÿnasûídadûr."×ÿ kör" apelyativi isÿ möasir ÿdÿbi dilimèzdÿki "÷ÿk/mÿk/+ ör" strukturunda izah edilÿ bilmÿz. Qÿdim törk antroponimlÿrisistemindÿ etnonim ÿsasûída yaranan adlaðûí östönlöktÿøkil etdiyini nÿzÿrÿ alsaq, "÷ÿkör" sþzönö "÷akar//÷a -kÿr" bolqar etnoniminin fonetèk variantû hesab etmÿk olar.T.Hacûyev Azÿrbaycan toponimlÿri sistemindÿki "×axûrlû"adûíû sakar /sak-ÿr/ -÷akar /÷ak-ÿr/ struktuðónda izah et miø -dir 1 . Q.Qeybuëlayev dÿ "÷ak" morfemli "÷akmaq", "÷iqil"âÿ ñ. êèìè bol qar etnonimlÿrini sak//øak etnoniminin fo ne -tik variantû he sab edir 2 ."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un VÛÛ boyunda "balqar bir ÿr"et noniminin iølÿdèëmÿsini, sak//øak etnonimiíin Azÿr bay -can toponimlÿri sistemindÿ möhafizÿ edèëdiyini, digÿr tÿ -rÿf dÿn, "hÿr yerdÿ ÿziz olan" 3 anlamlû qûíuq (kûnûk) et no íè -mi nin ÿsasûída yaranan "Qûrxqûnuq"un Qara÷ÿkörön oüluol duüunu vÿ hÿr ikû adûn etnonèm ÿsasûnda yarandûüûíû nÿ -zÿ rÿ alsaq, "Qara÷ÿkör" antroponimindÿki "÷ÿkör" ÷a kar//÷a kÿr etnoniminin fonetik variantûdûr qÿnaÿtè bir daha tÿs -diq lÿnmiø olar. Demÿli, "Qara÷ÿkör", "bþyök + ÷ak/sak//øak/ + ÿr" kimi tÿsÿvvör edilmÿlidir.Qaraca ÷oban. ÛÛ boyda iølÿdilmiødir. Qabangöci vÿ193Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ò.Ùàæûéåâ. Îíîìàñòèê âàùèäëÿð äèëèí óíóäóëìàç âàùèäëÿðèíèí ãî ðó éó æó -ëà ðû êèìè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. Û, Áàêû, 1986, ñ.279.2 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì, 1991, ñ.56.3 Ô.Ðàøèä àä-äèí. "Îãóçíàìå". Áàêó, 1987, ñ.67.1 Ì.×îáàíîâ. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíûí ÿñàñëàðû. Òáèëèñè, 1983, ñ.38.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèDÿ mirgöci "Qaraca ÷oban"ûn qardaøûdûr. "Qaraca ÷oban"bÿ zÿn "Qaracûq ÷oban", bÿzÿn èsÿ "ÿvrÿnlÿr ÿvrÿni (igidlÿrigidi) Qara÷uq ÷oban" kimi tÿqdim edilir.M.×obanov "qara" apelyativli antroponimlÿrdÿ rÿngbil dèrmÿ xösusiyyÿtini ÿsas gþtörör 1 . H.Hÿsÿnov da hÿminòèp antroponimlÿrèn zahiri ÿlamÿtlÿ ÿlaqÿdar yarandûüûnûgþstÿrir 2 .ßlbÿttÿ, "qara" sþzönön semantikasûída rÿng bildirmÿxösusiyyÿti vardûr. Lakin haqqûnda bÿhs etdiyimiz antropo -ni mik vahidlÿrin yaranmasûída "qara" sþzönön bþyöklök,qöd rÿtlilik, göclölök vÿ s. kimi mÿna ÷aëarlaðû ÿsas olmuødur.Bu da tÿsadöfi deyildir. ×önki dönyaya gÿëÿn oülanuøa üûnû göclö, qöââÿtli, yenilmÿz, mÿürur gþrmÿk törk psi -xo logiyasû, törk mÿnÿviyyatû ö÷ön hÿmiøÿ xarakterik ol -muø dur. Qara antroponiminin rÿng anlamlû "qara" vahidi ilÿbaü ëû olmadûüûnû tÿsdiqlÿmÿk ö÷ön Musa Adilovdan gÿtir -di yimiz fikir dÿ maraqlûdûr. Möÿllif yazûr: "Sÿlcuq hþkmdaðûQara Arslana verilÿn "qara" lÿqÿbi dÿ "bþyök","qödrÿtli" mÿnasûídadûr. "Dÿdÿ Qorqud" dastanûída iø lÿ -nÿn Qara xan, Qaraca ÷oban, Qara Budaq adlaðûída da bumÿna vardûr 3 . Buradan bir daha aydûn olur ki, "qara" apelya -tèv li kiøi adlarûmûz rÿng, yaxud zahiri ÿlamÿò ÿsasûnda ya -ran mamûødûr.M.Adèlov vÿ A.Paøayev yazûr: "Qaraca //Qara÷ûq adûn-1 Ì.×îáàíîâ. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíûí ÿñàñëàðû. Òáèëèñè, 1983, ñ.38.2 Ù.Ùÿñÿíîâ. Ñþç âÿ àä. Áàêû, 1984, ñ.56.3 Ç.Âåðäèéåâà, Ô.Ò.Àüàéåâà, Ì.Àäèëîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí ñå ìà ñèî ëî ýè -éà ñû. Áàêû, 1979, ñ.151.194
dakû "qara" göclö, qövvÿtli mÿnalarûnû bildirsÿ dÿ, -ca, -cûqøÿkèë÷ilÿri hÿmin øÿxsi hakim sinfÿ mÿnsub digÿr "Qa ra" -lar dan fÿrqlÿndirmÿk, onun zÿhmÿtkeø xalq i÷ÿrisindÿn÷ûx masûnû ifadÿ etmÿk ö÷ön "Qara"ya artûðûlmûødûr" 1 . F.Xa -lû qov isÿ qeyd olunan antroponimlÿrdÿki -ca, -cûq øÿ kil ÷i si -ni øiddÿtlÿndirmÿ fónksiyasûída izah etmiødèr 2 ."Qaraca//Qaracûq//Qara÷uq" antroponimindÿ "qara""qöd rÿtli", "cÿsur", "göclö" mÿnasûídadûrsa, hÿmin antro -po nimdÿki -ca øÿkil÷isi qövvÿtlÿndiricè ÿdat, -cûq, -÷uq(cuq) isÿ ÿzizlÿmÿ funksiyalû øÿkil÷idir. ×önki "Qaraca ÷o -ban" aøaüû tÿbÿqÿnin nömayÿndÿsi olsa da, ona xösusi hþrmÿtgþstÿrilir, bÿylÿr bÿyi Qazan ona "oüul ÷oban", deyÿmö raciÿt edir, igidliyinÿ gþrÿ "ÿmiraxur baøû (ilxû÷ûlaðûíbaø ÷ûsû) titulunu verir.Qazûëûã qoca oüëû Yegnÿk. "Qazûlûq qoca" ÛÛ, ÛV vÿ VÛÛboy ëarda, Yegnÿk isÿ ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV, VÛÛ vÿ VÛÛÛ boylarda iølÿ -dil miødir. "Qazûlûq qoca" "Xanlar xanû" Bayûídûðûn vÿ zi ri -dir. "Qazûlûq qoca" antroponimèndÿkè "qazûlûq" apelyativivÿ onun "qaz" kþk morfemi barÿdÿ M.Seyidovun etimolojiizah laðû maraqëûdûr. Möÿllifÿ gþrÿ, "qaz//qas"ûí kiøi adû ki -mi qoyulmasû bu sþzön "uca", "ucalûq", "yöksÿk", "yök sÿk -lik" anlamû ilÿ baülûdûr. "Qazlûq" – "ucaëûüû, yöksÿklèyi olankiøi – adam" demÿkdir" 3 ."Qazûëûq qoca oülû Yegnÿk" antroponimik modelin-195Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Àäèëîâ (À.Ïàøàéåâëÿ áèðëèêäÿ). Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1987, ñ.30.2 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîð îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1998, ñ.44.3 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.412.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèdÿki "Yegnÿk" "Er-dÿ Yigenek, HA-da "Yeynÿk" øÿklindÿdir.Bizcÿ, "Yegnÿk" antroponiminin èlk hissÿsi yaxøûanlamlû arxaik "yeg" vahididir, -nÿk hissÿciyi èsÿ sifÿtin ÷o -xalt ma dÿrÿcÿsinin øÿkil÷isi olan -rak 1 øÿkil÷isinin fonetikvariantû ola bilÿr. -rak øÿkil÷isi dilimèzin qÿdiì dþvröndÿkeyfiyyÿòèn ÷oxluq dÿrÿcÿsini ifadÿ etmÿ ilÿ yanaøû, ob -yektÿ qarøû bir nþv ÿzizlÿmÿ, incÿ mönasibÿt dÿ ifadÿ et -miø dir 2 ."Yeg" sifÿtinin "Kètabi-Dÿdÿ Qorqud"da -rÿk øÿkèë÷isiilÿ birëèkdÿ iølÿímÿsi dÿ möøahidÿ edilir:Atamdan yegrÿk qayûí ata,Anamdan yegrÿk qayûí ana.Demÿli, "Yegnÿk" antroponimi yaxøû, gþzÿl anlamëû"yeg" (-nÿk) vahidi ÿsasûída yaranmûødûr. Bu da antroponimiêamûzdakûAüca, Qaraca vÿ s. kimi sifÿtin ÷oxaltmadÿ rÿcÿsi möøahidÿ edilÿn antroponimlÿrlÿ sÿslÿøir."Qazûlûq qoca" adûíûn ócalûq, yöksÿk, yöksÿklik mÿ na -sû ilÿ "Yegnÿk" adûíûí yaxøû mÿnasûnû qarøûlaødûrsaq, hÿrikisinin mösbÿt motivli, hÿm dÿ bir-birinÿ uyüun olan mÿ -na lar ÿsasûída yarandûüû aøkarlanar.Qûlbaø. XÛÛ boyda iølÿdilmiødir. S.ßëèzadÿ yazûr:"Ø.Cÿm øidov Qûlbaø adûíû Qilbaø kimi oxumuødur. Onunfikrincÿ, bu ad fars mÿnbÿlÿrindÿ iølÿnmiø "Xilbaø sþzönöntÿùrif edilmiø" variantûdûr. Fonetik tÿhrifèí ÿks istiqamÿtdÿ1 Ù.Ìèðçÿçàäÿ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òàðèõè ãðàììàòèêàñû. Áàêû. 1990, ñ.94.2 Ñ.ßëèçàäÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûí åòèìîëîúè ÿñàñëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÛÛ, Áàêû, 1990, ñ.28.196
getdiyini, Qûlbaø sozönön fars dilindÿ "Xilbaø" kimi tÿlÿffözedildiyini döøönmÿk daha doüru olardû" 1 . "Qûlbaø"V.V.Bar toldun tÿrcömÿsindÿ "Kulbaø" øÿklindÿdir 2 . ßgÿr"Qûëbaø" antroponimiíè "qûl + baø" koíñtðóksiyasûnda tÿhliletsÿk, Û tÿrÿf sa÷, tök anlamlû "qûl" vÿ ya etmÿk, elÿmÿkanlamlû arxaèk "qûl" (maq) feëi, ÛÛ tÿrÿf isÿ bÿdÿn özvöanlamlû "baø" sþzö kimè, yÿni "qûl (tök) + baø" vÿ ya "qûl(elÿmÿk) + baø" konstruksiyasû gþtörölmÿëèdir. Bu èsÿ qÿ -dim törk ad sistemindÿki kiøi adlaðûíûí yaranma ÿsaslaðûíauy üun gÿlmir. Hÿmin antroponimin "Kulbaø" (Qulbaø) va -rian tûnda oxunuøu èsÿ onun hansû apelyatèv ÿsasûnda ya ran -dû üûnû möÿyyÿnlÿødirmÿyÿ kþìÿk edir. "Qulbaø" "Oüuz na -mÿ "dÿ "Saðû Kulbaø" øÿklindÿ iølÿnmiødir 3 . "Qulbaø"ûn"Ki tabi-Dÿdÿ Qorqud"un XÛÛ boyundakû rolu, Ø.Cÿm øi do -vun "Qèëbaø (Qulbaø – ß.T.) ictimai adamdûr, dþvlÿt mÿmurudur.Qazanûn ÿn yaxûn xidmÿt÷i si dir. Qazan onu eøèdir vÿfèkirlÿri èëÿ hesablaøûr" 4 , – qeydi, ey ni zamanda "Dÿdÿ Qor -qud" da qul sþzönön ÷ox vÿzi fÿ li li yindÿn bÿhs edÿn T.Ha -cè yevin "qÿdiì tarixè øÿraètlÿ baüëû ola raq "qul" sþzö bÿzÿnti tul mÿqamûída iølÿnmiødir 4 " fi kir lÿri dÿ hÿmin adûí "qulba øû" vÿ ya "baø qul" anlamlû "Qûl baø" olduüunu tÿsdèq lÿ yir.Ãûp÷aq Mÿlik. ÛÛ boyda Oüuzlara döømÿn olan kafirlÿrinadlarû sûrasûída iølÿdilmûødir. Qarabudaüûí bÿdiitÿyinindÿ gostÿrilir ki, î, "Dÿmir yayëû Qûp÷aq Mÿlikÿ qan197Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.101-102.2 Ô.Ðàøèä àä-äèí. "Îãóçíàìå". Áàêó, 1987, ñ.82.3 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977, ñ.62.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèqusdurub". Demÿëè, "Qûp÷aq Mÿlik" sadÿcÿ mÿlèk deyil,ad-sanû oëan, "dÿmir yaylû" bèr qÿhrÿmandûr. "Qûp÷aq Mÿ -lik" antroponimindÿkè "mÿlik" yöksÿk tÿyinatlû, ÿrÿb mÿn -øÿ li tituldur. "Qûp÷aq" isÿ Azÿrbaycan törkönön etnoge ne -zin dÿ iøtirak etmiø qÿdim törk tayfalarûídan biriíií adûdûr."Qûp ÷aq" etnoniìi möasir Azÿrbaycan toponimlÿri siste -min dÿ möhafizÿ olunmuødur. Mÿsÿlÿn, Qûp÷aq kÿndi,Qûp ÷aq dözö, Qûp÷aq dÿrÿsè, Qûp÷aq tÿpÿsi (Qax), Qûp÷aq÷a yû (Zaqatala) vÿ s.L.N.Qumilyov qûp÷aqlarûí Øÿrqdÿ "qûp÷aq", Rusiyada"polovest", Avropada isÿ koman//kuman adlandûðûldûüûnûqeyd edir 1 . F.Rÿøidÿddinin "Oüuznamÿ"sèndÿ "qûp÷aq" sþ -zö xalq etimologiyasû ilÿ ÿlaqÿlÿndirilÿrÿk kabuk (aüac qa -bû üû) mÿnasûnda verilmiødir 2 . F.Zeynalov hÿmin etnonimin"bÿx ti gÿtirmÿyÿn", "xoøbÿxt olmayan" mÿnasûída oldu üu -nu gþstÿrir 3 .Qûsûrca yengÿ. ÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Qûsûrca" lÿqÿbindÿki"qûsûr" doümayan anlamëûdûr, -ca isÿ øÿkil÷ilÿømiøqöââÿtlÿndèrècè ÿdatdûr.Hÿmin antroponimik modeldÿki "yåígÿ" sþzö "ke÷-miø dÿ (elÿ indi dÿ – ß.T.) gÿlin kþ÷örölÿn zamaí onun ya -nûn ca gedÿn vÿ ona rÿhbÿriëk edÿn qadûn" mÿnasûndadûr.Qûrxqûíóq. VÛ boyda iølÿdilmèødir. Oüuzlarda özþrtöyöilÿ gÿzÿn 4 igiddÿn biridir. "Qûrxqûnuq" Qara÷ÿkörönoüludur. "Qara÷ÿkör" antroponiminin bþyök, qödrÿtëè1 Ë.Ãóìèëåâ. Äðåâíèå òþðêè. Ìîñêâà, 1967, ñ.267.2 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ". Áàêû, 1992, ñ.18.3 Ô.Çåéíàëîâ. Òöðêîëîýèéàíûí ÿñàñëàðû. Áàêû, 1981, ñ.167.198
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûanlamlû "qara" vÿ ÷akar//÷akÿr etnoniminin fonetik variantûolan "÷ÿkör" ÿsasûída yarandûüûíû ÿsÿrin ÿvvÿlki sÿhi fÿ lÿ -rindÿ qeyd etmiøèk. "Qûrxqûnuq" antroponimi dÿ etnonimÿsa sûída yaranmûødûr. Belÿ ki, hÿmin antroponim "qûrx +qû íuq" konstruksiyasûndadûr. Buradakû "qûrx" sþzö "þzbÿk,hÿm÷inin bir sûra törk xalqlaðûíûí etnonèìëÿrè sistemindÿxösusi yer tutmuø" 1 "kûrk" etnoniminin fonetik variantûnûxa tûrladûr. "Qûrx" rÿqÿminin mifoloji vÿ folklor mÿtn lÿ rin -dÿ sonsuzluüu, ÷oxluüu, bþyöklöyö, sakralëûüû bi ldir mÿ -si"íè 2 ÿsas gotörsÿk, "kûrk" etnoniminin apelyativi dÿ hÿminmÿ na ilÿ baülûdûr", – fèkrinÿ gÿlmÿk mömköndör."Qûrxqûíuq" antroponimindÿki "qûíuq" isÿ "ùÿr yerdÿÿziz olan" anlaìëû qÿdim törk etnonimi "kûnûq"ûn fonetikvariantûdir. Hÿmin etnonim "kan + ûk (kaíûk, kûíûk) strukturundagþtörölör 3 . "Kûíûk" etnoniminin "Oüuz namÿ"dÿepo nim lÿqÿb kimè iølÿdilmÿsi dÿ (Kûnûk Ka zûqurt) 4 "Qûrx-qû íóq" antroponiìindÿki "qûnuq" sþzönön mÿhz qÿdimtörk etnonimi olduüunu tÿsdiqlÿyir. Demÿli, "Qûrx qûíuq"antroponimiíin yaranmasûída qûrx (kûrk) vÿ qû nuq (kûíûk)etnonimi ÿsas olmuødur.Ãûéan Selcök oüëû Dÿli Tondaz. ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV, VÛÛ vÿ VÛÛÛboylarda iøtÿdilmiødir. "HA-da Dondar, OØ vÿ Er-dÿ "Tun-dar", Bartoldda "Tundaz", V vÿ D-dÿ Tondaz. Bu boyuí1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì, 1991, ñ.353.2 Ô.Áàéàò. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí" äàñòàíû. Áàêû, 1993, ñ.163.3 Ã.Ãåéáóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàíëûëàðûí åòíèê òàðèõèíÿ äàèð. Áàêû, 1994, ñ.55.4 Ô.Ðàøèä àä-äèí. "Îãóçíàìå". Áàêó, 1987, ñ.91.1 Ñ. ßëèçàäÿ. Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä", Áàêû,199
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè(ÛÛ boy nÿzÿrdÿ tutulur – ß.T.) mÿtnindÿ Dÿli Dondaðûí adûhÿr yerdÿ Tondaz yazûlmûødûr" 1 ."Qûyan Selcök oülû Dÿli Tondaz" antroponimik modelindÿki"Selcök" antroponimi etnonim ÿsasûnda yaranmûø dûr."Ömumtörk tarixindÿ möhöm rol oynamûø Sÿlcuq törklÿrininadû mÿøhur törk sÿrkÿrdÿsi Sÿlcuqun adûndan ÿmÿlÿ gÿl miø -dir. Sÿlcuq þzö ÿââÿllÿr oüuz-törk tayfalaðûídan biri olan qû -nûq tayfasûnûn baø÷ûsû olmuø, X ÿsrdÿ islam di nini qÿ bul et dik -dÿn sonra oüuz-sÿlcuq tayfalaðûía baø ÷û lûq et mûø dir" 2 .Qÿdim törk tarixindÿki sÿrkÿrdÿ "Sÿlcuq"la baüëû olanetnonim "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da antroponim funksiyasûndaäûð.Demÿlè, antroponimdÿn etnonimÿ, etnoniìdÿnisÿ antropînimÿ ke÷id olmuødur (Sÿlcuq – sÿlcuq Sÿlcuq)."Qûyan" lÿqÿbi isÿ kÿsmÿk, doüramaq anlamlû "qûymaq"apelyativi ÿsasûída yaranmûødûr. "Qûy + an" modelindÿki"qûy" kÿsmÿk feli, -an isÿ feli sèfÿt øÿkil÷isidir. Demÿli,"Qûyan" lÿqÿbi kÿsÿn, doürayan mÿnasûndadûr. Bu da"Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû igidlik mÿzmunlu antroponimlÿrlÿsÿslÿøir. ßlavÿ edÿk ki, "Qiyan" antroponimi qÿdèmtörk abidÿlÿrindÿ "Kûyaqan" fonetik variantûídadûr. È.A.Batmanov gþstÿrir ki, "Kûyaqan" antroponimi "qûlûnclakÿsÿn, doürayan" mÿnasûndadûr 3 .Dÿli Dondaz"ûn bÿdèè tÿyinindÿn mÿëóì olur ki, o, Dÿ-1 Ñ. ßëèçàäÿ. Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,1988, ñ.232.2 É.Ìàùìóäëó. Àçÿðáàéæàí òàðèõè èíòèáàù äþâðö. Áàêû, 1996, ñ.16-17.3 È.À.Áàòìàíîâ. Òàëàññêèå ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðêñêîé ïèñü ìåí íîñ òè.Ôðóíçå, 1971, ñ.23.200
mir qapû Dÿrbÿnd bÿyidir, qarüû söngö ucunda ÿr bþyördör,dþyöøÿ girÿndÿ "kèmsÿn",– deyÿ soruømór. Bu mÿnada"Dondaz"ûn igid anlamëû "Dÿli" lÿqÿbi real gþrönör.Möxtÿlif fonetik variantlarda iølÿnmiø qÿdim törk et no -ni mi "dondar"ûn "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû Tondaz (Don -daz) adûnda möhafizÿ edilmÿsi törkologiyaya bÿlëèdir.Q.Qey bullayev Q.Mèletskiyÿ ÿsaslanaraq dondarlarûí b.e.ÿvâÿë VÛ-V ÿsrlÿrdÿ Qafqazda yaøadûüûnû, Strabonun ÿsÿ -rin dÿ "tindar" øÿklindÿ iølÿndiyini gþstÿrir 1 . "Dondar" et no -ni mi möasir Azÿrbaycan toponèmlÿri sistemindÿ möhafèzÿolun muødur: Mÿsÿlÿn, Dondardaü (Qazax), Dondarlû (Qu -bad lû, Tovuz), Dondar-Quø÷u (Tovuz) vÿ s.Q.Qeybulëayev V.Abayevin "dondar – ÷ayûí qabaüûnûkÿ sÿn, saxlayan mÿnasûndadûr", – fèkrini inandûðûcû hesabet mir. "Dondar" etnoniminin mÿnasû ilÿ baülû baøqa izahëarmö øahidÿ etmÿdiyimizÿ gþrÿ hÿmin etnonimlÿ baülû aøaüû -da kûlaðû tÿqdim edirik.Fikrimizcÿ, Dondar//Dondaz antroponiminin ÿsasûnûtÿø kil edÿn "dondar" etnoniìi "ton+at+ar" konstruksiyasû -íûn ènkiøafû ÿsasûnda yaranmûødûr. ×önki hÿmèn konstruksi -ya da geyim anlamlû ton (don) isìinÿ qoøulan -at øÿkil÷èsilÿge yindirmÿk mÿzmunlu "tonat"/ìaq/ feli yaraíìûødûr. Qÿ -dim törk dilindÿ "tonatmaq" (geyinmÿk, geyindirmÿk) tÿk -cÿ paltar geyinmÿk, geyindirmÿk yox, hÿì dÿ silahlanmaq,si ëahlandûrmaq mÿnasûída iølÿnmiø dir. Mÿsÿlÿn, "Qûlûc vÿ201Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì, 1991, ñ.136.1 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1969, ñ.574.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèsöngö vÿ ÷omaq vÿ sair cÿng alÿtin geydirib tonatdûlar"("Ki tabi-Dÿdÿ Qorqud"). "Tonatmaq" fe li M.Kaøüarinèn lö -üÿ tindÿ dÿ geyindirmÿk mÿnasûnda iø lÿn miødir: Îë menito natti (O, mÿni geyindirdi) 1 . "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû"Ma maq"ûn "Demör Tonlu" lÿqÿbi, "Qûp÷aq Mÿlik"in "dÿ -mir yaylû" epiteti dÿ "silahlanmûø", "dþyöøÿ hazûr" mÿz -mun ludur. Demÿli, "tonat"/maq/ silahlanmaq, silahlandûrmaq,dþyöødÿn qabaq hazûrlûq gþrmÿk mÿnasûídadûr. "Ton+ at + ar" konstruksiyasûídakû -ar isÿ H.Mirzÿzadÿ 2 vÿß.Øö körovun 3 qeyd etdiyi kimi, qÿdim törk dilindÿ qeyriqÿtègÿlÿcÿk zaman øÿkil÷isè kimi yox, daha ÷ox feli sifÿtÿmÿlÿ gÿtirÿn øÿkil÷i kimi iølÿnmiødir. Demÿli, "tonatar"geyindirÿn, silahlandûran, dþyöøÿ hazûr edÿn mÿíasûídaqavraíûla bilèr. Bu da leksik-semantik baxûmdan qÿdim törketnonimlÿri sistemindÿkè "harada döømÿn olsa, orada sa -vaøan" anlamëû ÷ÿpni (÷ÿpÿnè), "yetiødiyi yerdÿ qûëûnc vÿ÷o maqla vuruøan" anlamëû, salur, "bþyök ordusu vÿ ÿsgÿriolan" anlamëû eymur, "÷evik, ov÷uluüu sevÿn" anlaìëû "ov -øar", "qöââÿtli vÿ savaø sevÿn" anlamlû "kûzûk" 4 , "bi÷ÿn"an lamlû "pe÷eneq" vÿ s. åtnonimlÿrlÿ sÿslÿøir. Digÿr tÿ rÿf -dÿn, Q.Qeybuëëayev Plutarxda "dondar"ëarûí baø÷ûsû kimigþs tÿrilÿn "Oltak" antroponimènin "gÿnc dþyöø÷ö" mÿ na -sûída olduüunu qeyd edir 1 . Bu fakt da "dondar"ûn "si lah ëan -1 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1969, ñ.574.2 Ù.Ìèðçÿçàäÿ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òàðèõè ãðàììàòèêàñû. Áàêû. 1990, ñ.167.3 ß.Øöêöðëö. Ãÿäèì òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí äèëè. Áàêû, 1993, ñ.130.4 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ". Áàêû, 1991, ñ.40.202
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûdû ran", "doyöøÿ hazûr edÿn" mÿnasû èlÿ sÿslÿøir."Ton+at+ar" konstruksiyasûnda t-d ÿvÿzlÿnmÿsi vÿ÷ox ùecalûëûqdan azhecaëûlûüa ke÷idlÿ baüëû olaraq 2-ci he ca -da kû "a" sÿsinin döømÿsilÿ "dondar" fonetik variantû yaranmûødûr.Belÿ bir fonetik deforìasiya törk dillÿri, xösusèëÿAzÿrbaycaí törkcÿsinin taðixi fonetikasû baxûmûídan tamnormal haldûr. "Ton+at+ar" konstruksiyasûnûí "dondar" formasûnadöømÿsi aøaüûdakû sxemdÿ daha aydûí gþrönÿ bilÿr:Ton +at + ar = tonatar = donadar = dondarYuxarûda qeyd etdiyimiz kimi, "dondar" etnonimi ÿsa -sûí da yaranmûø antroponim "Kitabi-Dedÿ Qorqud"da "Ton -daz" øÿkëèndÿ iølÿdilmiødir. S.ßlizadÿ vÿ F.Zeynalov hÿ -min antroponimi "Dondaz" øÿklindÿ yazmaüû mÿqbul hesabedir 2 .Fikrimizcÿ, "Tondaz" antroponiminin apelyativi, eyniza ìanda hÿmin apelyatèv ÿsasûnda yaranan etnonim vÿantro ponimin fonetik deformasiyasû aøaüûdakû inkiøaf xÿttinike÷miødir:ton+at+ar=tontar = tondaz (r-z ke÷idi mömköndör)Tondar //Tondaz //Dondar. Demÿli, "Qûyan Selcök oülû Dÿ -ëi Tondaz" antroponimik modelindÿ "Qûyan" kÿsÿn, doü ra -yan, "Selcök" etnonim mÿnøÿli, "Dÿli" igid, "Dondaz" sö -ëah landûran, doyöøÿ hazûr edÿn mÿnasûídadûr.Qonur qoca Saðû ÷oban. Aruzun ÷obanû "Qonur qoca1 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì,1991, ñ.136.2 Ô.Çåéíàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ. Òöêÿíìÿç õÿçèíÿ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,"Éàçû÷û", 1988, ñ.28.203
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèSarû ÷oban"ûí adû VÛÛÛ boyda mifèk Pÿri qûzû vÿ Tÿpÿgþzlÿbaü lû ÷ÿkilir. Hÿmin antroponimik modeldÿki "qonur"(boz) vÿ "sarû" rÿng anlamlû apelyativ "qoca" aüsaqqal "÷o -ban" isÿ peøÿ anlamlû sozdör. Qåyd olunan apelyativlÿrmöa sèr dilimizdÿ eynilÿ iølÿnmÿkdÿdir. Onu da ÿlavÿ edÿkki, möasir antroponimlÿrimiz sistemindÿ "Saðû" antroponimièëÿ bÿrabÿr, "qoca" vÿ "÷oban" apelyativlÿri ÿsasûndaya ra nan adlar da iølÿnmÿkdÿdir (Qoca, ×oban/.Qutlu Mÿlÿk. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilmiødir. V.V.Bartolduntÿrcömÿsindÿ "Kutlu – Melik" øÿklindÿdir 1 . Hÿmintÿr cömÿnin 1962-ci il nÿørindÿ verèëmiø ad gþstÿricisindÿisÿ dözgön variantûna uyüun, yÿni "Kutlu – Melek" øÿklin -dÿ tÿqdim olunur 2 ."Qutlu Mÿlÿê" antroponimik nûodeliíäÿki "Mÿlÿk" adû"fþv qÿltÿbii bir mÿxëóq", "gþzÿl", "hÿlim" anlamëû ÿrÿbmÿn øÿëè "mÿlÿk" apelyativi ÿsasûída yaranmûødûr. "Qutlu"antro ponimi isÿ "-lu" øÿkèë÷iëi, "bÿxt", "tale", "uüur" anlamlûarxaik "qut" apelyativi ÿsasûnda yaranmûødûr. "Qutlu" qÿ -dim törk ad sistemindÿ daha ÷ox kiøi adû kimi iølÿnmiødir."Or xon-Yenisey" abidÿlÿrindÿki "Kutluü", "Kutluü BaüaTar kan", "Kutluü Urunu", "Kutluü ×igiøi" vÿ s. antropo -niml ÿr dÿ dediklÿrimizi tÿsdiqlÿyir. Bÿlkÿ dÿ, bu sÿbÿbÿgþ rÿ V.V.Bartold hÿmin adû "Kutlu – Melik" kimi oxumuødur."Qutlu//Qutluq" adû möasir antropoíimlÿrimiz sis-1 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.13.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.289204
temèndÿ ìöøahidÿ olunmur. N.A.Baskakov rus familiyalaðûsis temindÿ möhafizÿ olunan "Êîòëóáèöêèé" familiyasûíûíeti moloji izahûíû verÿrkÿn onun törk mÿnøÿli "qutlu" apel -ya tivè ÿsasûnda formalaødûüûíû gþstÿrir 1 . "Qutluq" antroponimiYuxarû Qarabaü abidÿlÿrindÿ "Xutlubÿy" fonetik va -rian tûída èøëÿnmiødir 2 .Mÿhÿmmÿd. Èslam dininin banisi "Mÿhÿmmÿd ibnAb dullah"ûn adû möqÿddimÿ, ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV, V, VÛ, VÛÛ, VÛÛÛ,ÛX, X, XÛ vÿ XÛÛ boylarda iølÿdilmiødir. Katibin ÿlavÿ et di -yi dini adlar sûrasûía daxildir. Mÿhÿmìÿd adû möqÿddi mÿ -dÿ "Tÿnði dostû, din sÿrvÿri Mÿhÿmmÿd gþrklè" øÿklindÿ,boy laðûí sonunda isÿ "adû gþrklö" (möqÿddÿs) ifadÿsi ilÿbir likdÿ hþrmÿtëÿ yad edilir. ßrÿb mÿnøÿli Mÿhÿmmÿdantro ponimi "tÿriflÿnÿn, hamûnûn tÿrif etdiyi, øÿrÿfli" mÿ -na sûídadûr.Museéi-Kÿlèm. ÛÛ boyda iølÿdilmiødèr. Katib tÿrÿfèndÿnÿlavÿ edilÿn dini adlar sûrasûía daxildir. "Suya batmaqdanxilas olmuø, "uøaq", "oülan", mÿcazi mÿnada isÿ "mþ cö zÿ -÷i" anlamlû "Musa" qÿdim yÿhudi adû "Moisey"in ÿrÿb dili -nÿ uyüunlaødûðûlmûø variantidûr. "ßø-Øÿriøiyÿ gþrÿ, mu-su,sa-aüaclar mÿnasûídadûr; sÿkkizinci iìamûí adû ßli ibnMu sa olmuødur" 3 . ßrÿb mÿnøÿli "Kÿlim" isÿ "mösahib","sþh bÿt edÿn" mÿnasûndadûr.205Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Í.Áàñêàêîâ. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Áàêó, 1992, ñ.1862 É.Éóñèôîâ. Éóõàðû Ãàðàáàü àáèäÿëÿðèíäÿ òöðê àäëàðû. Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. Â, Áàêû, 1995, ñ.7.3 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.33.1 Éåíÿ îðàäà, ñ.37.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèOsìan Öfan oüëû. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilÿn dini adlarsû rasûna daxildir. "Aüûrtÿrpÿnÿn", "astagÿl" mÿnasûída oëan"Os man" ÿrÿb mÿíøÿlè antroponimdir "Mÿhÿmmÿd pey -üÿmbÿrin ÿn birènci tÿrÿfdarlaðûídan biridir; qûzû Ruqiyyÿ -nin ÿri olìuødur" 1 . Hÿmin antroponimik modeldÿki "Öf -fan" antroponimi V.V. Bartoldun tÿrcömÿsèndÿ "Affan" va -rian tûída verilmiødir 2 . ßrÿb mÿnøÿli "Öffan" comÿrd, sÿxa -vÿt li mÿnasûídadûr. Azÿrbaycaí antroponimlÿri sistemin dÿ"ßffan" variantûída iøëÿnmÿkdÿdir 3 .Osman nÿsli. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilÿn, etnonim sÿ ciy -yÿ li "Osman nÿsli" katèbèn ÿlavÿ etdiyi adlardandûr. 24oüuz tayfasûndan olan "qayû"laðûí "Osman nÿsli"ndÿn ol du -üu na iøarÿ edilir.Oüuz xan. VÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. V.V.Bartoldun tÿr -cö ìÿsindÿ antroponim kimi yox, etnonim kimi verilmiødir.Mÿtn dÿ asanlûqla möÿyyÿnlÿøir ki, ilxû÷ûíûn "xanûm", – de -yÿ möraciÿt etmÿsi mÿhz "Oüuz xan"a aiddir. "Oüuz xanOüuz larûn ÿfsanÿvi hþkmdarû, tarixè prototipè miladdan qa -baq Hun hþkmdaðû olmûûø Mode (Mao Tun) sayûëûr" 4 ."Oüuz" adûnûí etimoloji izahû ilÿ baüëû fèkir möxtÿliflèyinÿtarixi-ëinqvistik, hÿm dÿ törk-etnik ìÿdÿniyyÿti prizmasûndanmönasibÿt bildirÿn F.Bayat þzönÿ qÿdÿrki tÿhlillÿrisaf-÷örök etmèø, sonra isÿ hÿmin ad terminin etimoloji1 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.37.2 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.12.3 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.68.4 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.263.206
izahûía dair yeni vÿ orijinal fèkirlÿr sþylÿmiødir. MöÿllifBeð íøtam, Sinor vÿ Bazenèn "oüuz þközdör", Berezin vÿPe liyoíóí "oüuz -aüûz, aüûz södö, ilk insan anlamlûdûr",Tols tovun "oüuz ÷ay anlamûída olan "þqöz" sþzöndÿndir,M.Seyidovun "oüuz dan yeri, doüulmaqda olan danûn tanrûsûdûr",Li÷eti, Kononov vÿ Qumilyovun "oüuz sadÿcÿolaraq tayfalar, qÿbilÿëÿr demÿkdir /ok – qÿbilÿ, tayfa, uzcÿmøÿkië÷isi/, Markvartûn "oüuz insan, kiøi anlamûídadûr",Bud berqin "Oüuz buynuz mÿnasûíû verÿn "uqur" sþzön dÿn -dir" fikirlÿrini verdikdÿn sonra "Oüuz – ÿbÿdè, ÿzÿli, ilkin,möd rik, ulu, hÿr øeyi bilÿn mÿnalarûíû verÿn þz-þs vÿ þqÿsþ zöndÿndir" qÿnaÿtinÿ gÿlir 1 . Möÿllifûn faktlarla ÿsas lan -dû rûlmûø izahlarû elmi vÿ inandûrûcûdûr.Paøa. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilÿn adlardandûr. Qÿdim vÿmöasèr Azÿrbaycan antroponimlÿri sistemindÿ, ÿsasÿn, kiøiadû kimi sÿciyyÿvidir. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un möqÿddi -mÿ sindÿ "Paøa" adûíûn, Yetÿr, Zÿlixÿ, Zöbeydÿ, Öröydÿ,Ay na Mÿlÿk vÿ s. kimi qadûn adlaðû èlÿ bir sistemdÿ veril -mÿ sè onun qadûn adû kimi dÿ iølÿdildèyinè gþstÿrir.O.Mirzÿyev "paøa" titulu ÿsasûnda yaranmûø "Paøa"antro ponimindÿn bÿhs edÿrkÿn A.Qafórovun fèkrini tÿqdimedir: "Paøa... farslaðûí "padøah" sþzödör. Törkiyÿdÿ Os -man ëû imperiyasû dþvröndÿ ixtisara döøöb, hÿrbi titula ÷ev -ril miø, daha sonra øÿxs adû kimi yayûlmûødûr" 2 . N.Mÿmmÿd -ëè da "Paøa"nûn padøah sþzönön ixtisar formasû olduüunu207Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ô.Áàéàò. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí" äàñòàíû. Áàêû, 1993, ñ.144.2 Î.Ìèðçÿéåâ. Àäëàðûìûç. Áàêû, 1986, ñ.177-178.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäègþs tÿrir 1 . B.Abdullayev isÿ "paøa" tituluíóí mÿnøÿyini gos -tÿr mÿsÿ dÿ, onón bÿzi törk dillÿrindÿ "aüa, cÿnab" mÿ na -sûn da hÿm mölki, hÿm dÿ hÿrbi vÿzifÿ sahèblÿrinÿ verilÿnad olduüuíó gþstÿrir 2 . Y.Mÿmmÿdov "paøa"nûí "baø aüa"konstruk siyasûíûn transformasiyasû ÿsasûída yarandûüûíûgþs tÿrir 3 .Pÿri. ÂÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud" -äa kû qeyri-real, mifèk antroponimlÿr sisteminÿ daxèëdir.Fars ìÿnøÿli "Pÿri" "dini ÿsatirdÿ: gþzÿl bir qadûí su rÿ tin -dÿ sehrbaz vÿ cadógÿr; mÿcazi mÿnada isÿ ÷ox gþzÿl qadûnvÿ ya qûz mÿnasûndadûr" 4 . "Dÿdÿ Qorqud"dakû "Pÿri" gþzÿlbir qadûí surÿtindÿ sehrbaz vÿ cadugÿr, ìöasir Azÿrbaycanantroponimlÿri sistemindÿki "Pÿri" isÿ ÷ox gþzÿl qadûn vÿya qûz mÿnasûídadûr.Sufi Sandal Mÿlik. ÛÛ boyda Oüuzlara döømÿn olan ka -fèr lÿrin adû kimi "Èlÿk qoca oülû Alp ßrÿn"in bÿdèè tÿ éi nin -dÿ iølÿdilmiødir. Alp ßrÿnin bÿdii tÿyinindÿn mÿlum olurki, o, Sufè Sandal Mÿlikÿ qan qusduran bir igiddir."Sufi Sandal Mÿlik" V.V.Bartoldun tÿrcömÿsèndÿ "Su -ni Sandal" variantûnda verilib 5 . "Sufi Sandal Mÿlik" antro -ponimik modelindÿki "Sufi" vÿ "Mÿlik" ÿrÿb mÿnøÿlidir.Su fè "sufû tÿriqÿtinÿ ìÿnsub olan adam; zahid" 1 , mÿlik1 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.38.2 Á.Àáäóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.43.3 É.Ìÿììÿäîâ, Í.Íàìàçîâ. "Àçÿðáàéæàí äèëè òàðèõè" ôÿííèíäÿí ïðîãðàì.Áàêû, 1990, ñ.8.4 ßðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè. Áàêû, 1985. ñ.497.5 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.30.208
"pad øah", "hþkmdar" 2 anlamëûdûr.Fikrimizcÿ, "Sandal" antroponimi "San+ad+al" konstruksiyasûíûí,daha dÿqiq desÿk, ÿmr cömlÿsinin transformasiyasûÿsasûída yaranmûødûr. Bu fèkrin realëûüû bir ne÷ÿistiqamÿtdÿ tÿsdiqlÿnir. Birincisi, ùÿmin cömlÿnin sintaktik-seìantiktutumu, yÿni "ad-san aëmaq", "øÿrÿfli, øþhrÿtliolmaq" mÿnasû qÿdim törk ad sistemindÿki kiøi adlarûíûnya ranma ÿsaslaðûía tam uyüundur. Èkincisi, ÿìr cömlÿsinintransforìasiyasû ÿsasûída yaranan antroponimlÿr qÿdimtörk ad sistemindÿ aparûcû mþvqedÿ oëmuødur. Mÿsÿlÿn,Al beni, Gönÿ÷ûx, Bekdur, ßrol vÿ s. Ö÷öncösö, igidlik gþs -tÿ rÿrÿk ad qazanmaq, ad almaq "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"un,de mÿk olar ki, hÿr boyunda xösusè vurüulanûr ("Baø kÿsöbdir,qan dþkipdir, ×þndi alubdûr, ad qazanubdûr"). Dþr dön -cö sö, Q.Qeybullayev Sanaø, Sandakur, Sandèl, Zanezan ki -mi qÿdim törk adlarûndakû "san//zan" sþzlÿrinin hþrmÿt, eh -ti ram, øÿrÿf mÿnasûída oëduüunu gþstÿrir 3 . Bu da "Sandal"antro ponimindÿki "san" sþzönön hÿmin adlardakû "hþrmÿt","ehtiram", "øÿrÿf anlamlû "san" sþzö ilÿ eyni ol du üu -nu tÿsdiqlÿyir. Beøincèsi, ö÷hecalû "saí+ad+al" konstruksiyasûíûnfonetik tÿrkibi ikihecalû "sandal" sþzöndÿn yalnûzikin ci hecadaêû "a" sÿsinÿ gþrÿ fÿrqlÿnir. Hÿmin sÿs isÿ÷ox hecaëûlûqdan azhecaëûlûüa ke÷idlÿ baülû olaraq döø möø -dör (qaðûídaø – qardaø, yalûnuz – yalnûz vÿ s. sþzlÿrdÿki209Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ßðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè. Áàêû, 1985. ñ.574.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.349.3 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, Ýëì,1991,ñ.268,273, 319.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèsait dö øömö kimi).Bötön bunlar gþstÿrir ki, "Sandal" "ad -san al", "øÿrÿfliol", "igid ol" mÿnasûndadûr.Saðû tonlu Selcan xatun. VÛ boyda iølÿdilmiødir. Qan tu -ra lûnûí niøanlûsûdûr. "San tonlu" lÿqÿbi tÿyini sþz birlÿø ìÿ -lÿ rinÿ daxil olmayan ismi sþz birlÿømÿsi konstruksiyasûídaolub "Selcan xatun"óí hÿddindÿn aròûq gþzÿl olduüunu gþs -tÿ rir. "Seëcan xatun"un "gþzÿllÿr sÿrvÿri", "incÿ tonlu" epi -tet lÿri dÿ onun gþzÿlliyinÿ iøarÿdir. B.Abduëëàyev gþstÿrirki, "Selcan qÿdim törk dilindÿki "sel" vÿ fars dilindÿki"can" sþzlÿrindÿn dözÿlib, "can dèncliyi, qÿlb sakitliyi" de -mÿk dir" 1 . N.Mÿmmÿdëè isÿ "Selcan"ûí "iøûqlû sima", "parlaqvöcud" mÿnasûída olduüunu gþstÿrir 2 . Hÿmin antropo -ni mik modeldÿki "Xatun" qadûn, xanûm anlamlûdûr.Savqan Saðû. ÂÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Bu ad V-yÿ èstinadÿnHA vÿ Er-dÿ "Sþüan Sarû" kimi verilib. Lakin Ve-dÿbirinci sþzdÿki, "zÿmmÿ" iøarÿsi "sad" hÿrfinin özÿrindÿdir/D-dÿ bu iøarÿ yoxdur/. Ona gþrÿ dÿ bu sþzö "Sovüan kimi/D-yÿ gþrÿ: "Savqan" qÿbul etmÿk doüru oëar" 3 . Qeyd et -mÿk lazûmdûr ki, hÿmin antroponimèí S.ßlèzadÿ tÿrÿfindÿndÿ qiqlÿødirilÿn "Savqan" oxunuøu dözgöndör. ×önki "Sav -qan"ûn mÿnasû, bir tÿrÿfdÿn, "sav + qan" konstðóksiyasû ilÿizah oluna bilir, digÿr tÿrÿfdÿn, hÿmin konstruksityanûn/sav+qan/ semantèk tutumu "Savqan San"nûn bÿdii tÿ yi nin -1 Á.Àáäóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.47.2 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.88.3 Ñ.ßëèçàäÿ. "Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð". "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,1988, ñ.246.210
dÿ tÿsdiqlÿnir."Rÿnglÿrdÿn biri, mÿcazi mÿnada yetkin, kamil anlamlû"sarû" apålyativi ÿsasûnda yaranan 1 "Saðû" ÿsl øÿxs adû ilÿbirgÿ iølÿnmiø "Savqan" lÿqÿbi qÿdim törk ad sistemindÿki"Sabûk Basar" antroponimini xatûrladûr."Savqan Sarû"nûn bÿdèè tÿyinindÿki "yerin bir ucundanbèr ucma yetim" cömlÿsinin sintaktik-semantlk tutumundan"Savqan Sarûnûn "qasid", "xÿbÿr÷i", "xÿbÿr aparan" olmasûanlaøûëûr. "Sav+qan" konstruksiyasûnûn semantik tutumu dahÿ min mÿnanû verir. ×önki "Sav" qÿdinû törk diëindÿ "sþz","nitq", "xÿbÿr", -qan isÿ -an feli sèfÿt øÿkil÷isinin qÿdimfor masûdir. Demÿli, "Savqan" "Sav÷û", "xÿbÿr÷è", "sþz ÷at -dû ran" mÿnasûídadûr. Bu da "Savqan Saðû" bÿylÿr bÿyi Qa -za íûí divanûnda "sav÷û", "qasid" vÿzifÿsindÿdir fèkrini sþy -lÿ mÿyÿ imkan verir."Savqan" adûnûí mÿtnÿ ÿsasÿn möÿyyÿnlÿømÿsi gþs tÿ -rir ki, sanki dastanû yaradan hÿrtÿrÿfli bèëèyÿ malik eòèmo -loq, geniø tÿfÿkkör sahibi olub. Onu da ÿlavÿ edÿk ki, Bu -üac, Basat kimè adlarûn mÿnasû dastanda tam aydûnlûüû ilÿtÿs vir edèëibsÿ, Savqan, Arøun kimi adlar mÿhz onlarûn bÿ -dii tÿyinlÿrinÿ gorÿ èzah oluna bilir. Bu da K.Vÿliyåvinqeyd etdiyi kimi, "Dÿdÿ Qorqud"da hÿr øeyin è÷-i÷ÿ olmasû,da øûyûcû vasitÿlÿrin bir-birini izlÿmÿsè, tamamlamasû, xösu -sölÿ birgÿ gÿlmÿsè, bötþv, monolit øÿkildÿ ÷ûxûø etmÿsi ilÿbaü lûdûr" 2 .Øþkli Mÿlik. Oüuzlara döømÿí, kafir adû kimi ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV211Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.9.2 Á.Àáäóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.10.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèvÿ ÛX boylarda iølÿdilmiødir. Ø.Cÿmøidov "Øþkli" antropo -ni mini "Øukiëi" variantûída gþtörÿrÿk möasir toponimlÿ ri -miz sistemindÿki "Øÿki" ilÿ ÿlaqÿlÿndirmiødir 1 . F.Xaëûqovisÿ "Øþkli"ni "Øÿki toponiìi ilÿ ÿlaqÿlÿndirmÿsÿ dÿ, "Øþk -li" adûnûn "sak//øak" etnonimi ÿsasûnda yarandûüûíû gþstÿ -rir 2 . ßgÿr belÿdirsÿ, Ø.Cÿìøèdovun fèkri real gþrönör. ×ön -ki "Möasir Azÿrbaycan toponimlÿri sistemindÿki "Øÿki""Sa ka//Øaka" etnonimi ÿsasûída yaranmûødûr" 3 . "Øþkli Mÿ -lik" mo delindÿki "Mÿlik" tituëuíóí hþkmdar, padøah mÿ na -sûí da olduüunu qeyd etmiøik.Tÿrs Uzamûø. X vÿ XÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Tÿrs Uza -mûø" HA-da "Tÿrsuzamûø" variantûndadûr. Drezden íöñ õÿ -ñèí dÿki ya zû ëûøa gþrÿ, bu iki sþzö bir yerdÿ yazmaq olmaz" 4 ."Tÿrs Uza mûø" antroponiìik modelindÿki "Tÿrs" lÿqÿbi"inad", "inad cûl", "iíadkar" anlamlû "tÿrs" apelyativi ÿsasûndaya ran mûødûr. Deìÿli, "Tÿrs" lÿqÿbi "dediyindÿn geridurma yan", "sþzöndÿn dþnmÿyÿn" mÿnasûídadûr. "DÿdÿQor qud" dakû "Dþnÿbilìÿz" lÿqÿbi kimi igidlik motivlidir.Möasir Azÿrbaycan antroponimlÿri sistemèndÿ èølÿnmÿyÿn "Uzamûø" antroponiminin arxaik "uz" kþk morfemiqÿ diì törk dilindÿ "mahir", "bacarûqlû", "tÿcröbÿli", "yax -øû", "uüurlu" ìÿnasûnda iølÿnmiø "uz" sþzönö vÿ qÿdim1 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977, ñ.62.2 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîð îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1998, ñ.20.3 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, "Ýëì", 1991,ñ.321.4 Ñ.ßëèçàäÿ. Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988,ñ.251.212
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûtörk antroponimlÿri sistemindÿkè "Uz Tenqri", "Uz Bilgÿ÷anøû" adlarûídakû "Uz"u xaòûrladûr. "Uz" apelyativinin qeydolunan mÿnalaðû qÿdim törk antroponimlÿri sistemindÿkikiøi adlarûíûí yaranma ÿsaslaðûía uyüun gÿldiyi ö÷ön "Uza -mûø" antroponiminin "uz+a+mûø" konstruksiyasû ÿsasûídaya randûüûíû sþylÿmÿk mömköndör. Hÿmin konstruksiyada"uz" bacarûqlû, yaxøû, uüurlu mÿnasûnda, -a fel dözÿldÿn øÿ -kil ÷i, -mûø èsÿ feli sifÿt øÿkië÷isidir. Demÿlè, "Uzamûø"antro ponimi uüurlu, bacarûqlû, øþhrÿtli olmuø mÿnasûídadûr.Bu isÿ "Tÿrs Uzamûø"ûn dastandakû xarakteri ilÿ ziddiyyÿttÿø kil edir. Ø.Cÿmøidov yazûr: "... Burada ÿsas tÿqsir qan sa -lan vÿ bÿdxah adam olan Tÿrsózamûødûr (Tÿrs Uzamûø –ß.T.) Onun tÿhriki ilÿ ßyrÿk (ßgrÿk) qonøu Tÿkurun qo ru -üu na basqûí edir vÿ orada yoldaølaðûíû þldöröb, þzönö ÿsirapa ðûrlar 1 . Demÿli, "Tÿrs Uzamûø" antroponiminÿ "Gþzÿl"adû ía malik olan adam ÿslindÿ gþzÿl olmaya da bilÿr" 2 priz -ma sûndan yanaøûlmaëûdûr.Toüsun oülû Röstÿm. VÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Toü -sun" antroponimindÿki -sun ÿmr øÿklinin øÿxs øÿkil÷isini,"toü" (doümaq) isÿ Er toümûø, Êön toümûø kimi qÿdim törkadlarûndakû "toü" sþzönö xatûrladûr. Demÿlè, "Toüsun" ya -ran ñûí, ÿmÿlÿ gÿlsin, meydana ÷ûxsûí mÿnasûndadûr fikrinisþy lÿmÿk olar. Digÿr tÿrÿfdÿn, "toü+sun" konstruksiyasûn -da kû "toü" sþzönÿ qÿdim törk dilindÿki "vur", "dþy", "zÿrbÿ1 Ø.Æÿìøèäîâ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977, ñ.97.2 Ç.Âåðäèéåâà, Ô.Ò.Àüàéåâà, Ì.Àäèëîâ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí ñåìàñèîëîýè -éà ñû. Áàêû, 1979, ñ.213.213
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèendir" anëamlû sþz kimi yanaøsaq, "Toüsun" "vursun", "dþy -sön", "zÿrbÿ endirsin" anlamëû, igidlik rÿmzli antroponimkimi izah oluna bèëir. Fikrimizcÿ, "Toüsun" antroponimi"ya ransûn", "ÿmÿlÿ gÿlsin", "meydana ÷ûxsûn" mÿnasûndayox, mÿhz "vursun", "dþysön". "zÿrbÿ endirsin" mÿnasûndaèzah edilmÿlidir. Birincisè, bu, ona gþrÿ real gorönör ki,"Toü sun" ata adûíûn "vursun", "dþysön", "zÿrbÿ endirsin"se mantik yökö oüul adûnûn – fars mÿnøÿli "Röstÿm" antro -po niminin "bÿdÿnli", "cössÿli", "göclö", "ègid" mÿnasû ilÿbir xÿtdÿ birlÿøir, biri digÿrini tamamlayûr. Èkincisi, "Toü -sun oülû Röstÿm"in "ö÷ dÿfÿ döømÿn gþðìÿsÿ, qan aü la -yan" bÿdii tÿyini igidlik mÿzmunludur. Ö÷öncösö, "Toü -sun" antroponiminin "vur", "dþy", "zÿrbÿ endir" mÿnasûonu törk ad sistemindÿki Tok Bþgöt, Tokay, Tokÿr kimiigid lèk, mÿürurluq, qÿhrÿmanëûq rÿmzli adlarla bir sistemdÿbir lÿødirir.ßmr cömlÿsinin transformasiyasû ÿsasûída yaranan"Toü sun" antroponimi möasèr Azÿrbaycan antroponimlÿrisis teìindÿ iølÿnmir.Ulaø oülû Salur Qazan. ÛÛ, ÛÛÛ, ÛV, VÛÛÛ, ÛX, X, XÛ vÿ XÛÛboylarda iølÿdilmiødir. Salór Qazan xanlar xanû Bayandûðûíbÿy lÿr bÿyisi vÿ körÿkÿni, Burla Xatunun ÿri, Uruzóí atasû,Qa ragönÿnin qardaøûdûr. "Qaragönÿ" Ulaøûn oülu olsa da,das tanda daha ÷ox mÿhz Qazanûn qardaøû kimi tÿqdim edi -lir. Beyrÿk, Qarabudaq, Yegnÿk, Øir Øÿmsÿddin, Alp ßrÿn,Bög döz ßmÿn kimi Oüuz qÿhrÿmanlarû ona "aüam Qazan",da yûsû At aüuzlu Uruz qoca "bÿgöm Qazan", oülu Uróz214
"bÿg baba", "baba", "aüam Qazan", arvadû Burla xatun "Sa -lur begi", "salur gþrgi", "bÿg yigidim", – deyÿ möraciÿtedir lÿrsÿ, Salur Qazan da qohuìlaðû vÿ tabe÷iliyindÿ olanadam lara, konkret desÿk, oülu Uruza "arslanûm oüul", "qu -lu num oüul", Qaraca ÷obana "oüul ÷oban", Oüuz bÿylÿrinÿ"bÿg lÿr", – deyÿ möraciÿt edir. Qazanla baüëû oëan bu mö -ra ciÿt lÿr törk etik-estetik goröølÿrinin zÿnginliyindÿn xÿbÿrverir."Ulaø oülû Salur Qazan" antroponimik modelindÿkiUlaø, Salur vÿ Qazan adlaðû möasir antroponimlÿrimiz sist -e mindÿ möhafizÿ olunmayûb. Toponimlÿrimiz sistemindÿisÿ hÿr ö÷ ad yaøamaqdadûr. Mÿsÿlÿn, Ulaøëû (Bor÷alû, Qu -bad ëû), Saler (Øÿìêèð), Qazanzÿmi (Cÿbrayûl), Qazan-gþl,Qa zangþl dözö (Tovuz), Qazanbulaq (Goranboy), Qa zan -gþl yaylasû, Qazangþl aøûðûmû (Nax÷ûvan) vÿ s."Ulaø oülû Salur Qazan" antroponimik modelindÿki"Ulaø" adûnû M.Seyèdov "ula + aø//ÿø" konstruksiyasûída"tÿ pÿyÿ, ucaëûga tay" mÿnasûnda izah etmiødir. Hÿmin adba rÿdÿ K.Bÿøirov yazûr: "Ulaø sþzö mÿnbÿlÿrdÿ ulu (bþ -yök, yöksÿk), ulaømaq (qovuømaq, birlÿømÿk), ulus (el,oba) vÿ ulaìaq (bþyömÿk) kimi bir-birindÿn ÷ox da uzaqol mayan mÿnaëarda iølÿnmiødir. Zÿííimizcÿ, dastandakû"Ulaø" øÿxs adû da bu mÿnalara uyüun gÿlir" 1 . "Ulaø" antro -po niminin etimoloji izahûnda "tÿpÿyÿ, ucalûüa tay", "bþ -yök", "yöksÿk" mÿíalarûnûn gþtöröimÿsi real gþrönör. ×ön -215Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ê.Áÿøèðîâ. "Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí àíòðîïîíèìè". Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ òè -êà ñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÂ, Áàêû, 1993, ñ.76.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèki bu mÿnalar onu "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Dirsÿ","ßí sÿ", "Qazûëûq" kimi ata adlaðûíûí öìumè semantik tutumuxÿttindÿ birlÿødirir.Etnonim ÿsasûnda yaranan "Salur" ëÿqÿbi F.Rÿøi dÿd dè -nin "Oüuznamÿ"sindÿ "yetiødiyi yerdÿ qûëûíc vÿ ÷omaqlavu ruøan" mÿnasûnda verilmiødir 1 . M. Seyidov yazûr: "Salor-yÿni ucada (oëa bilsin daüda) mþhkÿmlÿnmiø, istehkama÷ev rilmiø, ucada olan ocaq, od, od yandûnlan yer, ÷ûlüûn,qûz üûn adam demÿkdir" 2 . K.Bÿøirov da "Salur"un höndör,uca mÿnasûnda olduüuíó gþstÿrir 3 . Demÿli, Qazanûí ata sû -nûí adû ilÿ ëÿqÿbè bir semantik øaxÿdÿ birlÿøir."Kètabi-Dÿdÿ Qorqud"da "Ulaø oülû Tölö quøun yav ðû -sû, bizÿ miskin umudû, Amit soyûnûn aslanû, Qaraüucûn qap -la nû, Qonur atûn iyÿsè, xan Uruzûn aüasû, Bayûndûr xanûngoy gösi, Qalûn Oüuzûí dovlÿti, qalmûø yigit arxasû" kimitÿq diì edilÿn "Qazan" Â ÿsrÿ aid mÿnbÿlÿrdÿ tarixi øÿx -siy yÿt adû kèìè iølÿdilmiødir 4 .M.Seyidov vÿ K.Bÿøirov "Qazan" antroponimini "uca -lan" "uca", "yöksÿk" mÿíasûnda izah etmiødir 5 . Bu da "Ulaøoü ëû Salur Qazan" antroponimik modelindÿki hÿr ö÷ âàùèäèbir semantik øaxÿdÿ birlÿødirir. ßlavÿ edÿk ki, "Kitabi-Dÿ -1 Ô.Ðÿøèäÿääèí. "Îüóçíàìÿ". Áàêû, 1992, ñ.43.2 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.111.3 Ê.Áÿøèðîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè. ñ.76.4 Ã.Ãåéáóëëàåâ. "Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ". Áàêó, "Ýëì", 1991,ñ.133.5 Ì.Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíö äöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989,ñ.111.216
dÿ Qorqud"dakû qÿhrÿmanlar i÷ÿrisindÿ daha ÷ox Qazanûndi lindÿ iølÿnÿn øÿrÿfli, øþhrÿtli anlamlû "ad qazanmaq"konstruk siyasû da "Qazan" antroponiminin etimoloji izahûnabir iøûq sala bilÿr.Uøun qoca oüëû ßgrÿk. VÛÛÛ vÿ X boyëàðda èølÿdilmèø -dèr. Boylaðûí mÿzmunundan, hÿm÷inin ad konstruksiyasûídanmÿlum olur ki, Uøun qocanûí "ßgrÿk" vÿ "Sÿgrÿk" adëûiki oülu var. "Uøun" antroponimi qÿdim eponèmlÿ baülû -dûr" 1 . M.Kaøüarinin löüÿtindÿ "uøun" "÷iyinin öst hissÿsi"an lam ëû bir apelyativ kimi verilmiødir. "Uøun" etnonimi vÿoíóí ÿs a sûída yaranan "Uøun" antroponimi dÿ "÷iyinin östhis sÿ si" anlamlû, demÿli, hÿm dÿ yöksÿklik, ucaëûq, mÿü -rur luq mÿ naëû "uøun" sþzö ÿsasûída yaranmûødûr fèkrini sþy -lÿ mÿk möm köndör."ßgrÿk" vÿ "Sÿgrÿk" antroponèmlÿrinin sÿslÿnmÿ,mÿ na vÿ morfoloji konstruksiya yaxûílûüûíû nÿzÿrÿ alaraqon larûn etimoloji izahûíû bir yerdÿ veririk.Sÿgrÿk antroponimin ÿsasûnû tÿøkil edÿn "sÿgmÿk","sÿ gèrmÿk", "sÿgirtmÿk" vahidi "Kèòàá"äà ôåë kimi dÿ ÷îõiø lÿnmiødir. Mÿsÿlÿn, Göni gÿldi, aü meydanda sÿgirdÿrèn,sÿ nin, i÷ön. "Sÿgirmÿk" vahidi "Kèòàá"äà, hÿm dÿ möasirdiömizdÿ eyni mÿnanû – sÿkÿn, sÿyirdÿn, sû÷rayan mÿna sû -íû ifadÿ edir. Lakin möasir ÿdÿbi dèëimizdÿ "sÿgirmÿk" ki -mi deyil, "sÿyirmÿk" fonetik variantûída iølÿnir 2 . Hÿmin sþ -zön ÿsasû "sÿk" felidir. ß.Dÿmir÷izadÿ "Kitabi-Dÿdÿ Qor -217Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ê.Áÿøèðîâ. "Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí àíòðîïîíèìè". Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ òè -êà ñû ïðîáëåìëÿðè. ÛÂ, Áàêû, 1993, ñ.75.2 Ñ.ßëèéàðîâ. Òàðèõè-æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû,1988,ñ.264.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèqud" dakû birhecalû fellÿrdÿn bÿhs edÿrkÿn "sÿk" felini dÿhÿ min sistemÿ aid etmiødir 1 . Törkologiyada söbut olunmuødurki, k-g-y sÿs ke÷idi törk dèÛlÿri ö÷ön xarakterik hadisÿ -dir vÿ bu qanuna yalnûz törk mÿnøÿli vahidlÿr tabe olur 2 .Bu radan bir daha aydûn olur ki, "sÿk", "seg", "sÿy" (sÿyirmÿk)vahidè törk mÿnøÿlidir."Sÿgrÿg" antroponiminin sonundakû ÿk hissÿciyi fel -dÿn sifÿt dözÿldÿn øÿkil÷idir. "Sÿgirmÿk" felindÿn "sÿg -rÿk" sifÿti yaranmûødûr. Bu xösusiyyÿt dilimèzin qÿdim,hÿm dÿ möasir dþvröndÿ möøahidÿ edilir. Mÿsÿlÿn, yögörmÿk– yögrÿk (arxaik ñþzdör, cÿld, sörÿtö, iti, yaxøû at ÷a -pan mÿnasûnû ifadÿ edir). Kÿsÿr göndÿ sÿr÷eømÿ yögrÿkyax øû (KDQ), örkmÿk – örkÿk, qa÷maq – qa÷aq, qorxmaq –qor xaq vÿ s."Sÿgrÿk" vahidinin semantikasûndakû sÿyirdÿn, sû÷ ra -yan, ÷apan vÿ s. kimi igidlik keyfiyyÿti onun aûûtroponimki mi formalaømasûna sÿbÿb olmuødur. Bu da törk mÿnøÿliki øi adlaðû ö÷ön xarakterik xösusiyyÿtlÿrdÿn biridir."Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"da son hissÿsi "-rÿk", "-nÿk"his sÿciyi ilÿ bitÿn bir ne÷ÿ antroponim möøahidÿ edilir.Bey rÿk, ßgrÿk, Yegnÿk antroponimlÿri kimi "Sÿgrÿk"antro ponimi dÿ bu sistemÿ daxildir. Buradakû alliterasiyaha di sÿsè "Kètabi-Dÿdÿ Qorqud"da bir sèstem tÿøkil edir.Digÿr tÿrÿfdÿn, "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû antroponimikva hidlÿrin poetikliyi qÿhrÿmanlaðûí dilindÿ dÿ möøahidÿ1 ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè. Áàêû, 1979, ñ.132.2 Ù.Ìèðçÿçàäÿ. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òàðèõè ãðàììàòèêàñû. Áàêû, 1990, ñ.28-29.218
edi lir. Mÿsÿlÿn, "Sÿgrÿk ayûtdû: "Mÿrÿ, qardaøûmûí, adû nÿ -dir?" Ayûtdû: "ßgrÿkdir". Ayûòdû – emdi: "ßgrÿkÿ Sÿgrÿkya raøur, qardaøûm saümûø, qayurmazam; qardaøsûz Oüuzdatur mazam. Qaranlu gozöm aydûnû qardaø!" deyö aüladû.Beyrÿk, ßgrÿk, Sÿgrÿk, Yågnÿk antroponimlÿrindÿki"rÿk", "nÿk" hissÿlÿri alëèterasèya baxûmûndan yaxûn olsa da,möx tÿlif fónksiyalûdûr. Belÿ ki, "Sÿgrÿk" antroponimi ö÷öntÿt biq etdiyèmiz qayda ilÿ "ßgrÿk"in etimologèyasû (ÿgirmÿk– ÿgrek, ÿyÿn, ÿyri haëa salan) a÷ûlûrsa, digÿr antropo -nim lÿr (Beyrÿk, Yegnÿk) bu qayda ilÿ izah oluna bilmir.Demÿlè, "Sÿgrÿk" sÿyirdÿn, sû÷rayan, ÷apan, "ßgrÿk"isÿ ÿyÿn, ÿyri hala salan ìÿnasûndadûr. Hÿr ikisi igidlikmÿz munu oësa da, möasir Azÿrbaycan antroponimlÿri sis te -min dÿ möøahidÿ edilmir.Öröédÿ. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilmiødir. "H.Arasëûda"Örey dÿ", M.Ergindÿ "Öröveydÿ" varianòûndadûr". Möqÿddimÿdÿ Yetÿr, Zÿlixÿ, Zöbeydÿ, Paøa, Ayía Mÿlÿk, QutluMÿ lÿk adlarû ilÿ bir sûrada verilÿn "Öröydÿ" antroponimi"Oüuznamÿ"dÿki "iølÿri daim yöksÿkdÿ olan" anlamlû"Örögör" antroponimini xatûrëadûr. Yÿni "Öröy dÿ" "yöksÿkdÿolan" mÿnasûídadûr fikrini sþylÿmÿk möm köndör.Yaüðûícû oülû Èlalmûø. VÛÛ boyda iølÿdilmiødir. "Yaü ðûí -cû" antroponimi Vatikan nösxÿsindÿ yoxdur. Bu adûH.Aras lû "yuürancû", M.Ergin isÿ "Yaürûícû" kimi oxumuødur1 . "Yaüðûícû" antroponiminin apelyativi "yaüû÷û" (bÿlÿd -÷i, qoøumû yöröøÿ aparan øÿxs) sþçönö xatûrlatsa da, "yaü -219Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ñ.ßëèçàäÿ. Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð."Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áà êû, 1988,ñ.225-255.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèðûí+cû" konstruksiyasûída gþtörölmÿlidir. Hÿmin kons truk -siyadakû "yaüðûí" qÿdim törk dilindÿ "körÿk", "bel" an lam -lû sþz kimi "yaürin" fonetik variantûída iølÿíìiødir 1 . "Yaü -ðûí+cû" modelindÿki -cû isÿ øÿxs mÿzìunlu isim dö zÿl dÿn-÷û øÿkil÷èsinin fonetèk variantûdûr. Demÿli, yaü ðûí+cû"(Yaü ðûícû) äöøìÿíèí "êöðÿéèíè éåðÿ âóðàí", "ìÿüëóá åäÿí"mÿ nasûídadûr. Bu da qÿdim törk kiøi adlaðûíûn yaranmaÿsaslaðûía tam uyüundur. Digÿr tÿrÿfdÿn, "Yaüðûícû oülûÈëalmûø" antroponimik modelindÿki "Èlalmûø" antropo ni ìi -nin semantik tutumu, hÿm÷inin Èlalmûøûn "Qoøa börcdÿn qa -yûn oqû ÿglÿímiyÿn" bÿdèè tÿyini dÿ "Êöðÿéèíè éåðÿ âóðàí"an lamlû "Yaüðûícû" antroponimènÿ uyüundur. Belÿ kè, felisi fÿt tÿrkibinin sintaktik-semantik yökönö daølaømûø øÿkil -dÿ yaøadan "Èlalmûø" antroponiminin "il (el/+al/maq/+mûø/fe li sifÿt øÿkil÷isi)" konstruksiyasû mÿhz igidlik mÿzmun lu -dur. "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Ûlalmûø" antroponimininya ranma konstruksiyasû qÿdim törk ad sisteìindÿki "Ku tal -mûø" ëa eynidir."Yalan÷û oüëû Yûrtacuq. ÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. Buantro ponimik model "Yalan÷û Yalancuq", "Yaëàíæû oülûYalancuq" øÿklindÿ dÿ iølÿdilmiødir. "Yûrtacuq" antroponimiH.Araslûda "yalan÷ûq", M.Ergindÿ "Yûrtacuq", Vatèkannös xÿsindÿ "Yaltacuq" variantûndadûr. "Yalan÷û" adû ba rÿ -dÿ M.Ergin yazûr: "ßxlaq ÷ox göclödör. Yalan sþz nÿdirbil mÿzlÿr. Aralaðûída bèr tÿk yalan sþylÿyÿn vardûr, onunda adû Yalan÷ûoülu qaëmûødûr" 1 . F.Xaëûqov da "Yaëan÷û" vÿ1 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1969, ñ.16.220
"Ya lancûq" antroponimlÿrini xarakterÿ gþrÿ verilÿn adlarsû rasûída izah etmiødir 2 . "Yalan÷û" "yalan (doüru sþzönönan tonimi /+÷û/ øÿxs mÿzmunlu isèm dözÿldÿn øÿkil÷i)" kon -s truk siyasûídadûrsa, "Yûrtacuq"da "aüzû yûrtûq", "yalan da nû -øan mÿnasûnda olub "yûrtûq+cuq=yûrtûcuq=yûrtacuq" kon -struk siyasûnûn inkiøafû ÿsasûída yaranûb.Yayxan keøèø oüëû. ÛÛ boyda Oüuzlara döømÿn, kafiradû ki mi iølÿdömiødir. "H.Arasëûda "Yayxat", Drezden vÿVa ti kan nösxÿlÿrindÿ, Bartoëd vÿ M.Erginde "Yayxan" va -rian tûídadûr".Fikrimizcÿ, "Kitabi-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Oq÷û" antro -po niminin kþk morfemi qÿdim silah anlamlû oq (ox) apelya -ti vi olduüu kimi "Yayxan" anlroponimiíin dÿ kþk morfemiqÿ dim silah anlamëû "yay" apelyatividir. Demÿli, "Yayxan"si lah anlamëû "yay" vÿ "xan" titulunun qovuøuüundan ya -ran mûødûr fèkrûni sþyëÿmÿk mömköndör.Yapaülu qoca. VÛÛÛ boyda iølÿdilmiødir. V.V.Bartolduntÿrcömÿsindÿ "Yanaqlu" øÿklindÿdir 3 .Dÿdÿ Qorqudun Tÿpÿgþzÿ xidmÿt÷i gþndÿrdiyi iki qo -ca dan birinin adû "Bunlu qoca", o birininki isÿ "Yapaülu qo -ca dûr". "Bunëu qoca" antroponiminin "qÿmli", "kÿdÿrli","ÿzab ÷ÿkÿí", "iztirab ÷ÿkÿn" mÿnasûnda olduüunu qeyd et -mi øik. "Yapaü" apelyativi qÿdiì törk dilindÿ "lay-lay yûü -ma", "qatlara bþlmÿ" anlamëû sþz kimi "yapaü//yapiü" fo ne -221Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û, Àíêàðà, 1958, ñ.28.2 Ô.Õàëûãîâ. Ôîëêëîðäà àäàëìà ìîòèâëÿðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá -ëåìëÿðè, Áàêû, 1995, ñ.34.3 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.79.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäètik variantûída iølÿnmiødir. Hÿmin sþz ìöasir dilimizdÿ"ya paü (yazda qûrxûlan qoyun yunu) vÿ "yapûxmaq" (ya pû -øan kimi olmaq, basûëûb-sûxûlmûø kimi olmaq) sþzlÿrindÿmö hafèzÿ edilmiødir. Lakin "Yapaülu" antroponiminin ya -ran ìasûída "yapaü" apelyativinin qeyd olunan mÿnalaðûyox, dini tÿsÿââörlÿ baülû olan, ömumi semantik tutumunda"rÿng, hiss, fikir, hÿrÿkÿt, dÿrk etmÿ", "qadaüan, batûðûlma,aqillik, xilas etmÿ, xÿbÿr tutma, þyrÿnèb-bilmÿ" 1 mÿ na -sû íû yaøadan arxaik "yapaü" apelyativi ÿsas olmuødur. Bu,"Ya paülu" qocanûn dastandakû funksiyasûna tam uyüun gÿ -ëèr. Digÿr tÿrÿfdÿn, ömumi semantik tutum baxûmôídan"Bunëu qoca" adû ilÿ bir sistemdÿ birlÿøir. Möasèr Azÿr bay -can antroponimlÿri sistemindÿ möøahidÿ olunmayan "Ya -paü lu" antroponimi qÿdim uyüur yazûlarûnda "Yapiü" va -rian tûída iølÿnmiødir 2 .Yetÿr. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilÿn adlar sûrasûna daxildir.Qadûna incÿ, zÿrif – gþzÿllik ÷alarlû adlaðûí verilìÿsi xalqûmûzûíetnoqrafûya tarixindÿ hÿmiøÿ sÿciyyÿvi olmuødur.La kèí ÿski inamla baülû olaraq bÿzÿn qûz uøaüû dalbadal do -üu ëan ailÿlÿrdÿ axûðûícû qûza Qûzqayût, Usandûq, Gölyetÿr,Oü langÿrÿk kimi adlar da verilmiødir. "Qûz yetÿr" cömlÿ si -nin sintaktik-semantik tutumunu daølaømûø øÿkildÿ ya øa -dan, hÿmin cömlÿnin transformasiyasû ÿsasûída yaranan,"yet /mÿk/ /bÿs etmÿk/ + ÿr /mözarenin tÿsdèqi/" konstruksiyalû"Yetÿr" antroponimi dÿ hÿìin sistemÿ daxildir. "Ye -1 Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.236.2 Éåíÿ îðàäà, ñ.236.222
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûtÿr" möasir Azÿrbaycan antroponimtÿri sistemindÿ az tÿ sa -döf edilÿn adlardandûr.Zÿëixa. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilmiødir. Möasir Azÿr bay -can antroponimlÿri sistemindÿ "Zalxa" fonetik variantûídaiø lÿnìÿkdÿdir. B.Abduëlayev gþstÿrir kè, qÿdim yÿhudimÿn øÿli, "söröøkÿn, söröøÿn" anlamlû "Zöleyxa" Azÿr bay -can antroponimlÿri sistemindÿ "Zalxa" vÿ "Zöleyxa" va -riantûí dadûr 1 . N.Mÿmmÿdëèéÿ gorÿ, "Zöleyxa" ÿrÿb mÿn øÿ -li antroponim olub, "su pÿriciyi"; "÷ox gþzÿl", "mÿsum","lÿ tafÿtli" mÿnasûndadûr 2 .Zöbåydÿ. Möqÿddimÿdÿ iølÿdilmiødir. Möasir Azÿr -bay can antroponimlÿri sistemindÿ qadûn adû kimi "Zi bey -dÿ" fonetik variantûída iølÿnmÿkdÿdir. "Xösusi se÷ilmiø,ay rûlmûø ìÿnasûnda oëan "Zibeydÿ" antroponiminin ÿñli qÿ -dim yÿhudilÿrdÿki Çåáèäà (áàüûøëàíìûø) âÿ Çàáäèéåë (àë ëà -ùûí òþùôÿñè) àäëàðû èëÿ áàüëûäûð 3 .1 Á.Àáäóëëàéåâ. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1985, ñ.26.2 Í.Ìÿììÿäëè. Àäûíû ìÿí âåðäèì éàøûíû àëëàù âåðñèí. Áàêû, 1995, ñ.70.3 Á.Àáäóëëàéåâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè. ñ.27.223
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèVII FßSÈLQAZAX-BOR×ALÛ ÁÞËGßSÈNDß YAØAYAN"KÈTABÈ-DßDß QORQUD"Dönya ÿdÿbèyyatû xÿzènÿsènÿ daxèl olan ÿsÿrëÿð è÷ÿ -rè sèndÿ törk poåtèk tÿfÿkkörönön mÿhsulu olan"Kè tabè-Dÿdÿ Qorqud"un xösusè yerè vardûr. Oüuzlaðûí VÛÛÿsr dÿ yaratdûüû bu monumental abèdÿ 1815-cè èëdÿn baøla -ya raq bu gönÿ kèìè tÿdqèqat÷ûlaðûí dèqqÿt mÿrkÿzèndÿdèr.Das tanûn tÿdqèqè èlÿ mènëÿrëÿ alèmèn mÿøüul olmasû mö ba lè -üÿ yox, hÿqèqÿtdèr. "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"un araødûrûcûlarûsû rasûnda H.F.Dèts, V.V.Bartold, A.Y.Yakubovskè, V.M.Jèrmunskè, E.Rossè, K.Rèfÿt, H.Arasëû, ß.Dÿmèr÷èzadÿ,O.Ø.Gþk yay, M.Ergèn vÿ baøqalarûnûn adlarû xösusè èlÿ qeydolunmalûdûr."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"un tÿdqèqè èlÿ baülû hÿllènè gþz -lÿ yÿn problemlÿr dÿ ÷oxdur. Beëÿ problåmëÿrdÿn bèrè dÿ buvax ta qÿdÿrkè araødûrmalarda "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"un dèlèèlÿ konkret bèr bþlgÿnèn øèvÿsènèn genèø plaída möqayèsÿyÿcÿlb edèëmÿmÿsèdèr. Qorqudøönasëûqda gþstÿrèlèr kè, "Kè-òabè-Dÿdÿ Qorqud"un Dråzden nösxÿsènèn bötþvlökdÿ dèlèfonetèk vÿ leksèk gþstÿrècèlÿrènÿ gþrÿ möasèr Azÿrbaycandèlènèn Cÿnub va Øÿrq dèalekt vÿ øèvÿlÿrènèn xösusèyyÿòëÿrèèlÿ sÿslÿøèr" 1 . Qeyd etmÿk lazûmdûr kè, "Kètabè-DÿdÿQorqud"un èzlÿrènÿ hÿr bèr oüuz bþlgÿsèndÿ rast gÿlmÿk1 F.Zeynalov, S.ßlèçadÿ. "Tökÿnmÿz xÿzènÿ". "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud".Bakû, "Yazû÷û", 1988, s.19.224
möìköndör. Lakèí "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud" oüuz dastanûdûrsavÿ "qÿrb qrupu dèalåkt va øèvÿlÿrèndÿ Azÿrbaycanûí baø -qa dèalekt vÿ øèvÿëÿrèndÿn fÿrqlè olaraq, oüuz tèplè törk dèl -ëÿ rè önsörlÿrè daha östöndörsÿ" 1 , demÿlè, "Kètabè-DÿdÿQor qud"uí èzlÿrè daha ÷ox Qÿrb ëÿhcÿsèndÿ axòàðûlmalûdûr.Bu èsòèqamÿtdÿ möÿyyÿn èølÿr gþrölmöødör. Mÿsÿlÿn,Àçÿð baycan Elmëÿð Akadåmèyasûíûí 1967-cè èldÿ nÿør et -dèr dèyè "Azÿrbaycan dèlènèn Qÿrb qrupu dèalekt vÿ øèvÿlÿrè"adlû kètabda "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"la sÿslÿøÿn ax÷a, ÷þz -mÿk, qûyma-qûyìa, yemøÿx’/yamøax, èlkèndè, yÿyax vÿ s.kè mè arxaèk vahèdlÿrèí ãÿrb ëÿhcÿsèndÿ èøëÿnmÿsèndÿn bÿhsedèëèr. H.Mèrzÿzadÿ dÿ "Kètabè-Dÿäÿ Qorqud"dakû bèr sûradèl elementëÿrènèn ãÿrb lÿhcÿsè èlÿ eynèyyÿt tÿøkèl etdèyènègþstÿrèð: "Øèfahè dèëèn qÿdèm abèdÿsè olan "Êèòabè-DÿdÿQor qud" dastanûnûí döëèndÿ èølÿnÿn sual cömëÿëÿrènèn -mèÿdaòû èlÿ dözÿlmÿsè bu cÿhÿtdÿn onu ãÿrb qrupu dèalekt vÿøè vÿlÿrènÿ ÷ox yaxûnlaødûrûr" 2 . Bu faktlar "Kètabè-DÿdÿQor qud"u ãÿrb ëÿhcÿsènÿ baülayan telëÿräÿndèr. Qÿrb ëÿh -cÿ sèndÿ Qazax-Bor÷alû øèvÿsènèn xösusè yårè vardûr. Hÿ mènbþl gÿdÿ "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"un èzëÿrè daha ÷ox mö øa hèdÿedè lèr."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da èølÿíèb, lakèn möasèr ÿdÿbèdè lèmèz baxûmûndan arxaèk hesab olunan dèl vahèdlÿrènèn ey -nè vÿ ya möÿyyÿn foneòèk dÿyèømÿlÿrëÿ ãÿrb ëÿhcÿsèndÿ èø -lÿn mÿsènè èzah etmÿzdÿí ÿââÿl "Kèòabè-Dÿdÿ Qorqud"u225Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àçÿðáàéæàí äèëèíèí ãÿðá ãðóïó äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðè. Áàêû, 1967, ñ.5.2 H.Mèrzÿzadÿ. Azÿrbaycan dèlènèn tarèxè qramìàòèkasû, Bakû, 1990, s.270.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèQa zax-Bor÷aëû bþlgÿsè èëÿ baülayan dègÿr æÿùÿòëÿðäÿí bÿhsåt mÿk lazûm gÿlèr."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da oüuzlar kafèrëÿð tÿrÿfèídÿnta tar adëandûðûð: "Gÿldè tÿkura aydûr: "Kÿrÿm eyëÿ, ol òatarûquyudan ÷ûqar". V.V.Bartold gþstÿðèr kè, èndèyÿ qÿ dÿr dÿ(1930-cu èl nÿzÿrdÿ tutulur – ß.T.) Qafqazûí törk mÿn øÿlèÿhalèsènÿ tatar deyèrëÿr 1 . Hazûrda Qazax-Bor÷aëû bol gÿsèndÿyaøayan Azÿrbaycan törklÿrènè görcöëÿð "tatrebè" adlandû -ðûr lar (rÿsmè daèrÿlÿr èstèsna olmaqla). Dåmÿlè, Azÿr baycantörkönön "tatar" adlandûrûëìasû eynèëÿ yaøa maq dadûr.Qÿdèm òörk mÿèøÿtèndÿ at kÿsÿrÿk mÿrasèmlÿr ke÷èr -mÿk sÿcèyyÿvè olub. "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"dakû "Genÿ toyedèb, aòdan-ayüûrdan, dÿvÿdan buüra, qoyundan qo÷ qûrdûr -mûø dû"; "Ayüûr atûm boüazlayub, aøum versön!" cömlÿëÿrèdÿ dedèkëÿrèmèzè tÿsdèqëÿyèr.Qazax, qûrüûz vÿ dègÿr törk xalqlaðû èndè dÿ at ÿtèndÿnÿn yaxøû qèda mÿhsulu kèmè èstèfadÿ edèr, hÿtta ÿn ÿzèz qonaüaday÷a kÿsèrlÿr. Hazûrda Azÿrbaycan törkëÿrè at ÿtèndÿnèstèfadÿ etìèr. Maraqlèdûr kè, "at kÿsmÿk" adÿtè Qazax-Bor -÷a lû bþlgÿsèndÿkè "Atkÿsÿíëÿð" eònonèmèndÿ daølaømûø øÿ -kèl dÿ möhafèzÿ olunmaqdadûr ("Atkÿsÿnëÿr" Baske÷ûdrayo nu nun Qûzûlhacûlû kÿndèndÿ bþyök bèr nÿslèn adûdûr).Qazax-Bor÷alû bþlgÿsè törk mÿnøÿlè òoponèmlÿrëÿ zÿn -gèn dèr. Buradakû Qarayazû, Gþy÷ÿlè, Qazan qayasû, Oruz -man, Qonbor daüû, Bþyök Ulaølû, Kè÷èk Ulaølû, Bå jano üu za -ran, Kÿpÿnÿk÷è, Baytalëû, Tÿkÿlè kèmè toponèmèk vahèdlÿr1 Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.216.226
"Kè tabè-Dÿdÿ Qorqud"un onomastèk sèstemè èëÿ baülanûr.Bu da tÿsadöfè deyèl. ×önkè dastandakû hadèsÿëÿrèn möÿy -yÿn hèssÿsè mÿhz qeyd åtdèyèmèz ÿrazèdÿ baø verèr. "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"un coürafèyasûídaí bÿhs edÿn tÿdqèqat÷ûlardanM.Ergèn, Ø.Cÿmøèdov, H.Mÿmìÿdëè, M.×obanov vÿbaø qaëarûnûn araødûrmalaðûída dasòandakû toponèìèk va hèd -ëÿ rèn daha ÷ox Qazax-Bor÷aëû vÿ bu bþlgÿyÿ yaxûí ÿra zè lÿr -ëÿ sÿsëÿømÿsè xösusè olaraq vurüulaíûr. Mÿsÿëÿn, M.×o ba -nov vÿ M.×obanlû yazûr: "... dastandakû hadèsÿëÿð ÿsas etè -ba rû èëÿ Azÿrbaycanda vÿ ona hÿmsÿrhÿd olan Bor÷alûda(Øÿr qè Görcöstanda), Gþycÿ vÿ Èrÿvan hödudlaðûída (Er -mÿ nèstanda), Dÿrbÿnddÿ (Daüûs-tanda) vÿ Törkèyÿ ÿra zè sè -nèn möÿyyÿn bþlgÿëÿrèndÿ cÿrÿyan edèr. Bu mÿíada Bor ÷a -ëû da, Görcöstan ÿrazèsèndÿ dÿ Dÿdÿ Qorqud dönyasûnûnmöÿyy ÿn èzlÿrènÿ èndè dÿ rast gÿlmÿk olur" 1 ."Becan" aítroponèmènèn Bor÷alû toponèmëÿrè sès te mèn -dÿ möhafèzÿsèíäÿn bÿhs edÿn H.Mÿmmÿdÿlènèn qeydëÿrèoüuz adÿt-ÿnÿnÿlÿrè èlÿ baüëû olan bèr sûra mÿsÿëÿlÿrÿ ay -dûí lûq gÿtèrèr. Möÿllèf yazûr: "Görcöstanûn Faxralû kÿndènènÿra zèsèndÿ (kÿnddÿn 15-20 km. aralû) bènÿ, qalûí ìåøÿëÿðëÿÿha tÿlè Bejanoüuzaran (Bejan-Oüuzón aranû ola bèëÿr)adlanûr. Bu ÿrazèdÿ meøÿëÿð qoynunda tarèxè mèn èlëÿrènþl÷ösönÿ sûümayan at, dÿvÿ, qo÷ heykÿllÿrè èëÿ ÿbÿdèëÿømèøOüuz qÿbèrëÿrè dÿ var" 2 . Bu Oüuz qÿbèrlÿrè bèrbaøa "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"la sÿsëÿøèr. Oüuz ègèdëÿrènèn øÿrÿfènÿ bþyök227Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 M.×obanov vÿ M.×oáàíëû. Dÿdÿ-Qoðqud dönyasûna sÿyahÿòdÿn pað÷aëar.Bakû, 1998, s.58.2 H.Mÿmmÿdlè. Dÿäÿm Qorqud gÿzÿn yårdè bu yerlÿr. Bakû, 1999, s.217.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèmÿclèsëÿð qurmaq, òÿntÿnÿlè toylar ke÷èrmÿk dastanda ÿsasxÿt lÿrdÿn bèrènè tÿøkèl edèr. "Kèlabè-Dÿdÿ Qorqud"da gþs tÿ -rè lèr: "Xanlar xanû xaí Bayûndûr yèldÿ bèr kÿrrÿ toy edèb,Oüuz bÿgëÿrèn qonaqlardû. Genÿ toy ådèb, atdan-ayüûrdan,dÿ vÿdÿn buüra, qoyundan qo÷ qûrdûrmûødû. Fèk rè mèz cÿ,Oüuz qÿbèrëÿrènèn östöndÿkè at, dÿvÿ vÿ qo÷ heykÿlëÿrèqÿh rÿìanlarûí øÿrÿfèíÿ qurulan mÿclèslÿrè xatûrladûr. YÿnèOüóz qÿhrÿmanûíûí øÿrÿfûnÿ saülûüûída at, dÿvÿ vÿ qo÷ kÿ -sè lèr, o þëÿndÿn sonra èsÿ qÿbrènèn östöndÿ hÿmèn heyvanla -ðûí heykÿllÿrè qoyulur.Anarûí Daü Bor÷aëû èlÿ baüëû fèkèrëÿrè dÿ dådèkëÿrèmèzètÿs dèqlÿyèr: "Daülaðûí uca yerènÿ – Haley bulaüûnûí yanûía,Oy (ov) dÿrÿsènÿ qaëxûðûq. Bura "Qûçëar dÿrÿsè" dÿ deyèrëÿr.Bÿl kÿ, dözö "Quzlar dÿrÿsè"dèr. Axû buradakû èrè qÿbèrëÿrÿyer lè camaat "oüuz qÿbèrlÿrè" deyèr" 1 ."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"un antroponèìëÿð sèstemènÿ da -xèl olan Bayûndûr, Qarabudaq, Qaraca, Banû÷è÷ÿk, Selcan,Rös tÿm, Øÿmsÿddèn, Arslan, Yeòÿr kèmè adlar möasèr Azÿr -bay can antroponèmlÿrè sèstemèndÿ bÿzè dÿyèømÿëÿrè nÿzÿrÿal masaq, ÿsasÿn, eynèlÿ èøëÿnmÿkdÿdèr. Maraqlûdûr kè, "Kè -ta bè-Dÿdÿ Qorqud"un antroponèmëÿð sèstemènÿ daxèl olub,möasèr dþvrdÿ èølÿnmÿyÿn adlarûn bèr hèssÿsè 1723-28-cè èë -ëÿr dÿ Osmanlû mÿmurlarû òÿrÿfèndÿn tÿròèb edèlìèø "Dÿf tÿ -rè-möfÿssÿëè-ÿyaëÿtè-Tèflès" ("Tèflès ÿyalÿtènèn möfÿssÿldÿf tÿrè") adlû topluda eynèëÿ èøëÿnmèødèr. Toplunu vÿ rÿq ëÿ -dèk cÿ Qazax-Bor÷alû bþlgÿsènèn vergè þdÿyÿnlÿrènèn sèya hû -1 Anar. "Dÿdÿ-Qorqud dönyasû". Sèzsèz. Bakû, 1992, s.25.228
sûí da Qorqud Mèrzÿ oülu, Bÿdèrxan Qazan oülu, Nÿbè Don -dar oülu, Nÿbè Xûzûr oülu, Mÿhÿmmÿd Uruz oülu, Baìsû×a yaì oülu, Pèrmÿhÿmmÿd Qaragönÿ oülu vÿ s. adlara rastgÿ lèrèk 1 . Bu antroponèmlÿr tÿsdèqlÿyèr kè, epèk tarèxèmèzèÿks etdèrÿn "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"dakû øÿxs adlaðûíûn ÷oxhès sÿsè vÿ bÿlkÿ dÿ, hamûsû XVÛÛ-XVÛÛÛ yözèllèéÿ qÿdÿrAzÿr baycan antroponèmëÿrè sèstemèndÿ èøëÿnmèødèr. "Dÿf -òÿ rè-ìöfÿssÿlè-ÿyaëÿtè-Tèfëès"dÿ "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"lasÿs lÿøÿn arxaèk antroponèmëÿð dÿ ÷oxdur. Mÿsÿlÿn, Ayût -maz, Aydoüdu, ßrdoüdu, Bayburd, Baydar, Qaraþköz,Þköz, Örkmÿz, Tÿkbaø, Doüan vÿ s.Möasèr Azÿrbaycan antroponèmëÿrè sèstemèndÿ èøëÿnmÿyÿnBamsû, Qazan, Qaragönÿ, Dondar, Uruz kèmè øÿxsad laðûíûn 1723-28-cè èllÿrÿ aèd sÿnÿdëÿrdÿ èølÿnmÿsè "Kè ta -bè-Dÿdÿ Qorqud" motèvlÿrènèn ÿn azû XVÛÛÛ ÿsrÿ qÿdÿr xal -qû mûzûí folklor yaddaøûnda yaøamasûídan xÿbÿr verèr. Dÿ -dÿ Qorquda hÿsr olunmuø øeèr par÷aëàðûíûí XX ÿsrÿ ãÿdÿrAzÿr baycan folklorunda èøëÿnmÿsè dÿ qorqudøönaslûüa mÿ -lumdur. Mÿsÿlÿn, ß.Dÿmèr÷èzadÿ 1957-cè èldÿ ÷ap åt dûr dèyè"M.F.Axundovun arxèvèndÿ Dÿdÿ Qorqudun èzè" ad lû mÿ -qa lÿsèndÿ M.F.Axundovun dþvröndÿ xalq arasûída Dÿ dÿQor qudla baülû genèø yayûlmûø aøaüûdakû øåèrè tÿqdèm edèr:Gÿlènÿ ayran demÿdèm mÿn Dÿdÿ Xort Xort,Ayranÿ doyran demÿdèm mÿn Dÿdÿ Xort Xort.Ègnÿyÿ òèkÿn demÿdèm mÿn Dÿdÿ Xort Xorò,229Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Òèôëèñ ÿéàëÿòèíèí ìöôÿññÿë äÿôòÿðè. Áîð÷àëû âÿ Ãàçàõ (1728-æè èë). Áàêû,"Ïåäàãîýèêà", 2001.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèTèkÿnÿ yûrtan demÿdèm mÿn Dÿdÿ Xort Xort."Qorqud vÿ ya "Xort Xort" ÿslèndÿ bèr mörÿkkÿb sþ -zön möxtÿlèf èôadÿ øÿklèdèr", deyÿn ß.Dÿmèr÷èzadÿ fè kèr ëÿ -rè nè beëÿ taìamlayûr: "Bu sÿnÿd bèr daha söbuò edèr kè, Dÿ -dÿ Qorqud XX ÿsrdÿ Azÿrbaycana gÿòèðèëìÿìèø âÿ azÿr -bay canlûlar Dÿdÿ Qorqudu ÷ox qÿdèm zamanlardan ta nû -mûø lar vÿ onun haqqûída zÿngèn folklor da yaraòmûølar" 1 .Yuxaðûda gþstÿrdèk kè, Qazax-Bor÷alû bþlgÿsènÿ aèd1723-28-cè èl sÿnÿdëÿrèndÿ bèlavasètÿ "Kètabè-Dÿdÿ Qor -qud" la baülû olan onlarca adûn èøëÿnmÿsè xalqûn zÿngèn folkloryaddaøû èëÿ baülûdûr. Àç qala dèndèrÿndÿ dÿ øeèrëÿ cavabverÿn Qazax-Bor÷alû bþlgÿsènèn ÿhalèsè þvladlaðûía "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"la sÿsëÿøÿn adlar verèbsÿ, demÿlè, "DÿdÿQor qud" qÿùrÿìanlaðûía øeèrëÿð dÿ qoøub vÿ ya onlara aèdøeèr lÿrè qan yaddaølaðûía da kþ÷öröblÿr. M.F.Axundovunar xèvèndÿn tapûlan øårèn ömumè ruhu da dedèkëÿrèmèzè xa òûr -ëa dûr. Bu mÿnada þmrönön 44 èlènè Tèflèsdÿ yaøayan, Qa -zax-Bor÷alû bolgÿsènÿ yaxûndan bÿlÿd olan bþyök mö tÿ fÿk -kèr M.F.Axundov Dÿdÿ Qorqóda aèd folklor nömunÿsènèTèf ëès vÿ ona yaxûí bþlgÿëÿrdÿ yaøayan ÿhalènèn dèëèndÿnya zû ya almûødûr qanaÿtènÿ gÿlmÿk mömköndör."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da "Qorqud þzö ÿn bþyök øa -man-kahèndèr, peyüÿmbÿr sÿvèyyÿsèndÿdèr. Onun sþzöndÿxarèqöladÿ qöââÿ vardûr, – "alqûøû alqûø, qarüûøû qarüûødûð",sþ zön göcö èëÿ Dÿëè Qarcarûn qolunu qurudur. Qÿh rÿ man la -ra hÿr kÿsèn ÿmÿlènÿ, qabèlèyyÿtènÿ vÿ nèyyÿòènÿ gþrÿ o, adve rèr" 1 . Bayûídûr ÿn bþyök xan – xanlar xanûdûrsa, Dÿdÿ1 ß.Dÿmèr÷èzadÿ. M.F.Axundovun arxèvèídÿ Dÿdÿ Qorqudun èzè. "ßdÿ -bèy yat vÿ èncÿsÿíÿò" qÿzetè. ¹ 6, 1957.230
Qor qud ÿn aqèl, ÿn mödrèk øÿxsèyyÿò, qocalar qocasû, aü -saq qallar aüsaqqalûdûr. Qazan xan qûlûncû, Dÿdÿ Qorqud sþ -zö èëÿ vöqarlûdûr. Qûlûnc Dÿdÿ Qorqud sþzönön qödrÿtè, gö -cö qabaüûída kÿsÿrsèzdèr.Gÿncÿ, Qazax, Bor÷aëû, hÿm÷ènèn onlara yaxûí olanbþë gÿlÿrdÿ Dÿdÿ Qorqudun mÿnÿvè dönyasûídan su è÷ÿnon larca sþz ustadlaðû olub vÿ olacaqdûr. Dÿdÿ Qorqud möd -rèk lèyènè döøöndökcÿ gþzlÿrèmèz þnöndÿ N.Gÿncÿvè,M.V.Vè dadè, M.P.Vaqèf, N.Nÿrèmanov, A.Øaèq, S.Vur üun,O.Saðûvÿllè, M.Höseyn, È.Øûxlû, H.Arèf, M.Dèlba zè, M.Ès ma -yûl, Y.Sÿmÿdoülu, V.Sÿmÿdoülu, Z.Yaqub, A.Sÿ mÿd,S.Qa ra÷þp kèmè yazû÷ûlarûí yaradûcûlûüû canlanûr."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da oçana (aøûüa) vÿ qopuza (sa -za) boyök hþrmÿt var: "Aydûr: "Mÿrÿ kafÿr, dÿdÿm Qorqudqo puzû hþrmÿtènÿ ÷almadûm, – dedè, – ÿgÿr ÿlöndÿ qopuzol ma saydû, aüam baøû÷ön, sÿnè èkè parÿ qûludûm", – dedè","Kè tabè-Dodÿ Qorqud"u vÿ Qazax-Bor÷alû bþlgÿ sè nè aøûq -sûz, sazsûz tÿsÿvvör etmÿk mömkön deyèldèr. "Kètabè-Dÿ dÿQor qud"da hÿr bèr boyda xatûrlanan ozan, qopuz, Qa zax-Bor ÷aëûíûí ùÿð bèr kÿndèndÿ ÿn bþyök qèymÿtÿ layèq dûr.Dÿ dÿ Qorqud hÿr bèr boyda qopóz ÷alaraq boy boyla yûr,soy soylayûr. Qazax-Bor÷aëû aøûqlaðû da aüûr toylar, el øÿn -lèkëÿrè yola salûrlar. Qazax-Bor÷aëû aøûqlaðûídan Aøûq Av dû,Aøûq Cÿlal, Aøûq Kÿrÿm, Aøûq ßdalÿt, Aøûq Sadûq, Xûn dûMÿì mÿd, Aøûq ßìrah Gölìÿmmÿdov, Aøûq Hö seyn Sa -ra÷ lû, Aøûq Kamandar vÿ baøqaëaðû Qorqud Aòanûn mÿ nÿvèya dègarlaðûdûr.Törk òarèxèndÿ Alp ßr Tonqa, Atèlla, Bèlgÿ kaüaí, Köl231Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 F.Zeynalov, S.ßlèzadÿ. "Tökÿnmaz xÿzènÿ". "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud". Ba -kû, "Yazû÷û", 1988, ñ.16.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäètègèn, Tonyukuk, Babÿk, Teymur, Xÿtaè kèmè qÿhrÿman ëa -ðûí adlaðû øÿrÿflÿ ÷ÿkèlèr. Þz tarèxènè bÿdèè øÿkèldÿ èfadÿ et -mÿ yè bacaran törkön "Oüuz Qaüan", "Kètabè-Dÿdÿ Ãor -qud", "Manas", "Aëpamûø", "Koroülu" vÿ dègÿr dastanlaðûdön ya mÿdÿnèyyÿtè tarèxènèn nadèr èncèlÿðè hesab olunur.Tÿ bèè kè, qÿhrÿmanlar vÿ qÿhrÿmanëûq hÿmèn ÿsÿrëÿrènmÿr kÿzè xÿòòèndÿ durur. Oüuzlaðûí yaratdûüû "Kètabè-DÿdÿQorqud"un Qaçan xan, Beyrÿk, Basat, Buüac kèmè qÿhrÿmanlarûreal gþrönör. ×önkè Alp ßr Tonqa, Atèëëa kèmè törkqÿhrÿmanlaðû onlarû "Kèòabè-Dÿdÿ Qorqud"a qÿdÿrkè ke÷ -ìè øèmèzlÿ, Rÿøèd, Mÿhÿmmÿdÿlè kèmè Qazax-Bor÷aëû pÿh -lÿ vanlaðû èsÿ bu gönömözëÿ baüëayûr. Apaðûëìûø mö qa yè sÿ -ëÿð aøaüûdakû oxøarlûqlaðû sþylÿìÿyÿ èmkan verèð:Qazan xan "Ulaø oülû Tölö quøun yavðûsû, bèzÿ mèskènumudu, Amèò soyûnûn aslanû, Qaraüucûn qaplanû, Qonur aòûnèéÿsè, xan Uruzóí aüasû, Bayûídûr xanûí goygösö, QalûnOüuzun dþvëÿtè, qalmûø yègèt arxasû" bÿdèè tÿyènè èlÿ tÿqdèìedèlèr. Rÿøèd pÿhlÿvan da "Qorxuqanmaz", "Polad pÿncÿ","Röstÿm-Zaë", "Aslan göc", "Xal÷a ÿjdahasû", "Kÿl boynusûn dûran", "Qûrmûzû maska", "Qafqaz bahadûrû", "Qafqazøèrè", "Yenèlmÿz pÿhlÿvan", "Cahan pÿhëÿvan", "Poladonur üa", "Saldaø", "Sèrk pÿëÿngè", "Bölþv daøû", "ßzÿëÿRÿ øèd", "ßfsanÿvè pÿhëÿvan", "Azÿrbaycan Poddubíûñû","Bor ÷alû balasû", "ßjdaha þldörÿí" va baøqa adlarla 1 bötöndön yada mÿøhurdur.Rÿøèd pÿhlÿvaíûn babasû Yusèf kèøèíèí canavarû ÿllÿrèèëÿ boümasû "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da "at basubÿn, qan sö -mör mÿ"nè xatûrladûr. Ø.Kÿrèmovun "Rÿøèd pÿhëÿvan" kè ta -1 M.Hÿkèmov. Oüuz-Tÿrÿkÿmÿ xalq mÿrasèmlÿrè vÿ måydaí tamaøalaðû.Ba kû, "Maarèf", 1997, s.139-140.232
ûn da gþstÿrèlèr: "Rÿøèd Yusèfovun...babasû Yusèf yöz èëÿya xûn þìör sörmöødör. Ucaboy, enlèkörÿk, ÿzÿëÿlè bèr kèøèèdè. Uzun qollaðû vardû. Mahalda yaxøû göëÿøÿnëÿrdÿn sa yû -lar dû... Qorxu-hörkö bèëÿí adam deyèldè. Yolda dÿfÿëÿrëÿayû èëÿ, canavarla rasòëaømûødû. Bèr dÿfÿ ÷oban ètè èlÿ bo üu -øan canavaðûí boynundan nåcÿ xûømalamûødûsa, canavaðûíca nû eëÿ oradaca ÷ûxmûødû. Onun ayû èëÿ baülû sÿrgözÿøtènèèsÿ èndè dÿ xaòûrlayaílar var..." 1Bayandûr xanûí aü måydanûída Oüuz ègèdènèn bèr buüaþë dörÿrÿk "Buüac" adûíû qazanmasû, Rÿøèd pÿhlÿvanûn vÿh -øè buüaya qalèb gÿlmÿsè èëÿ öst-östÿ döøör. Rÿøèd pÿhëÿva -nûí buüa èlÿ dþyöø sÿhnÿsè M.Hÿkèmovun tÿqdèmatûnda da -ùa maraqlûdûr. Möÿllèf yazûr: "Mÿnbÿëÿrèn verdèyè ìÿlumatagþrÿ, "Rÿøèdèn xamutu", "Rÿøèdèn bèëÿrzèyè", "Roma sÿh -nÿ sè", "Rÿøèd qaytaüûsû" kèmè fÿndëÿð înóí adû èëÿ baülûdûr.Pÿëÿng bèlÿklè, aslan göclö "Qafqaz øèrè" Vladèqafqaz øÿ hÿ -rèn dÿ èlk dÿfÿ vÿhøè buüa (þköz) èlÿ, Yåråvan øÿhÿrèndÿ"Boa" adlû ö÷ metrlèk nÿhÿng èlanla þlöì-dèrèm möbarèzÿsèapar mûø vÿ qalèb gÿlmèødèð 2 ."Kèòabè-Dadÿ Qorqud"un ÛÛ boyunda Oüuz ègèd ëÿ rèn -dÿn Qaðàgönÿ, Qarabudaq, Dÿlè Dondar, Beyrÿk, Yegnÿk,Alp ßrÿn va baøqalaðû tÿqdèì olunduqdan sonra deyèlèr:"Sayûlmaqla Oüuz bÿgëÿrè tökÿnsÿ olìaz. Hÿá yetdèëÿr".Obrazlû øÿkèldÿ desÿk, Qazax-Bor÷aëû pÿhëÿvanlarû da sa -yûë ìaqla qurtaran dåyèl. Bu bþlgÿnèn Rÿøèd Yusèfov, Mÿ -hÿm mÿdÿlè Qazaxlû, Sabèr Qazaxlû, Paøa Coüazlû, Mö sÿl lèmHÿ kèmov, Aükþynÿklè Röstÿmzal, Daükÿsÿmÿnlè Vÿ lè233Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ø.Kÿrèmov. Rÿøèd pÿùlÿvan. Bakû, Azÿrnÿør, 1987, s.11.2 M.Hÿkèmov. Oüuz-Tÿðÿkÿmÿ xalq ìÿrasèìlÿrè vÿ måydan òàìàøàëàðû.Bakû, "Maarèf", 1997, s.141.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèLay labaøoülu, Baøke÷èdlè Kamandar Mÿcèdov, Ôÿðèä Ìàí -ñó ðîâ kèmè pÿh ëÿ vanlaðû "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"dakû Oüuzègèdlÿrènèn qöd rÿt lè, yenèlmÿz davam÷ûlarûdûr.Èslamdan ÿvvÿl yaranmûø ÿskè törk mèfolojè tÿsÿv vör ëÿ -rè – aüaca, suya, qurda ènaì "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"un bèrne ÷ÿ boyunda qabarûq øÿkèldÿ èfadÿ edèëèr. Mÿsÿëÿn, aüaclabaü lû dåyèlèr...Baøûn ala baqar oëñam, baøsûz aüac !Dèbèn ala baqar olsam, äèbsöz aüac!Mÿnè sanà asarlar gþtörmÿgèë, aüac!Gþtörÿcÿk olursan, yègèòëègöm sÿnè tutñun, aüac!S.ßlèyarov gþstÿrèr: "Èndè dÿ bÿzè yerëÿrdÿ pèr sayûlan"xan ÷ènara" rast gÿlmÿk olur: onun kþlgÿsèndÿ qurbankÿsèlèr, aøaüû saëëanan budaqlarûía èsÿ rÿngarÿng par÷akÿsèkëÿrè, hÿtta lent baülanûlûð" 1 . Fèkrèmèzcÿ, gÿtèrdèyèmèzsètatdakû "bÿzè yerlÿrdÿ" èfadÿsènè daha ÷ox "Qazax-Bor÷alûvÿ ona yaxûí olan bþlgÿëÿrdÿ" kèmè döøönmÿk ëazûmdûr.×ön kè Qazax-Bor÷alû bþlgÿsènèn Kÿmÿrlè, Qaymaqlû, As -lan bÿylè, Qarabulaq, Øûxlû, Candar kèmè oíëarca kÿndèndÿaüac pèrlÿrè vardûr. Hÿtòa Marneulè øÿhÿrè yaxûílûüûndakû ÿnmÿø hur aüac pèrè "×ènað" adlaíûr. Deìÿëè, "Kètabè-DÿdÿQor qud"da bÿdèè øÿkèldÿ èfadÿ olunan aüac möqÿddÿslèyèQa zax-Boð÷alû bþlgÿsèndÿ real olaraq yaøamaqdadûr. "Kè ta -bè-Dÿdÿ Qorqud"da su èlÿ baülû deyèlèr:... Øahbaz atlar è÷dègè su!Qûzûl dÿvÿlÿr gÿlöb ke÷ÿêè su!Aü qoyunlar gÿlöb ÷eârÿsèndÿ yatduüû su!1 S.ßlèyarov. Tarèxè-coüðafè qeydëÿr. "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud". Bakû, 1988, s.25.234
Ordumun xÿbÿrèn bèlörìèsÿn, degèl ìana,Qara baøûì qurban olsun, suyum, sana!dedè.Í.Cÿfÿrov yazûr: "Su èlÿ xÿbÿrlÿømÿk, sudan xÿbÿr so -ruø maq qÿdèm törkëÿrèn su èëÿ baülû zÿngèn ènamlaðûíûn èfa -dÿ sèdèr. Hÿmèn ènamlarûn bèr ÷oxu èslam dènè èëÿ bèrëÿøÿrÿkbu gönÿ qÿdÿr yaøamaqdadûr. Hÿyat mÿnbÿyè olan suyunqÿ dèm törk tÿfÿkköröndÿ bu cör mþhkÿm yer tutmasû ta ma -mè ëÿ tÿbèèdèr" 1 . Araødûrmalara cÿlb åtdèyèmèz bþlgÿdÿ yuxunusuya danûøma, su ÷ÿrøÿnbÿsènäÿ su östöndÿn ö÷ dÿfÿhop panaraq aüûrlûüû-uüurluüu tþkmÿ, dènmÿz suyu gÿtèrmÿ,su faëû a÷ma (cavaí oülan vÿ qûzlar Novruz bayramûía ha -zûr ëûüûí èlk mÿrhÿëÿsèndÿ øam yandûraraq è÷èndÿ su olan qa -ba möxtÿëèf bÿzÿk ÿøyalarû atûrlar. Sonra èsÿ bayatû sþy ëÿ yÿ -rÿk bÿzÿk ÿøyalaðûíû qabûn è÷èndÿn bèr-bèr ÷ûxarûr vÿ þz lÿ rè -nèn gÿëÿcÿk talåëÿrèndÿn xÿbÿr verèrëÿr) kèmè mÿrasèmëÿðdè gÿr bþlgÿëÿrdÿn fÿrqlè olaraq daha ÷ox qorónìaqdadûr."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"dakû ìöracèÿò formalaðûídan"mÿ rÿ" (Mÿrÿ, dènè yoq, ÿqlsèz kafÿr!) Qazax-Bor÷alû øèvÿ -sèn dÿ, konkret desÿk, Bolnèsè rayonunun "Kÿpÿnÿk÷è"kÿndèndÿ "ÿrÿ" formasûída èøëÿnmÿkdÿdèr."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da qÿhrÿmanlaðûí bèr ne÷ÿ adëaòa nûnmasû, yÿnè øÿxs adlarûndan ÿvvÿl tÿyènedècè sþzëÿrènèø lÿnmÿsè xarakòerèklèyè èëÿ dèqqÿòè cÿlb edèr. Mÿsÿëÿn, "Pa -ra sarûn, Bayburd hasarûndan parëayûb u÷an, ap-aëca gÿr dÿ gè -nÿ qarøu gÿëÿn, yedè qûzûí umudû, Qalûn Oüuz èìrÿncèsè","Qa zan bÿgèn yûíaüû, Boz ayüûðëu Beyrÿk; ×aya ÷almalu,÷aë qoraquø ÿrdÿmlö, qur-qurma quøaqlu, qulaüû altun kö -1 Í.Cÿfÿrov. Eposdan Kètaba. Bakû, "Maarèf", 1999, s.91.235Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèbÿ lè, Qalûí Oüuz bÿgëÿrènè bèr-bèr atûídan yûqûcû, Qazlûq qo -ca oülû bÿg Yågnÿk". Bu cör adlandûrma Qazax-Bor÷alûbþlgÿsèndÿ dÿ sÿcèyyÿvèdèr. Mÿsÿëÿn, "Baøû Bor÷alû ayaüûØÿì kèr ìahalûíûí dèzè aynalû pÿhëÿvaíû Mehdè Bayram oü -lu" 1 ; Mÿmmÿdèn gþyö ke÷ÿl ßñgÿr vÿ s."Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"da Oüuz ègèdlÿrènèn nèqabla gÿz -mÿ sè "Qanëû qoca oülû Qantóralû boyûíû bÿyan edÿr, xanûìhey" boyunda belÿ èfadÿ edèlèr: "Oüuzda dþrt yègèt nèqablagÿ zÿrdè. Bèrè Qanturalû, bèrè Qara÷ÿkör vÿ oülû Qûrqqûnuqvÿ Boz ayüûðlû Beyrÿk. Qanturalû nèqabûn sÿrpdè. Ãûç kþøk -dÿn baqardû". Y.Q.Freyzerèn "Gozÿllèyè èëÿ fÿrqlÿnÿn ÿrÿbkè øèëÿrè bÿzè hallarda, xösusÿn bayram gönëÿrèndÿ özlÿrènèþr törlÿr kè, þzlÿrènè pès gþzëÿrdÿn, bÿd nÿzÿrëÿrdÿn qoruéabèl sènlÿr" fèkrènÿ ÿsaslanan V.M.Jèrmunskè hÿmèn mo tèv lÿ -rèn "Alpamûø"da möøahèdÿ edèlmÿdèyènè gþstÿrèr 2 . Oüuzègèd ëÿrènèn nèqabla gÿzmÿsè möqayèsÿyÿ cÿlb åtdèyèìèzbþl gÿnèn toy marasèmlÿrèndÿ, xösósèëÿ Bor÷alû toylaðûídanès bÿtÿn dÿyèøèëmèø øÿkèldÿ möhafèzÿ olunìaqdadûr. Beëÿkè, bÿy øaxû (xon÷asû) gÿtèrèëÿrkÿn bÿy, saüdûø vÿ soldûøaüûz laðûíû dÿsìalla tutur vÿ dènmèrëÿr. Deìÿlè, "Kètabè-Dÿ -dÿ Qorqud"la sÿsëÿøÿn bu hadèsÿnèn kþkö èsëam dèíè èëÿ de -yèl, ondan ÿââÿëkè òörk ènaìlaðû èëÿ baüëûdûr.Gþröndöyö kèmè, Qazax-Bor÷alû bþlgÿsènèn tarèxè, et -no qrafèyasû, folkloru vÿ onomastèkasû èëÿ baülû tÿqdèm et dè -yè mèz detallar "Kètabè-Dÿdÿ Qorqud"la öst-östÿ döøöð.1 M.Hÿkèmov. Oüuz-Tÿðÿkÿmÿ xalq ìÿrasèìlÿrè vÿ måydan òàìàøàëàðû.Bakû, "Maarèf", 1997, s 145.2 Æèðìóíñêèé Â.Ì. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è "Êíèãà Êîðêóòà". "Êíèãàìîåãî Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà-Ëå íèíãðàä, 1962, ñ.214.236
VIII Ôß ÑÈËÃÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû“ÊÈÒÀÁÈ-ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ”ÄÀÊÛÀÍÒÐÎÏÎÍÈÌÈÊ ÂÀÙÈÄËßÐ ÀÑÑÎÑÈÀÒÈÂÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ ÌÖÑÒßÂÈÑÈÍÄß“Êè òàá”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿð ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà áà õû -ìûí äàí ôÿðãëÿí äè éè êè ìè, ñó ðÿò ëÿ ðèí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø ñþç âÿèôà äÿ ëÿð, úöì ëÿ êîíñòðóê ñè éà ëà ðû äà ìöõ òÿ ëèô ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð.Áó èñ òè ãà ìÿò äÿ èëê äÿ ôÿ îëà ðàã àðàø äûð ìà àïà ðàí Ø.Úÿì øè -äîâ éà çûð: “Êè òàá äà ùÿð ñó ðÿ òèí þç èú òè ìàè âÿ çèé éÿ òè íÿ ýþ -ðÿ äà íû øûã òÿð çè âàð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Äÿ äÿ Ãîð ãóä ìöä ðèê áèð àü -ñàã ãàë êè ìè, Ñà ëóð Ãà çàí ùà êèì áèð ñÿð êÿð äÿ êè ìè, Áóð ëàõà òóí ãàé üû êåø áèð àíà âÿ ùÿì äÿ ãÿù ðÿ ìàí áèð ãà äûí êè -ìè þç èôà äÿ âÿ äà íû øûã ëà ðûí äà ôÿðãëè õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðÿ ìà ëèê -äèð ëÿð. “Îü ëóì ñÿí èí ñàí ñàí, ùåé âàí ëàð ëà ìö ñà ùèá îë ìà -ýèë” èôà äÿ ñè Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí ùÿ ãè ãÿ òÿí ìöä ðèê, òÿð áè éÿ ÷è,íÿ ñè ùÿò ÷è áèð ðó ùà íè àòà, ýÿíúëÿ ðÿ ÿäÿá þé ðÿ äÿí áèð åë àü -ñàã ãà ëû îë äó üó íó ýþñ òÿ ðèð. Ãà çà íûí èôà äÿ ëÿ ðèí äÿ ùÿð éåð äÿáèð àìè ðà íÿ ëèê, áóé ðóã ùèññ åäè ëèð: À áÿé ëÿð! Àâ àâ ëà éà éûí,ãóø ãóø ëà éà éûí, ñû üûí, êå éèê éû üà éûí, ãà éû äà éûí, éà òà üû ìû çàäö øÿ éèí, éå éÿ éèí, è÷ÿ éèí, õîø êå ÷ÿ éèí...” 1 Ìö ÿë ëèô “Êè -òàá”äà êû ñó ðÿò ëÿ ðèí äè ëè èëÿ îçàí äè ëè íèí, îíóí èôà äÿ òÿð çè íèíåé íè îë ìà äû üû íû äà êîíêðåò ôàêòëàð ëà ÿñàñ ëàí äû ðûð.1 Ø.Úÿì øè äîâ. Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä. Áà êû, 1977, ñÿù.136.237
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÅ.ßëèáÿéçàäÿ èñÿ íèñáÿòÿí ôÿðãëè ôîðìàäà éàíàøìûøäûð:“Úöìëÿ ãóðóëóøëàðûíäàêû áÿäèè ýþçÿëëèê, ðÿíýàðÿíýëèê áàõûìûíäàíìöÿëëèôèí þç äèëè, äàíûøûüû èëÿ àéðû-àéðû ãÿùðÿìàíëàðûí,ñóðÿòëÿðèí äèëè, äàíûøûüû î ãÿäÿð äÿ ñå÷èëìèð; äàñòàíëàðûèëê äÿôÿ äöçöá-ãîøàí âÿ ãÿëÿìÿ àëàí Äÿäÿ Ãîðãóä, áèð íþâÿäÿáè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ ýåòìèø, äàñòàíûí äèëè âÿ öñëóáóíó ÿäÿáè-êöòëÿâèøÿêëÿ ñàëìûøäûð. Ùÿòòà áó ÿäÿáè êöòëÿâèëèê “êàôèðäåéÿ áÿùñ îëóíàí áàøãà äèëëè ñóðÿòëÿðèí îüóçúà äàíûøûãëàðûíäàäà à÷ûã-àøêàð äóéóëóð”. 1 Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè, ïðîáëåìÿáàøãà ìöñòÿâèäÿ éàíàøäûãäà “Êèòàá”äàêû ùÿð áèð ñóðÿòèíéöêñÿê ñÿíÿòêàðëûãëà éàðàäûëäûüû, åëÿúÿ äÿ ôÿðãëÿíäèðèúè âÿôÿðäèëÿøäèðèúè íèòã äåòàëëàðûíà ìàëèê îëäóüó òÿñäèãëÿíèð."Êèòàá"äà áèð ñûðà ñóðÿò àäëàðû èëÿ (àíòðîïîíèìèê âàùèäëÿðèíñåìàíòèê éöêö íÿçÿðäÿ òóòóëóð) îíëàðà àèä ìèêðîìÿòíëÿðàðàñûíäà éàõûíëûã âÿ îõøàðëûã î äÿðÿúÿäÿäèð êè, "Êèòàá"ûîõóìàéàí, îíóí ùàããûíäà ùå÷ áèð òÿñÿââöðö îëìàéàí ìöòÿõÿññèñ,éàõóä íîðìàë ìÿíòèãè îëàí èñòÿíèëÿí øÿõñ íÿèíêèñèíòàêòèê áöòþâëÿðèí, ùÿòòà ñàäÿ áèð úöìëÿíèí ùàíñû ñóðÿòÿàèä îëìàñûíû àñàíëûãëà ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, "Êèòàá"ûîõóìàéàí ùÿð ùàíñû áèð íîðìàë ìÿíòèã ñàùèáèíäÿí"Àäûíû áÿí âåðäöì, éàøûíû àëëàù âåðñöí" úöìëÿñèíèí ÄÿäÿÃîðãóä, Ãàçàí õàí, Ãàðàúà ÷îáàí, Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûã,Áóðëà õàòóí âÿ Ãûñûðúà éåíýÿ ñóðÿòëÿðèíäÿí ùàíñûíà àèä îëäóüóñîðóøóëàðñà, î, ùÿìèí àíäàúà "äÿäÿ" ñþçöíöí ñåìàíòèêéöêöíÿ ýþðÿ ìÿùç Äÿäÿ Ãîðãóäóí àäûíû ÷ÿêÿúÿêäèð.Éàõóä "äÿäÿ" ñþçö èëÿ "Àäûíû áÿí âåðäöì, éàøûíû àëëàù âåð-1 Å.ßëèáÿéçàäÿ. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Áàêû, 1999, ñÿù.282.238
ñöí" úöìëÿñè àðàñûíäà àññîñèàñèéà éàðàòìàüà, îíëàðû ôèêðÿíáàüëàìàüà ÷àëûøàúàã, óøàüà àäûí äàùà ÷îõ ìÿùç äÿäÿëÿð,áàáàëàð, àòàëàð òÿðÿôèíäÿí âåðèëäèéèíè äöøöíÿúÿêäèð. Áó äàÔ. äå Ñþññöðöí àññîñèàòèâ ìöíàñèáÿòëÿðëÿ áàüëû èðÿëè ñöðäöéöòåçèñëÿðëÿ ñÿñëÿøèð: "Øöóðóìóçäà éàðàíàí àññîñèàòèâ ãðóïëàðíÿ èñÿ öìóìè ÿëàìÿòÿ ìàëèê ìöíàñèáÿò öçâëÿðèíèí éàõûíëàøìàñûèëÿ ìÿùäóäëàøìûð – àüûë ÿëàãÿëÿíäèðèúèëÿðèí ñÿúèééÿñèíèìöíàñèáÿòëÿðèí ùÿð áèð ùàëûíäà ãàâðàéûð âÿ áóíóíëàäà ìöíàñèáÿòëÿð ìöõòÿëèôëèéè ãÿäÿð àññîñèàòèâ ñûðà éàðàäûð…Èñòÿíèëÿí ñþç ùÿìèøÿ îíóíëà áó âÿ éà äèýÿð ñóðÿòäÿ àññîñèàñèéàéàãàäèð îëàí ùÿð øåéè éàäà ñàëà áèëÿð" 1 .Ìàðàãëûäûð êè, Ô. äå Ñþññöðöí áó ôèêèðëÿðè èëÿ äèëèìèçäÿêèáèð ñûðà îáðàçëû èôàäÿëÿðèí ìÿíà éöêö öñò-öñòÿ äöøöð. Ìÿñÿëÿí,“ñþç ñþçö ÷ÿêÿð”, “ñþç ñþçö ýÿòèðÿð" êÿëàìëàðûíûíìÿíà éöêöíäÿ áèð ñþçÿ âÿ éà áèð úöìëÿäÿêè ôèêðÿ ýþðÿ äèýÿðâàùèäëÿðèí õàòûðëàíàðàã èôàäÿ îëóíìàñû äàéàíûð. Áó äàÔ. äå Ñþññöðöí àññîñèàòèâ ìöíàñèáÿòëÿðëÿ áàüëû ñþéëÿäèéè ôèêèðëÿðèíÀçÿðáàéúàí äèëèíäÿ êÿëàìëàð øÿêëèíäÿ ÷îõäàí èøëÿíäèéèíèòÿñäèã åäèð. Äàùà äîüðóñó, ùÿìèí êÿëàìëàð âÿ éààòàëàð ñþçëÿðèíèí èøëÿíìÿ òàðèõè ÿí àçû ÛÕ-ÕÛ ÿñðëÿðëÿ ñÿñëÿøèð.Ìÿñÿëÿí, "Îüóçíàìÿ"äÿ "Ñþç ñþçö ÷ÿêÿð" àòàëàð ñþçöèëÿ éàíàøû, "Ñþç ñþçè à÷àð", "Ñþç ñþçäÿí à÷ûëóð", "Ñþç òîðïàãêèáèäèð, åøäöêúÿ þðÿð" êèìè àòàëàð ñþçëÿðè äÿ èøëÿíèá. Äåìÿëè,Ô. äå Ñþññöðöí àññîñèàòèâ ñûðà âÿ îíóí êîîðäèíàñèéàñû èëÿáàüëû ôèêèðëÿðè íÿèíêè ìöàñèð, ùÿòòà ãÿäèì òöðê äöøöíúÿ òÿðçè239Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ô. äå Ñþññöð. Öìóìè äèë÷èëèê êóðñó (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Úÿôÿðîâ). Áàêû,2003, ñÿù.234.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèö÷öí éàä îëìàéûá âÿ î, àäè ñþçëÿðëÿ éîõ, ïîåòèê áèð äèëëÿèôàäÿ îëóíàðàã àòàëàð ñþçëÿðè øÿêëèíäÿ ôîðìàëàøäûðûëûá. Ìÿùçáó úöð íàäèð òÿôÿêêöð èíúèëÿðèíÿ ýþðÿ òöðê ìöäðèêëèéè áöòöíäöíéàéà ñÿñ ñàëûá.Éóõàðûäà èðÿëè ñöðäöéöìöç ôèêèðëÿðÿ ãàðøû áàøãà àðãóìåíòëÿðýÿòèðèëÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, "Äÿäÿ Ãîðãóä òöðê äöíéàñûíäàìÿøùóð áèð øÿõñèééÿò âÿ éà îáðàç êèìè òàíûíäûüû ö÷öíùÿìèí òåçèñ þçöíö äîüðóëòìóð" êèìè ôèêèðëÿð ñþéëÿíèëÿ áèëÿð.Àììà èðÿëè ñöðäöéöìöç òåçèñ éàëíûç Äÿäÿ Ãîðãóä ñóðÿòèèëÿ éåêóíëàøìûð, áöòþâëöêäÿ "Êèòàá"ûí òöðê ìÿíøÿëè àíòðîïîíèìèêñèñòåìèíè (ñóðÿò àäëàðûíû) ÿùàòÿ åäèð. Ñ.ßëèçàäÿ éóíàíôèëîñîôó Ñîêðàòûí "ùÿð áèð àä àèä îëäóüó øåéèí òÿáèÿòèíèÿêñ åòäèðèð" ôèêðèíÿ èñòèíàäÿí éàçûð: "Øöáùÿñèç, "Êèòàá"äà åòíèêâÿ úîüðàôè àäëàð èñòèñíà îëìàãëà, õöñóñè èñèìëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèáÿäèè-àññîñèàòèâ äöøöíúÿíèí ìÿùñóëóäóð" 1 . Ìöÿëëèôèíãåéäëÿðè äÿ èðÿëè ñöðäöéöìöç ôèêðèí äöçýöíëöéöíö òÿñäèãåäèð. Àììà áèç áóðàäà "áóüà" çîîëåêñåìè ÿñàñûíäà éàðàíìûø"Áóüàú" àäûíäàí áÿùñ åòìÿéÿúÿéèê (Áèð áóüà þëäöðìöøñÿíèn îüëûn, àäû Áóüàú îëñóí). Áèðèíúèñè, îíà ýþðÿêè, òÿùêèéÿ÷è îíóí äÿãèã èçàùûíû âåðèá. Èêèíúèñè, ìÿãñÿäèìèçáîé ãÿùðÿìàíëàðû âÿ äèýÿð ñóðÿòëÿðèí àíòðîïîíèìèê ìîäåëëÿðèèëÿ "Êèòàá"äàêû àéðû-àéðû úöìëÿ âÿ ñèíòàêòèê áöòþâëÿðèãàðøûëàøäûðìàã, îíëàðûí àðàñûíäà îëàí àññîñèàòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèäÿãèãëÿøäèðìÿêäèð. Áó ìÿíàäà "Êèòàá"äàêû áèð íå÷ÿ1 Ñ.ßëèçàäÿ. Àä ùàããûíäà Ñîêðàò òÿëèìè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äààäãîéìàíûí öñëóáè ÿñàñû êèìè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” – 1300. Áàêû, 1999,ñÿù.24.240
àíòðîïîíèìèê ìîäåëè âÿ ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó úöìëÿëÿðè ñûðàíûïîçìàãëà òÿãäèì åäèðèê êè, îíëàðûí àðàñûíäà îëàí àññîñèàòèâìöíàñèáÿòëÿðèí öìóìè ìÿíçÿðÿñè àéäûí øÿêèëäÿ ýþðöíñöí:Ôèêðèìèçúÿ, "ãóçó" ñþçöíÿ ýþðÿ áèðèíúè úöìëÿíèí Ãàðàúà÷îáàíà (×îáàí ãóçó õÿòòè), "àä ãàçàíìàã" èôàäÿñèíÿýþðÿ èêèíúè úöìëÿíèí Ãàçàí õàíà (Ãàçàí àä ãàçàíìàãõÿòòè), èíòîíàòèâ ìÿíà âÿ "õÿáÿð ýÿòèðìÿê" ôðàçåìèíÿýþðÿ ö÷öíúö úöìëÿíèí Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûüà (Éàëàíúûãõÿáÿð ýÿòèðìÿê) àèä îëìàñû àñàíëûãëà ãàâðàíûëàáèëÿð. Äþðäöíúö úöìëÿíèí ìÿçìóíó èñÿ åëÿäèð êè, îíó"äîüìàéàí" àíëàìëû Ãûñûðúà éåíýÿéÿ ãÿòèééÿí àèä åòìÿêîëìàç. ×öíêè ùÿìèí úöìëÿíèí ñåìàíòèê òóòóìóíäà áèð241Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÀíòðîïîíèìèêÚöìëÿëÿðìîäåë1. Áóðëà õàòóí 1. “…ýåúÿäÿí áèð ãóçû áèøöðöáäóðóðàì”.2. Ãàðàúà ÷îáàí 2. “…Áàø êÿñöáäèð, ãàí äþêèïäèð,×þíäè àëóáäûð, àä ãàçàíóáäûð”.3. Ãûñûðúà éåíýÿ 3. “Ñóëòàíûì, áÿí âàðàéûí, þëèñèäèðèñèõÿáÿðèí ýÿòöðÿéèí!”4. Ãàçàí õàí 4. “Ãàçà áÿnçÿð ãûçûìûn-ýÿëèíèìön÷è÷ÿýè îüóë!”5. Éàëàí÷û îüëó 5. “Ìÿðÿ, äÿëè îçàí, ÿðÿ âàðàíÉàëàíúûããûç ìÿíÿì!”
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèöëâèëèê, äîüìàëûã, îüóë ö÷öí àëûøûá-éàíìàã èôàäÿ îëóíóð.Áó äà Áóðëà õàòóí àäûíäàêû "ÿòèð ñà÷à", "ýþçÿë ýþðöíÿ"àíëàìëû "áóðëà" ñþçö âÿ “õàòóí" òèòóëó èëÿ ñÿñëÿøèð. Äþðäöíúöúöìëÿ "Ãûñûðúà éåíýÿ" àíòðîïîíèìèê ìîäåëè èëÿ áàüëàíìàäûüûêèìè, áåøèíúè úöìëÿ äÿ “Áóðëà õàòóí” àäûíà óéüóíýÿëìèð. Áåëÿ êè, áåøèíúè úöìëÿäÿ "þçöíö ÿðÿ ýåäÿí ãàäûíêèìè" òÿãäèìåòìÿ èôàäÿ îëóíóá (ùÿìèí åïèçîääà Ãûñûðúàéåíýÿ þçöíö Áàíû÷è÷ÿê êèìè òÿãäèì åäèð). Äåìÿëè, "Ãûñûðúàéåíýÿ" àäû èëÿ áåøèíúè úöìëÿíèí ñåìàíòèê òóòóìó àðàñûíäàäàõèëè áàüëûëûã ýþðöíöð. Éÿíè "ãûñûðúà" ñþçöíöí "äîüìàéàí"ìÿíàñû àññîñèàòèâ ñûðàäà ÿââÿëúÿ "ÿðè éîõäóð", ñîíðà èñÿ"ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿéèð" úöìëÿëÿðèíè éàäà ñàëûð. Äåìÿëè, òÿùêèéÿ÷èîáðàçëàðûí äèëèíè ôÿðãëÿíäèðÿ áèëèá.Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè, "Êèòàá"ûí ïîåòèê ñòðóêòóðóíäàäèë ôèãóðëàðû áèð-áèðèëÿ çÿíúèðâàðè øÿêèëäÿ áàüëûäûð. Ôèêðèìèçúÿ,òÿùêèéÿ÷è áîé ãÿùðÿìàíëàðûíûí àíòðîïîíèìèê ìîäåëëÿðèíäÿêèâàùèäëÿðè ñÿñëÿíìÿ âÿ ñåìàíòèêà áàõûìûíäàí áîéëàðäàêûïàð÷àëàðëà ÿëàãÿëÿíäèðèá, îíëàðëà âÿùäÿòäÿ òÿñâèðåäèá. Éÿíè ìÿòíëÿðäÿêè ñþç, ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ úöìëÿëÿðèíìöÿééÿí ùèññÿñè ôîðìà, ùÿì äÿ ìÿíàúà áîé ãÿùðÿìàíûíûíàíòðîïîíèìèê ìîäåëèíäÿêè ñþçëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëûá. Ô. äåÑþññöð éàçûð: "…Àëïûí ìÿíçÿðÿñèíè òÿñâèð åäÿðêÿí îíà Éóðäàüëàðûíûí åéíè çàìàíäà áèð íå÷ÿ çèðâÿñèíäÿí áàõìàã ìÿíàñûçîëàðäû. Ìÿíçÿðÿ áèð íþãòÿäÿí ýþðöíìÿëèäèð" 1 . Ñàíêè"Äàñòàí"û äöçöá-ãîøàí äà áîé ãÿùðÿìàíëàðûíûí áèð íþãòÿ-1 Ô. äå Ñþññöð. Öìóìè äèë÷èëèê êóðñó. (Òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Úÿôÿðîâ.) Áàêû,2003, ñÿù.234.242
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûäÿí ýþðöíìÿñèíè, ùÿì äÿ äàùà ïîåòèê èôàäÿ îëóíìàñûíû íÿçÿðÿàëûá. Ã.Êàçûìîâ ðóñ éàçû÷ûñû È.Ñ.Òóðýåíåâèí "Éàçû÷ûíûáöðöéÿí öìóìõàëã äèëè äÿíèçèíèí äàëüàëàðû ñàùèëñèç âÿ äèáñèçäèð"ôèêðèíÿ èñòèíàäÿí ãåéä åäèð êè, éàçû÷û áó äàëüàëàðû þçñÿíÿò ìÿúðàñûíà óüóðëà éþíÿëòäèêäÿ îíóí ÿñÿðèíèí äèëè äÿäÿíèç äàëüàëàðû êèìè ïàðëàã âÿ òÿëàòöìëö îëóð 1 . Ìöÿëëèôèíîáðàçëû øÿêèëäÿ äåäèéè ôèêèðëÿð "Êèòàá"äà ðåàë îëàðàã ýþðöíöð.Áÿçè ôàêòëàðà äèããÿò éåòèðÿê:"Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíäûüû áîé"äà "ã"-íûíäàõèëè âÿ õàðèúè àëëèòåðàñèéàñû äàùà öñòöí ýþðöíöð. Ôèêðèìèçúÿ,áó, áîéóí ãÿùðÿìàíû Ñàëóð Ãàçàíëà áàüëûäûð. Éÿíè áîéóäöçöá-ãîøàí "ã" èëÿ áàøëàíàí "Ãàçàí" ñþçö èëÿ áîéäàêûäèýÿð ñþçëÿðè ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûá. Áåëÿ êè, "Ãàçàí"àäû "ã" èëÿ áàøëàíûðñà, îíóí ãàðäàøûíûí (Ãàðàýöíÿ), ãàðäàøûîüëóíóí (Ãàðàáóäàã), ÷îáàíûí (Ãàðàúà) âÿ àòûíûí (Ãînóð)àäû äà èëê ñÿñè "ã" îëàí ñþçëÿ áàøëàíûð. Ùÿìèí áîéäà äàùà÷îõ ìöðàúèÿò îëóíàí äà Ãàçàíäûð (à Ãàçàí, àüàì Ãàçàí,ãàðäàø Ãàçàí, ìÿðÿ Ãàçàí). Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áîéäà Ãàçàíëàáàüëû èøëÿäèëÿí èôàäÿëÿð äÿ èëê ñÿñè "ã" îëàí ñþçëÿ áàøëàíûð.Ìÿñÿëÿí, àíàñû "Ãàðûúûã"äûð, àðâàäû "ãûðõ èíúÿ áåëëèãûçëà", îüëó "ãûðõ èýèäëÿ" ÿñèð äöøöá, äÿâÿëÿðè "ãàòàð-ãàòàðäûð",þçö àèëÿñèíè ùÿì äÿ "ãóðääàí" ñîðóøóð 2 . Ãåéä îëóíàíôàêòëàð òÿñäèã åäèð êè, "Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíäûüûáîé"äà "ã"-íûí äàõèëè âÿ õàðèúè àëëèòåðàñèéàñûíûí öñòöíëöéö1 Ã.Êàçûìîâ. Ñÿíÿò äöøöíúÿëÿðè. Áàêû, 1997, ñÿù.17.2 ß.Òàíðûâåðäè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí îáðàçëû äèëè. Áàêû, 2006,ñÿù.137.243
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìÿùç áîéóí ãÿùðÿìàíû Ñàëóð Ãàçàíëà áàüëûäûð. Áó, éóõàðûäàãåéä åòäèéèìèç êèìè, ùÿìèí áîéäàêû úöìëÿ ñòðóêòóðëàðûíûäà ÿùàòÿ åäèð (…×þíäè àëóáäóð, àä ãàçàíóáäóð). Éàõóä"Áàéáþðÿ îüëó Áàìñû Áåéðÿê" àíòðîïîíèìèê ìîäåëèíäÿ,áèð òÿðÿôäÿí, "ãóðä áàëàñû ãóðä îëàð" ìÿñÿëè òÿñäèãëÿíèðñÿ(Áàéáþðÿ – áÿðÿ – áþðö – ãóðä), Áåéðÿê-áþðöéÿê –áþðö (ãóðä), äèýÿð òÿðÿôäÿí, ùÿìèí àíòðîïîíèìèê ìîäåëäÿ"á"-íèí àëëèòåðàñèéàñû àòà âÿ îüóë àäûíû åéíè úöð ñÿñëÿíìÿ,àùÿíýäàðëûã éàðàòìà õÿòòèíäÿ áèðëÿøäèðèð. Äåìÿëè, ùÿìèíàíòðîïîíèìèê ìîäåëäÿ íÿèíêè ñÿñëÿð, ùÿòòà ñþçëÿð âÿ ñþçáèðëÿøìÿëÿðè áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð, ôîíåòèê, ñåìàíòèê âÿãðàììàòèê óéüóíëóã éàðàíûð. "Áàéáþðÿíèí îüëó ÁàìñûÁåéðÿê áîéó"íäàêû ïàð÷àëàðûí, äàùà äÿãèã äåñÿê, àáçàñëàðûíìöÿééÿí ùèññÿñè èëê ñÿñè "á" îëàí ñþçëÿ áàøëàíûð. Ìàðàãëûäûðêè, ùÿìèí ùèññÿëÿðäÿ äÿ "á"-íèí äàõèëè âÿ õàðèúèàëëèòåðàñèéàñû ãîâóøóã øÿêèëäÿäèð. Áó úÿùÿòëÿð éóõàðûäàêûíöìóíÿäÿ äÿ òÿñäèãèíè òàïûð. Àììà áîéóí ãÿùðÿìàíûÁåéðÿéèí øÿðÿôèíÿ "á" èëÿ áàøëàíàí àáçàñëàðûí ñàéûíû òÿãäèìåäèðèê: "Áàéáþðÿíèí îüëó Áàìñû Áåéðÿê áîéó"íäà 181àáçàñäàí 56-ñû èëê ñÿñè "á" îëàí ñþçëÿ áàøëàíûð êè, ùÿìèíàáçàñëàðûí äà ÿêñÿðèééÿòèíäÿ "á"-íûí äàõèëè âÿ õàðèúè àëëèòåðàñèéàñûèëÿ åìîñèîíàëëûã âÿ åêñïðåññèâëèê éàðàäûëûá, ìÿòíèíïîåòèêëèéè ýöúëÿíäèðèëèá. Äåìÿëè, "á"-íûí àíòðîïîíèìèê ìîäåëäÿêèàëëèòåðàñèéàñû èëÿ ìÿòíäÿêè äàõèëè âÿ õàðèúè àëëèòåðàñèéàñûíûíãîâóøóã øÿêèëäÿ îëìàñû áèðáàøà áîéóí ãÿùðÿìàíûÁàéáþðÿ îüëó Áàìñû Áåéðÿêëÿ áàüëûäûð. Áó èñÿ îíóýþñòÿðèð êè, áîéó äöçöá-ãîøàí îçàí àëãûø ìÿçìóíëó "Áó244
Îüóçíàìÿ Áåéðÿéèí îëñóí!" úöìëÿñèíè òÿñàäöôè èøëÿòìÿéèá1 ."Áàéáþðÿ îüëó Áàìñû Áåéðÿê" àíòðîïîíèìèê ìîäåëèíäÿ"á"-íûí àëëèòåðàñèéàñû äèýÿð øÿõñ àäëàðûíû, äÿãèã äåñÿê,Áàéáèúàí (Áåéðÿéèí ãàéûíàòàñû), Áàíû÷è÷ÿê (íèøàíëûñû) êèìèàíòðîïîíèìëÿðè, Áåéðÿéèí äèëèíäÿêè ôðàçåîëîæè âàùèäëÿðè (áàøûáónëó îëìàã – Áåéðÿéèí áàøû áónëó îëäû), Áåéðÿéèí áÿäèèòÿéèíèíè äÿ ÿùàòÿ åäèð ("Ïàðàñàðûn Áàéáóðä ùàñàðûíäàíïàðëàéûá ó÷àí, àï-àëàúà ýÿðäÿýèíÿ ãàðøó ýÿëÿí, éåäè ãûçûnóìóäû, Ãàëûí Îüóç èìðÿíúèñè, Ãàçàí áÿýèí éûíàüû, Áîç àéüûðëûÁåéðÿê"). Ñ.ßëèçàäÿ Áåéðÿéèí áÿäèè òÿéèíè áàðÿäÿéàçûð: "Ëèíãîïîåòèê áàõûìäàí "Êèòàá"û éàõøû ìÿíèìñÿéÿíùå÷ áèð îõóúó ëÿãÿáëÿðèí ïîòåíñèàë áÿäèè ùÿëëèíèí ìþâúóäîëäóüóíà âÿ îíëàðûí àèä îëäóãëàðû øÿõñ àäëàðû èëÿ ìÿçìóíúàáàüëàíäûüûíà øöáùÿ åòìÿç. Áó ôèêðè ÿéàíèëÿøäèðÿí ãàíååäèúèôàêò Áåéðÿéèí þçö ùàããûíäàêû òÿãäèìàòûäûð. Ãàçàí õàíëàãàðøû-ãàðøûéà ýÿëÿí Áåéðÿê äåéèð: "Áàðàíñàðû Áàéáóðä ùàñàðûíäàíïàðëûéûá ó÷àí, àäàõëóñûí àéðûãëàð àëóðêÿí òóòóá àëàí,Áàéáþðÿ õàí îüëó Áàìñû Áåéðÿê ìàíà äåÿðëÿð". Áó ñþçëÿðäÿÛÛÛ áîéóí èêèãàò ñöæåòèíèí ìÿçìóíóíà äÿãèã èøàðÿ âàðäûð.Îõóúó Áåéðÿéèí Áàéáóðä ãàëàñûíà íåúÿ ÿñèð äöøìÿñèíè,ãàëà ùàñàðûíäàí "êàôèð ãûçû" âàñèòÿñèëÿ íåúÿ õèëàñ îëäóüóíóâÿ ñåâýèëèñè Áàíû÷è÷ÿéè Éàëàíúû îüëó Éàëàíúûüûí ÿëèíäÿíùàíñû éîëëà òóòóá àëäûüûíû éàõøû áèëèð" 2 . Áåéðÿéèí áÿäèè òÿéè-245Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Òàíðûâåðäè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí îáðàçëû äèëè. Áàêû, 2006,ñÿù.127.2 Ñ.ßëèçàäÿ. Àä ùàããûíäà Ñîêðàò òÿëèìè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà àäãîéìàíûíöñëóáè ÿñàñû êèìè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” – 1300. Áàêû, 1999, ñÿù.27.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèíèíäÿ ÛÛÛ áîéóí èêèãàò ñöæåòèíèí ìÿçìóíóíà äÿãèã èøàðÿîëóíìàñûíûí Ñ.ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè äÿèðÿëè ñöðäöéöìöç òåçèñèí äîüðó îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Áåéðÿêàäû èëÿ áàüëû îëàí àëëèòåðàñèéà âÿ àññîñèàòèâ ñûðà àøàüûäàêûñõåìëÿðäÿ äàùà àéäûí ýþðöíöð:ÁåéðÿêÁåéðÿêÁåéðÿêÁåéðÿêÁåéðÿêÁåéðÿêÁåéðÿêÁåéðÿêÁàéáþðÿ (àòàñû)àíòðîïîíèìèê ìîäåëè (Áàéáþðÿ îüëóÁàìñû Áåéðÿê)Áàéáèúàí (ãàéûíàòàñû)Áàíû÷è÷ÿê (íèøàíëûñû)îíóí áîéäàêû áÿäèè òÿéèíè (ÏàðàñàðûnÁàéáóðä ùàñàðûíäàí ïàðëàéûáó÷àí… Áîç àéüûðëû…)îíóí äèëèíäÿêè ôðàçåîëîæè âàùèäëÿð(Áåéðÿéèí áàøû áónëó îëäû)ùÿìèí áîéäàêû 181 àáçàñäàí 56-íûíèëê ñÿñè "á" îëàí ñþçëÿ áàøëàíìàñûîíóí áÿäèè òÿéèíèíäÿ ÛÛÛ áîéóí èêèãàòñöæåòèíèí ìÿçìóíóíà èøàðÿÝþðöíäöéö êèìè, òÿãäèì åòäèéèìèç ñõåìëÿð "òåìàòèêçÿíúèð"èí êîîðäèíàòëàðûíû õàòûðëàäûð. Àçÿðáàéúàí äèë÷èëèéèíäÿòåìàòèê çÿíúèð, òåìàòèê ïðîãðåññèéà êèìè ìÿñÿëÿëÿðè ñèñòåìëèøÿêèëäÿ òÿäãèã åäÿí ß.Àáäóëëàéåâ éàçûð: "Áöòöí ìÿòí"òåìàòèê çÿíúèð êèìè òÿñÿââöð îëóíóð, áó äà ôðàçàäàí éöêñÿêâàùèääÿ òåìàíûí èíêèøàôûíû, áèð-áèðèíÿ áàüëàíìàñûíû,246
îíëàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíè âÿ èéåðàðõèéàñûíû, ìÿòíèí ùèññÿñèíèíáöòþâ ìÿòíÿ ìöíàñèáÿòèíè ÿêñ åòäèðèð… Áàüëûëûã ìÿòíèíàéðûëìàç ÿëàìÿòèäèð. Áàüëû îëìàéàí ìÿòíëÿð ìþâúóääåéèëäèð, áàüëûëûüûí èòèðèëìÿñè ìÿòíè äàüûäûð, îíó éîõ åäèð" 1 .Áó ãåéäëÿð äÿ áîé ãÿùðÿìàíûíûí, êîíêðåò äåñÿê, Áåéðÿéèíàíòðîïîíèìèê ìîäåëèíèí ìÿòíäÿ èøòèðàê âÿ ìÿòíéàðàòìàäàõöñóñè ðîëó îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, òÿãäèì åòäèéèìèçñõåìëÿðÿ ñèíòàãìàòèêàíûí ïðèíñèïëÿðè áàõûìûíäàí éàíàøäûãäàñÿñ, ñþç, ñþç áèðëÿøìÿñè âÿ úöìëÿëÿðèí ìÿòí äàõèëèíäÿñèíòåç øÿêëèíäÿ òÿçàùöðö, îíëàðûí áèð-áèðèíÿ ãûðûëìàçòåëëÿðëÿ áàüëàíäûüû ìÿëóì îëóð. Áóðàäà Ô. äå Ñþññöðöí ñèíòàãìàòèêáèðëèêëÿ áàüëû áÿçè ôèêèðëÿðèíè õàòûðëàòìàã éåðèíÿäöøöð: "…áèçè ùåéðàí åäÿí èëê ùàäèñÿ – ñèíòàãìàòèê áèðëèêäèð:äèëèí áöòöí âàùèäëÿðè éà íèòã àõûíûíäà îíëàðû ÿùàòÿ åäÿíëÿðäÿí,éà äà þçëÿðèíèí òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿäèð…áèç ùÿð éåðäÿ äàùà êè÷èê òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí òÿøêèëîëóíìóø äàùà áþéöê âàùèäëÿðëÿ ãàðøûëàøûðûã, áóíëàð ãàðøûëûãëûÿëàãÿ ìöíàñèáÿòèíäÿäèð âÿ áèðëèê éàðàäûð" 2 . Ìöÿëëèôèíãåéäëÿðè "Áàéáþðÿíèí îüëó Áàìñû Áåéðÿê áîéó"íäà ñèíòàãìàòèêáèðëèéèí éàðàíìàñûíäà "Áåéðÿê" àäû ùÿëëåäèúè ôóíêñèéàéàìàëèêäèð" ôèêðèíè ãöââÿòëÿíäèðèð. Àììà Áåéðÿéèíàíòðîïîíèìèê ìîäåëè òÿêúÿ ñèíòàãìàòèê ãðóïëàð éîõ, ùÿìäÿ àññîñèàòèâ ãðóïëàðûí (Áàéáþðÿ: áþðö – ãóðä; Áåéðÿê áþðö(éÿê)– ãóðä) áàüëàíìàñûíäà èøòèðàê åäèá. Äàùà äîüðóñó,îíëàð ñèíòåç øÿêëèíäÿäèð. Áóðàäà Ô. äå Ñþññöðöí áàøãà áèð247Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 ß.Àáäóëëàéåâ. Àêòóàë öçâëÿíìÿ âÿ ìÿòí. Áàêû, 1998, ñÿù.102.2 Ô. äå Ñþññöð. Öìóìè äèë÷èëèê êóðñó (Òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Úÿôÿðîâ). Áàêû,2003, ñÿù.237-238.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèôèêðèíè õàòûðëàòìàã éåðèíÿ äöøöð: "Áèçèì éàääàøûìûç ùàíñûíþâäÿí, ùàíñû óçóíëóãäà îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ñèíòàãìëàðûíáöòöí àç âÿ éà ÷îõ äÿðÿúÿäÿ ìöðÿêêÿá òèïëÿðèíèìöùàôèçÿ åäèð: îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëÿíäÿ áèçàññîñèàòèâ ãðóïëàðà öç òóòóðóã êè, çÿðóðè áèðëÿøìÿíèíñå÷èëìÿñèíè òÿìèí åäÿê" 1 . Ìöÿëëèôèí ãåéäëÿðè áèð äàùàòÿñäèã åäèð êè, ñèíòàãìàòèê âÿ àññîñèàòèâ ãðóïëàðûí çÿíúèðâàðèøÿêèëäÿ áàüëûëûüû "Êèòàá"ûí áÿäèè ýöúöíö àðòûðàí âàñèòÿëÿðäÿíäèð.Ã.Êàçûìîâ ñÿíÿòêàð âÿ ñþç, éàçû÷û âÿ äèë ïðîáëåìëÿðèíäÿíáÿùñ åäÿðêÿí éàçûð: "Áÿäèèëèéèí ÿí ìöùöì ÿëàìÿòèÿñÿðèí äèëèíèí ìöêÿììÿëëèéèäèð. ßñÿðäÿ ùÿð áèð äåòàë ÿñàñèäåéàíûí à÷ûëìàñûíà, ìþâçóíóí ìöÿééÿí áèð úÿùÿòèíèí àéäûíëàøìàñûíàêþìÿê åòìÿëèäèð. Áÿäèèëèéèí éöêñÿê äÿðÿúÿñèìÿçìóí õÿëãèëèéè âÿ áÿäèè ôîðìà äåìîêðàòèêëèéèíèí ùàðìîíèéàñûíäàíäîüóð" 2 . Áó êåéôèééÿòëÿðÿ ÿí àçû ìèí èë áóíäàíÿââÿë éàðàäûëìûø "Êèòàá"ûí ùÿð áèð úöìëÿñèíäÿ, ùÿòòà ùÿð áèðñþçöíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿùç áó úöð ôàêòëàðà ýþðÿ ãîðãóäøöíàñëûãäàòåç-òåç âóðüóëàíûð êè, "Êèòàá" ñîí äÿðÿúÿ éöêñÿêñÿíÿòêàðëûãëà éàðàäûëûá.1 Ô. äå Ñþññöð. Öìóìè äèë÷èëèê êóðñó (Òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Úÿôÿðîâ). Áàêû,2003, ñÿù.240.2 Ã.Êàçûìîâ. Ñÿíÿò äöøöíúÿëÿðè. Áàêû, 1997, ñÿù.18.248
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûIX ÔßÑÈË“ÊÈÒÀÁÈ-ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ”ÄÀÎÁÐÀÇËÀÐÛÍ ÄÈËÈÃîðãóäøöíàñëûãäà “Êèòàá”äàêû ñóðÿòëÿðèí äèëèíèí àéðûëûãäàþéðÿíèëìÿñèíèí âàúèáëèéè õöñóñè îëàðàã âóðüóëàíñàäà, áó èñòèãàìÿòäÿ, äåìÿê îëàð êè, ýåíèø âÿ ñèñòåìëèòÿäãèãàò àïàðûëìàéûá. Áåëÿ áèð ìþâçóíóí òÿäãèã îëóíìàñûèëÿ îáðàçëàðûí äèëèíäÿêè ôÿðäèëÿøäèðèúè âÿ ôÿðãëÿíäèðèúè íèòãäåòàëëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð. Áó äà îáðàçëàðûí ÿí ñÿúèééÿâèúÿùÿòëÿðèíèí, õöñóñÿí äÿ “Êèòàá”ûí åñòåòèê ìÿçèééÿòëÿðèíèíäàùà äîëüóí øÿêèëäÿ à÷ûëìàñûíäà, åéíè çàìàíäàòöðê ïîåòèê òÿôÿêêöðöíöí ÿí íàäèð èíúèñè îëàí àáèäÿíèí åëìÿáÿëëè îëìàéàí õöñóñèééÿòëÿðèíèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëèðîë îéíàéà áèëÿð. Áó ìÿíàäà “Êèòàá”äàêû áÿçè ñóðÿòëÿðèíäèëèíèí àéðûëûãäà þéðÿíèëìÿñèíè ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàáåäèðèê. Îíëàðûí öìóìè ìÿíçÿðÿñè àøàüûäàêû êèìèäèð.Äÿ äÿ Ãîð ãóä îá ðà çû íûí äè ëèÃîð ãóä øö íàñ ëûã äà Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí øÿõ ñèé éÿ òè,îíóí îçàí ëû üû, ìöä ðèê ëè éè, Îüó çóí ÿí áþ éöê àü -ñàã ãà ëû îë ìà ñû áà ðÿ äÿ êè ôà éÿò ãÿ äÿð áÿùñ îëó íóá. Ùÿò òà“Êè òàá”ûí ìö ãÿä äè ìÿ ùèñ ñÿ ñèí äÿ Äÿ äÿ Ãîð ãóä ìöä ðèê -249
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèëè éè íÿ èøà ðÿ îëó íàí èëê ïàð ÷à (...Îüó çûn, îë êè øè òÿ ìàì áè -ëè úè ñèé äè, – íÿ äè éÿð ñÿ, îëóð äû...) âÿ Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí äè ëèí -äÿí ñþé ëÿí ìèø àòà ëàð ñþç ëÿ ðè âÿ ìÿ ñÿë ëÿð äÿ òÿä ãè ãàò ÷û ëà -ðûí äèã ãÿ òè íè úÿëá åäèá. Àì ìà Äÿ äÿ Ãîð ãóä îá ðà çû íûí äè -ëè, îíóí ÿí ñïå ñè ôèê úÿ ùÿò ëÿ ðè öñ ëó áè-ëèíãâèñ òèê ïðèç ìà äàíàç òÿä ãèã îëó íóá. Îíà ýþ ðÿ äÿ èëê îëà ðàã áèð îá ðàç êè ìèÄÿ äÿ Ãîð ãó äóí äè ëèí äÿ êè ôÿðãëÿí äè ðè úè äèë âà ùèä ëÿ ðè íèíìö ÿé éÿí ëÿø äè ðèë ìÿ ñè çÿ ðó ðÿ òè éà ðà íûð.Äÿ äÿ Ãîð ãóä îá ðà çû íûí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø ÿ ð ä ÿ ì ë è(Òÿõò âåð ýèë, – ÿð äÿì ëè äèð!), ù ö í ÿ ð ë è (Éöê ëÿò îë ñóí, ùö -íÿð ëè äèð!), þ ë ö ì ë ö (Àõûð – ñîn, óúó þëöì ëö äöí éà!), ý ÿ -ë è ì ë è - ý å ä è ì ë è (Ýÿ ëèì ëè-ýå äèì ëè äöí éà) êè ìè ñþç ëÿ ðÿäè ýÿð îá ðàç ëà ðûí äè ëèí äÿ òÿ ñà äöô îëóí ìóð. ßëà âÿ åäÿê êè,òÿãäèì åò äè éè ìèç “ÿð äÿì ëè” ñþ çö òÿù êè éÿ ÷è äè ëèí äÿ úÿ ìè3 äÿ ôÿ, ùÿì äÿ “ÿð äÿì ëö” ôîð ìà ñûí äà èø ëÿ íèá. Áîé ëà ðûíÿê ñÿ ðèé éÿ òè íèí ñî íóí äà èø ëÿí ìèø õå éèð-äóà ïàð ÷à ëà ðû äàéàë íûç Äÿ äÿ Ãîð ãóä îá ðà çû íûí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè îëóá,îíóí ìöä ðèê ëèê, êà ìèë ëèê êåé ôèé éÿò ëÿ ðè íè ÿêñ åò äè ðèð:Ãà íû þý äö ýè ìèç áÿý ÿðÿí ëÿð,Äöí éà ìÿ íèì äå éÿí ëÿð?ßúÿë àë äû, éåð ýèç ëÿ äè.Ôà íè äöí éà êè ìÿ ãàë äû?Áó ïàð ÷à äà èí úÿ ñà èò ëè ñþç ëÿ ðèí öñ òöí ëöê òÿø êèë åò ìÿ -ñè, äà ùà äîü ðó ñó, èí úÿ ñà èò ëÿ ðèí àñ ñî íàí ñû èëÿ éà ðà äûë ìûøìó ñè ãè ëè ëèê, ðèòì ðÿí ýà ðÿíýëè éè äÿ Äÿ äÿ Ãîð ãó äó – îíóí250
ìó ñè ãè ëè äè ëè íè áèð îá ðàç êè ìè ôÿðãëÿí äè ðèð, ôÿð äè ëÿø äè ðèð.Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí þçö íÿ ìÿõ ñóñ ìö ðà úè ÿò ëÿ ðè âàð äûð.Áó èñ òè ãà ìÿò äÿ ýå íèø âÿ ñèñ òåì ëè àðàø äûð ìà àïà ðàí Í.Úÿ -ôÿ ðîâ éà çûð: “Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí Îüóç úÿ ìèé éÿ òè íèí ìöõ òÿ -ëèô òÿ áÿ ãÿ ëÿ ðè íÿ ìö ðà úè ÿ òè “Êè òàá”äà ýå íèø ÿêñ îëó íóð.Ùÿ ìèí ìö ðà úè ÿò ëÿð äÿ àü ñàã ãàë ëûã, ìöä ðèê ëèê, úÿ ìèé éÿòãàð øû ñûí äà áþ éöê ìÿ ñó ëèé éÿò þçö íö ýþñ òÿ ðèð.Äÿ äÿ Ãîð ãóä Îüóç õàí ëà ðû íà, áèð ãàé äà îëà ðàã, þçàä ëà ðû èëÿ ìö ðà úè ÿò åäèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Ùåé, Äèð ñÿ õàí! Éà -õóä: Áàé áó ðà áÿé!.. Îüóç áÿé ëÿ ðèíÿ ìö ðà úè ÿò åäÿð êÿíÄÿ äÿ Ãîð ãóä éà ðàí ëàð äå éèð: Éà ðàí ëàð, ñè çè ùÿã ãÿ èñ ìàð -ëà äûì, – äå äè, ýåò äè. Äÿ äÿ Ãîð ãóä ýÿíú èýèä ëÿ ðÿ îüóë äå -éÿ ìö ðà úè ÿò åäèð: Ùàé, îüóë, Ãàð úàð!.. Îüóë, Òÿ ïÿ -ýþç!..” 1 Ìö ÿë ëè ôèí ãåéäëÿ ðèí äÿí àé äûí îëóð êè, Äÿ äÿ Ãîð -ãó äóí ìö ðà úè ÿò ëÿ ðè äè ýÿð îá ðàç ëàð ëà ìö ãà éè ñÿ äÿ ôÿðãëèõö ñó ñèé éÿò ëÿ ðÿ ìà ëèê äèð. Áó äà, ôèê ðè ìèç úÿ, Äÿ äÿ Ãîð ãó -äóí “äÿ äÿ” ñòà òó ñó èëÿ áàü ëû äûð. ×öí êè äÿ äÿ ëÿð åë àðà ñûí -äà þéöä-íÿ ñè ùÿò âåð ìÿê, éîë ýþñ òÿð ìÿê, äóà åò ìÿê êè ìèèú òè ìàè âÿ çè ôÿ ëè øÿõñëÿð îë ìóø ëàð 2 .Äÿ äÿ Ãîð ãóä ñþ çö íöí ãöä ðÿ òè ãåé ðè-àäè ëè éè èëÿ ñå ÷è -ëèð. Îíóí àë ãû øû êè ìè ãàð üû øû äà “ðå àë ëû üà” ÷åâ ðè ëèð. Ìÿ ñÿ -ëÿí: Î, Äÿ ëè Ãàð úà ðà “×à ëûð ñàí, ÿëön, ãó ðû ñóí! – äå äèê äÿÄÿ ëè Ãàð úà ðûí ãî ëó ãó ðó éóð (...Äÿ äÿ Ãîð ãóò âè ëà éÿò èñ ñèèäè, äè ëÿ ýè ãÿ áóë îë äû). Åé íè ãàð üû øà Áåé ðÿ éèí äè ëèí äÿ äÿðàñò ýÿ ëè íèð. Áå ëÿ êè, Áåé ðÿê Éà ëàí ÷û îü ëó Éà ëàí úû üà251Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Í.Úÿ ôÿ ðîâ. Õà íûì, ùåé! Áà êû, 1999, ñÿù.23-24.2 ß.Äÿ ìèð ÷è çà äÿ. Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè ëè íèí òà ðè õè. I ùèñ ñÿ. Áà êû, 1979,ñÿù.137.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè“ßëön ãûð ñóí, ïàð ìàã ëà ðûn ÷ö ðè ñöí...” äå ñÿ äÿ, Éà ëàí úû -üûí ãî ëó ãó ðó ìóð. Áó ìö ãà éè ñÿ îíó ýþñ òÿ ðèð êè, òÿù êè éÿ -÷è åé íè èôà äÿ íè ìöõ òÿ ëèô ìÿ ãàì ëàð äà ñÿ íÿò êàð ëûã ëà èø ëÿ äÿáè ëèá. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, ùÿ ìèí ìö ãà éè ñÿ Äÿ äÿ Ãîð ãó äóíàäè áèð îá ðàç éîõ, ãîð ãóä øö íàñ ëûã äà ãåéä åäèë äè éè êè ìè,øà ìàí-êà ùèí, ïåé üÿì áÿð ñÿ âèé éÿ ñèí äÿ îë äó üó íó òÿñ äèã -ëÿ éèð.Äÿ äÿ Ãîð ãóä îá ðà çû íûí äè ëè íè äè ýÿð îá ðàç ëà ðûí äè ëèí -äÿí ôîð ìà âÿ ñå ìàí òèê òó òóì áà õû ìûí äàí êÿñ êèí øÿ êèë äÿôÿðãëÿí äè ðÿí úöì ëÿ ëÿð äÿ àç äå éèë. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Àäû íû áÿíäå äèì, éà øû íû àë ëàù âåð ñöí!”, “Áèð Êå ÷è áàø ëó Êå ÷ÿð àé -üû ðû, áèð Òîü ëû áàø ëó Òó ðó àé üû ðû”, “Îüóç åëè íÿ ãà ðà âóëîë ñóí!..” Áó úöì ëÿ ëÿ ðèí ùÿð áè ðè Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí äè ëèíèôÿð äè ëÿø äè ðÿí íèòã äå òàë ëà ðû äûð, Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí àò ðè áó òó,åòè êå òè ôóíêñè éà ñûí äà ÷û õûø åäèð.Ãà çàí îá ðà çû íûí äè ëèÃà çàí àäû íà “Êè òàá”ûí 8 áî éóí äà òÿ ñà äöô îëó íóð.Àì ìà áèð ñó ðÿò êè ìè äà ùà ÷îõ II, IV, XI âÿ XIIáîé ëàð äà ôÿ àë ýþ ðö íöð.Ãà çàí áÿé ëèê ñòà òó ñó íà óé üóí îëà ðàã äà ùà ÷îõ ÿìðëÿäà íûø äû ðû ëàí áèð îá ðàç äûð. Îíóí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø úöì ëÿ -ëÿ ðèí, õö ñó ñÿí äÿ ÿìð úöì ëÿ ëÿ ðè íèí äà õè ëèí äÿ êè ñþç âÿèôà äÿ ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè äÿ äà ùà ÷îõ Ãà çà íûí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé -éÿ âè äèð: àä ãà çàí ìàã, àâ àâ ëà ìàã, ãóø ãóø ëà ìàã, áàø252
êÿñ ìÿê, ãàí òþê ìÿê, éàé ÷ÿê ìÿê, îõ àò ìàã... Äöç äöð,áó òèï âà ùèä ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè íÿ òÿù êè éÿ ÷è âÿ äè ýÿð îá ðàç ëà -ðûí äè ëèí äÿ äÿ òÿ ñà äöô îëó íóð. Àì ìà ùå÷ áèð îá ðà çûí äè -ëèí äÿ “Áà øûí êÿñ!” úöì ëÿ ñè íÿ ðàñò ýÿ ëèí ìèð. Ìà ðàã ëû äûðêè, ùÿ ìèí úöì ëÿ “Êè òàá”ûí 12-úè áî éóí äà Ãà çà íûí äè ëèí -äÿí âå ðèë ìèø ñîí úöì ëÿ äèð.“Êè òàá”äà Ãà çàí îá ðà çûí äàí áàø ãà, åëÿ áèð îá ðàç éîõ -äóð êè, îíóí äè ëèí äÿ ïðå äè êàò ëà ðû ôå ëèí ÿìð øÿê ëè èëÿ èôà äÿîëóí ìóø áèð íå ÷ÿ úöì ëÿ àð äû úûë îëà ðàã ñû ðà ëàí ìûø îë ñóí:“Öíèì àn ëàn áÿý ëÿð, ñþ çöì äèí ëÿn, áÿý ëÿð! Éà òàéàòà éà íû ìûç àü ðû äû. Òó ðà-òó ðà áå ëö ìèç ãó ðó äû. Éö ðè -éÿ ëèì, à áÿý ëÿð! Àâ àâ ëà éà ëûì, ãóø ãóø ëû éà ëûì, ñû üûí,êå éèê éû ãà ëóì, ãà éû äà ëûì îòà üû ìû çà äö øÿ ëèì: éå éÿ -ëèì-è÷ÿ ëèì, õîø êå ÷ÿ ëèì!”Òÿã äèì åò äè éè ìèç ïàð ÷à äà 11 ïðå äè êàò èø ëÿí ìèø äèð êè,áóí ëà ðûí äà 9-ó ôå ëèí ÿìð øÿê ëè èëÿ èôà äÿ îëó íóá (àn ëàn,äèí ëÿn, éö ðè éÿ ëèì...) Äå ìÿ ëè, Ãà çà íûí äè ëèí äÿ êè ôÿðãëè úÿ -ùÿò ëÿð úöì ëÿ íèí éàë íûç ëåê ñèê âÿ ãðàì ìà òèê éîõ, ùÿì äÿèí òî íà òèâ ìÿ íà ëà ðûí äà þçö íö ýþñ òÿ ðèð.Òÿù êè éÿ ÷è Ãà çà íûí äè ëèí äÿ èýèä ëèê ìÿç ìóí ëó ñþç áèð -ëÿø ìÿ ëÿ ðè íè àíà ôî ðà øÿê ëèí äÿ åëÿ èø ëÿ äèá êè, áó, ùå÷ áèðîá ðà çû éîõ, éàë íûç Ãà çàí îá ðà çû íû ñÿ úèé éÿ ëÿí äè ðÿí ïî å òèêôè ãóð êè ìè ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð:Ìÿ íèì ñà âàø äû üûì, ìÿ íèì äþ ýöø äö ýèì,Ìÿ íèì ÷ÿ êèø äö ýèì, ìÿ íèì ãû ëûú ëàø äû üûì ýþð ýèë,þý ðÿí ýèë!Ýþ ðöí äö éö êè ìè, îü ëó íó äþ éö øÿ ùà çûð ëà éàí Ãà çà íûí253Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèäè ëèí äÿ “ìÿ íèì ñà âàø äû üûì”, “ìÿ íèì äþ ýöø äö ýèì”,“ìÿ íèì ÷ÿ êèø äö ýèì”, “ìÿ íèì ãû ëûú ëàø äû üûì” ôå ëè ñè ôÿòòÿð êèá ëÿ ðè íèí àíà ôî ðà øÿê ëèí äÿ èø ëÿí ìÿ ñè âÿ îíóí áèð áà øàúöì ëÿ íèí íö âÿ ùèñ ñÿ ñè èëÿ áàü ëàí ìà ñû (ýþð ýèë, þý ðÿí ýèë)Ãà çà íûí äè ëè íè ôÿðãëÿí äèð ìÿ éÿ, îíóí áèð îá ðàç êè ìè õà -ðàê òå ðèê úÿ ùÿò ëÿ ðè íè à÷ ìà üà õèä ìÿò åäèð.Ãà çà íûí éöê ñÿê ñÿð êÿð äÿ ëèê ìÿ ùà ðÿ òè íÿ ìà ëèê îë ìà -ñû òÿê úÿ òÿù êè éÿ ÷è äè ëèí äÿ éîõ, ùÿì äÿ îíóí þç äè ëèí äÿíâå ðèë ìèø ïàð ÷à ëàð äà èôà äÿ îëó íóá:Êè ìè àé äûð: “Êå éèê òî çû äûð”. Êè ìè àé äûð: “Éà üûòî çû äûð”. Ãà çàí àé äûð: “Êå éèê îë ñà, áèð, éà èêè áþ ëöêîëóð äû. Áó ýÿ ëÿí, áèë ìèø îëón, éà üû äûð”.Áó ïàð ÷à äà Ãà çàí àé ðû-àé ðû ôè êèð ëÿ ðè öìó ìè ëÿø äè ðÿ -ðÿê äÿ ãèã íÿ òè úÿ ÷û õà ðàí, ùþêì âå ðÿí áèð îá ðàç êè ìè ýþ -ðö íöð. Áó äà, éó õà ðû äà ãåéä åò äè éè ìèç êè ìè, îíóí éöê ñÿêñÿð êÿð äÿ ëèê ìÿ ùà ðÿ òè íÿ èøà ðÿ äèð. “Áó ýÿ ëÿí, áèë ìèøîëón, éà üû äûð” úöì ëÿ ñèí äÿ êè “áèë ìèø îëón” ïðå äè êà òû Ãà -çà íûí äè ëè íè ôÿðãëÿí äè ðÿí íèòã äå òàë ëà ðûí äàí áè ðè êè ìè ýþ -òö ðö ëÿ áè ëÿð.Ãà çàí äöø ìÿí ëÿ (êà ôèð ëÿ) ãàð øû ëà øàð êÿí îíóí íèò ãèí äÿñàí êè ãÿ çÿá âÿ êèí ïöñ êö ðöð, íèô ðÿ òè íè ýèç ëÿ äÿ áèë ìèð:Èò êè áè ýó-ýó åäÿí ÷ÿð êÿç õûðñëûÊö ÷è úèê òînóç øö ëÿí ëè,Áèð òîð áà ñà ìàí äþ øÿê ëè,Éà ðûì êÿð ïèú éàñ äûã ëû,Éîí ìà àüàú òÿn ðè ëè.254
Êþ ïÿ ýèì êà ôÿð...Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÃà çà íûí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø èò êè áè ýó-ýó åäÿí (èò êè ìèìû ðûë äà éàí), êþ ïÿ ýèì êà ôÿð (ìÿ íèì êþ ïÿ éèì êà ôèð) êè ìèêî áóä èôà äÿ ëÿð òÿñ äèã åäèð êè, Ãà çàí êà ôè ðÿ îëàí íèô ðÿ òè íèýèç ëÿ äÿ áèë ìÿ äè éè ö÷öí îíó èí ñàí êè ìè ãÿ áóë åò ìèð, àë ÷àë -äûð. Áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè, êà ôè ðè àë ÷àëòìà Îüóç èýèä -ëÿ ðè íèí íÿ èí êè äè ëèí äÿ, ùÿò òà áÿ äèè òÿ éèí ëÿ ðèí äÿ äÿ èø ëÿí -ìèø äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Èëÿê ãî úà îü ëû Àëï ßðÿ íèí áÿ äèè òÿ éè íèí -äÿ: “Êà ôèð ëÿ ðè èò àð äû íà áó ðà üûá õîð ëû éàí” – “Êà ôèð ëÿ ðè èòàð äû íà ãî øóá-àë ÷àë äàí”.Ãà çà íûí äè ëèí äÿ ðÿí ýà ðÿíýëè éè èëÿ ôÿðãëÿ íÿí, òöðê åòèêåñòå òèê ýþ ðöø ëÿ ðè íèí çÿí ýèí ëè éèí äÿí õÿ áÿð âå ðÿí ìö ðà úè ÿò -ëÿð äÿ õö ñó ñè éåð òó òóð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Ãà çàí îü ëó Óðó çà “àð ñëà -íûì îüóë”, “ãó ëó íóì îüóë”, Ãà ðà úà ÷î áà íà “ìÿ ðÿ ÷î -áàí”, “îüóë ÷î áàí”, Îüóç áÿé ëÿ ðè íÿ “áÿý ëÿð”, – äå éÿìö ðà úè ÿò åäèð.Ãà çàí ÿí ÷ÿ òèí àí ëàð äà áÿé ëèê ãö ðó ðó íó ñûí äûð ìûð.Áó ìÿð äà íÿ ëèê îíóí äà õè ëè íèò ãèí äÿ äÿ ìö øà ùè äÿ îëó íóð:Ãà çàí ôèêð åé ëÿ äè: “ßýÿð ÷î áàí ëà âà ðà úàã îëóð ñàì,Ãà ëûí Îüóç áÿý ëÿ ðè áÿ íèì áà øû ìà ãà ãûíú ãà õàð ëàð. ×î -áàí áè ëÿ îë ìà ñà, Ãà çàí êà ôÿ ðè àë ìàç äû”, – äå éÿð ëÿð.Ýþ ðöí äö éö êè ìè, Ãà çàí Îüóç úÿ ìèé éÿ òèí äÿ ìþâ ãå éè -íè, áÿé ëèê ñòà òó ñó íó ãî ðó ìà üû áà úà ðàí îá ðàç êè ìè ÷û õûø åäèð.Ãà çàí êà ôèð äÿí àíà ñû íû èñ òÿ éÿð êÿí þç ÿäÿ áè íè, ÿõ ëà -ãû íû ýþç ëÿ éèð:Ãà ðû úûã àíàì ýÿ òö ðöá äó ðóð ñàí, ìÿ ðÿ êà ôÿð,255
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàíà ìû âåð ýèë ìà nàÑà âàø ìà äûí, óðóø ìà äûí ãà éû äà éûì – ýå ðö äþ íÿ éèì,ýå äÿ éèì, áÿë ëö áèë ýèë, – äå äè.Á.Íÿ áè éåâ áó ìèñ ðà ëà ðà òöðê ìÿ íÿ âè äÿ éÿð ëÿ ðè ïðèç -ìà ñûí äàí éà íà øà ðàã éà çûð: “... Ëàï ãÿ äèì çà ìàí ëàð äà åëÿêþ ÷ÿ ðè ãþâìëÿð îëóá êè, ãî úà ëûá òà ìàì ÿë äÿí äöø ìöø àü -ñàã ãà ëû, àü áèð ÷ÿ éè òåç-òåç êþ÷ åäÿ ðÿê äÿ éèø ìÿê çî ðóí äàîë äóã ëà ðû áèð ìÿí òÿ ãÿ äÿí î áè ðè íÿ àïàð ìûð, ñîí êþ÷ éå ðèí -äÿ òà ëå éèí öìè äè íÿ ãî éóá ýå äèð ëÿð ìèø. “Êè òà áè-Äÿ äÿÃîð ãóä”äà èñÿ ãî úà ëà ðà, ãà ðû ëà ðà ìö íà ñè áÿò òàì áàø ãàÿõ ëà ãè ÿñàñ ëàð öçÿ ðèí äÿ òÿí çèì îëó íóð. Áîé ëà ðûí áè ðèí äÿ(II áîé äàí ýþ òöð äö éö ìöç éó õà ðû äà êû ïàð ÷à íûí áö òþâ ùèñ -ñÿ ñè íÿ çÿð äÿ òó òó ëóð – ß.Òàí ðû âåð äè) áö òöí âà ðû-äþâ ëÿ òè òà -ëàí åäèë ìèø, ìàë-ãà ðà ñû, àò èë õû ëà ðû, ãî éóí ñö ðö ëÿ ðè, äÿ âÿ êàð -âàí ëà ðû ÿëèí äÿí ÷ûõ ìûø, àè ëÿ ñè íèí èñ òèñ íà ñûç îëà ðàã áö òöíöçâëÿ ðè éå ñèð åäèë ìèø Îüóç áÿ éè íèí íà ìÿðä äöø ìÿí äÿí éàë -íûç áèð òÿ ìÿí íà ñû âàð: àð òûã ãà ðû ìûø àíà ñû íû îíà ãàé òàð ñûí ëàðêè, ñà âàø ìà äàí ãà éû äûá ýåò ñèí; òà êè, àíà ñû àò àéàã ëà ðû àë òûí -äà òàï äàí ìà ñûí, âÿñ ñà ëàì!” 1 Ìö ÿë ëèô Ãà çà íûí àíà ñû íà îëàíìÿ ùÿá áÿ òè íè Îüóç úÿ ìèé éÿ òè, Îüóç ÿõ ëà ãè äÿ éÿð ëÿ ðè êîí -òåêñòèí äÿ òÿä ãèã åäèá. Àì ìà áó ðà äà îíó äà ãåéä åäÿê êè,Á.Íÿ áè éå âèí “... òà êè, àíà ñû àò àéàã ëà ðû àë òûí äà òàï äàí ìà ñûí,âÿñ ñà ëàì” ôèê ðè Ãà çà íûí êà ôè ðÿ öí âàí ëàí ìûø ìö ðà úè ÿ òèí äÿíéîõ, Ãà çà íûí Ãà ðà úà ÷î áà íà äå äè éè “Ãà ðà úûã ÷î áàí, àíà -ìû êà ôÿð äÿí äè ëÿ éÿ éèì, àò àéà üû àë òûí äà ãàë ìà ñóí” úöì -1 Á.Íÿ áè éåâ. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà åë áèð ëè éè âÿ äöø ìÿ íÿ ìö íà ñè áÿò.“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä – 1300”. Áà êû, 1999, ñÿù.8.256
ëÿ ñèí äÿí äî üàí ìÿí òè ãè íÿ òè úÿ äèð. Ùÿ ìèí úöì ëÿ íèí ñå ìàí -òèê òó òó ìóí äà èñÿ Ãà çà íûí äþ éö øÿ ùà çûð ëàø ìà ñû íûí èë êèíêîí òóð ëà ðû ýþ ðö íöð. Áó ìÿ íà äà Ø.Úÿì øè äî âóí Ãà çàí ñó ðÿ -òè áà ðÿ äÿ äå äè éè “... äöø ìÿí ëÿ ñà çè øÿ ýèð ìÿê êè ìè ýþ ðö íÿíùÿ ðÿ êÿò ëÿ ðè, áèð òÿ ðÿô äÿí, àíà éà îëàí ñîí äÿ ðÿ úÿ öë âè áèðìö íà ñè áÿ òè ÿêñ åò äè ðèð ñÿ, äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, îíóí éöê ñÿê ùó -ìà íèç ìèí äÿí èðÿ ëè ýÿ ëèð” 1 ôèê ðè ðå àë ýþ ðöí ìöð.“Êè òàá”äà òî òå ìèçìëÿ áàü ëû îëàí úöì ëÿ ëÿ ðÿ áèð íå ÷ÿñó ðÿ òèí äè ëèí äÿ òÿ ñà äöô îëóí ñà äà, Ãà çà íûí äè ëèí äÿ äà ùàãà áà ðûã ýþ ðö íöð: “Àü ãà éà íûn, ãàï ëà íû íûn åð êÿ ýèí äÿ áèðêþ êöì âàð”, “ßç âàé ãóðä ÿíö ýè åð êÿ ýèí äÿ áèð êþ êöìâàð”, “Àü ñóí ãóð ãó øû åð êÿ ýèí äÿ áèð êþ êöì âàð”...“Àü ãà éà íûn, ãàï ëà íû íûn åð êÿ ýèí äÿ áèð êþ êöìâàð” úöì ëÿ ñè áèð áà øà òî òå ìèçìëÿ áàü ëû îëóá, Ãà çàí îá ðà çû -íûí ÿí ñÿ úèé éÿ âè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè ÿêñ åò äè ðèð. Áå ëÿ êè, Îüóç åëè -íèí ÿí áþ éöê ãÿù ðÿ ìàíû íÿñ ëè íè, êþ êö íö áè ëèð, ùÿò òà îíóí ëàôÿõð åäèð.“ßç âàé ãóðä ÿíö ýè åð êÿ ýèí äÿ áèð êþ êöì âàð”úöì ëÿ ñèí äÿ êè “ÿç âàé” ñþ çö áà ðÿ äÿ Ñ.ßëè éà ðîâ éà çûð: “Àç -âàé ñþ çö íÿ ýÿë äèê äÿ, îíóí à÷û ìû èí äè éÿ äÿê ãà ðàí ëûã ãà ëûð.Î.Ø.Ýþê éà éûí èçà ùû íà ýþ ðÿ, Ñà ðû Ñà áûð äå éè ëÿí áèò êè äÿí ÷û -õà ðû ëàí àúû ìàä äÿ äèð, ãà äûí ëàð óøàã ëà ðû ñöä äÿí êÿñ ìÿêö÷öí àç âàé ñöð òÿð ëÿð. Ëà êèí “ãóðä ÿíè éè åð êÿ éè íèí áó íà íÿäÿõ ëè âàð? – ñó àë àë òûí äà ãà ëûð” 2 . Ìö ÿë ëè ôèí “àç âàé ñþ çö íÿýÿë äèê äÿ, îíóí à÷û ìû èí äè éÿ äÿê ãà ðàí ëûã ãà ëûð” ôèê ðè íÿ áèð257Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ø.Úÿì øè äîâ. Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä. Áà êû, 1977, ñÿù.88.2 Ñ.ßëè éà ðîâ. Òà ðè õè-úîü ðà ôè ãåéäëÿð. Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä. Áà êû, 1988,ñÿù.257.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàé äûí ëûã ýÿ òè ðÿê. Áè ðèí úè ñè, Ô.Çåé íà ëîâ âÿ Ñ.ßëè çà äÿ “ÿç -âàé” ñþ çö íö ìÿò íèí ñå ìàí òèê òó òó ìó íà óé üóí øÿ êèë äÿ ñà -äÿ ëÿø äè ðèá ëÿð (ÿç âàé – ãîð õó áèë ìÿç) 1 . Èêèí úè ñè, ùÿ ìèí ñþç -äÿ èêè êþê ìîð ôå ìè ìö øà ùè äÿ îëó íóð: ÿç + âàé = ÿç âàé.Ì.Êàø üàð è íèí ëö üÿ òèí äÿ “ÿç” ñþ çö íöí ãàç ìàã, “âàé” ñþ çö -íöí èñÿ ÿìð åäÿ íèí ÿì ðè íè ñà éà ñàë ìà ìàã ìÿ íà ñûí äà îë äó -üó ýþñ òÿ ðè ëèð 2 . Äå ìÿ ëè, “ÿç+âàé” ìî äå ëè èëÿ “ãîð õó áèë ìÿç”èôà äÿ ñè íèí ñå ìàí òè êà ñû åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð.Ãà çà íûí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø áÿ çè ïàð ÷à ëàð äà äè ëèí áèðíå ÷ÿ ôóíêñè éà ñû ìö øà ùè äÿ åäè ëèð:“À áÿý ëÿð. Óðóç õóá ñþé ëÿ äè, øÿ êÿð éå äè. Ñèç éå ýö -nèç-è÷ö nèç, ñþù áÿ òènöç òà üûò ìà nóç. Ìÿí áó îü ëà íûàëàéûí, àâà ýå äÿ éèí. Éå äè ýöí ëèý àçóü ëà ÷û ãà éûí. Îõ àò -äû üûì éåð ëÿ ðè, ãû ëûú ÷à ëóá áàø êÿñ äö ýèì éåð ëÿ ðè ýþñ òÿ ðÿ -éèì. Êà ôÿð ñÿð ùÿä äè íÿ Úû çûü ëà ðà, Àü ëà üà íà, Ýþý úÿ òà -üà àëó áàí ÷û ãà éûí. Ñîí ðà îü ëà íà ýÿ ðÿê îëóð, à áÿý ëÿð!”Ñèí òàê òèê áö òþ âöí äà õè ëèí äÿ êè úöì ëÿ ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ -òè ÿìð úöì ëÿ ñè äèð. Áó, äè ëèí êî íà òèâ ôóíêñè éà ñû íà óé üóíýÿ ëèð. Àì ìà ìÿò íèí öìó ìè ñòðóê òó ðóí äà äè ëèí êî íà òèâôóíêñè éà ñû èëÿ éà íà øû, ðå ôå ðåíò ôóíêñè éà ñû äà ìö øà ùè äÿåäè ëèð. Áå ëÿ êè, Ãà çàí îü ëó Óðó çà – ýÿ ëÿ úÿê âà ðè ñè íÿÎüóç åëè íèí ñÿð ùÿä ëÿ ðè, úîü ðà ôè êî îð äè íàò ëà ðû ùàã ãûí äàìÿ ëó ìàò âå ðèð (Êà ôÿð ñÿð ùÿä äè íÿ Úû çûü ëà ðà, Àü ëà üà íà,Ýþý úÿ òà üà àëó áàí ÷û ãà éûí...) Äå ìÿ ëè, äè ëèí êî íà òèâ âÿðå ôå ðåíò ôóíêñè éà ëà ðû ïî å òèê ôóíêñè éà èëÿ âÿù äÿò äÿ äèð.1 “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”. Áà êû, 1988, ñÿù.217.2 Ì.Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê (òÿð úö ìÿ åäÿ íè Ðà ìèç ßñ êÿð). IV úèëä.Áà êû, 2006, ñÿù. 194, 630.258
Ãà çà íûí äè ëèí äÿ êè ôÿð äè õö ñó ñèé éÿò ëÿð îíóí éóð äó èëÿ,ñó èëÿ, ãóðäëà, êþ ïÿê ëÿ ñî ðàã ëàø ìà ñû òÿñ âèð îëó íàí ïàð ÷à ëàð -äà äà ùà ãà áà ðûã ýþ ðö íöð. Îíóí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø ùÿ ìèíïî å òèê ëþâ ùÿ ëÿ ðèí ÿí êè ÷èê äå òà ëû áå ëÿ ôÿðãëè ìþâ ãåäÿ ÷û õûøåäèð. Áó ðà äà òÿê úÿ îíó ãåéä åäÿê êè, ñó éà âÿ ãóð äà “ãà ðàáà øûì ãóð áàí îë ñóí”, – äå éÿí éàë íûç Ãà çàí äûð.Ãà çà íû äè ýÿð ñó ðÿò ëÿð äÿí ôÿðãëÿí äè ðÿí úÿ ùÿò ëÿð äÿí áè ðèäÿ îíóí äè ëèí äÿ êè êî ìèê äå òàë ëàð äûð:ßëèí-ÿëè íÿ ÷àë äû, ãàñ-ãàñ ýöë äè. Êà ôÿð ëÿð àé äûð ëàð êè,“ýö ëöð ñÿí?” Ãà çàí àé äûð: “Ìÿ ðÿ êà ôÿð ëÿð, áó ÿðÿ áÿ éè áå -øè ýèì ñàí äûì. Ñè çè éàì ðû-éóì ðû òà äûì – äà éÿì ñàí äûì...”Ýþ ðöí äö éö êè ìè, Ãà çàí çà ðà ôà òûí äàí ãàë ìûð, êà ôèð ëÿ ðÿýö ëöð, îí ëà ðû êÿ ëÿ-êþ òöð äà éÿ ñè ùå ñàá åäèð. Äå ìÿ ëè, Ãà çàíêà ôèð ëÿ ðè àë ÷àë äûð, þçö íöí áÿé ëèê âÿ áþ éöê ëöê ñòà òó ñó íó èñÿìÿðäëèê ëÿ ãî ðó éóð. Ãà çàí îá ðà çû íûí áó úöð êåé ôèé éÿò ëÿ ðèéà çû ÷û Àíà ðûí äèã ãÿ òèí äÿí éà éûí ìà äû üû ö÷öí îíó äà ùà ýå -íèø ïëàí äà òÿù ëèë åò ìèø äèð. Ìö ÿë ëèô éà çûð: “Éó ìî ðó íó, çà ðà -ôà òû íû, ìÿ çÿ ñè íè Ãà çàí ÿñèð ëèê äÿ äÿ èòèð ìèð. Òÿ êó ðóí þâ ðÿ -òè íè èíàí äû ðûð êè, þëö ëÿ ðè íÿ ýÿ òèð äè éè éå ìÿê ëÿ ðèí ùà ìû ñû íûòó òóá ÿë ëÿ ðèí äÿí àëû ðàì, ùÿì äÿ þëö ëÿ ðè íè çèí éîð üà ñû íà ìè -íÿð âÿ êà ùèí ëÿ ðè íè éåä ÿ ðÿì. Áè ÷à ðÿ Òÿ êóð àð âà äû Ãà çà íàéàë âà ðûð êè, áåø éà øûí äà áèð ãûç úû üà çû þëöá, áà ðû îíó ìèí ìÿ -ñèí. Ãà çàí: “Þëö ëÿ ðè ìèç äÿ îí äàí éîð üà éîõ äóð, ùÿïîíà ìè íè ðÿì” – äå éèð. Áó ãà ðà éó ìî ðóé ëà Ãà çàí çèí äà -íûí çèð çÿ ìè ñèí äÿí ãóð òó ëóð, öçÿ ÷û õûð” 1 . Àíà ðûí ãåéäëÿ ðèäÿ Ãà çàí îá ðà çû íûí, îíóí äóç ëó-ìÿ çÿ ëè äè ëè íèí òÿù êè éÿ ÷è259Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àíàð. Äÿ äÿ Ãîð ãóä äöí éà ñû. “Ñèç ñèç”. Áà êû, 1992, ñÿù.87.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèòÿ ðÿ ôèí äÿí óñ òà ëûã ëà éà ðà äûë äû üû íû òÿñ äèã ëÿ éèð.Áåé ðÿê îá ðà çû íûí äè ëèßâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ Áåé ðÿê îá ðà çû èëÿ áàü ëû ýå íèøøÿ êèë äÿ áÿùñ åò äè éè ìèç äÿí îíóí äè ëèí äÿ êè áÿ çèõà ðàê òå ðèê äå òàë ëà ðû èçàù åò ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿ íè ðèê.Áåé ðÿ éèí òåç-òåç äÿ éè øÿí íèò ãèí äÿ, äå ìÿê îëàð êè, áö -òöí ìÿ ãàì ëàð äà ìÿðäëèê, ìö áà ðèç ëèê, äöç ëöê êè ìè ìöñ -áÿò êåé ôèé éÿò ëÿð èôà äÿ îëó íóá. Áó ðà äà îíó äà ãåéä åäÿêêè, “Êè òàá”ûí Äðåç äåí íöñ õÿ ñèí äÿ Áåé ðÿê ùÿì èëê åø ãè íÿñà äèã, ùÿì äÿ âåð äè éè âÿ äè éå ðè íÿ éå òèð ìÿ éÿí áèð îá ðàçòÿ ñè ðè áà üûø ëà éûð. (...Éåð êè áè êÿðòëÿ éèí, òîï ðàã êè áè ñàâ -ðû ëà éûí! Ñàü ëûã ëà âàð úàã îëóð ñàì, Îüó çà ýÿ ëöá, ñÿ íèùà ëàë ëû üà àë ìàç èñÿì!..) Âà òè êàí íöñ õÿ ñèí äÿ èñÿ ôÿðãëèôîð ìà äà äûð. Áó èñ òè ãà ìÿò äÿ àðàø äûð ìà àïà ðàí Ø.Úÿì øè -äîâ Ì.Åð ýèí âÿ Â.Æèð ìóíñêè éÿ èñ òè íàä åäÿ ðÿê éà çûð: “Êè-òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”óí Âà òè êàí íöñ õÿ ñèí äÿ ýþñ òÿ ðè ëèð êè,Áà íû ÷è ÷ÿ éÿ ãî âóø äóã äàí ñîí ðà Áåé ðÿê ãà éû äûá Áàé áóðäùà ñà ðû áÿ éè íèí ãû çû íû äà àëûá ýÿ òè ðèð” 1 . Áó ôàêò äà Îüóçèýè äè Áåé ðÿ éèí áÿí çÿð ñèç ëè éè íè ñö áóò åäèð.Áÿ çèð ýàí ëà ðû þëöì äÿí ãóð òà ðàí Áàì ñû (Áåé ðÿê) îí ëàð -äàí áîç àé üû ðû, àëòû ïÿð ëè ýöð çö âÿ éà éû ìèí íÿò ëÿ àë ìàã èñ òÿ -ìèð:Éè ýèò áàð ìà üûí ûñûð äû, àé äûð: “Áóí äà ìèí íÿò ëÿ àë -1 Ø.Úÿì øè äîâ. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”. Áà êû, 1977, ñÿù.110.260
ìàã äàí èñÿ, àí äà áà áàì éà íûí äà ìèí íÿò ñèç àë ìàãéåý äèð!”Ýþ ðöí äö éö êè ìè, òÿù êè éÿ ÷è Áåé ðÿ éèí äà õè ëè íèò ãè íèùåé ðÿò ëÿí ìÿê àí ëàì ëû “áàð ìà üû íû ûñûð äû” (äèø ëÿ äè) èôàäÿñèèëÿ áèð êîí òåêñòäÿ òÿã äèì åò ìÿê ëÿ îíó ôÿð äè ëÿø äè ðÿ áè ëèá.Äöç äöð, äà õè ëè íèò ãÿ äè ýÿð îá ðàç ëàð äà äà ðàñò ýÿ ëè íèð. Àì -ìà “áàð ìà üû íû ûñûð äû” èôàäÿñè ùå÷ áèð îá ðàç ëà áàü ëû èø ëÿ äèë -ìÿ éèá.Áåé ðÿê äà éÿ ëÿ ðÿ ìö ðà úè ÿò åäÿð êÿí “ñîð ìàã åéèá îë -ìà ñûí” èôà äÿ ñè íè èø ëÿ äèð. (... ÿì ìà ñîð ìàã åéèá îë ìà -ñóí, áó îòàü êè ìön äèð?) Áå ëÿ áèð íèòã åòè êå òè, áèð òÿ ðÿô -äÿí, îíóí ìÿ íÿ âè òÿ ìèç ëè éè íÿ èøà ðÿ äèð ñÿ, äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí,îíó áàø ãà îá ðàç ëàð äàí ôÿðãëÿí äè ðèð.Ãà çàí ñó ðÿ òè íèí äè ëèí äÿ èø ëÿ íÿí “áà øà ãà õûíú åò ìÿê”èôà äÿ ñè (...Ãà ëûí Îüóç áÿý ëÿ ðè áÿ íèì áà øû ìà ãà ãûíúãà õàð ëàð) Áåé ðÿ éèí äè ëèí äÿ äà ùà êà ìèë ôîð ìà äà òÿ çà ùöðåäèð: áà øó ìà ãà õûíú, éö çè ìÿ òî õûíú (Ãà ëûí Îüóç è÷èí äÿáà øóìà ãà õûíú, éö çè ìÿ òî õûíú åäÿð ëÿð). Ìà ðàã ëû äûð êè,ùÿ ìèí îá ðàç ëû èôà äÿ íèí ñî íóí äà èø ëÿí ìèø “åò ìÿê” ôå ëèÃàí òó ðà ëû íûí äè ëèí äÿ “îë ìàã” ôå ëè èëÿ âå ðèë ìèø äèð (Áà øû ìàãà õûíú, éö çè ìÿ òî õûíú îë ìà ñóí).“Êè òàá”äà åëÿ îá ðàç ëû èôà äÿ ëÿ ðÿ òÿ ñà äöô îëó íóð êè, îí -ëàð éàë íûç Áåé ðÿê ñó ðÿ òè íèí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè äèð. Ìÿ ñÿ -ëÿí, Áåé ðÿ éèí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø “ýþ çö íÿ äóð ìàã”, “áàøáåéèí àë ìàã” êè ìè ôðà çåì ëÿ ðÿ, “Àë äà éó áàí ÿð òóò ìàã þâ -ðÿò èøè äèð” êè ìè êÿ ëàì ëà ðà, “ßëön âàð îë ñóí!” êè ìè àë ãûø -ëà ðà, “ïàð ìàã ëà ðûn ÷ö ðè ñöí”, “òî nûç îü ëû òî nóç” êè ìè ãàð -261Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèüûø âÿ ñþ éöø ëÿ ðÿ äè ýÿð îá ðàç ëà ðûí äè ëèí äÿ ðàñò ýÿ ëèí ìèð.Áåé ðÿê éå ýà íÿ îá ðàç äûð êè, îíóí äè ëèí äÿ àò ïî å òèê áèðäèë ëÿ òÿ ðèô åäè ëèð:... Áîç àé üûð äÿ õè Áåé ðÿ ýè ýþ ðöá òà éàí äû èêè àéà üû íûnöçÿ ðèí äÿ òóð äû, êèø íÿ äè. Áåé ðÿê äÿ õè áó íû þý ìèø, ýþ ðÿ ëèì,õà íûì, íå úÿ þý ìèø. Àé äûð:À÷óã-à÷óã ìåé äà íà áÿn çÿð ñÿ íèn àëûí úó üûn,Åêè øÿá ÷û ðà üà áÿn çÿð ñÿ íèn ýþç úè ýÿ çèn.ßá ðè øè ìÿ áÿnçÿð ñÿ íèn éÿ ëè úè ýèn.Åêè øÿá ÷û ðà üà áÿn çÿð ñÿ íèn ýþç úè ýÿ çèn.ßçè ìóðàäûíà éåòöðÿð ñÿíèn àðõàúûüûn.Àò äè ìÿ çÿì ñà nà ãàð òàø äå éÿ ðÿì.Ãàð òà øûì äàí éåý!Áà øû ìà èø ýÿë äè, éîë äàø äå éÿ ðÿì,Éîë äà øûì äàí éåý! – äå äè.Àò áà øû íû éó ãà ðû òóò äû, áèð ãó ëà üûí ãàë äûð äû. Áåé ðÿ ýÿãàð øó ýÿë äè. Áåé ðÿê àò êþê ñèí ãó úàã ëà äû. Èêè ýþ çèí þï äè. Ñû÷ -ðà äû, áèí äè...Áó ïàð ÷à éà ãÿù ðÿ ìàí âÿ àò ìö íà ñè áÿò ëÿ ðè ïðèç ìà ñûí -äàí éà íàø äûã äà àé äûí îëóð êè, Áîç àé üûð Áåé ðÿ éèí ÿí ñà -äèã éîë äà øû, çÿð áÿ ãöâ âÿ ñè äèð. Áå ëÿ êè, î, Áåé ðÿ éè ýþ ðÿíêè ìè äà éà íûð âÿ èêè àéà üû íû éó õà ðû ãàë äû ðà ðàã êèø íÿ éèð,Áåé ðÿê îíó þéÿí äÿ áà øû íû éó õà ðû ãàë äûð ìûð. Þéöë ìÿ ñèí -äÿí ñîí ðà èñÿ áà øû íû éó õà ðû òóò ìóø, áèð ãó ëà üû íû ãàë äûð ìûøâÿ çèé éÿò äÿ Áåé ðÿ éèí ãà áà üû íà ýÿ ëèð. Áó ùÿ ðÿ êÿ òè èñÿ“ÿðèí àü çû íûí êÿ ñÿ ðè íè áè ëÿí àò” åäÿ áè ëÿð. Áåé ðÿ éèí áîç262
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûàé üû ðà ìèí ìÿ ñè äÿ àäè ñÿù íÿ ëÿð äÿí äå éèë. Áå ëÿ êè, Áåé -ðÿê Áîç àé üû ðà ñû÷ ðà éûá ìèí ìÿç äÿí ÿâ âÿë îíóí êþê ñö íöãó úàã ëà éûð, èêè ýþ çöí äÿí þïöð, îíà èí ñà íè ìö íà ñè áÿò áÿñ -ëÿ éèð. Äå ìÿ ëè, ãÿù ðÿ ìà íûí àòà, àòûí äà ãÿù ðÿ ìà íà ìö íà -ñè áÿ òè ãàð øû ëûã ëû äûð 1 .“Öçö éö îõ ëà âó ðóá ïà ðà ëà ìà” ùå÷ áèð ñó ðÿ òè éîõ,ìÿùç Áåé ðÿê ñó ðÿ òè íè ñÿ úèé éÿ ëÿí äè ðèð. “Áåé ðÿê îõ ëà (ôà -ëîñ ñèì âî ëó) öçö éöí ýþ çöí äÿí êå ÷èð ìÿê ëÿ Îüóç áÿé ëèêÿðëèê äöíéàñûíäà ìöâÿããÿòè èòèðèëìèø ìþâãåéèíè –ôàëëîêðàòèê-ÿðëèê ùà êè ìèé éÿ òè íè (äè ðè ñòà òó ñó íó), áàø ãà ñû(Éà ëàí ÷ûã) òÿ ðÿ ôèí äÿí “ìÿ íèì ñÿ íèë ìèø ìè ôè” (Ð.Áàðò),íÿ ùà éÿò, þçö íÿ ãàé òàð ìûø îëóð. Ìå òî íè ìèê àê òûí ìå òà ôî -ðèê àê òà ÷åâ ðèë ìÿ ñè íÿ èì êàí âåð ìèð” 2 . Áî éóí ñîí ðà êû ùèñ -ñÿ ëÿ ðèí äÿ, äà ùà äîü ðó ñó, òîé ñÿù íÿ ñè òÿñ âèð îëó íàí ùèñ ñÿ -äÿ Áåé ðÿ éèí þçö íö Áà íû ÷è ÷ÿ éÿ òà íûò ìà ñû (Áþé ëÿ äè ýÿúãûç òà íû äû-áèë äè êèì, Áåé ðÿê äèð. Úöá áÿ ñè ëÿ-÷ó õà ñè ëÿ Áåé -ðÿ ýèí àéà üû íà äöø äè) èñÿ èë êèí ñòà òó ñà òàì éè éÿ ëÿí ìÿ äèð.Áó ðà äà îíó äà ãåéä åäÿê êè, “áå øèê êÿðòìÿ” îëàí Áåé ðÿê -ëÿ Áà íû ÷è ÷ÿ éèí íè øàí ëàí ìà ñû, äóñ òàã îëàí Áåé ðÿ éèí Éà -ëàí úûã òÿ ðÿ ôèí äÿí “þë äö” êè ìè ãÿ ëÿ ìÿ âå ðèë ìÿ ñè, íè øàí ëû -ñû íû þë äö áè ëÿí Áà íû ÷è ÷ÿ éèí àù-íà ëÿ ñè, àü ÷û õà ðûá ãà ðà ýå -éèí ìÿ ñè, Éà ëàí úû üûí åâ ëÿí ìÿê òÿê ëè ôè íÿ Áà íû ÷è ÷ÿ éèí êþ -íöë ñöç îëà ðàã ðà çû ëûã âåð ìÿ ñè, òîé ýö íö ãÿì ýèí îëàí Áà -íû ÷è ÷ÿ éèí äÿ ëè îçà íûí Áåé ðÿê îë äó üó íó áè ëÿí äÿ ñå âèíúäÿí1 ß.Òàíðûâåðäè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí îáðàçëû äèëè. Áàêû, 2006, ñÿù.53.2 Ð.Êà ìàë. Àð õà èê ðè òó àë ñå ìàí òè êà ñû âÿ “Áàì ñû Áåé ðÿê áî éó”íäà ìå òî íè -ìèê-ìå òà ôî ðèê ñö æåò éà ðà äû úû ëû üû. “Ãî áóñ òàí”, N 4. Áà êû, 2005, ñÿù.36.263
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèîíóí àéà üû íà äöø ìÿ ñè êè ìè ìÿ ñÿ ëÿ ëÿð III áî éóí ñö æåò õÿò -òèí äÿ õö ñó ñè éåð òó òóð. Ìà ðàã ëû äûð êè, áó ùà äè ñÿ òè ïî ëî æè áà -õûì äàí ìö à ñèð åò íîã ðà ôè éà ìûç äà êû “Èí úÿ” îéóí – òà ìà øà ñû -íûí ñö æå òè èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. À.Àíà òîë ëó îü ëó Ãó áà íûí Ñþ ùöá êÿí -äèí äÿ õû íà éàõ äû ýå úÿ ñè îé íà íû ëàí “Èí úÿ” îéóí-òà ìà øà ñû áà -ðÿ äÿ éà çûð: “ßí ÿâ âÿë ãÿ ôèë áÿä õÿ áÿð “ýÿ ëè íè” ñàð ñû äûð. Áóïñè õî ëî æè äó ðóì ýåò äèê úÿ áè ëÿ ðÿê äÿí äÿ ðèí ëÿø äè ðè ëèð êè, “ýÿ -ëèí” áó íà äà ùà ãÿë áÿí èíà íà ðàã ùàë äàí-ùà ëà äöø ñöí. Ëà êèíñîí ðà áó áÿä õÿ áÿ ðèí ùÿ ãè ãÿò äå éèë, éà ëàí îë ìà ñû íûí “ýÿ -ëèí”ÿ ÷àò äû ðûë ìà ñû îí äà êû ñþí ìöø ùèññëÿ ðè éå íè äÿí úàí ëàí äû -ðûð, îíà ùÿ éà òè ýöú âÿ ãöâ âÿò âå ðèð, ãû ðûë ìûø èíà ìû íû áÿð ïàåäèð. Ùà äè ñÿ ëÿ ðÿ àð òûã ùèññëÿð ëÿ äå éèë, àüûë ëà ãÿ ðàð âåð ìÿ éÿñþâã åäèð” 1 . Áó ãàð øû ëàø äûð ìà áèð äà ùà ñöáóò åäèð êè, Áà íû ÷è -÷ÿê ëÿ “Èí úÿ” îéóí-òà ìà øà ñûí äà êû “ýÿ ëèí” îá ðà çû íûí áèð ñû ðàúÿ ùÿò ëÿ ðè åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð, ñàí êè îéóí-òà ìà øà äà êû “ýÿ -ëèí” îá ðà çû Áà íû ÷è ÷ÿ éè òÿê ðàð ëà éûð, îíóí òà ëå éè íè éà øà éûð.Áåé ðÿê ñó ðÿ òè íèí äè ëèí äÿ êè ôÿðãëè íèòã äå òàë ëà ðû òÿñ äèãåäèð êè, îíóí “Êè òàá”äà õö ñó ñè ÷ÿ êè ñè âàð âÿ áèð îá ðàç êè ìèéöê ñÿê ñÿ íÿò êàð ëûã ëà éà ðà äû ëûá.Ãàí òó ðà ëû îáðàçûíûí äè ëèÃàí òó ðà ëû VI áî éóí ãÿù ðÿ ìà íû äûð. Îíóí äè ëèí äÿ êèáÿ çè ñþç âÿ èôà äÿ ëÿð, ùÿò òà ìö ÿé éÿí ïàð ÷à ëàð äè ýÿðîá ðàç ëà ðûí äè ëèí äÿ äÿ âå ðè ëèá. Ìÿ ñÿ ëÿí, Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí äè -1 À.Àíà òîë ëó îü ëó. Õû íà éàõ äû ìÿ ðà ñè ìè – “Èí úÿ” îéóí-òà ìà øà ñû. “Ãî áóñ -òàí”, N 4. Áà êû, 2005, ñÿù.88.264
ëèí äÿí âå ðèë ìèø “Ãàð øû éà òàí ãà ðà òà üû nû àñ ìà üà ýÿë -ìè øÿì” ìèñ ðà ñû èëÿ áàø ëà íûí øå èð ïàð ÷à ñû Ãàí òó ðà ëû íûí äè ëèí -äÿ íèñ áÿ òÿí äÿ éèø äè ðèë ìèø ôîð ìà äà òÿã äèì åäè ëèá. Éà õóäÎüóç èýèä ëÿ ðè, õö ñó ñÿí äÿ Ãà çàí õà íûí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ -âè îëàí “áàø êÿñ ìÿê”, “ãàí òþê ìÿê”, “ãàí ãóñ äóð ìàã” êè -ìè èôà äÿ ëÿð Ãàí òó ðà ëû íûí äè ëèí äÿ äÿ èø ëÿ íèá. Àì ìà Ãàí òó -ðà ëû íûí äè ëè íè äè ýÿð ñó ðÿò ëÿð äÿí ôÿðãëÿí äè ðÿí úÿ ùÿò ëÿð äÿþçö íö ýþñ òÿ ðèð. Áÿ çè ôàêòëà ðà äèã ãÿò éå òè ðÿê:Òÿù êè éÿ ÷è “Êè òàá”äà ïî å òèê ëè éè ýöú ëÿí äè ðÿí âà ñè òÿ êè -ìè ïî ëè ñèí äå òîí öñó ëóí äàí äà èñ òè ôà äÿ åäèá. Ìà ðàã ëû äûð êè,áó úÿ ùÿò þçö íö äà ùà ÷îõ Ãàí òó ðà ëû íûí äè ëèí äÿ ýþñ òÿ ðèð:Éà âàð ìû éàì? Éà ýÿ ëÿì, éà ýÿë ìÿ éÿì,Éà ãà ðà áóü ðà íûn êþê ñö àë òûí äà ãà ëàìÂÿ éà áó üà íûí áóé íó çóí äà èëè øÿì,Éà ãà üàí àñ ëà íûn ãàé íà üûí äà äè äè ëÿì!Éà âà ðàì, éà âàð ìû éàì?Éà ýÿ ëÿì, éà ýÿë ìè éÿì!..Êè ÷èê áèð ïàð ÷à äà “éà” òà áå ñèç ëèê áàü ëà éû úû ñûí äàí îíäÿ ôÿ èñ òè ôà äÿ îëó íóá. Áó äà, áèð òÿ ðÿô äÿí, “éà”-íûí õà ðè úèàë ëè òå ðà ñè éà ñû, äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, ïî å òèê ëè éèí ïî ëè ñèí äå òîíöñó ëó èëÿ éà ðà äûë ìà ñû êè ìè äÿ éÿð ëÿí äè ðè ëÿ áè ëÿð.Ãàí òó ðà ëû íûí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø “Áó äöí éà éû ÿðÿí ëÿðÿãëëÿ áóë ìóø ëàð” êè ìè àòà ëàð ñþç ëÿ ðè, “Ãàð öçÿ ðè íÿ ãàíòàì ìûø êè áè ãû çûë éànàã ëûì!” êè ìè òÿø áåù ëÿð, “èí úÿ òîí -ëóì” âÿ “ãÿ ëÿì ÷è ëÿð ÷àë äû üû ãà ðà ãàø ëûì!” êè ìè åïè òåò ëÿð265Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèîíóí äè ëè íèí ñïå ñè ôèê úÿ ùÿò ëÿ ðè êè ìè ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð.Áÿ êèë îá ðà çû íûí äè ëèáî éóí ãÿù ðÿ ìà íû Áÿ êè ëèí äè ëè èëÿ äè ýÿð Îüóçãÿù ðÿ ìàí ëà ðû íûí äè ëè àðà ñûí äà ìö ÿé éÿí îõ øàð -IXëûã ëàð ëà áÿ ðà áÿð, áèð ñû ðà ôÿðãëè õö ñó ñèé éÿò ëÿð äÿìö øà ùè äÿ åäè ëèð.“Êè òàá”äà äèï ëî ìà òèê äèë ëÿ äà íûø ìà äà ùà ÷îõ Áÿ êèëñó ðÿ òè ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè ýþ ðö íöð:Àü àëûí ëó Áà éûí äûð õà íûn äè âà íû íàäö íèí âàð üûë!Àüûç äèë äÿí Áà éûí äû ðà ñÿ ëàì âåð ýèë!Áÿý ëÿð áÿ ýè îëàí Ãà çà íûn ÿëèí þï ýèë!“Àü ñà ãàë ëó áà áàì áón ëó”, – äå ýèë!“ßë áÿò äÿ âÿ ÿë áÿò äÿ Ãà çàí áÿý ìà nà éå òèø ñöí,– äå äè”, äå ýèë!Ýÿë ìÿç îë ñàí, ìÿì ëÿ êÿò áî çû ëûá õÿ ðàá îëóð...Òÿã äèì åò äè éè ìèç ïàð ÷à äà “äè âà íû íà ýåò”, “ñà ëàìâåð”, “ÿëè íè þï” ïðå äè êà òëû úöì ëÿ ëÿð äÿí ñîí ðà “éóð äó ìóçòà ëàí äû” (...ìÿì ëÿ êÿò áî çû ëûá õÿ ðàá îëóð) ïðå äè êàò ëû úöì -ëÿ ñè íèí èø ëÿí ìÿ ñè Áÿ êè ëèí äèï ëî ìà òèê äèë ëÿ äà íûø äû üû íûòÿñ äèã ëÿ éèð. “ßë áÿò äÿ” ìî äàë ñþ çö íöí òÿê ðàð îëó íà ðàã èø -ëÿí ìÿ ñè äÿ éàë íûç Áÿ êè ëèí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè îëàí íèòãäå òà ëû êè ìè ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð.266
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû“Ãóø ãó íà äÿê ïàë ÷û üà áàò ìàã” (Àëïëàð è÷èí äÿ áè çèãóñ ãó íû ìûç äàí áàë ÷û üà áà òóð äûn), “ýþê èðàã, éåð ãà òû”,“þëÿ éèì àü çûn è÷öí” âÿ ñ. êè ìè îá ðàç ëû èôà äÿ ëÿð Áÿ êè ëèíäè ëèí äÿ îëàí þçö íÿ ìÿõ ñóñ ëó üó ñö áóò åäÿí äèë ôàêòëà ðû êè -ìè ÷û õûø åäèð.Áÿ êèë öìèä ñèç ëè éÿ ãà ïû ëàí äà “Óëó îü ëûì, óëó ãàð äà -øûì éîã”, àð âà äû íûí ãà áè ëèé éÿ òè íè ãèé ìÿò ëÿí äè ðÿí äÿ “...õà òóí êè øè íèí ÿã ëè-êÿ ëè úÿ ñè åéö äöð”, ñÿ ìè ìèé éÿ òè íÿ èíà -íàí äà èñÿ “Ýþðêëöì, àò äàí äöø äöì, àéà üûì ñûí äû”, – äå -éèð. Áó úöì ëÿ ëÿ ðèí ùÿð áè ðè èñ òÿð ñå ìàí òèê òó òóì, èñ òÿð ñÿäÿ ôîð ìà áà õû ìûí äàí Áÿ êè ëè äè ýÿð îá ðàç ëàð äàí ôÿðãëÿí -äèð ìÿ éÿ õèä ìÿò åäèð.Òÿ ïÿ ýþç îá ðà çû íûí äè ëèÒÿù êè éÿ ÷è ìè ôèê îá ðàç îëàí Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëè íÿ õö -ñó ñè îëà ðàã äèã ãÿò éå òè ðèá. Áå ëÿ êè, Òÿ ïÿ ýþç èëêäÿ ôÿ Äÿ äÿ Ãîð ãóä ëà ýþ ðö øÿð êÿí äà íûø äû ðû ëûð. Î, Äÿ äÿÃîð ãó äóí “Îüóë, Äÿ ïÿ ýþç, Îüóç ÿëön äÿ çÿ áóí îë äû,áónàë äû. Àéà üûn òîð ïà üû íà ìÿ íè ñàë äû ëàð. Ñànà êÿ ñèìâå ðÿ ëèì, äå èð ëÿð”, – úöì ëÿ ñè íÿ úà âàá îëà ðàã “Ýöí äÿàëòìûø àäàì âå ðèn éå ìÿ ýÿ!” – äå éèð. Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí -äÿí âå ðèë ìèø úöì ëÿ äÿ îíóí ÿí õà ðàê òå ðèê úÿ ùÿ òè – èí ñàíÿòè èëÿ ãè äà ëàí ìà ñû, âÿù øè õèñ ëÿ òè èôà äÿ îëó íóá. Òÿù êè éÿ ÷èÒÿ ïÿ ýþ çöí áó õö ñó ñèé éÿ òè íè áî éóí ñîí ðà êû ùèñ ñÿ ëÿ ðèí äÿèí êè øàô åò äè ðèá. Ìÿ ñÿ ëÿí, áî éóí ñîí ùèñ ñÿ ëÿ ðèí äÿ Òÿ ïÿ ýþ -267
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèçöí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø àøà üû äà êû ïàð ÷à éà äèã ãÿò éå òè ðÿê:Ãàë ãó áà íó éå ðèì äÿí òó ðàì, äåð äèì.Ãà ëûí Îüóç áÿý ëÿ ðèí äÿí ÿù äèì áî çàì, äåð äèì.Éånè äÿí òî üà íûí ãû ðàì, äåð äèìÁèð ýÿç àäàì ÿòè íÿ òî éàì, äåð äèì...Áó ïàð ÷à äà Òÿ ïÿ ýþ çöí èñ òÿ éè àé äûí øÿ êèë äÿ èôà äÿîëó íóá. Áå ëÿ êè, î, Îüóç áÿé ëÿ ðè èëÿ ÿù äè íè ïî çà ðàã (Áó,Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí Òÿ ïÿ ýþ çÿ âåð äè éè âÿ äÿ èøà ðÿ äèð: ...ÿì ìàýöí äÿ åêè àäàì èëÿ áåø éöç ãî éóí âå ðÿ ëèì), éå íè äÿí (éå -íè) äî üó ëàí ëà ðûí ùà ìû ñû íû þë äöð ìÿê èñ òÿ éèð êè, ùå÷ îë ìà ñàáèð úÿ äÿ ôÿ àäàì ÿòèí äÿí äî éà. Áó, âÿù øè ëè éèí êóë ìè íà ñè -éà íþã òÿ ñè äèð. Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿí âåð äè éè ìèç éó õà ðû äà êûìèñ ðà ëà ðûí ñà äÿ ëÿø äè ðèë ìÿ ñè èëÿ áàü ëû ìö áà ùè ñÿ ëè ìÿ ãàì -ëàð ìö øà ùè äÿ åäèë äè éè ö÷öí îíó åé íè ëÿ òÿã äèì åäè ðèê:Äå éèð äèì êè, ãàë õûá éå ðèì äÿí äó ðóì,Ãà ëûí Îüóç áÿé ëÿ ðèé ëÿ ÿù äè ìè ïî çóì,Ãîë ëà ðûí äà øà ùèí ëÿ ðè þë äö ðöì.Áèð úÿ äÿ ôÿ àäàì ÿòèí äÿí äî éóì.Ýþ ðöí äö éö êè ìè, “Êè òàá”ûí òÿí ãè äè ìÿòí ùèñ ñÿ ñèí äÿ -êè “éå nè” âÿ “òî üàí” ñþç ëÿ ðè ìÿò íèí ìö à ñèð øÿê ëèí äÿ 1“ãîë” âÿ “øà ùèí” ñþç ëÿ ðè èëÿ ÿâÿç åäè ëèá. Áó úöð ÿâÿç ëÿí -ìÿ íèí åë ìè âÿ ìÿí òè ãè áà õûì äàí ãö ñóð ëó îë ìà ñû íû áèð íå -1 Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä. Áà êû, 1988, ñÿù.201.268
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû÷ÿ èñ òè ãà ìÿò äÿ èçàù åò ìÿê îëàð. Áè ðèí úè ñè, “Áèð ýÿç àäàìÿòè íÿ òî éàì, äåð äèì” úöì ëÿ ñè íèí ñå ìàí òèê éö êö èì êàíâåð ìèð êè, îí äàí ÿâ âÿë èø ëÿí ìèø ìèñ ðà “Ãîë ëà ðûí äà øà ùèí -ëÿ ðè þë äö ðöì” øÿê ëèí äÿ ñà äÿ ëÿø äè ðèë ñèí. Èêèí úè ñè, Â.Â.Áàð -òîëä ùÿ ìèí ìèñ ðà íû ìÿò íèí ñå ìàí òèê òó òó ìó íà óé üóí òÿð -úö ìÿ åäèá (ß ãî âî ðèë, ÷òî èñòðåá ëþ òåõ èç íèõ, êòî âíîâüïî ÿ âèë ñÿ íà ñâåò...). 1 Ö÷öí úö ñö, Ù.Àðàñ ëû âÿ Ì.Åð ýè íèííÿøðëÿ ðèí äÿ äÿ “éå nè äÿí òî üà íûí” èôà äÿ ñè “éå íè äÿí äî üà -íûí” ìÿ íà ñûí äà âå ðèë ìèø äèð. Îí äà ñó àë îëó íà áè ëÿð êè, íÿö÷öí “éå nè äÿí” ñþ çö ãîë ëà ðûí äà, “òî üàí” èñÿ øà ùèí êè ìèñà äÿ ëÿø äè ðè ëèá. Ôèê ðè ìèç úÿ, çà ùè ðè îõ øàð ëûã ÿñàñ ýþ òö ðöë äö -éö ö÷öí áà ëà ëà ìàã, òþ ðÿ ìÿê àí ëàì ëû ñóáñòàí òèâ ëÿø ìèø òî -üàí (äî üàí) ôå ëè ñè ôÿ òè øà ùèí àí ëàì ëû àð õà èê “òî üàí” çî î -ëåê ñå ìè êè ìè, “éånè äÿí” ñþ çö íöí êþê ùèñ ñÿ ñè èñÿ ãÿ äèìòöðê äè ëèí äÿ êè éàí, ïàë òà ðûí éà íû, ãû ðà üû, ãî ëó àí ëàì ëû“éåíã” 2 êè ìè áà øà äö øö ëöá. Éÿ íè ùÿð èêè ñþ çöí ñà äÿ ëÿø äè -ðèë ìÿ ñèí äÿ ìÿò íèí ñå ìàí òèê òó òó ìó éîõ, ñþç ëÿ ðèí ôîð ìàëîõ øàð ëû üû ÿñàñ ýþ òö ðö ëöá. Ìà ðàã ëû äûð êè, Ñ.ßëè çà äÿ âÿÔ.Çåé íà ëîâ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”óí 1988-úè èë íÿø ðè íèí65-úè ñÿ ùè ôÿ ñèí äÿ êè “éå nè” ñþ çö íöí ìÿ íà âÿ ôóíêñè éà ñû íûäöç ýöí ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðèá ëÿð: “ßë ëÿ ðèí éå nè íÿ ÷ÿê äè.Ýþ çöê ìÿ ñöí äå éö îéó íà ýèð äè” – “ßë ëÿ ðè íè ýþ ðöí ìÿ -ñèí äå éÿ è÷ÿ ðè éÿ – ãàô òà íû íûí ãî ëó íà ÷ÿê äè, îéó íà ýè ðèáäå äè...” Áó ôàêò äà Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø “éå nè äÿí”1 Â.Â.Áàð òîëüä. Òó ðåö êèé ýïîñ è Êàâ êàç. “Êíè ãà ìî å ãî äå äà Êîð êó òà”.Ìîñêâà-Ëå íèíãðàä, 1962, ñòð.82.2 Ì.Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò òöðê (òÿð úö ìÿ åäÿ íè Ðà ìèç ßñ êÿð). IV úèëä.Áà êû, 2006, ñÿù.671.269
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèñþ çö íöí ãîë ëà ðûí äà ìÿ íà ñûí äà îë ìà äû üûíû òÿñ äèã ëÿ éèð.ßëà âÿ åäÿê êè, ùÿ ìèí ñþç ëÿð (éånè äÿí, òî üàí) Ãà çà íûí äè -ëèí äÿ äÿ èø ëÿ íèá: “... Áèð ãàð òà øûì âàð, – Ãà ðà ýöíÿ àä ëó.Éånè äÿí òî üà íû nû äÿð ýöð ìè éÿ ëÿð...” Ô.Çåé íà ëîâ âÿ Ñ.ßëè -çà äÿ Ãà çà íûí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø “éå nè äÿí òî üà íû nû” áèð ëÿø -ìÿ ñè íè “ãî ëóí äà êû øà ùè íè íè” êè ìè ñà äÿ ëÿø äè ðèá ëÿð (... õÿ -áÿð òó òóá, ãî ëóí äà êû øà ùè íè íè ñàü ãîé ìàç ëàð). Áó úöð ñà -äÿ ëÿø äèð ìÿ íèí ìÿò íèí ìÿ íà éö êö íÿ óé üóí ýÿë ìÿ äè éè íèéó õà ðû äà ÿñàñ ëàí äûð ìû øûã. Àì ìà ùÿ ìèí ñþç ëÿ ðè áàø ãàìöñ òÿ âè äÿ äÿ òÿù ëèë åò ìÿê ìöì êöí äöð.Áè ðèí úè ñè, Ãà çà íûí äè ëèí äÿí âåð äè éè ìèç ìèñ ðà ëàðÂ.Â.Áàð òîë äóí òÿð úö ìÿ ñèí äÿ áå ëÿ äèð: “... åñòü áðàòü, åãîçî âóò Êà ðà-Ãþ íå; òåì, êòî ó âàñü âíîâü ðî äèò ñÿ, îíè íåäà äóò æèòü!” 1 Áó, éó õà ðû äà òÿã äèì åò äè éè ìèç àð ãó ìåíòëÿð -ëÿ öñò-öñ òÿ äö øöð. Èêèí úè ñè, “ãà äûí äîü äó” àí ëàì ëû “éÿnè -äè” ñþ çö áà ðÿ äÿ Ì.Êàø üà ðè íèí ëö üÿ òèí äÿ ýå íèø èçà ùàò âå -ðè ëèá: “.. óðà üóò éÿ íè äè èáà ðÿ ñè íèí åòè ìî ëî ýè éà ñûí äà èêèèçàù âàð äûð. Áè ðèí úè ñè, “éÿ íèã íÿíã” ñþ çöí äÿí àëûí ìûø îë -ìà ñû äûð, “éöí ýöë íÿñ íÿ” äå ìÿê äèð. Ãà äûí äîü äó üó çà -ìàí éöí ýöë ëÿ øèð, îíà ýþ ðÿ äÿ éÿ íè äè äå éè ëèð... Èêèí úè ñè,“éèí” ñþ çöí äÿí àëûí ìûø îë ìà ñû äûð. “Éèí” áÿ äÿí äå ìÿê -äèð. Ãà äûí þç áÿ äÿ íèí äÿí áèð áÿ äÿí ÷û õàð ìûø äûð. Áó èçà -ùûí èêè ñè äÿ ýþ çÿë äèð” 2 .Áó èçàù ëàð “éå nè äÿí òî üà íû nû” èôà äÿ ñè íèí “ãî ëóí äà êû1 Â.Â.Áàð òîëüä. Òó ðåö êèé ýïîñ è Êàâ êàç. “Êíè ãà ìî å ãî äå äà Êîð êó òà”.Ìîñêâà-Ëå íèíãðàä, 1962, ñòð.98.2 Ì.Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò òöðê (òÿð úö ìÿ åäÿ íè Ðà ìèç ßñ êÿð). III úèëä.Áà êû, 2006, ñÿù.83.270
øà ùè íè íè” ìÿ íà ñûí äà îë ìà äû üû íû, ÿê ñè íÿ, “ãà äûí áÿ äÿ íèí -äÿí äî üó ëàí ëàð” ìÿ íà ñûí äà îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð. Äè ýÿð òÿ -ðÿô äÿí, Òÿ ïÿ ýþ çöí âÿ Ãà çà íûí äè ëèí äÿí âåð äè éè ìèç ïàð ÷à -ëàð äàí àøà üû äà êû ìÿí òè ãè íÿ òè úÿ ëÿð ùà ñèë îëóð:Òÿ ïÿ ýþç Îüóç ëà ðûí íÿñ ëè íè, êþ êö íö êÿñ ìÿê ôèê ðèí äÿîë äó üó íó à÷ûã øÿ êèë äÿ èôà äÿ åäèð (...Ãà ëûí Îüóç áÿý ëÿ ðèí -äÿí ÿù äèì áî çàì, äåð äèì. Éå nè äÿí òî üà íûí ãû ðàì,äåð äèì).Ãà çàí êà ôèð ëÿ ðÿ õà òûð ëà äûð êè, îí ëà ðûí íÿñ ëè íè, êþ êö íöêÿ ñÿ áè ëÿí Îüóç èýèä ëÿ ðè âàð (Ãà ëûí Îüóç åëèí äÿ áèð îü -ëóì âàð, – Óðóç àä ëó. Áèð ãàð òà øûì âàð, – Ãà ðà ýö íÿàä ëó. Éå nè äÿí òî üà íû nû äÿð ýöð ìè éÿ ëÿð).Áö òöí áóí ëàð îíó ýþñ òÿ ðèð êè, ìÿòíäÿ êè “éå nè äÿí” ñþ -çö èêè èñ òè ãà ìÿò äÿ òÿù ëèë åäè ëÿ áè ëÿð. Àì ìà éó õà ðû äà êûøÿðùëÿ ðÿ ýþ ðÿ, 2-úè òÿù ëèë äà ùà ðå àë äûð.Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿ îëàí ôÿð äè õö ñó ñèé éÿò ëÿð îíóí Áà -ñà òà öí âàí ëà äû üû ñó àë úöì ëÿ ëÿ ðèí äÿ àé äûí øÿ êèë äÿ íÿ çÿ ðÿ÷àð ïûð: “Îü ëàí, ãóð òóë äû n ìû?”, “Ãóð òóë äû n ìû?”, “Ýöí -áÿ äÿ ýèð äè n ìè?”, “Ìÿ ðÿ, îü ëàí, äÿ õè þë ìÿ äè n ìè?” Íö -ìó íÿ ëÿð äÿ ìÿí ôè åìî ñè éà êîíêðåò áèð ñþç ëÿ éîõ, ñó àëúöì ëÿ ëÿ ðè, äà ùà äÿ ãèã äå ñÿê, ùÿ ìèí úöì ëÿ ëÿ ðèí èí òî íà òèâìÿ íà ñû èëÿ èôà äÿ îëó íóá.Ø.Úÿì øè äîâ Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø ìö áà ëè üÿ -ëÿð äÿí áÿùñ åäÿð êÿí éà çûð: “Ìö áà ëè üÿ ëÿð åëÿ áèð óñ òà ëûã ëàèôà äÿ åäè ëèð êè, îíóí øè øèð äèë ìèø óé äóð ìà îë ìà ñû íà îõó úóùå÷ áèð ôè êèð âåð ìèð, ùÿ ãè ãÿ òÿí äÿ ùà äè ñÿ íèí áó úöð áàøâåð äè éè àäà ìà ðå àë áèð øåé êè ìè ýþ ðö íöð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Òÿ ïÿ -271Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèýþ çöí “Åé, ñà üàð ãî÷ ìÿ íèì íÿ éåð äÿí ùÿ ëàê îëà úà üû ìûáèë äèí, øþé ëÿ ÷à ëà éûì ñÿ íè ìà üà ðà äè âà ðû íà êèì, ãóé ðó -üóí ìà üà ðà ñû íû éàü ëà ñûí” äå ìÿ ñè ùå÷ äÿ ùåé ðÿò ëè ýþ ðöí -ìöð. ßúà èá ýö úÿ ìà ëèê áèð ñó ðÿò êè ìè òà íû äû üû ìûç Òÿ ïÿ -ýþç äÿ áå ëÿ áèð ãöâ âÿ òèí îë ìà ñû íà øöá ùÿ åò ìÿê àäà ìûíùå÷ àü ëû íà äà ýÿë ìèð” 1 . Ìö ÿë ëè ôèí ãåéäëÿ ðè äÿ Òÿ ïÿ ýþ çöíäè ëè íèí äè ýÿð îá ðàç ëàð äàí ôÿðãëÿí äè éè íè ýþñ òÿ ðèð.Òÿù êè éÿ ÷è Òÿ ïÿ ýþ çöí âÿù øè õèñ ëÿ òè íè äÿ ñîí äÿ ðÿ úÿïî å òèê áèð äèë ëÿ úàí ëàí äû ðà áè ëèá. Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿ êè åïè -òåò ëÿð (òöð ôÿí äÿ ãó çó), ÿçèç ëÿ ìÿ âÿ êè ÷èëòìÿ ôóíêñè éà ëû ñþç -ëÿð (éè ýèòúèê, ãà ðû úûã, ãûç úû üàç...), êÿ ëàì ëàð (Àëï ÿðÿí ÿð äÿíàäûí éà øóð ìàã åéá îëóð) âÿ ñ. êè ìè ïî å òèê ôè ãóð ëàð äàí ñÿ -íÿò êàð ëûã ëà èñ òè ôà äÿ äå äèê ëÿ ðè ìè çè ÿéà íè øÿ êèë äÿ ýþñ òÿ ðèð.Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿ èø ëÿ íÿí èëê âÿ ñîí úöì ëÿ ëÿ ðèí ñå -ìàí òèê òó òóì áà õû ìûí äàí áàü ëàí ìà ñû ìö øà ùè äÿ åäè ëèð.Áå ëÿ êè, “ßë úö ýÿ çè ãû íà ëû ãûç úû üàç ëà ðû ÷îã éå ìè øÿì”úöì ëÿ ñè Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø ñîí úöì ëÿ äèð. Áóúöì ëÿ íèí ðå ìà ñû êè ìè èø ëÿí ìèø “éå ìè øÿì” õÿ áÿ ðè áî éóíÿâ âÿ ëèí äÿ Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø èëê úöì ëÿ íèí,êîíêðåò äå ñÿê, “Ýöí äÿ àëòìûø àäàì âå ðèí éå ìÿ ýÿ”úöì ëÿ ñè íèí ðå ìà ñû ôóíêñè éà ñûí äà îëàí “éå ìÿ ýÿ” âà ñè òÿ ëèòà ìàì ëû üû èëÿ áàü ëà íûð. Äå ìÿ ëè, Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëè ðå ìà ñûâà ñè òÿ ëè òà ìàì ëûã (éå ìÿ ýÿ) îëàí úöì ëÿ èëÿ áàø ëà íûð âÿ ðå -ìà ñû õÿ áÿð (éå ìè øÿì) îëàí úöì ëÿ èëÿ éå êóí ëà øûð. ßëà âÿàð ãó ìåíò ýÿ òè ðè ëÿ áè ëÿð êè, Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø“ßëúö ýÿçè ãû íà ëû ãûç úû üàç ëà ðû ÷îã éå ìè øÿì” úöì ëÿ -1 Ø.Úÿì øè äîâ. Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä. Áà êû, 1977, ñÿù.142.272
ñèí äÿí ñîí ðà 5 ìèñ ðà âå ðèë äè éè ö÷öí îíó ñîí úöì ëÿ êè ìèýþ òöð ìÿê îë ìàç. Ãåéä åäÿê êè, ùÿ ìèí úöì ëÿ äÿí ñîí ðàâå ðèë ìèø áè ðèí úè ìèñ ðà þçöí äÿí ÿâ âÿë êè íèí, éÿ íè “éå ìè -øÿì” ðå ìà ëû úöì ëÿ íèí ìÿí òè ãè íÿ òè úÿ ñè êè ìè èø ëÿ íèá. Äè -ýÿð 4 ìèñ ðà èñÿ Äðåç äåí íöñ õÿ ñè íèí 231-úè ñÿ ùè ôÿ ñèí äÿ êèìèñ ðà ëà ðûí íèñ áÿ òÿí äÿ éèø äè ðèë ìèø ôîð ìà ñû äûð. Ùå÷ øöá ùÿ -ñèç êè, áó úöð ÿìÿ ëèé éàò, äÿ ãèã äå ñÿê, ïàð ÷à íûí íèñ áÿ òÿíäÿ éèø äè ðè ëÿ ðÿê òÿê ðàð ëàí ìà ñû åìî ñè î íàë ëûã âÿ åêñïðåñ ñèâ -ëè éÿ õèä ìÿò åäèð.Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø “Àëï ÿðÿí ÿð äÿí àäûíéà øóð ìàã åéá îëóð” êÿ ëà ìû âÿ “ßì äè ãàð äàø ëàð, ãûé -ìà ìà nà!” (Ñöä ãàð äà øû éûã, ãûé ìà ìÿ íÿ!) úöì ëÿ ëÿ ðèí -äÿ êè çà ùè ðÿí ìöñ áÿò ýþ ðö íÿí ìî òèâ äÿ àë äà äû úû, ìÿêðëèâÿ èí ñàí ëûã äàí óçàã äûð. Áó, Òÿ ïÿ ýþ çöí þç äè ëèí äÿ èø ëÿí -ìèø “Áèð ýÿç àäàì ÿòè íÿ òî éàì, äåð äèì” úöì ëÿ ñèí äÿäÿ òÿñ äè ãè íè òà ïûð.Ìè ôèê îá ðàç îëàí Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëè èëÿ “Äó õà ãî úà îü -ëó Äÿ ëè Äîì ðóë áî éó”íäà êû ßç ðà éè ëèí äè ëè àðà ñûí äà îõ øàð -ëû üà ðàñò ýÿ ëè íèð.Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí äÿ:...Áûü ÷à üû ãà ðàð ìûø éè ýèò úèê ëÿ ðè ÷îã éå ìè øÿì......ßë úö ýÿ çè ãû íà ëû ãûç úû üàç ëà ðû ÷îã éå ìè øÿì...ßç ðà éè ëèí äè ëèí äÿ:Ýþ çè ýþê úÿê ãûç ëà ðón – ýÿ ëèí ëÿ ðènúà íûí ÷îü àë ìû øàì!.....Àü ñà ãàë ëó, ãà ðà ñà ãàë ëó éè ýèò ëÿ ðèn273Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèúà íûí ÷îü àë ìû øàì!..Òÿã äèì åò äè éè ìèç íö ìó íÿ ëÿð ôîð ìà, ùÿì äÿ ñå ìàí òèêáà õû ìûí äàí åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð. Áå ëÿ êè, Òÿ ïÿ ýþç ÿëè õû íà ëûãûç ëà ðû, áûü éå ðè éå íè úÿ òÿð ëÿ ìèø úà âàí ëà ðû ÷îõ éå äè éè íè äå -éèð ñÿ, ßç ðà éèë äÿ ýþ çö ýþé ÷ÿê ãûç ëà ðûí-ýÿ ëèí ëÿ ðèí, àü ñàã ãàëâÿ ãà ðà ñàã ãàë èýèä ëÿ ðèí úà íû íû ÷îõ àë äû üû íû äå éèð. Áó äà îíóýþñ òÿ ðèð êè, ùÿ ìèí úöì ëÿ ëÿ ðèí ðå ìà ñû (õÿ áÿ ðè) ìöõ òÿ ëèô àí -ëàì ëû îë ñà äà, ÿñà ñÿí, åé íè ôóíêñè éà íû éå ðè íÿ éå òè ðèð, éÿ íèùÿð èêè ñèí äÿ èí ñà íûí þë äö ðöë ìÿ ñèí äÿí ñþù áÿò ýå äèð (éå ìè -øÿì, úà íûíû àë ìû øàì).Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, òÿù êè éÿ ÷è Òÿ ïÿ ýþ çöí äè ëèí -äÿ ÿí èí úÿ äå òàë ëà ðà, èø ëÿò äè éè ùÿð áèð äèë âà ùè äè íèí öñ ëó áèïîå òèê ôóíêñè éà ñû íà ñÿ íÿò êàð ëûã ëà éà íà øûá, Òÿ ïÿ ýþ çöíâÿù øè ëè éè íè îíóí þç äè ëè èëÿ úàí ëàí äû ðà ðàã ôÿð äè ëÿø äè ðÿ áè -ëèá. Àì ìà îíó äà ãåéä åò ìÿê ëà çûì äûð êè, Òÿ ïÿ ýþ çöíâÿù øè ïîðòðå òè òÿù êè éÿ ÷è äè ëèí äÿ äÿ êà ìèë ëèê ëÿ éà ðà äû ëûá.Áó ðà äà òÿù êè éÿ ÷è íèí Òÿ ïÿ ýþç ëÿ áàü ëû èø ëÿò äè éè úöì ëÿ ëÿð -äÿí áè ðè íè õà òûð ëàò ìàã êè ôà éÿò äèð: “... Îü ëàí úûã ëà ðûn êè -ìè íön áóð íûí, êè ìè íön ãó ëà üûí éå ìÿýÿ áàø ëà äû”. Áóúöð íö ìó íÿ ëÿð òÿñ äèã åäèð êè, òÿù êè éÿ ÷è þç äè ëè èëÿ îá ðà çûíäè ëè íè àéûð ìà üà ìö âÿô ôÿã îëóá. Äå ìÿ ëè, òÿù êè éÿ ÷è äà íûø -ìà üû âÿ äà íûø äûð ìà üû áà úà ðàí ìÿø ùóð áèð ñÿ íÿò êàð, äÿ ðèíçÿ êà ñà ùè áè êè ìè ãèé ìÿò ëÿí äè ðèë ìÿ ëè äèð.274
Ãà ðàcà ÷î áàí îáðàçûíûí äè ëèÒÿù êè éÿ ÷è Ãà ðà úà ÷î áà íûí áÿ äèè ïîðòðå òè íè éà ðà äàð -êÿí áèð íå ÷ÿ âà ñè òÿ äÿí èñ òè ôà äÿ åäèá. Áå ëÿ êè,îíóí õà ðàê òå ðèê úÿ ùÿò ëÿ ðè éàë íûç òÿù êè éÿ ÷è íèí äè ëè éîõ,ùÿì äÿ Ãà çà íûí âÿ êà ôè ðèí äè ëè âà ñè òÿ ñè ëÿ à÷û ëûð. Ìÿ ñÿ ëÿí,òÿù êè éÿ ÷è Ãà ðà úà ÷î áà íûí ìÿðä âÿ òÿä áèð ëè îë ìà ñû íû òÿñ -âèð åäÿð êÿí “... Àüû ëûn ãà ïó ñû íû áÿð êèò äè. Ö÷ éåð äÿ äÿ -ïÿ êè áè òàø éûü äû, àëà ãî ëëû ñà ïà íûí ÿëè íÿ àë äû” òèï ëèúöì ëÿ ëÿð äÿí èñ òè ôà äÿ åäèð. Êà ôè ðèí ìÿã ñÿä ëè âÿ ìÿêðëèìö ðà úè ÿ òèí äÿ Ãà ðà úà ÷î áà íûí èøè, ïå øÿ ñè ãà áàð äû ëûð: “...Ñö äö, ïå íè ðè áîë ãàé ìàã ëû ÷î áàí!” Ãà çàí îíó þçö íÿÿí éà õûí àäàì ùå ñàá åäèð: “Îüóë ÷î áàí, ãàð íûì àú äûð.Ùå÷ íÿñ íÿn âàð ìû äûð éå ìÿ ýÿ?” Áó úöì ëÿ ëÿ ðèí ùÿð áè -ðèí äÿ Ãà ðà úà ÷î áà íû ñÿ úèé éÿ ëÿí äè ðÿí äå òàë ëàð îë ñà äà,òÿù êè éÿ ÷è îíó äà ùà ÷îõ þç äè ëè èëÿ äà íûø äûðûá. Áÿ çè ôàêòëà -ðà äèã ãÿò éå òè ðÿê:Êà ôèð ëÿ ãàð øû ëà øàð êÿí þç ñè ëàù ëà ðû íû êà ôè ðèí êèí äÿí öñ -òöí òó òàí Ãà ðà úà ÷î áàí (... Àëòìûø òó òàì êþí äÿ ðènè íÿþýÿð ñÿn, ìûð äàð êà ôÿð? Ãû çûë úûã äÿ ýÿ íÿ ýèì úÿ ýÿë -ìÿç ìà nà!) Ãà çàí ëà ãàð øû ëà øàí äà îíà ùþð ìÿò ëÿ éà íà øûð,ñè ëàù ëà ðû íû þéöð, îíóí éî ëóí äà úà íûí äàí êå÷ ìÿ éÿ ùà çûðîë äó üó íó áèë äè ðèð (... Ãà ðà ïî ëàò óç ãû ëû úûn âåð ýèë, ìà -nà!.. Þëöð ñÿì ñÿ íèn óü ðónà áÿí þëÿ éèì...)Òÿã äèì åò äè éè ìèç úöì ëÿ ëÿð ëåê ñèê, õö ñó ñÿí äÿ èí òî -íà òèâ ìÿ íà ëà ðû èëÿ ôÿðãëÿ íèð. Äÿ ãèã äå ñÿê, êà ôèð ëÿ áàü ëû èø -ëÿ äèë ìèø úöì ëÿ ëÿ ðäÿ ãÿ çÿá âÿ íèô ðÿò, Ãà çà íà öí âàí ëàí -275Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìûø úöì ëÿ ëÿð äÿ èñÿ ùþð ìÿò âÿ ìÿ ùÿá áÿò èôà äÿ îëó íóð.Äå ìÿ ëè, òÿù êè éÿ ÷è àøà üû òÿ áÿ ãÿ äÿí îëàí Ãà ðà úà ÷î áà íûéó õà ðû òÿ áÿ ãÿ äÿí îëàí ëàð ëà, êîíêðåò äå ñÿê, àüà ñû Ãà çàí,äöø ìÿ íè êà ôèð ëÿ ãàð øû ëàø äûð äû üû ö÷öí îíóí íèò ãèí äÿ ñî ñè -àë ëû üû íÿ çÿ ðÿ àëûá, ùÿì äÿ îíó ñè òó à ñè éà éà óé üóí äà íûø äû -ðûá. Òÿù êè éÿ ÷è Ãà ðà úà ÷î áà íûí áó êåé ôèé éÿòè íè áö òöí ìÿ -ãàì ëàð äà ñÿ íÿò êàð ëûã ëà èôà äÿ åäèá. Ìÿ ñÿ ëÿí, àüà ñû íà“Áÿ ëè, àüàì Ãà çàí, ýå úÿ äÿí áèð ãó çû áè øö ðöá äó ðó -ðàì. Ýÿë, áó àüà úûí äè áèí äÿ åíÿ ëöì, éå éÿ ëöì”, – äå -éÿí Ãà ðà úà ÷î áàí êà ôè ðÿ “Ìÿ ðÿ, äè íè éîã, ÿãëñèç êà ôÿð!Óñ ñû éîã, äÿð íÿê ñèç êà ôÿð”, – äå éèð. Øöá ùÿ ñèç êè, Ãà ðà -úà ÷î áà íû êà ôèð ëÿ áó úöð äà íûø ìà üà ìÿú áóð åäÿí êà ôè ðèíÿäÿá ñèç, åòèê ÷ÿð ÷è âÿ éÿ ñûü ìà éàí ñþç ëÿð äèð (... Ãà ðû úûãàíà nû ýÿ òöð ìè øèç, áè çèì äèð, Ñànà âåð ìÿ çèç, Éàé õàíêå øèø îü ëû íà âå ðÿ ðèç, Éàé õàí êå øèø îü ëûí äàí îü ëû òî -üàð...). Ãåéä åäÿê êè, êà ôèð ëÿ ðÿ íèô ðÿò, îí ëà ðû àë ÷àëòìàÎüóç èýèä ëÿ ðè íèí ùÿð áè ðè íèí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè äèð. Äå -ìÿ ëè, òÿù êè éÿ ÷è îí ëà ðûí áèð îá ðàç êè ìè äîë üóí âÿ òÿ áèèïîðòðåò ëÿ ðè íè þç äèë ëÿ ðè èëÿ úàí ëàí äû ðûá.Ãà ðà úà ÷î áà íûí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø “... Þëö ìè ñèí, äè ðè -ìè ñèí, áó èø ëÿð äÿí õÿ áÿ ðèn éîã ìû äûð?”, “Þë ìöø ìèé -äèn, éèò ìèø ìèé äèn, à Ãà çàí” òèï ëè úöì ëÿ ëÿ ðèí ëåê ñèê âÿèí òî íà òèâ ìÿ íà ëà ðû äà îíó áèð îá ðàç êè ìè ôÿð äè ëÿø äèð ìÿ éÿõèä ìÿò åäèð.276
Äÿ ëè Ãàðcàð îá ðà çû íûí äè ëèÒÿù êè éÿ ÷è åïè çî äèê ñó ðÿò îëàí Äÿ ëè Ãàð úà ðûí äè ëè íÿäÿ õö ñó ñè ôè êèð âå ðèá. Îíóí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø àøà üû -äà êû ïàð ÷à éà äèã ãÿò éå òè ðÿê:“ßëåé êÿñ-ñÿ ëàì! Àé ÿìÿë àç ìûø, ôå ëè äþí ìöø, ãà -äèð àë ëàù àü àë íû íà ãà äà éàç ìûø! Àéàã ëû ëàð áó ðà éàýÿë äè ýè éîã. Àüûç ëû ëàð áó ñó éûì äàí è÷ äè ýè éîã. Ñà nàíîë äû? ßìÿ ëèn ìè àç äû? Ôå ëèn ìè àç äû? ßúÿ ëèn ìè ýÿë -äè? Áó àðà ëàð äà íåé ëÿðñÿn?” – äå äè.Ò.Ùà úû éåâ èí òî íà ñè éà ìö òÿ íà ñèá ëè éè íèí íÿñðäÿ éà ðàò äû -üû øå ðèé éÿò äÿí áÿùñ åäÿð êÿí éó õà ðû äà êû íö ìó íÿ íè ýå íèø øÿ -êèë äÿ òÿù ëèë ñöç ýÿ úèí äÿí êå ÷è ðèá: “ßâ âÿë úÿ ö÷ õè òàá-íè äàýÿ ëèð, ñîí ðà èêè íÿã ëè úöì ëÿ äÿ ðå àë ìÿ ëó ìàò âå ðè ëèð. Àð äûí úàáè ðè, ñîí ðà áàø ãà ñû îë ìàã ëà èêè öìó ìè ñó àë âå ðè ëèð. Èêè íÿã ëèúöì ëÿ éÿ ãàð øû ëûã îëàí áó èêè ñó à ëûí àðà ñûí äà ÿâ âÿë êè ö÷ õè -òàá – íè äà éà óé üóí ö÷ ñó àë äö çö ëöð: íè äà ëà ðûí àð äû úûë ëû üû ñó -àë ëàð äà ýþç ëÿ íèð. Íè äà ëà ðûí âÿ ñó àë ëà ðûí êÿ ìèé éÿò óé üóí ëó -üó ðèò ìèê äå òà ëà äþ íöð. Åé íè çà ìàí äà áó åêâ è âà ëåíò ëÿð àðà -ñûí äà ìÿí òè ãè ðà áè òÿ âàð; áè ðèí úè ñó àë áè ðèí úè íè äà íûí, èêèí úèñó àë èêèí úè íèí ñÿñ ãàð øû ëû üû äûð...” 1 Áó, ìö ÿë ëè ôèí þçö íöí äÿãåéä åò äè éè êè ìè, áö òþâ ëöê äÿ “Êè òàá”ûí ïî å òèê ñòðóê òó ðó íààèä äèð. Éó õà ðû äà êû ïàð ÷à éà áàø ãà ìöñ òÿ âè äÿ, äà ùà äîü ðó ñó,îá ðà çûí äè ëè êîí òåêñòèí äÿ éà íàø äûã äà èñÿ áèð ñû ðà ñïå ñè ôèêíèòã äå òàë ëà ðû àø êàð ëà íûð. Áå ëÿ êè, Äÿ ëè Ãàð úà ðûí äè ëèí äÿ èø -ëÿí ìèø “ÿëåé êÿñ-ñÿ ëàì” ýþ ðöø ìÿ åòè êå òè íÿ, “ÿìÿ ëè àç -277Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ò.Ùàúûéåâ. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áà êû, 1976, ñÿù.76.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìàã”, “ôå ëè äþí ìÿê”, “àë íû íà ãà äà éàç ìàã” ôðà çåì ëÿ ðè íÿ,åëÿ úÿ äÿ “àéàã ëû ëàð” âÿ “àüûç ëû ëàð” ñþç ëÿ ðè íÿ “Êè òàá”äà ùå÷áèð ñó ðÿ òèí äè ëèí äÿ ðàñò ýÿ ëèí ìèð. Äå ìÿ ëè, Äÿ ëè Ãàð úà ðûí äè -ëèí äÿí âå ðèë ìèø èëê ïàð ÷à äà îíóí áÿ äèè ïîðòðå òè íèí ÿí õà ðàê -òå ðèê úèç ýè ëÿ ðè éà ðà äû ëûá.Äÿ ëè Ãàð úà ðûí äè ëèí äÿ îëàí ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿð àøà üû äà êûïàð ÷à äà äà àé äûí øÿ êèë äÿ ýþ ðö íöð:“Áèn áóü ðà ýÿ òö ðön êèì, ìà éà ýþð ìÿ ìèø îëà. Áènäÿ õè àé üûð ýÿ òö ðön êèì, ùå÷ ãûñðà üà àø ìà ìûø îëà. Áènäÿ õè ãî éóí ýþð ìÿ ìèø ãî÷ ýÿ òö ðön. Áèn äÿ ãóé ðûã ñûçãóëàã ñûç êþ ïÿê ýÿ òö ðön. Áèn äÿ õè áö ðÿ ýÿ òö ðön ìà nà”.Äÿ ëè Ãàð úàð éå ýà íÿ îá ðàç äûð êè, îíóí äè ëèí äÿ àò ðè áó -òèâ ôóíêñè éà ëû “ìà éà ýþð ìÿ ìèø áóü ðà”, “ãûñ ðà üà àø ìà ìûøàé üûð”, “ãî éóí ýþð ìÿ ìèø ãî÷”, “ãóé ðóã ñûç-ãó ëàã ñûç êþ -ïÿê” êè ìè èôà äÿ ëÿð èø ëÿ íèá. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, Äÿ ëè Ãàð úà ðûííèò ãè ðå àë ëûã äàí óçàã äûð. Îíóí àü ëà ýÿë ìÿç áàø ëûã èñ òÿ ìÿ -ñè áà ðÿ äÿ Ì.Êà çû ìîü ëó éà çûð: “Áó úöð ÿúà èá-ãÿ ðà èá áàø -ëûã èñ òÿ ìÿê ëÿ, éÿ íè ìà éà ýþð ìÿ ìèø ìèí íÿð, ìàä éàí ýþð -ìÿ ìèø ìèí àé üûð, ãî éóí ýþð ìÿ ìèø ìèí ãî÷, ãóé ðóã ñóç,ãó ëàã ñûç ìèí êþ ïÿê âÿ ìèí äÿ áè ðÿ òÿ ëÿá åò ìÿê ëÿ Äÿ ëèÃàð úàð, ýþ ðö íöð, Áåé ðÿ éèí Áà íû ÷è ÷ÿê ëÿ åâ ëÿí ìÿ ñè íè äö -éö íÿ ñàë ìàã ìÿã ñÿ äè ýö äöð. Ýþ ðö íöð, Äÿ ëè Ãàð úàð áå ëÿáà øà äö øöð êè, íÿ éè òàïûá ýÿòèðìÿê ìöìêöí îëñà äà, ìèíáè ðÿ íè òà ïûá ýÿ òèð ìÿê áàø òóò ìà éà úàã áèð èø äèð” 1 . Áó ðà äàîíó äà ãåéä åäÿê êè, Äÿ ëè Ãàð úà ðûí äè ëèí äÿí âåð äè éè ìèç1 Ìóõ òàð Êà çû ìîü ëó. “Äÿ äÿ Ãîð ãóä êè òàáû”í äà äÿ ëè îá ðà çû. “Äÿ äÿ Ãîð -ãóä”, N 3. Áà êû, 2004, ñÿù.24.278
éó õà ðû äà êû ïàð ÷à ôóíêñè éà áà õû ìûí äàí Äÿ äÿ Ãîð ãóä ëàÒÿ ïÿ ýþ çöí äè à ëî ãó íó õà òûð ëà äûð. Áå ëÿ êè, Äÿ äÿ Ãîð ãó äóí“Îüóë, ... Ñà nà êÿ ñèì âå ðÿ ëèì, äå èð ëÿð” úöì ëÿ ñè íÿãàð øû Òÿ ïÿ ýþç äå éèð: “Ýöí äÿ àëòìûø àäàì âå ðèn éå ìÿ -ýÿ!” Áó ãàð øû ëàø äûð ìà Òÿ ïÿ ýþç âÿ Äÿ ëè Ãàð úàð îá ðàç ëà ðû íûåé íè õÿò äÿ áèð ëÿø äè ðÿí äå òàë ùå ñàá îëó íà áè ëÿð. ×öí êè ùÿðèêè ñè íèí íèò ãèí äÿ ðå àë ëûã éîõ, ãåé ðè-ðå àë ëûã èôà äÿ îëó íóá.Éà ëàí ÷û îü ëó Éà ëàícûãîá ðà çû íûí äè ëè“Éà ëàí ÷û îü ëó Éà ëàí úûã” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿàòà âÿ îüóë àä ëà ðû íûí ñå ìàí òèê òó òó ìóí äà “éà ëàí”, “ùèé -ëÿ” ìî òè âè äà éà íûð. Ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí áè ðè äè ýÿ ðè íèòà ìàì ëà éàí áó àä ëàð ôîð ìà áà õû ìûí äàí äà îõ øàð äûð. Ùÿ -ìèí àä ëàð äà ôÿðã éàë íûç -÷û âÿ -úûã øÿ êèë ÷è ìîð ôåì ëÿ ðèí -äÿ þçö íö ýþñ òÿ ðèð êè, áó äà îüóë àäûí äà êû êè ÷èëòìÿ ìÿç -ìóí ëó -úûã øÿ êèë ÷è ñè íèí àòà àäûí äà êû -÷û øÿ êèë ÷è ñè íÿ óé -üóí ëàø äû ðûë ìà ñû äûð.Òÿù êè éÿ ÷è Éà ëàí úû üûí äè ëèí äÿ èø ëÿò äè éè áèð ñû ðà îá ðàç -ëû èôà äÿ ëÿ ðè îíóí àäû èëÿ ôîð ìà úà åëÿ áàü ëà éûá êè, ùÿ ìèíâà ùèä ëÿð ùÿì ãà ôè éÿ êè ìè ÷û õûø åäèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, “àúû üû òóò -ìàã” ôðà çå î ëî æè âà ùè äè îíóí àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè3-úö êîì ïî íåí òèí øÿ êèë ÷è ìîð ôå ìè ùèñ ñÿ ñè íÿ óé üóí ëàø äû -ðû ëûá: Éà ëàí ÷û îü ëó Éà ëàí úóüûn àúû üû òóò äû (Éà ëàí úó üûí –àúû üû : úó üû – àúû üû).III áîé äà êû àé ðû-àé ðû ñèí òàê òèê áö òþâ ëÿð äÿ Éà ëàí úû üûí279Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèõà ðàê òå ðè à÷û ëûð, äà ùà äîü ðó ñó, îíóí èêè öç ëö âÿ éà ëàí ÷û ñè -ôÿ òè ìÿòí êîí òåêñòèí äÿ äà ùà ãà áà ðûã ýþ ðö íöð:Éà ëàí úûã Áà éûí äûð õà íà äå éèð: “Ñóë òà íûì, áÿí âà ðà -éûí, þëè ñè-äè ðè ñè õÿ áÿ ðèí ýÿ òè ðÿ éèí!” “Áåé ðÿýè Ãà ðàÄÿð âÿíääÿ þë äöð ìèø ëÿð, óø äà íè øàíû, ñóë òà íûì!”Òÿã äèì åò äè éè ìèç ñèí òàê òèê áö òþ âöí ñå ìàí òèê éö êö âÿèí òî íà ñè éà ñûí äà êû òÿ áè è ëèê éà ëàí âÿ ãîð õó èëÿ áàü ëû äûð. Áå ëÿêè, î, éà ëà íû íûí äîü ðó êè ìè ãÿ áóë åäèë äè éè íè áèë äèê äÿ òàìáàø ãà òîí äà äà íû øûð, îíóí íèò ãèí äÿ êè úöì ëÿ ëÿ ðèí ëåê ñèê âÿèí òî íà òèâ ìÿ íà ëà ðûí äà ëîâ üà ëûã, äèê áàø ëûã èôà äÿ îëó íóð:“Ýÿë, ìÿ ðÿ ãà âàò, ìÿ íèì éà éû ìû ÷ÿê, éîõ ñà øèì -äè áîé íûn óðó ðàì”. “Ìÿ ðÿ, Áåé ðÿ éèn éà éû âàð äûð, ýÿ -òö ðèn!”Áî éóí ñîí ðà êû åïè çîä ëà ðûí äà èñÿ Éà ëàí úûã äà íûø äû ðûë -ìûð, éàë íûç îíóí òà ëå éè íèí ñîí àí ëà ðû õà òûð ëà äû ëûð:“Éà ëàí ÷ûã îü ëû Éà ëàí úóã áó íó åøèò äè. Áåé ðÿ ýèíãîð ãó ñûí äàí ãà÷ äû, þçè íè Òà íà ñà çû íà ñàë äû. Áåé ðÿêàð äû íà äöø äè. Ãîà-ãîà ñà çà äö øöð äè. Áåé ðÿê àé äûð:“Ìÿ ðÿ, îä ýÿ òö ðön!” Ýÿ òöð äè ëÿð. Ñà çû îäà óð äû ëàð”.Áó ñèíòàêòèê áö òþâ äÿ ö÷ ïñè õî ëî æè ìî ìåíòëÿ ãàð øû ëà -øû ðûã: Éà ëàí úû üûí ãîð õó äàí, ÷èð êèí åù òè ðàñ äàí äî üàí éàë -âà ðûø ëû íèò ãè; Éà ëà íûí ýåð ÷ÿê êè ìè ãÿ áó ëó âÿ Éà ëàí úû üûííèò ãèí äÿ ëîâ üà ëûã, ÿìðëÿ äà íûø ìà; Îüóç úÿ ìèé éÿ òèí äÿìÿ íÿ âèé éàò ñûç àäàì ùå ñàá îëó íàí Éà ëàí úû üûí äà íûø äû ðûë -ìà ìà ñû. Äå ìÿ ëè, òÿù êè éÿ ÷è ùà äè ñÿ äÿí ùà äè ñÿ éÿ êå ÷èä âÿäÿ éè øÿí ïñè õî ëî æè ìî ìåíòëÿð êîí òåêñòèí äÿ Éà ëàí úû üûí äè -ëè íè íÿ çà ðÿò äÿ ñàõ ëà éà áè ëèá. Éÿ íè ñó ðÿò ïñè õî ëî æè ìî ìåí -280
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûòÿ, ñè òó à ñè éà éà óé üóí äà íûø äû ðû ëûá. Áÿ çÿí èñÿ Éà ëàí úû üûííèò ãè òÿù êè éÿ ñè òÿñ âè ðèí äÿí àí ëà øû ëà áè ëèð:“... ñàç äàí ãà÷ äû. Áåé ðÿ ýèí àéà üû íà äöø äè. Ãû ëû úûàë òûí äàí êå÷ äè”.Òÿã äèì åò äè éè ìèç ôàêòëàð òÿñ äèã åäèð êè, òÿù êè éÿ ÷èÉà ëàí úûã ñó ðÿ òè íè àäû íà óé üóí äà íûø äû ðà áè ëèá 1 .Áóð ëà õà òóí îáðàçûíûí äè ëèII, III âÿ IV áîé ëàð äà Áóð ëà õà òóí ñó ðÿ òè íÿ ðàñò ýÿ ëè -íèð. Î, õàí ëàð õà íû Áà éûí äû ðûí ãû çû, áÿé ëÿð áÿ éè Óëàñ îü ëóÑà ëóð Ãà çà íûí ùÿ éàò éîë äà øû, Îüóç úÿ ìèé éÿ òè íèí áè ðèí úèõà íû ìû, îá ðàç ëû äå ñÿê, õà íûì ëàð õà íû ìû äûð.Áóð ëà õà òó íóí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø áèð ñû ðà ïî å òèê ëþâ ùÿ -ëÿð äè ýÿð Îüóç õà íûì ëà ðû íûí äè ëèí äÿ äÿ èø ëÿ íèð. Ìÿ ñÿ ëÿí,àøà üû äà òÿã äèì åò äè éè ìèç ìèñ ðà ëàð Äÿ ëè Äîì ðó ëóí àíà ñû -íûí äè ëèí äÿ, äå ìÿê îëàð êè, åé íè ëÿ âå ðè ëèá:Îüóë, îüóë, àé îüóë!Òî ãóç àé òàð ãàð íûì äà ýþ òöð äè ýèì îüóë!Îí àé äå éÿí äÿ äöí éà éà ýÿ òöð äö ýèì îüóë!Òîë ìà ñû áå øèê äÿ áÿ ëÿ äö ýèì îüóë!Éà õóä Äèð ñÿ õà íûí õà òó íó íóí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø “Áÿ -ðö ýÿë ýèë, áà øûì áÿõ òè, åâèì òÿõ òè! Õàí áà áà ìûí ýþé -ýè ñè!” ìèñ ðà ëà ðû èëÿ áàø ëà íàí ñèí òàê òèê áö òþâ Áóð ëà õà òó -1 ß.Òàí ðû âåð äè. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”óí îá ðàç ëû äè ëè. Áà êû, 2006, ñÿù.44.281
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèíóí äè ëèí äÿ úö çè äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ âå ðè ëèá. Áó òèï òÿê ðàð ëàð, áèðòÿ ðÿô äÿí, “Êè òàá”ûí ïî å òèê ñòðóê òó ðó èëÿ áàü ëû äûð ñà, äè ýÿðòÿ ðÿô äÿí, Îüóç õà íûì ëà ðû íûí ÿõ ëà ãè êåé ôèé éÿò ëÿ ðè íè åé íèõÿò äÿ áèð ëÿø äè ðèð.Áó úöð îõ øàð ëûã ëà ðà áàõ ìà éà ðàã, Áóð ëà õà òó íóí äè ëèí -äÿ ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿð äÿ öñ òöí ëöê òÿø êèë åäèð. Áè ðèí úè îëà ðàãîíó ãåéä åäÿê êè, Îüóç ãà äûí ëà ðûí äàí ùå÷ êèì ÿðè ùàã -ãûí äà “áà øûì òà úû” èôà äÿ ñè íè èø ëÿò ìÿ éèá (Áà øûì òà úû Ãà -çàí ýÿë ìÿ äè).Áóð ëà õà òó íóí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø ñþç âÿ èôà äÿ ëÿ ðèí áèðãèñ ìè îíóí äè ëè íè äè ýÿð ãà äûí îá ðàç ëà ðûí äàí ôÿðãëÿí äè ðèð.Ìÿ ñÿ ëÿí, íà ìó ñó íó ñûí äûð ìàã (Àüàn Ãà çà íûn íà ìó ñó -íó ñûí äû ðà éûí ìû?), ãó ðó ìóø úà êþêñ (Ãó ðó ìóø úà êþê -ñèì äÿ ñö äèì îé íàð), éà íà-ýþé íÿ ãàð üà ìàã (...éà íàýþé íÿ ãàð üà ðàì, à Ãà çàí ñà nà!), ãà ðà áà øûì ãà ðû ñû(Ãà ðà áà øûì ãà ðû ñû òóò ñóí, Ãà çàí, ñÿ íè!), ôû ñûë-ôû ñûëñþé ëÿø ìÿê (Ñþé ëÿø äè ëÿð ôû ñûë-ôû ñûë) êè ìè äèë ôè ãóð ëà ðû äà -ùà ÷îõ õà íûì ëàð õà íû ìû Áóð ëà õà òó íóí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ -âè äèð.Áóð ëà õà òóíóí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø ùÿð áèð úöì ëÿ äÿ îíóíõà íûì ëû üû äó éó ëóð. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Ãûç, ãàëã îé íà, ÿëön äÿííÿ ýÿ ëöð?” úöì ëÿ ñè íèí ëåê ñèê, ãðàì ìà òèê âÿ èí òî íà òèâìÿ íà ëà ðûí äà éîë ýþñ òÿð ìÿ èëÿ éà íà øû, íÿ âà çèø, ñÿ ìè ìè ëèêêè ìè ýþ çÿë ùèññëÿð äÿ èôà äÿ îëó íóá. “Ãûç, ãàëã îé íà,ÿëön äÿí íÿ ýÿ ëöð” úöì ëÿ ñèí äÿí ÿâ âÿë Áî üàç úà Ôàò ìà -íûí äè ëèí äÿ “áîü ìà ÷û ãàð ìàã”, “åé áè ìè çè ãàã ìàã”, “úÿ -ùÿí íÿì äÿ îé íà ìàã” êè ìè ìÿí ôè åìî ñè éà ëû èôà äÿ ëÿ ðèí èø -282
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûëÿí ìÿ ñè äÿ ùÿ ìèí úöì ëÿ íèí áÿ äèè-åñ òå òèê äÿ éÿ ðè íèí àðò -ìà ñû íû òÿ ìèí åäèá. Éà õóä òÿù êè éÿ ÷è Áóð ëà õà òó íóí äè ëèí -äÿ “×öí êè Ãà çàí áÿý äÿí áóé ðóã îëóá äóð, ãîn îòóð -ñón!” úöì ëÿ ñè íè èø ëÿò ìÿê ëÿ îíóí áÿé àð âà äû îë ìà ñû íû,õà íûì ëû üû íû õö ñó ñè ëÿ ãà áàð äûá.Áÿ êè ëèí õà òó íó íóí äè ëèÒÿù êè éÿ ÷è Áÿ êè ëèí õà òó íó íó àç äà íûø äûð ñà äà, îíóíáèð ñû ðà ñïå ñè ôèê úÿ ùÿò ëÿ ðè íè þç äè ëè èëÿ úàí ëàí äû ðûá:Éè ýè äèì, áÿý éè ýè äèì! Ïàä øàù ëàð òÿn ðè íèí êþë ýÿ -ñè äèð. Ïàä øà ùû íà àñè îëà íûn èøè ðàñò ýÿë ìÿç. Àðûêþnëäÿ ïàñ îë ñà, øÿ ðàá à÷àð. Ñÿí ýå äÿ ëè, õà íûì, àð ãó -ðû éà òàí Àëà òàü ëà ðûn àâ ëàí ìà ìûø äûð. Àâà áèí ýèë, êþnëöí,à÷ûë ñóí!”Òÿã äèì åò äè éè ìèç ñèí òàê òèê áö òþâ äÿ êè äå éèì ëÿð “Êè-òàá”äà ùå÷ áèð ãà äûí ñó ðÿ òè íèí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìÿ éèá. Äå ìÿ -ëè, òÿù êè éÿ ÷è Áÿ êè ëèí õà òó íó íó áèð îá ðàç êè ìè ôÿð äè ëÿø äè ðÿáè ëèá. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, éó õà ðû äà êû ïàð ÷à äàí ýþ ðö íöð êè,Áÿ êè ëèí õà òó íó ÿðè íÿ ïàä øà ùûí (õà íûí – ß.Ò.) ÿì ðèí äÿí÷ûõ ìà üûí éàõ øû îë ìà äû üû íû àí ëà äà áè ëèð, îíó ïñè õî ëî æè ýÿð -ýèí ëèê äÿí ãóð òàð ìà üà ÷à ëû øûð. Îíóí áó úÿ ùÿ òè Áÿ êèë òÿ ðÿ -ôèí äÿí äÿ éöê ñÿê ãèé ìÿò ëÿí äè ðè ëèð (... Õà òóí êè øè íèn ÿã -ëè-êÿ ëè úÿ ñè åéö äöð). Áàø ãà áèð åïè çîä äà èñÿ Áÿ êè ëèí õà òó -íó íóí ÷à òûø ìà éàí úÿ ùÿò ëÿ ðè ãà áàð äû ëûá. Áå ëÿ êè, î, ÿðè íèíõÿñ òÿ ëè éè íè, èí ëÿ ìÿ ñÿ áÿ áè íè ÷ÿ òèí ëèê ëÿ þé ðÿí ñÿ äÿ283
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè(Ýþðêëöì, àò äàí äöø äöì, àéà üûì ñûí äû), îíó ÿùÿ ìèé -éÿò ñèç áèð èø ùå ñàá åäÿ ðÿê ãà ðà âà ñà ñþé ëÿ éèð.“Êè òàá”äà Áÿ êè ëèí õà òó íó íóí ýþ çÿë ëè éè, ùÿì äÿ þçäè ëè èëÿ úàí ëàí äû ðû ëûá. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Àü úà éöç ëö ýþðêëön ëÿñþé ëÿø ìÿç ñÿí, íÿ äèð ùà ëûí?” úöì ëÿ ñèí äÿ êè “àü úà éöç -ëö” åïè òå òè èëÿ Áÿ êè ëèí õà òó íó áèð áà øà þçö íÿ èøà ðÿ åäèð,þçö íöí ýþ çÿë îë äó üó íó õà òûð ëà äûð. Éà õóä “Êè òàá”äà åëÿáèð îá ðàç éîõ äóð êè, îíóí äè ëèí äÿ “êè øè ãîé íóí äà éà òàíùà ëàë” èôà äÿ ñè èø ëÿí ìèø îë ñóí. Äå ìÿ ëè, òÿù êè éÿ ÷è áÿ äèè-åñ -òå òèê äÿ éÿ ðÿ ìà ëèê îëàí ùÿ ìèí íèòã äå òàë ëà ðû èëÿ Áÿ êè ëèíõà òó íó íóí äè ëè íè ôÿðãëÿí äè ðèá, îíóí ôÿð äè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè ãà -áàðòìà üà ÷à ëû øûá.Ñåëcàí õà òóí îá ðà çû íûí äè ëèÒÿù êè éÿ ÷è òÿ êö ðöí ãû çû Ñåë úàí õà òó íó áèð îá ðàç êè -ìè Áóð ëà õà òóí, Áà íû ÷è ÷ÿê ñÿ âèé éÿ ñèí äÿ éà ðà äûá.Ñåë úàí õà òó íóí ìÿðäëè éè âÿ ýþ çÿë ëè éè òÿù êè éÿ ÷è íèí, Ãàí òó -ðà ëû âÿ éîë äàø ëà ðû íûí, õö ñó ñÿí äÿ Ñåë úàí õà òó íóí þç äè ëè èëÿúàí ëàí äû ðû ëûá. Áÿ çè ôàêòëà ðà ìö ðà úè ÿò åäÿê: Òÿù êè éÿ ÷è Ñåë -úàí õà òó íóí Ãàí òó ðà ëû éà àøèã îë ìà ñû íû òÿñ âèð åäÿð êÿíîíóí ëà áàü ëû “òàðàãëûüû áîøàëìàã”, “êåäèñè ìàâûëìàã”,“àâñàë îëìóø òàíà êèáè àü çû íûí ñó éó àã ìàã” êè ìè îá ðàç ëûèôà äÿ ëÿ ðè èø ëÿ äèð. Ãàí òó ðà ëû Ñåë úàí õà òóí ùàã ãûí äà äà íû øàí -äà “ýþ çÿë ëÿð ñÿð âÿ ðè”, ãàð øû ëà øàí äà “ãàð öçÿ ðè íÿ ãàí òàì -ìûø êè áè ãû çûë éà nàã ëûì!” êè ìè åïè òåò âÿ òÿø áåù ëÿ ðè äå éèð.284
Ãàí òó ðà ëû íûí éîë äàø ëà ðû äà Ñåë úàí õà òó íóí Ãàí òó ðà ëû éàîëàí ìÿ ùÿá áÿ òè íè ïî å òèê äèë ëÿ èôà äÿ åäèð, ùå÷ áèð îá ðà çûíäè ëèí äÿ òÿ ñà äöô îëóí ìà éàí “åø ãè ëÿ îäà éàã ìàã” èôà äÿ ñè -íè èø ëÿ äèð ëÿð (Ñà ðû òîí ëû Ñåë úàí õà òóí êþøêäÿí áà ãàð,Êè ìÿ áàã ñà, åø ãè ëÿ îäà éà ãàð!). Ìà ðàã ëû äûð êè, òÿù êè -éÿ ÷è Ãàí òó ðà ëû âÿ éîë äàø ëà ðû íûí äè ëèí äÿí âåð äè éè ìèç ïî å -òèê ôè ãóð ëàð ìÿùç îí ëà ðûí þç äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè äèð.Ñåë úàí õà òó íóí äè ëè “Êè òàá”äà êû ãà äûí ñó ðÿò ëÿ ðè íèíäè ëèí äÿí êÿñ êèí øÿ êèë äÿ ôÿðãëÿ íèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, îíóí ìö ðà úè -ÿò ëÿ ðèí äÿ îëàí ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿ ðè Í.Úÿ ôÿ ðîâ ñèñ òåì ëè øÿ êèë äÿàðàø äû ðûá: “Ñåë úàí õà òó íóí Ãàí òó ðà ëû éà ìö ðà úè ÿ òè ãà äû íûíêè øè éÿ ìö ðà úè ÿ òèí äÿí ÷îõ, èýè äèí èýè äÿ ìö ðà úè ÿ òè íè õà òûð -ëà äûð: Éè ýè äèì! Ùåé éè ýè äèì, áÿý éè ýè äèì! Áÿý éè ýè äèì!Ãàí òó ðà ëû äþ éöø äÿ îíà èúà çÿ ñèç êþ ìÿê åò äè éè íÿ, éà üû íûáàñ äû üû íà ýþ ðÿ Ñåë úàí õà òó íó þë äöð ìÿê èñ òÿ éèð. Ñåë úàíõà òóí Ãàí òó ðà ëû éà éàë âà ðûð: “Éà ðûì, ãûé ìà ìà íà” – äå éèð.Ëà êèí áè ëÿí äÿ êè, Ãàí òó ðà ëû íûí ôèê ðè ãÿ òè äèð, ãûç ãÿ çÿá ëÿ -íèð, î, ñåâ ýè ñè íÿ “Ìÿ ðÿ, ãà âàò îü ëó ãà âàò!” – äå éÿ ìö ðà -úè ÿò åò ìÿê äÿí ÷ÿ êèí ìèð” 1 .Ñåë úàí õà òó íóí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìèø “êþn ëè íÿ ðÿù ìÿòåëÿ ìÿê”, “ìþ ùöá (àøèã)”, “àü úà éöç ëö ìÿí ýÿ ëèí”, “áàøÿñÿí îë ñà, áþðê áó ëóí ìàç ìû”, “þýöí ìÿê ëÿ þâ ðÿò ÿð îë -ìàç” êè ìè îá ðàç ëû ñþç âÿ èôà äÿ ëÿ ðèí Îüóç ãà äûí ëà ðû íûí äè -ëèí äÿ èø ëÿí ìÿ ìÿ ñè äÿ Ñåë úàí õà òó íóí áèð îá ðàç êè ìè ñÿ -íÿò êàð ëûã ëà éà ðà äû ëäû üû íû òÿñ äèã åäèð.Áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè, òÿù êè éÿ ÷è êà ôèð êè øè ëÿ ðèí -1 Í.Úÿ ôÿ ðîâ. Õà íûì, ùåé! Áà êû, 1999, ñÿù.29-30.285Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèäÿí ôÿðãëè îëà ðàã, êà ôèð ãà äûí ëà ðû íûí, äå ìÿê îëàð êè, ÿê ñÿ -ðèé éÿ òè íè ìöñ áÿò ïëàí äà òÿã äèì åäèá. Ìÿ ñÿ ëÿí, III áîé äàêà ôèð ãû çû íûí Îüóç èýè äè Áåé ðÿ éÿ àøèã îë ìà ñû îíóí þç äè -ëè èëÿ úàí ëàí äû ðû ëûá. (Íå ÷öí ñÿõòñÿí, õà íûì éè ýèò? Ýÿë -äè ýèì úÿ ñÿ íè øÿí ýþ ðÿð äèì... áà áà nà-àíà nà ñàü ëûã ëàâà ðà úàã îëóð ñàn, áÿ íè áóí äà ýÿ ëöá ùÿ ëàë ëûã ëà àëóð ìû -ñàí?) Éà õóä êà ôèð ãà äûí ëà ðû íûí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø úöì ëÿ -ëÿð äÿ îí ëà ðûí Îüóç èýèä ëÿ ðè íÿ éàë âà ðûø ëà ðû ìö øà ùè äÿ åäè -ëèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, XI áîé äà òÿ êö ðöí àð âà äû äå éèð: “Äè íènè÷öí, Ãà çàí áÿý, éå äè éà øûí äà áèð ãûç úó üà çûì þë ìöø -äèð, êÿ ðÿì åé ëÿ, ànà áèí ìÿ!” Áó úöì ëÿ äÿ êà ôèð ãà äû íû -íûí éàë âà ðû øû ùÿì àé ðû-àé ðû ñþç âÿ èôà äÿ ëÿð (äè íèn è÷öí,êÿ ðÿì åé ëÿ...), ùÿì äÿ úöì ëÿ íèí ëåê ñèê âÿ èí òî íà òèâ ìÿ -íà ëà ðû èëÿ ãàâ ðà íû ëûð.Áî üàç cà Ôàò ìà îá ðà çû íûí äè ëèÁî üàç úà Ôàò ìà III áî éóí åïè çî äèê ñó ðÿò ëÿ ðèí äÿí -äèð. Ùÿ ìèí áîé äà îíóí àäû ö÷ äÿ ôÿ ÷ÿ êè ëèð. Äÿ -ãèã äå ñÿê, èêè äÿ ôÿ òÿù êè éÿ ÷è íèí, áèð äÿ ôÿ Áåé ðÿ éèí äè ëèí -äÿ èø ëÿ íèá. Áî üàç úà Ôàò ìà íû úÿ ìè ö÷ äÿ ôÿ äà íûø äû ðàí òÿù -êè éÿ ÷è îíóí ÿí ñïå ñè ôèê úÿ ùÿò ëÿ ðè íè ìÿùç ö÷öí úö äÿ ôÿ ãà -áàð äûð. Äà ùà äîü ðó ñó, îíóí äè ëèí äÿí âåð äè éè èëê úöì ëÿ ëÿðñî íóíúó ñèí òàê òèê áö òþâ ö÷öí ùà çûð ëûã ìÿð ùÿ ëÿ ñè ôóíêñè -éà ñû íû éå ðè íÿ éå òè ðèð. Ùÿ ìèí ïàð ÷à éà äèã ãÿò éå òè ðÿê:“Áóé, äÿ ëè áîü ìà ÷û ãà ðà úàã îëàí úà åé áè ìè çè ãàã -286
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûäû. Òóð, ãûç, îé íàð ñàn-îé íà ìàç ñàn, úÿ ùÿí íÿì äÿ îé -íà! Áåé ðÿê äÿí ñîn ðà áà øû nà áó ùàë ýÿë úÿ ýèí áè ëöð -äèn”.Òÿù êè éÿ ÷è Áî üàç úà Ôàò ìà íûí äè ëèí äÿ “áîü ìà ÷û õàð -ìàã”, “úÿ ùÿí íÿì äÿ îé íà ìàã”, “åé áè ìè çè ãàã ìàã” êè ìèèôà äÿ ëÿ ðè èø ëÿò ìÿê ëÿ îíóí äà õè ëè àëÿ ìè íè þç äè ëè èëÿ úàí ëàí -äû ðûá, ùÿì äÿ àç ñþç ëÿ, êè ÷èê íèòã äå òàë ëà ðû èëÿ îíóí ÿí ñÿ -úèé éÿ âè úèç ýè ëÿ ðè íè éà ðà äà áè ëèá. Áó úÿ ùÿò Áåé ðÿ éèí äè ëèí -äÿ èø ëÿí ìèø “Èòö nèç àäû Áû ðàã äå ýèë ìèé äè? Ñÿ íèn àäûnÃûðã îé íàø ëó Áî üàç úà Ôàò ìà äå ýèë ìèé äè” êè ìè úöì -ëÿ ëÿð äÿ äà ùà ãà áà ðûã ýþ ðö íöð.Ùÿ ìèí úöì ëÿ ëÿð áà ðÿ äÿ Ñ.ßëè çà äÿ éà çûð: “Áó ñþç ëÿð -äÿí àé äûí îëóð êè, Ôàò ìà ÷îõ “øöá ùÿ ëè” éåð äÿ éà øà éûð: åâ -ëÿ ðè éà äÿ ðÿ úèê äÿ, éà äà êè ÷èê áèð äÿ ðÿ íèí éà íûí äà äûð; éà -íû íà òåç-òåç îé íàø ëà ðû ýå äèá-ýÿ ëèð, èò ëÿ ðè ùà ìû íû òà íû éûð,îíà ýþ ðÿ äÿ Áû ðàã àäû (“áðàõ” – ôå ëèí äÿí) àëûá. Äå ìÿ ëè,Ôàò ìà íûí èêè ãàò ëÿ ãÿá àë ìà ñû íûí ðå àë ñÿ áÿá ëÿ ðè âàð äûð” 1 .Áö òöí áóí ëàð îíó ýþñ òÿ ðèð êè, òÿù êè éÿ ÷è ÿí åïè çî äèê ñó ðÿ -òè äÿ áîé ãÿù ðÿ ìà íû ñÿ âèé éÿ ñèí äÿ äà íûø äû ðà áè ëèá.Ãûñûðca éåí ýÿ îáðàçûíûí äè ëè“Êè òàá”äà, äà ùà äÿ ãèã äå ñÿê, III áîé äà Ãû ñûð úà éåí -ýÿ íèí àäû 6 äÿ ôÿ ÷ÿ êèë ñÿ äÿ, äþðä äÿ ôÿ äà íûø äû ðû ëûð. Òÿù -êè éÿ ÷è îíóí äè ëèí äÿí úÿ ìè 4 úöì ëÿ âå ðèá:1 Ñ.ßëè çà äÿ. “Àä ãîé ìà ùàã ãûí äà Ñîê ðàò òÿ ëè ìè. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äààä ãîé ìà íûí öñ ëó áè ÿñà ñû êè ìè. Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä – 1300. Áà êû, 1999,ñÿù.24.287
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè“Ùåé, áÿý éè ýèò, áè çÿ äÿ õè áó êå éèê äÿí ïàé âåð!”“Áÿý éè ýèò, áó îòàü Áàé áèúàí áÿý ãû çû Áà íû ÷è ÷ÿ ýèn äèð”.“Ìÿ ðÿ, äÿ ëè îçàí, ÿðÿ âà ðàí ãûç ìÿ íÿì!”“Áóé, áó çÿ âà ëà ýÿ ëÿ úÿê äÿ ëö áÿ íè ýþð ìèø êè áè ñþé ëÿð”.Ýþ ðöí äö éö êè ìè, 1-úè âÿ 2-úè úöì ëÿ ëÿð äÿ Ãûñûð úàéåí ýÿ áèð äà éÿ, áèð íþ êÿð êè ìè äà íûø äû ðû ëûá. ×öí êè ïàé èñ -òÿ éÿí äÿ Áà íû ÷è ÷ÿ éèí ùàã ãûí äà èí ôîð ìà ñè éà âå ðÿí äÿìÿùç Ãû ñûð úà éåí ýÿ äèð. Ö÷öí úö úöì ëÿ äÿ, éÿ íè “Ìÿ ðÿ,äÿ ëè îçàí, ÿðÿ âà ðàí ãûç ìÿ íÿì!” úöì ëÿ ñèí äÿ èñÿ Ãû -ñûð úà éåí ýÿ íèí éà ëàí äà íûø ìà ñû, þçö íöí ÿðÿ ýå äÿí ãûçêè ìè òÿã äèì åò ìÿ ñè èôà äÿ îëó íóð. Îíóí áó úÿ ùÿò ëÿ ðè ùÿ -ìèí úöì ëÿ íèí èí òî íà ñè éà ñû, äà ùà äîü ðó ñó, èí òî íà ñè éà íûíäå ëè ìè òà òèâ (ùö äóä ëàí äû ðû úû) âÿ ôî íî ëî æè ôóíêñè éà ëà ðû èëÿà÷û ëûð. Äå ìÿ ëè, “Ìÿ ðÿ, äÿ ëè îçàí, ÿðÿ âà ðàí ãûç ìÿ -íÿì!” úöì ëÿ ñè íèí ñå ìàí òèê éö êö íöí ãàâ ðà íûë ìà ñûí äàèí òî íà ñè éà íûí ðî ëó äà ùà ãà áà ðûã äûð.“Áóé, áó çÿ âà ëà ýÿ ëÿ úÿê äÿ ëö áÿ íè ýþð ìèø êè áèñþé ëÿð” úöì ëÿ ñè èñÿ Áåé ðÿ éèí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø “Àíä è÷ -ìè øÿì, ãû ñûð ãûñ ðà üà áèí äè ýèì éîã” ìèñ ðà ñû èëÿ áàø ëà -íàí ïàð ÷à íûí ìÿí òè ãè íÿ òè úÿ ñè îëà ðàã èø ëÿí ìèø äèð. Áå ëÿ êè,ùÿ ìèí ïàð ÷à äà Ãû ñûð úà éåí ýÿ íèí ìÿí ôè úÿ ùÿò ëÿ ðè à÷ûã øÿ -êèë äÿ èôà äÿ åäè ëèð. Áó ðà äà áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè,“Ãû ñûð úà” àäû íûí äîü ìà éàí ìÿ íà ñû èëÿ “Áî üàç úà”íûí “ùà -ìè ëÿ” ìÿ íà ñû çèä äèé éÿò òÿø êèë åäèð. Áó, ùÿ ìèí îá ðàç ëàð ëàáàü ëû èø ëÿí ìèø èôà äÿ ëÿð äÿ äÿ þçö íö ýþñ òÿ ðèð. Ìÿ ñÿ ëÿí,Áåé ðÿ éèí äè ëèí äÿ êè “áî üàç ãûñ ðàã” (Àíä è÷ÿ éèì áó ýÿç288
áî üàç ãûñ ðà üà áèí äè ýèì éîã), “ãû ñûð ãûñ ðàã” (Àíä è÷ ìè -øÿì, ãû ñûð ãûñ ðà üà áèí äè ýèì éîã) èôà äÿ ëÿ ðè èëÿ Ãû ñûð úàâÿ Áî üàç úà àä ëà ðû àðà ñûí äà îëàí àñ ñî ñè à òèâ ëèê áèð áà øà ýþ -ðö íöð.Êà ôèð ëÿ ðèí äè ëè“Êè òàá”äà Îüóç ëà ðûí þç äöø ìÿí ëÿ ðè íè êà ôèð àä ëàí äûð -ìà ñû ÿí ìà ðàã ëû ìÿ ñÿ ëÿ ëÿð äÿí äèð. Áó èñ òè ãà ìÿò äÿ ñèñ òåì ëèàðàø äûð ìà àïà ðàí Àíàð éà çûð: “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êà -ôèð ëÿð ëÿ äþ éöø ëÿð äàñ òà íûí ÷îõ ñîí ðà ëàð éà çû éà àëûí ìûø íöñ -õÿ ëÿ ðèí äÿ ìö ÿé éÿí äè íè äî íà ýå éèí äè ðèë ñÿ äÿ, áó íóí ÿñÿ ðèíðó ùóí äà, ìà ùèé éÿ òèí äÿ ùå÷ áèð ìþù êÿì ÿñà ñû, êþ êö éîõ -äóð. Äÿ äÿ Ãîð ãóä îüóç ëà ðû íûí äöø ìÿí ëÿ ðè “êà ôèð” àä ëàí äû -ðûë ñà ëàð äà, ìà ðàã ëû äûð êè, äàñ òàí äà “êà ôèð ëÿð” þç ëÿ ðè äÿ þç ëÿ -ðè íÿ “êà ôèð” äå éèð ëÿð (áó ðà äà îí ëàð ùå÷ áèð êîíêðåò õàë ãû òÿ -úÿñ ñöì åò ìÿ éÿí ìö úÿð ðÿä, äàñ òàí âà ðè åïèê éà üû ëàð äûð.Òÿ ñà äö ôè äå éèë êè, äàñ òà íûí ùå÷ áèð éå ðèí äÿ “íÿñ ðà íè”,“òÿð ñà” ñþç ëÿ ðè íÿ ðàñò ýÿ ëèí ìèð...) 1 . Áó ìÿ íà äà “Êè òàá”äà -êû êà ôèð îá ðàç ëà ðû íûí äè ëè íèí þé ðÿ íèë ìÿ ñè áèð ñû ðà ìà ðàã ëû íÿ -òè úÿ ëÿð ñþé ëÿ ìÿ éÿ èì êàí âå ðÿð.“Ãàí ëû ãî úà îü ëó Ãàí òó ðà ëû áî éó”íäà Ãàí òó ðà ëû íûíùþð ìÿò ëÿ ãàð øû ëàí ìà ñû òÿù êè éÿ ÷è âÿ òÿ êö ðöí äè ëè èëÿ èôà äÿåäè ëèð.Òÿù êè éÿ ÷è íèí äè ëèí äÿ: “...èç çÿò-ùþð ìÿò åé ëÿ äè ëÿð.Àã ÷à äûð òèê äè ëÿð, àëà ãà ëû äþøÿ äè ëÿð, àü úà ãî éóí ãûð -289Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àíàð. Äÿ äÿ Ãîð ãóä äöí éà ñû. “Ñèç ñèç”. Áà êû, 1992, ñÿù.31.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèäû ëàð, éå äè éûë ëûã àë øÿ ðàá è÷öð äè ëÿð. Àëó áàí áóí ëà ðûÒÿ êó ðà ýÿ òöð äè ëÿð...”Òÿ êö ðöí äè ëèí äÿ: “Áó éè ýè äèn ñþ çè éöý ðÿê, ÿýÿðÿëèí äÿ ùö íÿ ðè âàð èñÿ”, “Ìÿ ðÿ, ãû çû âå ðèn! Øÿ ùÿð äÿíñö ðön, ÷ûã ñóí-ýåò ñöí!”, “Ãû çû ýÿ òö ðön âå ðön, áó éè ýè -äè ýþ çöì ýþð äè, êþnëöì ñåâ äè, ýÿ ðÿê òóð ñóí, ýÿ ðÿêýåò ñöí!”Òÿ êö ðöí äè ëèí äÿí òÿã äèì åò äè éè ìèç úöì ëÿ ëÿð äÿ êè“êþí ëöì ñåâ äè”, “ýÿ ðÿê òóð ñóí”, “ýÿ ðÿê ýåò ñèí” êè ìè èôà -äÿ ëÿð îíóí äè ëè íè ôÿðãëÿí äè ðÿí íèòã äå òàë ëà ðû äûð. Äè ýÿð òÿ -ðÿô äÿí, ùÿ ìèí úöì ëÿ ëÿ ðèí ëåê ñèê âÿ èí òî íà òèâ ìÿ íà ëà ðûéàë íûç òÿ êö ðöí äè ëè áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð, îíóí ôÿð äè -ëÿø äè ðèë ìÿ ñè íÿ õèä ìÿò åäèð. Áó ðà äà áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéäåäÿê êè, òÿù êè éÿ ÷è òÿ êö ðöí ìÿí ôè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè, õö ñó ñÿí äÿèêè öç ëö âÿ õà èí îë ìà ñû íû îíóí þç äè ëè èëÿ, ùÿì äÿ úÿ ìèáèð úÿ úöì ëÿ èëÿ úàí ëàí äû ðûá: “Ö÷ úàí âÿð þë äöð äè ýè ÷öíáèð ãûç úû üà çû ìû àë äû-ýåò äè”.“Éàë nóç éè ýèò àëï îë ìàç. Éî øàí äè áè áÿðê îë ìàç”,“Îüó çón àðñûçû òöðêìà íûn äÿ ëö ñö íÿ áÿí çÿð” êè ìè àòà -ëàð ñþç ëÿ ðè íÿ, “äè íÿ ýèð ìÿê”, “áå ëè íè öç ìÿê” êè ìè ôðà çå -î ëî æè âà ùèä ëÿ ðÿ éàë íûç êà ôèð ëÿ ðèí äè ëèí äÿ ðàñò ýÿ ëè íèð. Áóúöð âà ùèä ëÿ ðèí äöø ìÿí êè ìè òÿã äèì åäè ëÿí êà ôèð îá ðàç ëà -ðû íûí äè ëèí äÿ èø ëÿí ìÿ ñè “Êè òàá”ûí ïî å òèê äè ëè íèí çÿí ýèí ëè -éè íè, õö ñó ñÿí äÿ áÿ äèè-åñ òå òèê äÿ éÿ ðè íèí ñîí äÿ ðÿ úÿ éöê -ñÿê îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð.Êà ôèð ëÿ ðèí äè ëèí äÿ êè ãåé ðè-åòèê äå òàë ëàð ñèí òàê òèê áö òþâ -ëÿð ÷ÿð ÷è âÿ ñèí äÿ äà ùà ãà áà ðûã ýþ ðö íöð. Ìÿ ñÿ ëÿí, êà ôèð äÿí290
àíà ñû íû ÿäÿá ëÿ èñ òÿ éÿí Ãà çà íà êà ôèð áèð èí ñàí, áèð èýèä êè ìèéîõ, éà ðà ìàç âÿ àõ ìàã áèð àäàì êè ìè úà âàá âå ðèð:Ãà ðû úûã àíà nû ýÿ òöð ìè øèç, áè çèì äèð,Ñà íà âåð ìÿ çèç, Éàé õàí êå øèø îü ëû íà âå ðÿ ðèçÉàé õàí êå øèø îü ëûí äàí îü ëû òî üàð,Áèç àíû ñànà üÿ ðèì ãî ðóç, – äå äè ëÿð.“Êè òàá”äà êàôèðëÿðèí ãÿä äàð ëû üû îí ëà ðûí þç äèë ëÿ ðè èëÿúàí ëàí äû ðû ëûð:“Ìÿ ðÿ, âà ðûn Ãà çà íûn îü ëû Óðó çû òàð òón ÷ÿí ýÿ ëÿàñón. Ãûé ìà-ãûé ìà àü ÿòèí äÿí ÷ÿ êön, ãà ðà ãà óð ìàáè øö ðöá, ãûðã áÿý ãû çû íà èëÿ òön. Ùÿð êèì éå äè, îë äå -ýèë, ùÿð êèì éå ìÿ äè, îë äóð...”“Êè òàá”äà êà ôèð ëÿ ðèí ãîð õàã ëû üû íû òÿñ äèã ëÿ éÿí îí ëàð úàñèí òàê òèê áö òþ âÿ òÿ ñà äöô îëó íóð:“Éà ðû ìà ñóí-éàð ÷û ìà ñóí, áó ÷î áàí áè çèì ùÿ ïè ìèçãû ðàð, îëà ìû? – äå äè ëÿð. Äÿ õè òóð ìà éûá ãà÷ äû ëàð”.Êà ôÿð ëÿð, ñàü îëàí ëà ðû, ãà ÷à ðàã òÿ êó ðà ýÿë äè ëÿð.Òÿ êóð àé äûð: “Òó éö çö nè çÿ, àëòìûø êè øè! Áèð îü ëà íû òó -òà ìà äû nóç!”Êà ôÿð ëÿð àé äûð: “Áó àò Áÿ êè ëèn äèð, áèç ãà ÷û ðûç”.Òÿ êóð àé äûð: “Ìÿ ðÿ, înàò ýþ ðön. Áó ýÿ ëÿí Áÿ êèë ñÿ,ñèç äÿí þý äÿí ìÿí ãà ÷à ðàì”...Ñî íóí úó íö ìó íÿ ùÿì åïîñ ñòðóê òó ðó, ùÿì äÿ èäå -éà-åñ òå òèê áà õûì äàí ìà ðàã äî üó ðóð. Áå ëÿ êè, ãà÷ ìàã èñ -òÿ éÿí êà ôèð Îüóç èýè äè íè ãîð õó äà ðàã ãà ÷ûðòìàã èñ òÿ éèð:291Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè“Éöç àäàì ñå ÷è ëön, òà ðà ãà ÷àò ëà äûn, îü ëà íû ãîð ãó -äûn. Îü ëàí ãóø éö ðÿê ëè îëóð, ìåé äà íû ãî àð-ãà ÷àð...”“Êè òàá”äà êà ôèð ëÿ ðèí Îüóç èýèä ëÿ ðè íè àë ÷àëòìà ñû íû,òÿù ãèð åò ìÿ ñè íè òÿñ äèã ëÿ éÿí ïàð ÷à ëà ðà äà ðàñò ýÿ ëè íèð:Îü ëàí, îü ëàí, àé îü ëàí,ùÿ ðàì çà äà îü ëàí!Àë òûí äà Àë àé üû ðû àðûã îü ëàí.Ãà ðà ïî ëàä óç ãû ëû úû ýþ äÿê îü ëàí!ßëèí äÿ êè ñö ýö ñè ñû íûã îü ëàí!Àü òîç ëó éà éû ýå äÿ îü ëàí!Áè ëÿ ýèí äÿ òîã ñàí îãû ñåé ðÿê îü ëàí!Éà íûí äà üû éîë äàø ëà ðû ÷ûïëàã îü ëàí!..................................................Ãà äà ñû éåò ìèø ãà âàò îü ëó ãà âàòÃà éû äà äþí áó ðà äàí! – äå äè.“Áÿ êèë îü ëó Èì ðà íûí áî éó”íäàí ýþ òöð äö éö ìöç ïàð -÷à äà êà ôè ðèí Îüóç èýè äè íè àë ÷àëòìà ñû, áèð áà øà òÿù ãè ðÿ êå÷ -ìÿ ñè ìöõ òÿ ëèô íèòã äå òàë ëà ðû èëÿ èôà äÿ åäè ëèá. Áå ëÿ êè, êà ôèðÁÿ êè ëèí îü ëó íà “ùà ðàì çà äà”, – äå éÿ ìö ðà úè ÿò åäèð, îíóíàé üû ðû íû àðûã, ãû ëûí úû íû ýþ äÿê, ñöí ýö ñö íö ñû íûã, éà éû íû íà -çèê, áè ëÿ éèí äÿ êè äîõ ñàí îõó íó ñåé ðÿê, éîë äàø ëà ðû íû ÷ûë -ïàã, þçö íö èñÿ ÿá ëÿù àä ëàí äû ðûð. Ýþ ðöí äö éö êè ìè, êà ôè ðèíäà õè ëè àëÿ ìè áö òöí ÷ûë ïàã ëû üû èëÿ, ùÿì äÿ þç äè ëè èëÿ à÷û ëûð.292
Cà ñóñ ëà ðûí äè ëèÃîð ãóä øö íàñ ëûã äà úà ñóñ ëà ðûí äè ëè, äå ìÿê îëàð êè,òÿä ãè ãàò îá éåê òè íÿ ÷åâ ðèë ìÿ éèá. Ôèê ðè ìèç úÿ, áóìþâ çó íóí òÿä ãè ãè “Êè òàá”ûí ñèí òàê òèê ñòðóê òó ðó, ùÿì äÿúà ñóñ âÿ úà ñóñ ëóã ëà áàü ëû îëàí ïñè õî ëî æè ìî ìåíòëÿ ðèí òÿñ -âèð îëóí ìà ñûí äà äèë äÿí èñ òè ôà äÿ íèí èì êàí ëà ðû íû äÿ ãèã ëÿø -äè ðÿ áè ëÿð. “Êè òàá”äà Îüóç ëà ðà, åëÿúÿ äÿ êà ôèð ëÿ ðÿ ìÿõ ñóñúà ñóñ îá ðàç ëà ðû íà ðàñò ýÿ ëè íèð. Ùå÷ øöá ùÿ ñèç êè, ùàí ñûìþâ ãå äÿ äà éàí ìà ñûí äàí àñû ëû îë ìà éà ðàã úà ñó ñóí ÿñàñâÿ çè ôÿ ñè ìö ùöì áèð õÿ áÿ ðè îïå ðà òèâ øÿ êèë äÿ òÿ éè íà òû öç ðÿ÷àò äûð ìàã äûð.“Êè òàá”äà úà ñóñ îá ðà çû íà èêè èñ òè ãà ìÿò äÿ òÿ ñà äöô îëó -íóð: òÿù êè éÿ ÷è òÿñ âè ðèí äÿ âÿ ìöñ òÿ ãèë îá ðàç êè ìè.Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, áèð íå ÷ÿ áîé äà úà ñóñ äà íûø -äû ðûë ìà ñà äà, îíóí ôóíêñè éà ñû òÿù êè éÿ ÷è òÿñ âè ðèí äÿ ÿê ñè íèòà ïûð. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Ñà ëóð Ãà çà íûí åâè íèí éàü ìà ëàí äû üûáîé”äà Ãà çàí õà íûí Îüóç èýèä ëÿ ðè èëÿ îâà ýåò ìÿ ñè íèí êà -ôè ðÿ úà ñóñ òÿ ðÿ ôèí äÿí ÷àò äû ðûë ìà ñû ìÿùç òÿù êè éÿ ÷è äè ëè èëÿèôà äÿ åäè ëèð: “Êà ôè ðèí úà ñó ñó úà ñóñ ëà äû. Âàð äû êà ôÿð ëÿðàð üó íû Øþê ëè Ìÿ ëè êÿ õÿ áÿð âåð äè. Éå äè áèn ãàô òà íû íûnàð äû éûð òûõ ëó, éà ðû ìûí äàí ãà ðà ñà÷ ëó, ñà ñû äèí ëö, äèíäöø ìÿ íè àëà úà àò ëó êà ôÿð áèí äè éûë üà äû, äöí áóð úó üûí -äà Ãà çàí áÿ ýèn îð äû ñû íà ýÿë äè...” Äå ìÿ ëè, “Ñà ëóð Ãà -çà íûí åâè íèí éàü ìà ëàí äû üû áîé”äà êà ôèð ëÿ ðèí êÿø ôèé éà òûýöú ëö, úà ñóñ ëà ðû ôÿ àë äûð. Îüóç ëàð äà èñÿ ÿê ñè íÿ äèð. Äà ùà äÿ -293Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèãèã äå ñÿê, úà ñóñ ëà ðû íÿ èí êè ôÿ àë ýþ ðö íöð, ùå÷ úà ñóñ ëà ðûéîõ äóð. Ãà çà íûí “ö÷ éöç èýèä ëÿí îü ëóì Óðóç ìÿ íèì åâèìöñ òè íÿ òóð ñóí” òàï øû ðû üû èñÿ éå ðè íÿ éå òè ðèë ìèð. Áó èñÿ îíóýþñ òÿ ðèð êè, Îüóç ëàð êà ôèð ëÿ ðè þç ëÿ ðè ö÷öí úèä äè ðÿ ãèá ùå ñàáåò ìèð âÿ Îüóç äö øöí úÿ òÿð çè íÿ ýþ ðÿ, ùÿð áèð Îüóç èýè äèêà ôè ðÿ ãà ëèá ýÿë ìÿ éè áà úàð ìà ëû äûð. Îíó äà ãåéä åäÿê êè,Îüóç ìÿü ëó áå äèë ìÿç ëè éè èëÿ áàü ëû Ñ.Ðçà ñî éóí òÿã äèì åò -äè éè òå çèñ ëÿð äÿ þçö íö äîü ðóë äóð: “Îüóç – õà îñ èí âà ðè àíòñòðóê òó ðó íóí Îüóç äö øöí úÿ ñèí äÿ äà è ìè éà øà éàí àð õå òè ïè:îüóç ëàð áö òöí ùàë ëàð äà êà ôèð ëÿ ðèí (éà üû ëà ðûí) öçÿ ðèí äÿ ãÿ -ëÿ áÿ ÷àë ìà ëû äûð...” 1 Äà ùà ýå íèø ìöñ òÿ âè äÿ ýþ òöð ñÿê, öìó -ìèé éÿò ëÿ, “åïîñ äà êà ôè ðèí ãîð õàã ëû üû Îüóç èýèä ëÿ ðè íèí –ìö ñÿë ìàí ëà ðûí îí ëà ðà ñàé ìàç ìö íà ñè áÿ òè èëÿ ãàð øû ëàø äû ðû -ëûð âÿ áå ëÿ áèð òÿ ñÿâ âöð éà ðà äû ëûð êè, áèð îüóç èýè äè îí ëàð ëàêà ôè ðè ìÿü ëóá åò ìÿ éÿ ãà äèð äèð” 2 .“Áàé áþ ðÿ íèí îü ëó Áàì ñû Áåé ðÿê áî éó”íäà úà ñóñ êà -ôè ðÿ Áåé ðÿ éèí òî éó áà ðÿ äÿ õÿ áÿð ÷àò äû ðûð: “Íÿ îòó ðàð -ñàí, ñóë òà íûì, Áàé áè úàí áÿý îë ñà nà âå ðÿ úÿ ýè ãû çûÁåé ðÿ ýÿ âåð äè. Áó ýå úÿ ýÿð äÿ ýÿ ýè ðöð”. Êà ôèð ëÿð áóôöð ñÿò äÿí ñÿ ìÿ ðÿ ëè èñ òè ôà äÿ åäèð ëÿð. Áå ëÿ êè, Áåé ðÿê 39 èýèä -ëÿ áèð ëèê äÿ òó òó ëóð. Áó ðà äà äà Îüóç ëà ðûí úà ñó ñó ýþ ðöí ìöð.Êà ôèð úà ñó ñó íóí äè ëèí äÿí âåð äè éè ìèç ïàð ÷à äà ìà ðàã -ëû ìÿ ãàì ëàð ìö øà ùè äÿ åäè ëèð. Áå ëÿ êè, úà ñóñ åøèò äè éè ùà äè -ñÿ íè êà ôè ðÿ äÿ ãèã ëè éè èëÿ ÷àò äûð ìàã ëà áÿ ðà áÿð, îíà “ñóë òà -íûì”, – äå éÿ ùþð ìÿò ëÿ ìö ðà úè ÿò åäèð, îíó îüóç ëàð ëà áèð -1 Ñ.Ðçà ñîé. Îüóç ìè ôè íèí ïà ðà äèã ìà ëà ðû. Áà êû, 2004, ñÿù.135.2 Í.Úÿ ôÿ ðîâ. Åïîñ äàí êè òà áà. Áà êû, 1999, ñÿù.108.294
áà øà äþ éö øÿ éîõ, àñàí éîë ëà, õà èí ëèê ëÿ ãà ëèá ýÿë ìÿ éÿ òÿ -ëÿñ äè ðèð. “Íÿ îòó ðàð ñàí” úöì ëÿ ñè íèí èí òî íà òèâ ìÿ íà ñû äàúà ñó ñóí àë ÷àã ëû üû íû òÿñ äèã ëÿ éèð.“Ãà çàí áÿ éèí îü ëó Óðóç áÿ éèí äóñ òàã îë äó üó áîé”äàúà ñóñ òÿ êö ðÿ äå éèð: “Ùàé, íÿ îòó ðàð ñàí, èòö nè óëàò ìû éàí,÷ÿ òö ýè nè ìî ëàò ìû éàí! Àë ïàí ëàð áà øû Ãà çàí îü ëàí úóãèëÿ ñÿð õîø îëóá, éà òóð ëàð”. Áî éóí ñîí ðà êû ùèñ ñÿ ëÿ ðèí äÿêà ôèð ëÿ ðèí Îüóç ëà ðûí öçÿ ðè íÿ ùö úó ìà êå÷ ìÿ ëÿ ðè, Îüóç ëà ðûíèñÿ ÿêñ-êÿø ôèé éà òû îë ìà äû üûí äàí ýþð äöê ëÿ ðè “àë òû áþ ëöê” òî -çó ìöõ òÿ ëèô úöð éîç ìà ëà ðû òÿñ âèð åäè ëèð.Êà ôè ðèí úà ñó ñó íóí äè ëèí äÿí âåð äè éè ìèç ïàð ÷à äà úà ñó -ñóí ãîð õó éà äöø ìÿ ñè, äà ùà äîü ðó ñó, ãîð õó äàí äî üàí ùÿ -éÿ úàí ëû íèòã ìö øà ùè äÿ îëó íóð. Êîíêðåò äå ñÿê, “Ùàé, íÿîòó ðàð ñàí, èòö nè óëàò ìû éàí, ÷ÿ òö ýè nè ìî ëàò ìû éàí! Àë -ïàí ëàð áà øû Ãà çàí îü ëàí úóã èëÿ ñÿð õîø îëóá, éà òóð -ëàð” ïàð ÷à ñû íûí áè ðèí úè úöì ëÿ ñèí äÿ ãà ëûí âÿ èí úÿ ñà èò ëèñþç ëÿ ðèí íþâ áÿ ëÿø ìÿ ñè (à; ÿ; î-ó-à-à; è-ö-è; ó-à-û-à; ÿ-ö-è-è; î-à-û-à), èêèí úè úöì ëÿ ñèí äÿ èñÿ ãà ëûí ñà èò ëÿ ðèí àñ ñî -íàí ñû (úÿ ìè ö÷ èí úÿ ñà èò èø òè ðàê åäèá) ìö øà ùè äÿ îëó íóð.Äå ìÿ ëè, ðèòì ðÿí ýà ðÿíýëè éè âÿ äÿ éè øÿí òîí ãà ëûí ñà èò ëÿ ðèíéà ðàò äû üû ãà ëûí ëàø ìà èëÿ òà ìàì ëà íûá. Øöá ùÿ ñèç êè, áó úöðñû ðà ëàí ìà äà îá ðà çûí ùÿ éÿ úàí ëû àí ëà ðû õö ñó ñè îëà ðàã ãà áàð -äû ëûá. Äà ùà äÿ ãèã äå ñÿê, úà ñó ñóí ùÿ éÿ úàí ëû íèò ãèí äÿ îëàíàâàç ìöõ òÿ ëèô ëè éè îíóí ãîð õó éà äöø ìÿ ñè èëÿ áàü ëû äûð. Áóäà ãîð õó èí òî íå ìè íèí ðèòì äÿ éèø ìÿ ñè, âóð üó ëó ùå úà ëà ðûíéöê ñÿê òîí äà òÿ ëÿô ôöç åäèë ìÿ ñè êè ìè ôóíêñè éà ëà ðû èëÿ öñòöñòÿ äö øöð. Ô.Àüà éå âà ãîð õó áèë äè ðÿí èí òî íà ñè éà äàí áÿùñ295Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèåäÿð êÿí À.Ê.Òñåï ëè òè ñÿ èñ òè íàä åäÿ ðÿê éà çûð: “Áó ìÿ íà -íûí ÿñàñ èí òî íà ñè éà ïà ðà ìåòðëÿ ðè îëà ðàã Òñåï ëè òèñ èí òî íà ñè -éà òåìáðèí äÿ êè êöé åëå ìåíòëÿ ðè íèí àðòìà ñû íû, ùÿì äÿ ìå -ëî äè éà íûí àçà úûã äÿ éèø ìÿ ñè íè ýþ òö ðöð. Èí òåí ñèâ ëèê ãîð õóèí òî íà ñè éà ñûí äà ùÿì àç, ùÿì äÿ ÷îõ îëà áè ëÿð. Åé íè øÿ êèë -äÿ íèòã øÿ ðà è òèí äÿí àñû ëû îëà ðàã òåì ïèí þçö äÿ ìöõ òÿ ëèôîëà áè ëÿð” 1 . Ìö ÿë ëè ôèí ãåéäëÿ ðè äÿ òÿã äèì åò äè éè ìèç ïàð ÷à -äà úà ñó ñóí ãîð õó éà äöø ìÿ ñè íèí ïî å òèê áèð äèë ëÿ èôà äÿîëóí äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð. Úà ñó ñóí íèò ãèí äÿ ùÿ éÿ úàí âÿãîð õó àí ëà ðû íûí èôà äÿ îëóí äó üó ùÿì äÿ îíóí ëà òÿñ äèã ëÿ íèðêè, êà ôèð ëÿð Îüóç èýèä ëÿ ðèí äÿí, õö ñó ñÿí äÿ Àë ïàí ëàð áà øûÃà çàí äàí ãîðõäóã ëà ðû ö÷öí äà èì îíó èç ëÿ äèá, ôöð ñÿò ýþç -ëÿ éèá ëÿð. Ãåéä åäÿê êè, áó úÿ ùÿò “Êè òàá”äà áèð íå ÷ÿ áîé -äà ìö øà ùè äÿ îëó íóð.“Áÿ êèë îü ëó Èì ðà íûí áî éó”íäà äè ýÿð áîé ëàð äàí ôÿðãëèîëà ðàã, êà ôèð ëÿð ëÿ áÿ ðà áÿð, Îüóç ëà ðûí äà úà ñó ñó òÿñ âèð åäè -ëèá. Èëê îëà ðàã êà ôèð ëÿð ëÿ áàü ëû îëàí ïàð ÷à éà äèã ãÿò éå òè ðÿê:..Îòóç èêè äèø äÿí ÷û ãàí áö òöí îð äó éà éà éûë äû,“Áÿ êèë àò äàí äöø ìèø, àéà üû ñûí ìûø” äå éö.Ìÿ ýÿð êà ôÿ ðèn úà ñó ñó âàð äû. Áó õÿ áÿ ðè åøè äöáâàð äû, Òÿ êó ðÿ õÿ áÿð âåð äè. Òÿ êóð àé äûð: “Ãàë ãó áà íûéå ðö nèç äÿí óðó òó ðûn, éà òóð éåð äÿ áÿý Áÿ êè ëè òó òûn!Àü ÿë ëÿ ðèí ãà ðó ñûí äàí áàü ëàn. Üà ôèë ëö úÿ ýþðêëö áà øûíêÿ ñèn. Àë úà ãà íûí éåð éö çè íÿ äþ êön. Åëèí-ýö íèí ÷à -ïûn. Ãû çûí-ýÿ ëè íèí éå ñèð åäèn!..Ýþ ðöí äö éö êè ìè, òÿù êè éÿ ÷è êà ôèð úà ñó ñó íóí õÿ áÿ ðè íè,1 Ô.Àüà éå âà. Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí èí òî íà ñè éà ñû. Áà êû, 1978, ñÿù.45.296
äà ùà äîü ðó ñó, úà ñóñ íèò ãè íè òÿ êö ðöí äè ëè êîí òåêñòèí äÿ âå -ðèá. Éÿ íè òÿ êö ðöí äè ëèí äÿ êè “... éà òóð éåð äÿ áÿý Áÿ êè ëèòó òón” úöì ëÿ ñè úà ñóñ õÿ áÿ ðè íè èôà äÿ åäÿí “Áÿ êèë àò äàíäöø ìèø, àéà üû ñûí ìûø” úöì ëÿ ñè íèí ìÿí òè ãè íÿ òè úÿ ñè êè ìè÷û õûø åäèð.Îüóç úà ñó ñó íóí íèò ãè èñÿ äà ùà êîíêðåò âå ðè ëèá, äÿ ãèãäå ñÿê, áèð áà øà íÿ òè úÿ éÿ ùå ñàá ëà íûá:Ìÿ ýÿð Áÿ êè ëèn äÿ àí äà úà ñó ñó ùà çûð äû, Áÿ êè ëÿ õÿ -áÿð ýþí äÿð äè. Àé äûð: “Áàø éà ðà üûn åé ëÿn, öçÿ ðè nö çÿéà üû ýÿ ëöð...Òÿã äèì åò äè éè ìèç ñèí òàê òèê áö òþâ äÿí áå ëÿ àí ëà øû ëà áè ëÿðêè, Áÿ êè ëèí úà ñó ñó òÿ êö ðöí äè ëèí äÿí åøèò äè éè õÿ áÿ ðè Áÿ êè ëÿòàì ÷àò äûð ìà éûá. Àì ìà ìÿò íèí ñîí ðà êû ùèñ ñÿ ëÿ ðèí äÿ òÿ êö -ðöí ñþç ëÿ ðè úö çè äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ Áÿ êè ëèí äè ëèí äÿ òÿê ðàð ëà íûá:“Éàò äó üû éåð äÿ áÿý Áÿ êè ëè òó òûn” – äå ìèø,“Ãà ðó ñûí äàí àü ÿë ëÿ ðèí áàü ëàn” – äå ìèø,“Ãàí àëà úà îð äó ñû íû ÷à ïûn” – äå ìèø,“Àü úà éöç ëö ãû çû íû-ýÿ ëè íè íè éå ñèð åé ëÿn” – äå ìèø...Ãàð øû ëàø äûð äû üû ìûç ñèí òàê òèê áö òþâ ëÿð äÿí àé äûí îëóð êè,äöø ìÿí úà ñó ñó íóí ñþç ëÿ ðè òÿ êö ðöí äè ëèí äÿ ñèí òåç øÿê ëèí äÿ,Îüóç úà ñó ñó íóí ñþç ëÿ ðè èñÿ Áÿ êè ëèí äè ëèí äÿ, ÿñà ñÿí, åé íè ëÿâå ðè ëèá. Áó äà áÿ äèè öñ ëóá, õö ñó ñÿí äÿ “Äàñ òàí” ïî å òè êà ñû áà -õû ìûí äàí ìà ðàã ëû îëàí èôà äÿ òÿð çè êè ìè äÿ éÿð ëÿí äè ðè ëÿ áè ëÿð.“Êè òàá”äà êû áîé ëà ðûí ñî ñè î ëèíãâèñ òèê òÿä ãè ãè ýþñ òÿ ðèðêè, êà ôèð ëÿð Îüóç ëà ðûí èýèä ëèê âÿ ìÿü ëó áå äèë ìÿç ëè éè íè åòè -ðàô åò ìÿê ìÿú áó ðèé éÿ òèí äÿ äÿ ãà ëûá ëàð.297Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÌÿ ýÿð êà ôÿ ðèn úà ñó ñó âàð äû. Ýÿ ëöá òÿ êó ðà àé äûð:“Îüóç äàí áèð äÿ ëö éè ýèò ýÿë äè. Èë ãû ÷û ëà ðû þë äöð äè.Éóíäëà ðû öð êèò äè, ýþ òö ðöá ãî ðó éà ãîé äû”.Ýþ ðöí äö éö êè ìè, êà ôèð úà ñó ñó Îüóç èýè äè íèí ãÿù ðÿ -ìàí ëû üû íû åé íè ëÿ ÷àò äû ðûá. Áó, òÿ êö ðöí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø“Éà ðàã ëó àëòìûø àäàì ñå ÷èn, âàð ñóí ëàð, òó òóá ýÿ òöð -ñöí ëÿð” úöì ëÿ ñè íèí ëåê ñèê, ãðàì ìà òèê, õö ñó ñÿí äÿ èí òî -íà òèâ ìÿ íà ëà ðû èëÿ òÿñ äèã ëÿ íèð.“Êè òàá”äà úà ñóñ âÿ úà ñóñ ëóã ëà áàü ëû àïàð äû üû ìûçàðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, Îüóç áÿé ëÿ ðè íèí ùÿ ðÿ êÿò òðà éåê -òî ðè éà ñûí äà úà ñóñ âÿ úà ñóñ ëóã äàí áÿù ðÿ ëÿí ìÿ, äå ìÿêîëàð êè, éîõ äÿ ðÿ úÿ ñèí äÿ äèð. Êà ôèð ëÿð äÿ èñÿ áó íóí ÿê ñèìö øà ùè äÿ îëó íóð. Áå ëÿ êè, êà ôèð ëÿ ðèí íÿ èí êè õö ñó ñè úà ñóñ -ëà ðû âàð, ùÿò òà îí ëà ðûí ìà ëî òà ðà íû äà úà ñóñ ñòà òó ñóí äà ÷û -õûø åäèð, íèò ãè íè äþ éö øÿ ÷à üû ðûø ìÿç ìóí ëó “Íÿ îòó ðàð ñûç”úöì ëÿ ñè èëÿ áàø ëà éûð:Ìÿ ýÿð áèð ñû üûðòìàú ëà ðû âàð äû. Ýþð äè êèì, ãÿë’ÿéèàë äû ëàð. Ãà÷ äû òÿ êó ðà âàð äû, Àéà Ñîô éà àëóí äó üûí õÿ -áÿð âåð äè – “Íÿ îòó ðàð ñûç, öçÿ ðè nè çÿ éà üû ýÿë äè, áà øû -nóç éà ðà üûí ýþ ðön!”Òÿã äèì åò äè éè ìèç ñèí òàê òèê áö òþ âöí ñå ìàí òèê òó òó ìóáèð äà ùà òÿñ äèã åäèð êè, êà ôèð ëÿ ðèí úà ñó ñó, ýöú ëö êÿø ôèé éà òû îë -ñà äà, Îüóç èýèä ëè éè, Îüóç ìÿü ðóð ëó üó ãàð øû ñûí äà àúèç äèð ëÿð.Àì ìà áó äà âàð êè, úà ñó ñó âÿ îíóí àð õà ñûí äà äó ðàí ãöâ âÿ -íè íÿ çÿ ðÿ àë ìà ìàã Îüóç áèð ëè éè íÿ úèä äè çÿð áÿ ëÿð âó ðóá. Áóìî òèâ “Êè òàá”äà ãà áà ðûã øÿ êèë äÿ ìö øà ùè äÿ îëó íóð.298
X Ôß ÑÈË“ÌÀÍÀÑ” ÄÀÑÒÀÍÛÍÄÀÀÍÒÐÎÏÎÍÈÌËßÐÒöð êî ëî ýè éà äà ãûð üûç ëà ðûí éà ðàò äû üû “Ìà íàñ” äàñ òà -íû íûí ôîð ìà ëàø ìà òà ðè õè, äöí éà ÿäÿ áèé éà òû íûí ÿíñàí áàë ëû ÿñÿð ëÿ ðè ñû ðà ñûí äà õö ñó ñè éå ðè èëÿ ñå ÷èë ìÿ ñè, ùÿú ìè -íÿ ýþ ðÿ “Èëè à äà” âÿ “Îäèñ ñå éà”äàí 20 äÿ ôÿ, “Øàù íà ìÿ” -äÿí 5 äÿ ôÿ áþ éöê îë ìà ñû äþ íÿ-äþ íÿ âóð üó ëà íûá. “Ìà-íàñ”ûí òöðê åïîñ òà ðè õèí äÿ éå ðè, ïî å òèê ñòðóê òó ðó, îá ðàç ëàðñèñ ò å ìè, ôî íå òèê, ëåê ñèê âÿ ãðàì ìà òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè ýå íèøøÿ êèë äÿ òÿä ãèã åäèë ñÿ äÿ, àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìè òà ðè õè-ëèíã -âèñ òèê ìöñ òÿ âè äÿ, ùÿì äÿ äè ýÿð òöðê àáè äÿ ëÿ ðè âÿ äèë ëÿ ðè èëÿìö ãà éè ñÿ ëè øÿ êèë äÿ, äå ìÿê îëàð êè, þé ðÿ íèë ìÿ éèá. Áó ìÿ -íà äà “Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðè àøà üû äà êû ñèñ òåì öç ðÿòÿä ãèã åò ìÿ éè çÿ ðó ðè ùå ñàá åäè ðèê:Òöð êè éÿ òöðêúÿ ñè íÿ ÷åâ ðèëìèø “Ìà íàñ”äà àíòðî ïî íèì -ëÿ ðèí òðàíñêðèï ñè éà ñû íà äà èð;“Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí “Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðè” âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿìö ãà éè ñÿ ñè;“Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ïî å òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè;“Ìà íàñ”äà ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð;“Ìà íàñ”äà àíòðî ïî íèì, ùÿì äÿ àïåë éà òèâ êè ìè èø ëÿ -íÿí âà ùèä ëÿð;299Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè“Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèêãðóï ëà ðû;“Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ãó ðó ëó øó âÿ àíòðî ïî íè -ìèê ìî äåë ëÿð.à) Òöð êè éÿ òöðêúÿ ñè íÿ ÷åâ ðèë ìèø “Ìà íàñ”äà àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí òðàíñêðèï ñè éà ñû íà äà èðÅìè íå Ýöð ñîé-Íàñ êà ëè íèí 1994-úö èë äÿ Àí êà ðà äà íÿøðåò äèð äè éè “Ìà íàñ” êè òà áûí äà * ãûð üûç úà âÿ Òöð êè éÿ òöðêúÿ ñèí -äÿ âåðëìèø ìÿòíëÿ ðè ãàð øû ëàø äûð äûã äà àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òðàí ñ -êðèï ñè éà ñûí äà èêè úÿ ùÿ òèí ÿñàñ ýþ òö ðöë äö éö ìÿ ëóì îëóð:1) ãûð üûç äè ëèí äÿ êè ôîð ìà íûí åé íè ëÿ ñàõ ëà íûë ìà ñû: Àëòû -íàé – Àë òû íàé, Àé úö ðþê – Àé ÷ö ðþê, Åð Ìà íàñ – Åð Ìà -íàñ, Êî øîé – Êî øîé;2) Òöð êè éÿ òöðêúÿ ñè íèí ôî íå òèê ñèñ òå ìè íÿ óé üóí ëàø äû ðûë -ìà: Ìà íàñ êàí – Ìà íàñ ùàí, Àæû áàé – Àúû áàé. Áÿ çÿí èñÿìÿí áÿ äèë äÿ êè ôîð ìà íûí íÿ çÿ ðÿ àëûí ìà ìà ñû íà ðàñò ýÿ ëè íèð.Ìÿ ñÿ ëÿí:Æî ëîé àíòðî ïî íè ìè Úî ëîé êè ìè òÿã äèì åäè ëèð (Æî ëîé äóæîë äî òàø òà ãàí – Úî ëî éó éîë äà éå íÿ ðÿê). ßñ ëèí äÿ èñÿ Æî ëîéêè ìè òðàíñêðèï ñè éà äà ùà äöç ýöí äöð. Àäÿò, íè çàì, èí òè çàì,àéà üû óüóð ëó àäàì âÿ ñ. àí ëàì ëû Æî ëîé àíòðî ïî íè ìè ìö à ñèðãà çàõ àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ Æî ëîé ôîð ìà ñûí äà èø ëÿí -ìÿê äÿ äèð.Æàø óóë (Æàé ìà êþ êöë Æàø-óóë – Äà üû íûê êàù êöë ëö Úàøóóë).Áó ðà äà “Æàø” àíòðî ïî íè ìè Úàø éîõ, “Éàø” øÿê ëèí äÿòðàíñêðèï ñè éà îëóí ìà ëû äûð. “Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí Æàø óóëÃåéä: “Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ùÿ ìèí ìÿí áÿ äÿí ýþ òöð ìö øöê.300
àíòðî ïî íè ìè áèð áà øà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè ÉàøÀê Áàø àíòðî ïî íè ìè èëÿ áàü ëû äûð. Ýÿíú, úà âàí àí ëàì ëû“éàø” àïåë éà òè âè íèí àíòðî ïî íè ìÿ ÷åâðëìÿ ñÿ áÿá ëÿ ðèí äÿíÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ áÿùñ åò ìè øèê. “Ìà íàñ”äà “æàø” àïåë éà -òèâ ëè áèð íå ÷ÿ àíòðî ïî íèì ìö øà ùè äÿ åäè ëèð: Æàø-æè ýèò, Æàø-êà -ìûø, Æàø-óóë. Ãåéä åäÿê êè, áó òèï àíòðî ïî íèì ëÿð ìö à ñèðãûð üûç äè ëèí äÿ èí òåí ñèâ ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð. Úà âàí, ýÿíú àí ëàì ëû“Æàø” âà ùè äè ãà çàõ àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ ø-ñ ôÿð ãè èëÿèø ëÿ íèð (Æàñ). Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ êè Úà -âàí, Úà âà íÿ, Ýÿí úà üà, Ýÿí úàëï àä ëà ðû èñÿ ñå ìàí òè êà áà õû -ìûí äàí Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ Éàø (Éàø Àê Áàø),“Ìà íàñ”äà Æàø, ìö à ñèð ãà çàõ äè ëèí äÿ Æàñ øÿê ëèí äÿ èø ëÿ íÿíàíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð.Æå äè ãåð äèí Åð êû éàç – Úå äè ýå ðèí îü ëó Åð êû éàç. Á.Þýÿë“Æå äè ýåð” àäû íû Éå äè ýåð øÿê ëèí äÿ òðàíñêðèï ñè éà åäèá. Áó,éó õà ðû äà òÿã äèì åò äè éè ìèç àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òðàíñêðèï ñè éà ñûêè ìè äèð (Æî ëîé – Éî ëàé, Æàø – Éàø). Á.Þýÿë “Æå äè ýåð äèí Åðêû éàç” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè “êû éàç” ñþ çöí äÿí áÿùñåäÿð êÿí éà çûð: “... Éå äè ýÿð, éåä äè ãàð äàø ëàð, éÿ íè Áþ éöêÀéû Áöð úö äöð. Êó éàø èñÿ Ýö íÿ øèí òöðêúÿ áèð àäû äûð” 1 . “Ìà -íàñ”äà êó éàø àïåë éà òè âè íÿ ðàñò ýÿ ëèí ìèð. Äå ìÿ ëè, “ýö íÿø,áÿðê èñ òè, ãûç ìàð àí ëàì ëû êó éàø “Ìà íàñ”äà ó-û, ø-ç ñÿ ñÿ -âÿç ëÿí ìÿ ëÿ ðè èëÿ êû éàç øÿê ëèí äÿ, ùÿì äÿ àíòðî ïî íè ìèêìî äåë äà õè ëèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëó íóá” ôèê ðè íè ñþé ëÿ ìÿê ìöì -êöí äöð.301Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Áà ùÿä äèí Þýÿë. Òöðê ìè ôî ëî ýè éà ñû. Òÿð úö ìÿ åäÿ íè Ðà ìèç ßñ êÿð. I úèëä.Áà êû, 20056, ñÿù.531.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèá) “Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿìö ãà éè ñÿ ñè:Àðàø äûð ìà ëàð ýñòÿ ðèð êè, “Ìà íàñ”ûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå -ìè íÿ äà õèë îëàí âà ùèä ëÿ ðèí áèð ùèñ ñÿ ñè Îð õîí-Éå íè ñåé àáè -äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àä ëàð ëà ñÿñ ëÿ øèð. Áó úöð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè èêè ãðó -ïà àéûð ìàã îëàð: 1) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí “Ìà íàñ”äà åé íè ëÿ èø ëÿí ìÿ ñè (Êà ðà êàí – Êà ðàêàí, Òöç Áàé – Áàé...); 2) Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êèàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí “Ìà íàñ”äà ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð -ëÿ èø ëÿí ìÿ ñè (ó-û ÿâÿç ëÿí ìÿ ñè èëÿ – Àüóø Ûíàë – Àüûø; è-öÿâÿç ëÿí ìÿ ñè èëÿ – Áþ ðè – Áþ ðö; è-å ÿâÿç ëÿí ìÿ ñè èëÿ – Åñèí– Åñåí; é-æ ÿâÿç ëÿí ìÿ ñè èëÿ – Éàø Àê Áàø – Æàø æè ãèò).Àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ òè ïî ëî æè åé íè ëèê âÿ éà îõ øàð -ëûã äèã ãÿ òè úÿëá åäèð êè, áó äà öìóì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñûáà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð. Áó ðà äà òÿê úÿ îíó ãåéä åò ìÿê êè -ôà éÿò äèð êè, ùÿð èêè àáè äÿ äÿ ìö øà ùè äÿ îëó íàí àíòðî ïî íè ìèêìî äåë ëÿð äÿ àòà àäû íûí èø ëÿí ìÿ ñè òàì åé íè äèð: Îð õîí-Éå íè -ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ – Áàé íà ñà íóí îã ëû Êö ëöý ÷óð – “Ìà -íàñ”äà - Áàé äûí óó ëó Áà êàé êàí (Áà éûí îü ëó Áà êàé õàí).Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àë òóí àïåë éà òèâ ëè àíòðî -ïî íè ìÿ (Àë òóí Òàì üàí Òàð êàí) “Ìà íàñ” äàñ òà íûí äà äàðàñò ýÿ ëè íèð (Àë òû íàé). Äå ìÿ ëè, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí -äÿ êè “Àë òóí” àäû “Ìà íàñ”äà ó-û ñÿñ ÿâÿç ëÿí ìÿ ñè âÿ “àé”êîì ïî íåí òè ÿëà âÿ îëóí ìàã ëà ãà äûí àäû êè ìè èø ëÿ íèá.Îüóç àáè äÿ ñè îëàí “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà ãûï ÷àã,äà ùà äÿ ãè ãè, ãûð üûç àáè äÿ ñè “Ìà íàñ”ûí ìþâ çó, ñö æåò âÿ ôîð -302
ìà áà õû ìûí äàí îõ øàð ëû üû ñèñ òåì ëè øÿ êèë äÿ àðàø äû ðûë ñà äà,ùÿð èêè àáè äÿ ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè îëàí àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð,äå ìÿê îëàð êè, ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðèë ìÿ éèá. Øöá ùÿ ñèç êè, “Ìà -íàñ” âÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïîñ ëà ðûí äà êû åé íè àïåë éà -òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðè, àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè òè ïî ëî æèîõ øàð ëû üû, ùÿì ÷è íèí ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿ íÿíàíòðî ïî íèì ëÿ ðè äÿ ãèã ëÿø äè ðÿð êÿí èëê íþâ áÿ äÿ àä ãîé ìàÿíÿ íÿ ñè íÿ äèã ãÿò éå òèð ìÿê ëà çûì ýÿ ëèð. ×öí êè àä ãîé ìà èëÿáàü ëû îëàí ñÿù íÿ ëÿð äÿ àäûí âå ðèë ìÿ ñÿ áÿ áè, ñå ìàí òèê òó òó -ìó áèð áà øà èôà äÿ îëó íóá, êîíêðåò äå ñÿê, ùÿ ìèí ñÿù íÿ ëÿð äÿàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí îá ðàç ëû øÿ êèë äÿ òÿã äèì îëó íàí èçàù ëà ðû îãÿ äÿð äÿ ãèã âÿ èíàí äû ðû úû äûð êè, ùÿò òà îí ëà ðûí åòè ìî ëî æè èçà -ùûí äà ëö üÿò ëÿ ðÿ áå ëÿ åù òè éàú äó éóë ìóð.“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñóí äà àä ãîé ìà íûí òÿñ âè ðè -íÿ áèð íå ÷ÿ áîé äà ðàñò ýÿ ëè íèð. Áó ðà äà éàë íûç áèð íö ìó íÿ -íè òÿã äèì åäè ðèê: “Áà éàí äûð õà íûí, àü ìåé äà íûí äà áó îü -ëàí úÿíý åò ìèø äèð. Áèð áó üà þë äöð ìöø ñÿ íèn îëóí” àäû Áó -üàú îë ñóí...” Áó úöð åïè çîä ëàð “Ìà íàñ” äàñ òà íû áà õû ìûí äàíäà ñÿ úèé éÿ âè äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí,Êöë óø òàï òöø êþí áà ëà íûÊöë-÷î ðî êî éóï àë äû äåéòÊàí óø òàï òöø êþí áà ëà íûÊàí-÷î ðî êî éóï àë äû äåéòÊöë òó òóá äî üàí úî úó üàÊöë-÷î ðî àäû íû âåð äè303Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÊàí òó òóá äî üàí úî úó üàÊàí-÷î ðî àäû íû âåð äè.Òÿã äèì åò äè éè ìèç ïàð ÷à äà êöë âÿ ãàí àïåë éà òèâ ëÿ ðè íèíàíòðî ïî íè ìÿ ÷åâ ðèë ìÿ ñÿ áÿ áè äÿ ãèã øÿ êèë äÿ èôà äÿ åäè ëèá.Êöë ÷î ðî âÿ Êàí ÷î ðî àíòðî ïî íèì ëÿ ðè áà ðÿ äÿ Á.Þýÿë éà çûð:“Ìà íàñ õà íûí îü ëó íóí èêè õèä ìÿò ÷è ñè âÿ éà èýè äè âàð èäè.Áóí ëàð Êöë ×î ðî âÿ Ãàí ×î ðî äóð. Äî üó ëàð êÿí áè ðè ÿëèí äÿêöë âÿ äè ýÿ ðè èñÿ ãàí òóò äó üó ö÷öí áó àä ëà ðû àë ìûø ëàð. Êöëòó òàí óøàã ìö ãÿä äÿñ îäóí ýþí äÿð äè éè áèð ñîé îëà áè ëÿð äè.×öí êè àõû ðà ãÿ äÿð Ìà íàñ õà íûí íÿñ ëè íÿ ñà äèã ãàë ìûø âÿîí ëàð äàí àé ðûë ìà ìûø äûð. ßëèí äÿ ãàí òó òàí Ãàí ×î ðî èñÿ ýÿ -òèð äè éè èí ñàí ãà íû êè ìè âÿ ôà ñûç ëû üûí áèð òèì ñà ëû èäè. Îíóí ùÿ -éà òû îüóð ëóã, ìàë ãà çàí ìàã, àüà ñû íà õÿ éà íÿò åò ìÿê êè ìèèí ñàí îü ëó íóí çÿ èô íþã òÿ ëÿ ðè íè òÿø êèë åäÿí ùà äè ñÿ ëÿð ëÿ êå÷ -ìèø äèð” 1 . Áó èçàù ëàð áèð äà ùà òÿñ äèã åäèð êè, Êöë ×î ðî âÿÊàí ×î ðî àíòðî ïî íèì ëÿ ðè íèí ñå ìàí òèê éö êö ìÿòíäÿ àñ ñî -ñè à òèâ îëà ðàã èí êè øàô åò äè ðè ëèá, äà ùà äîü ðó ñó, ùÿ ìèí àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí ìÿ íà ñû òÿñ âèð îëó íàí ùà äè ñÿ ëÿð äÿ ìÿí òè ãè ìÿð -êÿç ôóíêñè éà ñû íû éå ðè íÿ éå òè ðèá.“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” âÿ “Ìà íàñ”äà õå éèð ãöâ âÿ ëÿ -ðèí ñèì âî ëó îëàí Õû çûð õö ñó ñè áèð õÿòò êè ìè êå ÷èð (“Êè òàá”äàÕû çûð, “Ìà íàñ”äà èñÿ Êû äûð øÿê ëèí äÿ èø ëÿ íèá). Õû çûð ëà áàü ëûîëàí ïàð ÷à ëà ðû ãàð øû ëàø äû ðàã: “Êè òàá”äà – “Àíà, àü ëà ìà üûë,ìà nà áó éà ðà äàí þëöì éîã äûð, ãîðõìà üûë! Áîç àò ëó Õû çûðìà nà ýÿë äè. Ö÷ êÿð ðÿ éà ðà ìû ñû üà äû. “Áó éà ðà äàí ñà nà1 Áà ùÿä äèí Îýÿë. Òöðê ìè ôî ëî ýè éà ñû. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.532.304
þëöì éîã äûð. Òàü ÷è ÷ÿ ýè, àíàí ñö äö ñà nà ìÿë ùÿì äèð”, –äå äè”. “Ìà íàñ”äà:Áó áàé áè ÷å ×ûé ðû ÷ûÌà íàñ òû ñûð áå øèê êå áþ ëþ äöÌà íàñ òû Êû äûð æþ ëþ äö.Ìà íàñ êà áàê æåð äåí áó ãóë äó.Áó áàé áè ÷å ×ûé ðû ÷ûÌà íà ñû àëà úà áå øè éÿ éà òûð äû.Ìà íà ñû Õû çûð êî ðó äó.Ìà íàñ éåð êÿ íà ðûí äà ãóí äàã ëàí äû.Ãàð øû ëàø äûð äû üû ìûç ïàð ÷à ëà ðûí ñå ìàí òè êà ñûí äà Õû çû ðàèíàì àé äûí øÿ êèë äÿ èôà äÿ îëó íóá. Áó äà Õû çû ðûí ùÿð èêèìÿí áÿ äÿ õå éèð ãöâ âÿ ëÿ ðèí ñèì âî ëó êè ìè ÷û õûø åò äè éè íè ñö -áóò åäèð.“Àü” àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ ùÿð èêè àáè äÿ äÿ ðàñòýÿ ëè íèð. “Êè òàá”äà – Àü Ìÿ ëèê ×åø ìÿ ãû çû, “Ìà íàñ”äà -Àê åð êå÷, Àê êàí, Àê êû éàç, Àê Áàë òà, Àê êà íûø âÿ ñ.Ìö øà ùè äÿ ëÿð ýþñ òÿ ðèð êè, àü (àê) àïåë éà òèâ ëè êè øè âÿ ãà äûíàä ëà ðû “Ìà íàñ”ûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìèí äÿ äà ùà öñ òöíìþâ ãå äÿ äèð. Ìà ðàã ëû äûð êè, àü (àê) àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì -ëÿ ðÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ äÿ àç òÿ ñà äöô îëó íóð (ÀêÁàø). Áó äà “Ìà íàñ”ûí Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ “Êè òà -áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äàí ñîí ðà éà ðàí äû üû íû ýþñ òÿ ðèð.“Êè òàá” âÿ “Ìà íàñ” ö÷öí ñÿ úèé éÿ âè îëàí àíòðî ïî íè -305Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìèê ìî äåë ëÿð äÿ àòà àäû íûí èø ëÿí ìÿ ñè íÿ ðàñò ýÿ ëè íèð. “Êè-òàá”äà Áàé áþ ðÿ îü ëó Áàì ñû Áåé ðÿê, Áàé áè úàí ãû çû Áà -íó ÷è ÷ÿê; “Ìà íàñ”äà – Àê áàë òà óó ëó Áî ëîò (Àü áàë òàîü ëó Áî ëîò), Àí ãû ÷àë êû ñû Àê ñàé êàë (Àí ãû ÷àë ãû çû Àê ñàé -êàë). Áó ìî äåë ëÿð äÿ êè ñþç ñû ðà ñû, õö ñó ñÿí äÿ îü ëó (óó ëó) âÿãû çû (êû ñû) ñþç ëÿ ðè íèí èø ëÿí ìÿ éå ðè åé íè äèð.“Êè òàá” âÿ “Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí ôîð -ìà âÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí åé íè ëè éè âÿ éà îõ øàð ëû üû ãà -áà ðûã øÿ êèë äÿ ýþ ðöí ñöí, – äå éÿ àøà üû äà êû úÿä âÿ ëè òÿã äèìåäè ðèê:“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äààíòðî ïî íèì ëÿð “Ìà íàñ”äà àíòðî ïî íèì ëÿðÀëï ÿðÿí, Àëï Ðöñ òÿìÀü Ìÿ ëèêÁàé áè úàí áÿýÁàé áþ ðÿÕû çûðÄÿ ìèð ýö úè, Äÿ ìèð Òîí ëóÌà ìàãÄèð ñÿ õàíÄó õà ãî úàÃà ðà ýö íÿ, Ãà ðà áó äàãÃà ðà úàÃûðõãû íóãÃî nóð ãî úàÃà ðà ýö íÿß nñÿ ãî úà, Èëÿê ãî úà,Ãà n ëû ãî úà306Àëï Áþ ðöÀê Áàë òàÁàé, Áàé ìà ìàò, Àæû áàéÁþ ðöÊû äûðÒå ìèð êàíÁà êàé êàíÊà ðà òî êîÊà ðà áà äû øà, Êà ðà áàéÊ à ðà ÷àÊûðãòûí áà øû Êûð ãûëÊî nóð áàéÊöí êàíÀé êî æî, Êàí êî æî
Íö ìó íÿ ëÿð äÿí ýþ ðöí äö éö êè ìè, “Êè òàá”äà êû àü, áþ ðÿ,õû çûð, õàí, ýöí, äÿ ìèð, äó õà, ãà ðà, ãà ðà úà, ãûðõ, ãî úà,ãî nóð àïåë éà òèâ ëÿ ðè “Ìà íàñ”äà àê, áþ ðö, êû äûð, óêàí,êöí, òÿ ìèð, òî êî, êà ðà, êà ðà ÷à, êûðã, êî æî, êî nóð øÿê ëèí -äÿ äèð, àëï, áàé àïåë éà òèâ ëÿ ðè èñÿ ùÿð èêè ìÿí áÿ äÿ åé íè ëÿ èø -ëÿ íèá. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, ãà ðà (êà ðà) âÿ ãî úà (êîæî) àïåë éà -òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð ùÿð èêè àáè äÿ äÿ öñ òöí ìþâ ãå äÿ ýþ ðö íöð.Ãÿ äèì âÿ ìö à ñèð òöðê àíòðîïîíèìèêàñû áàõûìûíäàíñÿúèééÿâè îëàí Àðñëàí//Àñëàí àíòðî ïî íè ìè íèí “Êè òàá”äàÃà ðà Àðñëàí Ìÿ ëèê, åëÿúÿ äÿ ãåéðè-ðåàë àíòðîïîíèì êèìèÃàüàí Àñ ëàí øÿê ëèí äÿ èø ëÿí ìÿ ñèí äÿí áÿùñ åò ìè øèê. “Ìà -íàñ”äà èñÿ Àðñëàí//Àñ ëàí àíòðî ïî íè ìè éîõ, îíóí ñè íî íè ìèîëàí Êà áû ëàí, Êà áû ëàí òàé ëàê (êà áû ëàí – ãàï ëàí) àäû èø ëÿ íèð.Ìà ðàã ëû äûð êè, êà áû ëàí âà ùè äè “Ìà íàñ”äà ùÿì äÿ àïåë éà òèâêè ìè èí òåí ñèâ ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð (Êà áû ëàí òó ó ãàí Åð Ìà íàñ –Ãàï ëàí äî üàí ßð Ìà íàñ). Áó ðà äà Ìà íà ñûí áÿ äèè òÿ éè íè êè -ìè èø ëÿí ìèø “ãàï ëàí äî üàí” èôà äÿ ñè èñÿ áèð áà øà “Êè òàá”äàÁà ñà òûí äè ëèí äÿí âå ðèë ìèø “Àòàì àäûí äå èð ñÿ n – ãà üàí Àñ -ëàí!” ìèñ ðà ñûí äà êû ìè ôèê Ãà üàí Àñ ëàí àäû èëÿ áàü ëà íûð. Îíóäà ÿëà âÿ åäÿê êè, Ìà íà ñûí åïè òåò ëÿ ðèí äÿí áè ðè Àðñòàí äûð(Àðñòàí Ìà íàñ þë äö äåï – Àðñëàí Ìà íà ñûì þëöí úÿ). Äå ìÿ -ëè, Àðñ ëàí Êà áû ëàí, Ãîüàí Àñ ëàí – Êà áû ëàí òó ó ãàí ïà ðà ëåë -ëè éè ðåàë ýþ ðö íöð. Ñ.ßëè éà ðî âóí àñ ëàí, ãàï ëàí âÿ áàðñ ñþç ëÿ -ðè èëÿ áàü ëû ãåéäëÿ ðè äÿ äå äèê ëÿ ðè ìè çè àð ãó ìåíòëÿø äè ðèð: “...Àü ãà éà ãàï ëà íû âÿ éà Àü ñàç àñ ëà íû ÿñà òè ðè òà ðè õè ðÿ âà éÿò -ëÿð ëÿ áàü ëû îëà ðàã ãÿ äèì òöðêäèë ëè õàëãëàð äà, õö ñó ñè ëÿ ïðî òî -áóë ãàð (ïðî òî î üóç) ñîé ëà ðûí äà òî òåì – ÿú äàä ñà éûë ìûø äûð.307Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÀñ ëàí èëÿ ãàï ëàí ñè íî íèì äèð. Ãÿ äèì ðóí éà çû ëà ðûí äà èø ëÿ -íÿí (áàðñ) õàë ëû ãàï ëà íûí – ïÿ ëÿí ýèí àäû äûð, ñî íóí úó èñÿ òî -òåì ñà éûë ìàã äà èäè” 1 . Á.Þýÿ ëèí àðàø äûð ìà ëà ðà èñ òè íà äÿíñþé ëÿ äè éè ôè êèð ëÿð äÿ “Ãàï ëàí äî üàí” åïè òå òè íèí ñå ìàí òè êà -ñû íà áèð èøûã ñà ëûð: “... Àë ìàì áå òèí äÿ ëÿ ãÿ áè “Ãàï ëàí äî -üàí” èäè. Áå ëÿ ìÿ ëóì îëóð êè, ãûð üûç ëàð áö òöí áþ éöê ãÿù ðÿ -ìàí ëà ðà áó ëÿ ãÿ áè âå ðèð äè ëÿð. Âÿ éå íÿ îí ëà ðà ýþ ðÿ, áþ éöêãÿù ðÿ ìàí ëà ðûí ãàï ëàí èëèí äÿ äî üóë ìà ñû äà áèð øÿðò èäè” 2 .Áþ ðö àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð ñû ðà ñûí äà Îð õîí-Éå íè -ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè ×î ÷óê Áþ ðè (áà ëà úà ãóðä), Êðûì êà ðà -èì ëÿ ðè àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ êè (XII ÿñð) Áþ ðö úöê (áà -ëà úà ãóðä), “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû Áàé áþ ðÿ îü ëû Áàì -ñû Áåé ðÿê (Áàé áþ ðÿ – áþ ðÿ//áþ ðö – ãóðä, Áåé ðÿê – áà ëà úàãóðä) âÿ “Ìà íàñ”äà êû Áþ ðö íöí óó ëó Áþ ðö ÷ö àíòðî ïî íèì -ëÿ ðè ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð.Àì ìà õö ñó ñè îëà ðàã ãåéä åò ìÿê ëà çûì ýÿ ëèð êè, “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” âÿ “Ìà íàñ”äà èø ëÿí ìèø áþ ðö (ãóðä) àïåë éà -òèâ ëè àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð áèð-áè ðè íÿ äà ùà éà õûí äûð. Áè -ðèí úè ñè, ùÿð èêè ìî äåë äÿ “á”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñû âàð (Áàé áþ ðÿîü ëû Áàì ñû Áåé ðÿê: á-á-á-á; Áþ ðö íöí óó ëó Áþ ðö ÷ö: á-á).Èêèí úè ñè, ùÿð èêè ìî äåë äÿ àòà àäû èø ëÿ íèá (Áàé áþ ðÿ îü ëûÁàì ñû Áåé ðÿê; Áþ ðö íöí óó ëó Áþ ðö ÷ö). Ö÷öí úö ñö, ùÿð èêèìî äåë äÿ êè àòà âÿ îüóë àä ëà ðû áþ ðö (ãóðä) àïåë éà òèâ ëè äèð.Äþð äöí úö ñö, ùÿð èêè ìî äåë äÿ êè îüóë àä ëà ðûí äà “áà ëà úàãóðä” ìÿ íà ñû èôà äÿ îëó íóá (Áåé ðÿê, Áþ ðö ÷ö). Áå øèí úè ñè, ùÿð1 Ñ.ßëè éà ðîâ. Òà ðè õè-úîü ðà ôè ãåéäëÿð. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”. Áà êû, 1988,ñÿù.256.2 Áà ùÿä äèí Þýÿë. Òöðê ìè ôî ëî ýè éà ñû. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.501.308
èêè ìî äåë äÿ àòà âÿ îüóë àä ëà ðû ôîð ìà âÿ ìÿ íà áà õû ìûí äàíáèð-áè ðè íè òà ìàì ëà éûð. Àë òûí úû ñû âÿ ÿí ÿñà ñû èñÿ ùÿð èêè àíòðî -ïî íè ìèê ìî äå ëèí ñå ìàí òèê éö êö åé íè ïî å òèê òÿ ôÿê êöð äÿíñö çö ëöá ýÿ ëÿí “ãóðä áà ëà ñû ãóðä îëàð” ìÿ ñÿ ëè èëÿ ñÿñ ëÿ øèð.Á.Þýÿë “Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí Êà ìàí àíòðî ïî íè ìè íèíìÿ íà ñû áà ðÿ äÿ éà çûð: “Êàë ìûê ëà ðûí ðÿ è ñè Êîñ Êà ìà íûí àäûäà ýþñ òÿ ðèð êè, Ìà íà ñûí õàë ãû áóí ëà ðà éàõ øû íÿ çÿð ëÿ áàõ -ìûð äû. ×öí êè Êà ìàí ñþ çö âÿù øè äî íóç (éÿ íè ãà áàí) ìÿ íà -ñû íà ýÿ ëèð äè” 1 . Ìö ÿë ëè ôèí ôè êèð ëÿ ðèí äÿ ãåé ðè-äÿ ãèã ëèê âàð.×öí êè î, Êà ìàí àíòðî ïî íè ìè íè éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû áà õû ìûí -äàí äå éèë, éàë íûç áèð îá ðàç êè ìè ìÿòíäÿ êè ðî ëó âÿ ìþâ ãå -éè íÿ ýþ ðÿ òÿù ëèë ñöç ýÿ úèí äÿí êå ÷è ðèá. Àðàø äûð ìà ëàð èñÿ Êà -ìàí àíòðî ïî íè ìè íèí èýèä ëèê, úÿ ñóð ëóã, ãÿù ðÿ ìàí ëûã ìÿ íà -ñû íû èôà äÿ åò äè éè íè âÿ ÿí àçû “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êûÃà áàíýöúè àäû èëÿ ñÿñëÿøäèéèíè òÿñäèãëÿéèð. “Êèòàáè-ÄÿäÿÃîð ãóä”äàêû Ìà ìàã àíòðî ïî íè ìè íèí þêöç àí ëàì ëû “ìà -ìà” çî î ëåê ñå ìè ÿñà ñûí äà éà ðàí äû üû íû ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿãåéä åò ìè øèê. Áó ìÿ íà äà “Ìà íàñ” äàñ òà íûí äà êû Îãöç êàíàíòðî ïî íè ìè èëÿ “Êè òàá”äà êû Ìà ìàã åé íè ñå ìàí òèê øà õÿ äÿáèð ëÿ øÿí ñè íî íèì âà ùèä ëÿð êè ìè ýþ ðö íöð. Íÿ ùà éÿò, ùÿð èêèàáè äÿ äÿ ãÿù ðÿ ìàí ëà ðûí àä ëà ðû íûí èëê ñÿ ñè èëÿ àò ëà ðû íûí àäûí -äà êû èëê ñÿ ñèí óé üóí ëàø äû ðûë ìà ñû íà, àë ëè òå ðà ñè éà ñû íà ðàñò ýÿ -ëè íèð: “Êè òàá”äà: Áåé ðÿê – Áîç àé üûð (á-á); “Ìà íàñ”äà:Êþê ÷þ íöí àòû Êö ðþí ÷ö (ê-ê-ê). Ãåéä åäÿê êè, ùÿð èêèàáè äÿ íèí çÿí ýèí ëèê ýþñ òÿ ðè úè ëÿ ðè íè ùÿì äÿ áó úöð êè ÷èê äå -òàë ëàð äà àõ òàð ìàã ëà çûì äûð.1 Á.Þýÿë. Òöðê ìè ôî ëî ýè éà ñû. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.523.309Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèú) “Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿð ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí âÿãà çàõ àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìöñ òÿ âè ñèí äÿÈëê îëà ðàã ãåéä åäÿê êè, “Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè ìö à ñèð ãûð üûç äè ëè áà õû ìûí äàí ñÿ úèé -éÿ âè äèð. Ìà ðàã ëû äûð êè, áó àä ëà ðûí áèð ùèñ ñÿ ñè ìö à ñèð òöðêäèë ëÿ ðèí äÿ äÿ èí òåí ñèâ ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð. Äå ìÿ ëè, “Ìà íàñ” ãûð -üûç äàñ òà íû îë ñà äà, öìóì òöðê òà ðè õè, åò íîã ðà ôè éà ñû âÿ ìÿ -äÿ íèé éÿ òè íè þçöí äÿ éà øà äûð. Ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí âÿ ãà çàõàíòðî ïî íèì ëÿ ðè íèí “Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àä ëàð ëà ñÿñ ëÿø ìÿ ñèäÿ äå äèê ëÿ ðè ìè çè òÿñ äèã ëÿ éèð. Íö ìó íÿ ëÿ ðÿ äèã ãÿò éå òè ðÿê:“Ìà íàñ”äààíòðî ïî íèì ëÿðÀëï Áþ ðöÀë òû íàé (ãà äûí àäû)Àé êàíÁà üûøÁî ëîòÁþ ðöÚàí áàéÊàì áàðÊà ðà ÷à÷ (ãà äûí àäû)Êà íûì úàí (ãà äûí àäû)Êà ðà ÷àÊàí êåë òèÊà ðà êàíÌö à ñèð Àçÿð áàé úàíäè ëèí äÿ àíòðî ïî íèì ëÿðÀëï, Àë ïàðñëàíÀë òûí áÿé//Àë òóí áàéÀé õàíÁà üûøÏî ëàäÁåé ðÿêÚàíû áÿéÃÿì áÿðÃà ðà ñà÷//Ãà ðà òåë (ãà äûíàäû)Õà íûì (ãà äûí àäû)Ãà ðà úàÕàí ýÿë äèÃà ðà õàí310
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÑîë òîíÊû äûðÊó àòÒå ìèðÒþ ðÿ-áåê (êè øè àäû)Ìûð çàÌó ðàòÒöð ñöíÖìþò//Öìþ òîéÑîë òàí//Ñóë òàíÕû äûð//Õû çûðÃöâ âÿòÒå ìèðÒþ ðÿ (ãà äûí àäû)Ìèð çÿÌóðàäÄóð ñóíÖìèä//ÓìóäÒÿã äèì åò äè éè ìèç àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð ôî íå òèê òÿð -êèá áà õû ìûí äàí ìö ÿé éÿí ãÿ äÿð ôÿðãëÿí ñÿ äÿ, öìóì òöðêàíòðî ïî íè ìè êà ñû õÿò òèí äÿ áèð ëÿ øèð.“Ìà íàñ”äààíòðî ïî íèì ëÿðÀë òû íàéÀêûíÀé äàðÀê ïàéÀòà ëûê (ãà äûí àäû)Áà êàéÁöð êöò-áà òûðÅëå ìàíÆàø æè ýèò, Æàø óóëÌö à ñèð ãà çàõ äè ëèí äÿàíòðî ïî íèì ëÿðÀë òûí (ãà äûí àäû),Àë òûí áåê (êè øè àäû)ÀüûíÀé äàðÀê áàéÀòà ëûê (êè øè àäû)Áà êàéÁöð êûòÅëå ìàíÆàñ311
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÊàì áàðÊî øîéÊó àòÊû äûðÌà íàñÌån äè áàéÑûð üàêÒþ ðþ áåêÑîë òîíÊàì áàðÊî ñàéÊó àòÊû äûðÌà íàñ áàéÌåí äè áàéÑûð üàÒþ ðå áåêÑóë òàíÝþ ðöí äö éö êè ìè, “Ìà íàñ”ûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè íÿäà õèë îëàí Àë òûí, Àé äàð, Áà êàé, Êàì áàð, Êó àò, Êû äûð, Ìà -íàñ êè ìè àä ëàð ìö à ñèð ãà çàõ äè ëèí äÿ åé íè ëÿ èø ëÿí ìÿê äÿ äèð.Áó, ùå÷ øöá ùÿ ñèç êè, ãà çàõ âÿ ãûð üûç äèë ëÿ ðè íèí åé íè ãðó ïà,éÿ íè ãûï ÷àã ãðó ïó òöðê äèë ëÿ ðè íÿ äà õèë îë ìà ñû èëÿ áàü ëû äûð.“Ìà íàñ”äà êû øÿõñ àä ëà ðû íûí áèð ãèñ ìè íèí ìö à ñèð ãà çàõ äè -ëèí äÿ úö çè ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿí ìÿ ñè äÿ ìÿùç ãåéäåò äè éè ìèç úÿ ùÿò ëÿ áàü ëû äûð.÷) “Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ïî å òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè“Ìà íàñ”äà åìî ñè î íàë ëûã âÿ åêñïðåñ ñèâ ëèê òÿê úÿ ùà äè -ñÿ ëÿ ðèí òÿñ âè ðèí äÿ éîõ, ùÿì äÿ àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ,àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ìÿòíëÿð äÿ êè äè ýÿð ëåê ñèê âà ùèä ëÿð ëÿ ôîð ìàâÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí óé üóí ëàø äû ðûë ìà ñûí äà þçö íöýþñ òÿ ðèð. “Ìà íàñ”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ïî å òèê õö ñó ñèé éÿò -ëÿ ðè íè àøà üû äà êû êè ìè öìó ìè ëÿø äèð ìÿê îëàð:Áèð ñû ðà ãà äûí àä ëà ðû ìÿòí äà õè ëèí äÿ áÿ çÿí àñ ñî íàíñ,312
àë ëè òå ðà ñè éà âÿ àí òè òå çà èëÿ ñèí òåç øÿê ëèí äÿ âå ðè ëèð: Óëóó êû -ñû Óëóó-áè êå... Êè÷è êû ñû Êèø ìèø òè. Áó ðà äà “ó”-íóí àñ ñî -íàí ñû, “ê”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñû, åé íè çà ìàí äà óëóó (áþ éöê) âÿêè ÷è (êè ÷èê) ñþç ëÿ ðèíèí èø òè ðà êû èëÿ éà ðà äûë ìûø àí òè òå çà îá ðàç -ëû ëû üû ýöú ëÿí äè ðèá;Îüóë àäû íûí ôî íå òèê òÿð êèá úÿ àòà àäû íà óé üóí ëàø äû ðûë -ìà ñû íà ðàñò ýÿ ëè íèð: Ñå ìå òåé (àòà) – Ñåé òÿê (îüóë); Àê áàë -òà óó ëó Áî ëîò;Áÿ çè êè øè àä ëà ðû ìÿòí äà õè ëèí äÿ ùÿì ãà ôè éÿ âà ùèä ëÿð êè -ìè ÷û õûø åäèð:Êàéòà ÷àï êàí Êàí-êåë äèì,Êà ðà-æîë òîé Æàí êåë äèì!Áó ìèñ ðà ëàð äà êû Êàí êåë äè âÿ Æàí êåë äè àíòðî ïî íèì ëÿ -ðè íèí I êîì ïî íåíòëÿ ðè ùÿì ãà ôè éÿ ñþç ëÿð êè ìè ýþ ðö íöð. Äè -ýÿð òÿ ðÿô äÿí, áó ðà äà “ê”-íûí äà õè ëè âÿ õà ðè úè àë ëè òå ðà ñè éà ñûùÿì ãà ôè éÿ ñþç ëÿð ëÿ ãî âó øóã øÿê ëèí äÿ äèð. Ìÿòí äà õè ëèí äÿÁþð áþë æöí – Äþð áþë æöí, ×à ãàë äàé – Àãàë äàé êè ìè àíòðî ïî -íèì ëÿð èñÿ çÿí ýèí ãà ôè éÿ òÿ ÿñ ñö ðà òû éà ðà äûð:Áè ðè íèí àòû Áþð áþë æöí, àòàÁè ðè íèí àòû Äþð áþë æöí, àòà........................................Áè ðè íèí àòû ×à ãàë äàé, àòàÁè ðè íèí àòû Àãàë äàé, àòà!Àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè àòà âÿ îüóë àä ëà ðûí äà ãà ëûíñà èò ëÿ ðèí àñ ñî íàí ñû ìö øà ùè äÿ åäè ëèð: Èðà ìàí äûí Ûð ÷ó-óóë!Àòà âÿ îüóë àä ëà ðû òÿê úÿ ôîð ìà äå éèë, ùÿì äÿ ñå ìàí òè -313Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèêà áà õû ìûí äàí åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð. Áþ ðö íöí óó ëó Áþ ðö ÷ö(Áó ìî äåë äÿ êè àë ëè òå ðà ñè éà âÿ ñå ìàí òè êà ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðèí äÿíÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ áÿùñ åò ìè øèê);Àòà âÿ ãûç àä ëà ðûí äà êû èëê ñÿ ñèí, äà ùà äÿ ãè ãè, ñà è òèí åé -íè ëè éè îí ëà ðû àñ ñî íàíñ õÿò òèí äÿ áèð ëÿø äè ðèð: Àêûí äûí êû ñûÀé-÷ö ðÿê;Àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè àë ëè òå ðà ñè éà àùÿíýäàð ëû üà,ïî å òèê ëè éè ãöâ âÿò ëÿí äèð ìÿ éÿ õèä ìÿò åäèð. Êàí äûí óó ëóÊà ðà ÷à, Êàí áà ëà ñû Êà íû êåé âÿ ñ. Øöá ùÿ ñèç êè, àíòðî ïî -íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè àë ëè òå ðà ñè éà çÿí ýèí ëè éè íè òÿ ñà äö ôè ùå ñàáåò ìÿê îë ìàç. ×öí êè “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” âÿ äè ýÿð ãÿ -äèì òöðê äàñ òàí ëà ðû êè ìè “Ìà íàñ”û äà àë ëè òå ðà ñè éà ñûç òÿ ñÿâ -âöð åò ìÿê ìöì êöí äå éèë. Áó ðà äà “ñ”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñûìö øà ùè äÿ îëó íàí áèð ìèñ ðà íû òÿã äèì åò ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿ íè -ðèê: Ñûí ÷û ñû íàï ñàë ãàí ñîí... (ýþç ÷ö ëÿð ýþç ëÿ éèí úÿ...)Êè øè âÿ ãà äûí àä ëà ðû íûí, äà ùà äÿ ãè ãè èñÿ ÿð âÿ àð âàä àä -ëà ðû íûí ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí ýþ çÿë ëèê õÿò òèí äÿáèð ëÿø ìÿ ñè íÿ òÿ ñà äöô îëó íóð: Êþê ÷þ ÿð – Àê åð êå÷;Åïî ñóí ãÿù ðÿ ìà íû Ìà íà ñûí åïè òåò ëÿ ðè èýèä ëèê, úÿ ñóð -ëóã, ìÿü ëó áå äèë ìÿç ëèê àí ëàì ëû äûð: Êûé áàò òó (ùåé áÿò ëè)Ìà íàñ, Àðñòàí (Àðñëàí) Ìà íàñ, Êà áû ëàí Òó ó ãàí Åð(Ãàï ëàí äî üàí ßð) Ìà íàñ, Áà òûð òó ó ãàí (Áà ùà äûð äî üàí)Ìà íàñ, Êàðò (Ãàðò) Ìà íàñ âÿ ñ. Áó åïè òåò ëÿ ðèí ùÿð áè ðèÌà íà ñû ìöõ òÿ ëèô úÿ ùÿò ëÿð äÿí òÿ éèí åò ñÿ äÿ, ôóíêñè éà úà åé -íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, åïè òåò êè ìè òÿã äèì åò äè éè -ìèç ùÿ ìèí âà ùèä ëÿð ëÿ ãÿá ëÿð áàø ëû üû àë òûí äà äà èçàù îëó íàáè ëÿð. “Ìà íàñ”äà êû ×à êûð õà íûí “Àëà ÷ûê òàé”, Ìåù äè áà -314
éûí “Êþê-àëà ñà êàë”, Àæû áà éûí “Æà òûê òèë äöö” (Äàä ëû äèë ëè)åïè òåò ëÿ ðè äÿ åïî ñóí áÿ äèè-åñ òå òèê äÿ éÿ ðè íèí éöê ñÿê îë äó -üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð;Áèð ñû ðà ùàë ëàð äà åïè òåò êè ìè èø ëÿ íÿí ñþç äÿ àíòðî ïî íè -ìèê âà ùè äèí èëê ñÿñ ëÿ ðè íèí àë ëè òå ðà ñè éà ñû íà, åëÿ úÿ äÿ ùÿ ìèíâà ùèä ëÿ ðèí åé íè ñå ìàí òèê øà õÿ äÿ ãî âó øóã øÿ êèë äÿ òÿ çà ùö -ðö íÿ òÿ ñà äöô îëó íóð: Æàé ìà êþ êöë Æàø-óóë – Äà üû íûã êÿ -êèë ëè Éàø îü ëóí. Äà üû íûã, éàé ìà êÿ êèë èôà äÿ ñè äà ùà ÷îõýÿíú, úà âàí àäàì ëàð ëà áàü ëû îëà ðàã èø ëÿ äè ëèð. Éàø ñþ çö íöíèñÿ úà âàí, ýÿíú ìÿ íà ñûí äà îë ìà ñû íû ãåéä åò ìè øèê;Ìö áà ëè üÿ âÿ àíòðî ïî íèì äÿ êè èëê ñÿñ ëÿ ðèí àñ ñî íàí ñû,ôðà çå î ëî æè âà ùèä âÿ àíòðî ïî íèì äÿ êè èëê ñÿñ ëÿ ðèí äà õè ëè àë ëè -òå ðà ñè éà ñû äà ïî å òèê ëèê ýþñ òÿ ðè úè ëÿ ðè êè ìè ÷û õûø åäèð: Àê-ïà -äè øà Àëà-òî î äàí áèéê òèð – Àü ïàä øàù Àëà äàü äàí áþ -éöê äöð (àñ ñî íàíñ); Êà ðà-êàí êîð êóï êàë äû äåéò – Ãà ðàõàí ãîð õóá ãàë äû (àë ëè òå ðà ñè éà). Ýþ ðöí äö éö êè ìè, ìö áà ëè -üÿ âÿ ôðà çå î ëî æè âà ùèä ëÿð àíòðî ïî íè ìÿ àñ ñî íàíñ âÿ àë ëè òå ðà -ñè éà ëàð ëà óé üóí ëàø äû ðû ëûá. Áó äà àùÿíýäàð ëû üà, ïî å òèê ìÿ -íà íû ãöâ âÿò ëÿí äèð ìÿ éÿ õèä ìÿò åäèð.ä) “Ìà íàñ”äà ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð“Ìà íàñ”ûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìèí äÿ, ùå÷ øöá ùÿ ñèç êè, òöðêìÿí øÿ ëè âà ùèä ëÿð öñ òöí ëöê òÿø êèë åäèð. Áó íóí ëà áÿ ðà áÿð,“Ìà íàñ”äà ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ, åé íè çà -ìàí äà ùÿ ìèí äèë ëÿ ðÿ ìÿõ ñóñ àïåë éà òèâ ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà -íàí àä ëà ðà äà ðàñò ýÿ ëè íèð. Áÿ çè íö ìó íÿ ëÿ ðè òÿã äèì åäè ðèê:Ñå éèò. Úÿ íàá, àüà; Ìÿ ùÿì ìÿä ïåé üÿì áÿ ðèí íÿñ ëèí -äÿí îëàí àäàì ëà ðà âå ðè ëÿí òè òóë äóð. Áó àä Àçÿð áàé úàí315Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ Ñå éèä, ãà çàõ äè ëèí äÿ èñÿ Ñå éèòøÿê ëèí äÿ äèð.Ñîë òîí. Ùþêìäàð, ùà êèì, áàø ÷û ìÿ íà ñûí äà äûð. Àçÿð -áàé úàí øÿõñ àä ëà ðû ñèñ òå ìèí äÿ êè øè àäû êè ìè Ñîë òàí//Ñóë òàí,ãà äûí àäû êè ìè Ñîëòà íÿ ôîð ìà ñûí äà èø ëÿ íèð.Êà ðûì áàé. Êà ðûì ëöòôêàð, ìÿð ùÿ ìÿò ëè âÿ ñ. ìÿ íà ëà ðàìà ëèê äèð, áàé èñÿ òöðê ìÿí øÿ ëè ñþç êè ìè “âàð ëû”, “çÿí ýèí”ìÿ íà ñûí äà äûð. Ìö à ñèð ãûð üûç äè ëèí äÿ “Êà ðûì”, “Àçÿð áàé -úàí øÿõñ àä ëà ðû” ñèñ òå ìèí äÿ èñÿ Êÿ ðèì øÿê ëèí äÿ äèð.Êàì áàð êàí. Êàì áàð (÷îõ ýöú ëö), êàí (õàí, òöðê ìÿí -øÿ ëè äèð). Êàì áàð àäû Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí -äÿ Ãÿì áÿð//Ãÿí áÿð ôîð ìà ñûí äà äûð.Þêöì áî ëîò. I êîì ïî íåíòè ÿðÿá, II êîì ïî íåíòè èñÿ ôàðñìÿí øÿ ëè äèð. Þêöì (ùþêì) âà ùè äè ÿìð, áóé ðóã, ñÿ ðÿí úàì,èäà ðÿ åäÿí àí ëàì ëû äûð. Áîëîò èñÿ ìþù êÿì ìå òàë àí ëàì ëûîëóá àíòðî ïî íèì ëÿð äÿ ñàü ëàì, ýöú ëö ìÿ íà ñû íû èôà äÿ åäèð.Áîëîò “Ìà íàñ”äà ùÿì àíòðî ïî íèì, ùÿì äÿ àïåë éà òèâ êè ìèèø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿð äÿí äèð. Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, ìö à ñèðãûð üûç àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ ôÿ àë øÿ êèë äÿ èø ëÿ íÿíÁîëîò àäû ìö à ñèð ãà çàõ àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí äà ñÿ -úèé éÿ âè äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Áî ëàò, Áî ëàò áåê, Áî ëàò æàí, Áî ëàò -êî æà...Ìö à ñèð ãûð üûç äè ëèí äÿ Áî ëîò, ãà çàõ äè ëèí äÿ Áî ëàò øÿê ëèí -äÿ îëàí àíòðî ïî íèì Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ Ïî ëàä êè ìè èø ëÿ íèð.Ìûð çà. Òÿä ãè ãàò ëàð äà Ìûð çà//Ìèð çÿ àíòðî ïî íè ìè íèíÿðÿá ìÿí øÿ ëè “ÿìèð” âÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëè “çà äÿ” ÿñà ñûí äà éà -ðàí äû üû ãåéä åäè ëèð. “Ìà íàñ”äà âÿ ìö à ñèð ãûð üûç äè ëèí äÿ316
Ìûð çà, Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ èñÿ Ìèð çÿôîð ìà ñûí äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íè ìèí éà ðàí ìà ñûí äà ìûð -çà//ìèð çÿ àïåë éà òè âè íèí ùþð ìÿò ëè, ìþù òÿ ðÿì, ñà âàä ëû ìÿ -íà ëà ðû ÿñàñ îë ìóø äóð.Ìó ðàò áåê. Áó àíòðî ïî íèì ÿðÿá ìÿí øÿ ëè àð çó, èñ òÿê,ìÿã ñÿä, äè ëÿê âÿ ñ. àí ëàì ëû “ìó ðàä” àïåë éà òè âè ÿñà ñûí äàéà ðà íûá. Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ “Ìó ðàä” ôîð ìà ñûí äà äûð. IIêîì ïî íåíò èñÿ òöðê ìÿí øÿ ëè äèð (áåê – áÿé).Êó àò áåê. Áó àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ “áåê” (áÿé) òöðêìÿí øÿ ëè òè òóë äóð. Êó àò èñÿ ÿðÿá ìÿí øÿ ëè àïåë éà òèâ êè ìè ýöú,çîð, áà úà ðûã, ùèññ, äóé üó ìÿ íà ñûí äà äûð. “Ìà íàñ”äà Êó àòøÿê ëèí äÿ èø ëÿí ìèø àíòðî ïî íèì ìö à ñèð ãûð üûç âÿ ãà çàõ äèë ëÿ -ðèí äÿ ùÿ ìèí ôî íå òèê òÿð êèá äÿ, Àçÿð áàé úàí øÿõñ àä ëà ðû ñèñ -òå ìèí äÿ èñÿ “Ãöâ âÿò” ôîð ìà ñûí äà äûð.å) “Ìàíàñ”äà àíòðîïîíèì, ùÿì äÿ àïåëéàòèâ êèìè èø ëÿ -íÿí âàùèäëÿð“Ìà íàñ”äà áþ éöê ëö éö âÿ çÿí ýèí ëè éè øÿðòëÿí äè ðÿíàìèë ëÿð äÿí áè ðè äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ ðèí õåé -ëè ùèñ ñÿ ñè íèí àïåë éà òèâ ëÿ ðè íèí äàñ òàí áî éó òåç-òåç òÿê ðàð ëàí -ìà ñû äûð. Èñ òÿð-èñ òÿ ìÿç áå ëÿ áèð òÿ ÿñ ñö ðàò éà ðà íûð: “Ìà íàñ”ûäö çöá-ãî øàí ëàð ãûð üûç äè ëè íèí èôà äÿ èì êàí ëà ðûí äàí çÿð ýÿðäÿ ãèã ëè éè ëÿ èñòèôàäÿ åäèá, ÿí êè÷èê äåòàëû áåëÿ éöêñÿê ñÿ íÿò -êàð ëûãëà úàí ëàí äû ðûá, éÿ íè íÿ èí êè úöì ëÿ íè, ñþç áèð ëÿø ìÿ ñè íè,ùÿò òà ñÿ ñè áå ëÿ ïî å òèê øÿ êèë äÿ èôà äÿ åäèá ëÿð.“Ìà íàñ” äàñ òà íûí äà àíòðî ïî íèì âÿ àïåë éà òèâ êè ìè èø -ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ ðÿ íö ìó íÿ îëà ðàã àøà üû äà êû ëà ðû ýþñ òÿð ìÿêîëàð:317Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÀë òû íàé – àë òûí (ãû çûë, ãûð ìû çû) – Àë òûí áûø òàí òàð òû nàð!(Àë òóí ãà éû øû ñûõ ÷ÿ êèí); àé (àé) – Àêàé, ÷î ðîì – àé, àéæàð êûí (Åé, àé èøû üû èýèä ëÿ ðèì). “Ìà íàñ”äà ìö ðÿê êÿá ãó ðó -ëóø ëó ãà äûí àäû êè ìè èø ëÿ íÿí “Àë òû íàé” àíòðî ïî íè ìè íèí Iêîì ïî íåí òè öìóì òöðê àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ äà ùà÷îõ êè øè àäû êè ìè ñÿ úèé éÿ âè äèð.Àë òû íàé àíòðî ïî íè ìè “Ìà íàñ”äà ðå àë, ùÿì äÿ ãåé ðè-ðå -àë ãà äûí àäû êè ìè âå ðè ëèð. Ðå àë îëà ðàã èø ëÿ íÿí Àë òû íàé àíòðî -ïî íè ìè íèí ïî å òèê ñÿñ ëÿí ìÿ ñè èñÿ “àë òûí” âÿ “àé” ñþç ëÿ ðè íèí“à” ñÿ ñè èëÿ áàø ëàí ìà ñû âÿ áö òþâ ëöê äÿ ãà ëûí ñà èò ëÿ ðèí ñû ðà ñûèëÿ áàü ëû äûð. Àë òû íà éûí àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëè “Àé-êàí äûí êû -ñû Àë òû íàé” (Àé õà íûí ãû çû Àë òû íàé) øÿê ëèí äÿ äèð. Áó ìî äåë -äÿ ãà ëûí ñà èò ëÿ ðèí àñ ñî íàí ñû èëÿ áÿ ðà áÿð, àòà íûí àäûí äà êû ñÿ -ìà úèñ ìè àí ëàì ëû “àé” ñþ çö íöí (Àé êàí – Àé õàí), ãû çû íûíàäûí äà (Àë òó íàé) II êîì ïî íåíò êè ìè òÿê ðàð ëàí ìà ñû ìö øà ùè -äÿ îëó íóð. Äå ìÿ ëè, “Àë òû íàé” þâ ëàä àäû íûí “Àé êàí” àòààäû íà óé üóí ëàø äû ðûë ìà ñû îí ëà ðû òÿê úÿ àùÿíýäàð ñÿñ ëÿí ìÿéîõ, ùÿì äÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí åé íè õÿò äÿ áèð ëÿø äè ðèð.Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, Àé êàí âÿ Àë òû íàé àä ëà ðû íû ñî ñè î ëèíãâèñ òèêìöñ òÿ âè äÿ òÿù ëèë åò ñÿê, àòà àäûí äà êû êàí (õàí, ùþêìäàð,øàù çà äÿ) òè òó ëó èëÿ þâ ëàä àäûí äà êû àë òóí (ãû çûë) àïåë éà òè âèàñ ñî ñè à òèâ îëà ðàã åé íè ñå ìàí òèê øà õÿ äÿ áèð ëÿ øèð, éÿ íè êàíâÿ àë òûí àïåë éà òèâ ëÿ ðè çÿí ýèí, âàð ëû âÿ äþâ ëÿò ëè îë ìà üûí ñèì -âî ëó êè ìè ÷û õûø åäèð. Áó ìÿ íà äà “Àë òû íàé” àíòðî ïî íè ìèí -äÿ êè “àé” åëå ìåí òè íèí êè ÷èëòìÿ âÿ ÿçèç ëÿ ìÿ ôóíêñè éà ëû øÿ -êèë ÷è ìîð ôå ìè êè ìè éîõ, ñÿ ìà úèñ ìè àí ëàì ëû áèð àïåë éà òèâêè ìè òÿù ëèë åäèë ìÿ ñè äà ùà ðå àë ýþ ðö íöð.318
Àê – áàë òà – àê (àü): àê ñà êà ëû Êþê÷þêþç, àòà – àüñàããàëóñû Êþê÷þêþç, àòà; áàëòà: à÷ àé áàë òà áå ëèí äå – Êÿñ -êèí ñà âàø áàë òà ñû áå ëèí äÿ. Àïåë éà òèâ ëÿð ëÿ òÿã äèì åò äè éè ìèçìèñ ðàëàðûí ñå ìàí òèê éö êö áèð áà øà áàü ëàíûð. Îíà ýþ ðÿ äÿáàë òà àïåë éà òè âè íèí àíòðî ïî íè ìÿ ÷åâ ðèë ìÿ ñè òÿ áèè ãàð øû ëà íûð.Àê – åð êå÷ – àê (àü), åð êå÷: Áåê áà ëà ñû åð êå ñèí – Íàç -ëû áþ éö ìöø áÿé ãû çû. Íàç ëû àí ëàì ëû åð êå ñèí àïåë éà òè âè ÿñà -ñûí äà ãà äûí àäû íûí éà ðàí ìà ñû ãÿ äèì âÿ ìö à ñèð òöðê àíòðî -ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð.Áî ëîò – áî ëîò (ïî ëàä): êà ðà áî ëîò êû ëû ÷ûí – ãà ðà ïî ëàä ãû -ëûí úû íû. Áî ëîò àïåë éà òè âè íèí àíòðî ïî íè ìÿ òðàíñôîð ìà ñè éà ñÿ -áÿá ëÿ ðèí äÿí áÿùñ åò ìè øèê. Àì ìà áó ðà äà èêè ìà ðàã ëû úÿ ùÿòéà äà äö øöð. Áè ðèí úè ñè, ãû ëûíúëà áàü ëû îëà ðàã èø ëÿ äèë ìèø èôà äÿåé íè ëÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû êè ìè äèð. Áåé ðÿ éèí äè ëèí -äÿí âå ðèë ìèø “Ãà ðà ïî ëàä óç ãû ëû úûì áå ëö ìÿ áàü ëàð äûì”ìèñ ðà ñû äà äå äèê ëÿ ðè ìè çè òÿñ äèã ëÿ éèð. Èêèí úè ñè, Áî ëî òóí àäûôîð ìà, ùÿì äÿ ìÿ íà áà õû ìûí äàí àòà ñû íûí àäû èëÿ åé íè õÿò äÿáèð ëÿ øèð. Ùÿ ìèí àä ëà áàü ëû âå ðèë ìèø àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëÿäèã ãÿò éå òè ðÿê: Àê-áàë òà óó ëó Áî ëîò. Äå ìÿ ëè, àòà âÿ îüóë àä -ëà ðû òÿê úÿ “á”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñû éîõ, ùÿì äÿ áàë òà âÿ áî ëîò(ïî ëàä) ñþç ëÿ ðè íèí ñå ìàí òèê òó òó ìó èëÿ áèð-áè ðè íè òà ìàì ëà éûð.Áþ ðö – áþ ðö (ãóðä): áþ ðö êó ëàê, áþ êþí úàí – ãóðä ãó -ëàã ëû, êå éèê áóä ëó. Áþ ðö (ãóðä) àïåë éà òè âè íèí àíòðî ïî íè ìÿ÷åâ ðèë ìÿ ñèí äÿí áÿùñ åò ìè øèê.Åñåí – êàí – åñåí (ñàü, ñà ëà ìàò): Åñåí áà ðûï ñîî êàéñ -ñàì – Ñàü-ñà ëà ìàò ýå äèá ãà éûò ñàì. “Åñåí”èí Îð õîí-Éå íè -ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ “Åñèí” øÿê ëèí äÿ èø ëÿí äè éè íè ãåéä åò ìè øèê.319Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÎðîê – îðîê (îðàã): îðîê ÷ó Ñàðòòû êîøø àëûï. Îðàã ÷ûÑàð òû ãû ëà âóç àëûá. Éà õóä: ...îðî ãóí îð äó äåéò – îðà üû èëÿÿêèí áè÷ äè. Îðàã àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì èýèä ëèê, ìÿü ëó áå -äèë ìÿç ëèê ìÿ íà ñûí äà äûð.Êà áû ëàí – êà áû ëàí (ãàï ëàí): Êà û áàëí òó ó ãàí – ãàï ëàíäî üàí (ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿ ðÿ áàõ).Êà ðà ÷à÷ – êà ðà (ãà ðà), ÷à÷: öéöí äþ ÷à ÷ûí æèéï àë ãàí –åâ äÿ ñà÷ ëà ðû íû ùþ ðÿí. Êà ðà ÷à÷ ýþ çÿë ëèê ëÿ áàü ëû îëà ðàã éà ðà -íàí ãà äûí àä ëà ðûí äàí äûð. Êîíêðåò äå ñÿê, Êà ðà ÷à÷ àäû ñà ÷ûãà ðà îëàí, ãà ðà ñà÷ ëû, ãà ðà òåë ëè ìÿ íà ñûí äà äûð. Áó àíòðî ïî íè -ìèê âà ùèä Àçÿð áàé úàí ãà äûí àä ëà ðû ñèñ òå ìèí äÿ äÿ èí òåí ñèâ -ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð (Ãà ðà ñà÷//Ãà ðà òåë).Êàí – ÷î ðî – êàí (ãàí): êàí – óø òàï òöø êþí áà ëà íû –Ãàí òó òóá äî üàí úî úó üà; ÷î ðî (èýèä) – Àæû áàé ÷î ðî àé òà äû– Àúû áàé èýèä áå ëÿ äå äè.Êöë – ÷î ðî – êöë: êöë óø òàï òöø êþí áà ëà íû – êöë òó òóá äî -üàí áà ëà éà (óøà üà); ÷î ðî (èýèä). Àðàø äûð ìà ëàð äà ÷î ðî ñþ çö -íöí àëï âÿ ÿðÿí ñþç ëÿ ðè èëÿ åé íè ñå ìàí òè êà éà ìà ëèê îë äó üóýþñ òÿ ðè ëèð. Á.Þýÿë òÿä ãè ãàò ëà ðà èñ òè íà äÿí éà çûð: “... Ñîí ðà êûòöðê ìÿòíëÿ ðèí äÿ êè àëï-ÿðÿí ëÿð èôà äÿ ñè áó íóí äà âà ìû äûð.“Ìà íàñ” äàñ òà íûí äà äà áÿ çè ùàë ëàð äà ÷î ðî/÷î ðà ñþ çö éå ðè íÿÿðÿí ñþ çö íÿ ðàñò ýÿ ëè ðèê. Áó ÿðÿí ëÿð éóðä è÷èí äÿí ñå ÷è ëÿ ðÿêýþ òö ðö ëöð äö. Áó ñå÷ ìÿ äÿ àäàì ëà ðûí ñà ùèá îë äóã ëà ðû ãà áè ëèé -éÿò ðîë îé íà éûð, ñîé ëó îë ìà üà ÿùÿ ìèé éÿò âå ðèë ìèð äè” 1 .Êàí – êåë òè – êàí (õàí òè òóë äóð); Êàí îð äóí äà åçåí äèð,áî òîì – õàí òàõ òûí äà ðà ùàò, îüóë ëà ðûì; êåë òè (ýÿë äè) – êà áû -1 Á.Þýÿë. Òöðê ìè ôî ëî ýè éà ñû. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.499.320
ëàí Áî ëîò êåë äè äåéò – ãàï ëàí Áî ëîò ÷û õûá ýÿë äè. Êàí – êåë -òè àíòðî ïî íè ìè ùþêìäàð ýÿë äè, õàí äî üóë äó àí ëàì ëû äûð, ñå -ìàí òèê éö êöí äÿ âàð ëû, äþâ ëÿò ëè îë ìàã êè ìè úÿ ùÿò ëÿ ðè äÿ äà -øû éûð. Íÿã ëè úöì ëÿ íèí òðàíñôîð ìà ñè éà ñû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí“Êàí-êåëòè” àäû Àçÿð áàé úàí øÿõñ àä ëà ðû ñèñ òå ìèí äÿ Õàí -ýÿë äè ôîð ìà ñûí äà äûð.Ûð ÷û óóë – ûð ÷û (òöð êö, íÿü ìÿ ñþé ëÿ éÿí): Àé æàð êûí, ûð -÷ûì Êàð ãàë äàé – àé èøû üû, òöð êö ÷öì Êàð ãàë äàé; óóë (îüóë)Òå êå ÷è – òå êå (òÿ êÿ): ...òîî òå êå äåé êîð ãóò êàí, ÷î ðîì– äàé òÿ êÿ ñè èìèø êè ìè ãîð õó äàí, èýèä ëÿ ðèì.Òþ ðþ-áåê – òþ ðþ (òþ ðÿ): òþ ðþ ñö íöí áà ëà ñû; áåê (áÿé).Òå ìèð – òå ìèð (äÿ ìèð): ñîì òå ìèð äÿí ñîê òóð äó – ñîìäÿ ìèð äÿí äþé äöð äö. Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí -äÿ äÿ ùÿ ìèí ôî íå òèê òÿð êèá äÿ èø ëÿ íèð (Òå ìèð).Æàø óóë – æàø (éàø, ýÿíú, úà âàí): ...æàø Ìà íàñ – ýÿíúÌà íàñ. Æàø àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðûáà ðÿ äÿ ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ áÿùñ åò ìè øèê.Ãàð øû ëàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, àë òûí, àé, àê, áî ëîò, áþ -ðö, åñåí, åð êå÷, îðîê, êà áû ëàí, êà ðà, ÷à÷, êàí, ÷î ðî,êöë, êàí, êåë òè, ûð ÷û, òå êå, òþ ðþ, òå ìèð âÿ ñ. êè ìè àïåë éà -òèâ ëÿð “Ìà íàñ”ûí ëåê ñèê ñèñ òå ìèí äÿ òåç-òåç òÿê ðàð ëà íàí âà -ùèä ëÿð äèð. Áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè, òÿã äèì åò äè éè ìèçàïåë éà òèâ ëÿð äÿí áî ëîò (ïî ëàä) ôàðñ ìÿí øÿ ëè, ãà ëàí ëà ðû èñÿòöðê ìÿí øÿ ëè äèð. Áó äà òöðê ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ãÿ -äèì âÿ çÿí ýèí îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éÿí äå òàë ëàð äàí áè ðè êè ìèäÿ éÿð ëÿí äè ðè ëÿ áè ëÿð.ÿ) “Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí -321Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèòèê ãðóï ëà ðûÄè ýÿð áþë ìÿ ëÿð äÿ ãåéä åò äè éè ìèç êè ìè, “Ìà íàñ”ûíàíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìèí äÿ êè ãà äûí àä ëà ðû äà ùà ÷îõ ýþ çÿë ëèê,êè øè àä ëà ðû èñÿ èýèä ëèê, úÿ ñóð ëóã, ìÿü ëó áå äèë ìÿç ëèê âÿ áþ -éöê ëöê ìÿç ìóí ëó äóð. “Ìà íàñ”äà ãà äûí àä ëà ðû êè øè àä ëà ðû -íà íèñ áÿ òÿí àç èø ëÿ íèá. Áó òèï àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí ëåê -ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï ëà ðû àøà üû äà êû êè ìè äèð:1) Ãóø àä ëà ðû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí ãà äûí àä ëà ðû: Àé÷ö ðþê (àé – êîñ ìî íèì, ÷ö ðþê – ÷þë þð äÿ éè, ýþ çÿë ëèê ñèì âî -ëó), Êàð äû ãà÷ (ãà ðàí ãóø). Àé ÷ö ðþê àíòðî ïî íè ìèí äÿ êè “÷ö -ðþê” àïåë éà òè âè ìö à ñèð ãûð üûç äè ëèí äÿ “÷ö ðþê”, ãà çàõ äè ëèí -äÿ èñÿ “öé ðåê” øÿêíëèí äÿ äèð. Ìö à ñèð þç áÿê àíòðî ïî íèì ëÿ ðèñèñ òå ìèí äÿ èñÿ “þð äÿê” ãà äûí àäû íà ðàñò ýÿ ëè íèð 1 . Áó ôàêò äà“Ìà íàñ”äà êû Àé ÷ö ðþê ãà äûí àäû íûí òÿ ñà äö ôè îë ìà äû üû íûýþñ òÿ ðèð. “Ìà íàñ”äà êû “Êàð äû ãà÷” àäû äà öìóì òöðê àíòðî -ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìè íÿ äà õèë äèð. Áå ëÿ êè, ùÿ ìèí àíòðî ïî íèìòà òàð äè ëèí äÿ Êàð ëû ãàø, àë òàé äè ëèí äÿ Êàð ëà ãàø, ãà çàõ äè ëèí -äÿ Êàð ëû üàø øÿê ëèí äÿ äèð 2 .2) Ðÿíý áèë äè ðÿí ñþç ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí ãà äûíàä ëà ðû: Àê êà íûø, Êà ðà ÷à÷, Êà ðà êà íûø âÿ ñ. Áó òèï ëè âà -ùèä ëÿð äÿ àê âÿ êà ðà ñþç ëÿ ðè êà íûø (“õàí” òè òóë -ûø ÿçèç ëÿ ìÿôóíêñè éà ëû øÿ êèë ÷è) âÿ ÷à÷ (ñà÷) àïåë éà òèâ ëÿ ðè íèí àò ðè áó òó êè -ìè ÷û õûø åäèð. ßëà âÿ åäÿê êè, “Ìà íàñ”äà êû “Êà ðà ÷à÷” àäûìö à ñèð òà òàð äè ëèí äÿ åé íè ëÿ èø ëÿ íèð.3) Áèò êè àä ëà ðû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí ãà äûí àä ëà ðû.1 À.Ãóð áà íîâ. Òöðê õàëãëà ðûí äà àä âåð ìÿ ÿíÿ íÿ ëÿ ðè. Áà êû, 2002, ñÿù.18.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.18.322
“Ìà íàñ”äà áó ãðó ïà äà õèë îëàí ãà äûí àä ëà ðû íà àç òÿ ñà äöôîëó íóð. Íö ìó íÿ êè ìè Áó ó äàé (áóü äà) àäû íû ãåéä åò ìÿêîëàð. Áó ðà äà “Ìà íàñ”äà êû ãà äûí àä ëà ðû íûí àé ðû-àé ðû ëåê ñèêñåìàí òèê ãðóï ëàð äà õè ëèí äÿ äå éèë, àé ðû ëûã äà òÿù ëèë åäèë ìÿ ñèçÿ ðó ðÿ òè éà ðà íûð:Àòà ëûê – àòà ëûê (àòà ëûã); àòà éà áÿ ðà áÿð, àòà êè ìè. Áó àäìö à ñèð ãà çàõ äè ëèí äÿ êè øè àäû êè ìè èø ëÿ íèð.Àë òû íàé – àë òûí + àé.×à ÷û êå – êè ÷èê ñà÷Êà íûì úàí – êà íûì (õà íûì), úàí (ðóù, úàí).Êèø ìèø – êèø ìèø.Êà ðà áþ ðöê – êà ðà (ãà ðà), áþ ðöê (áàø ëûã, ïà ïàã).Êþð ïþ úàí – êþð ïþ àïåë éà òè âè ìö à ñèð ãûð üûç äè ëèí äÿ ãó -çó äÿ ðè ñè, ïà ïàã ëûã äÿ ðè ìÿ íà ñûí äà èø ëÿ íèð. Áó ìÿ íà äàÊþð ïþ àäû íû ìÿ è øÿò ëÿ áàü ëû îëàí àä ëàð úÿð ýÿ ñèí äÿ âåð ìÿêîëàð. Àì ìà Ì.Êàø üà ðè íèí ëö üÿ òèí äÿ êè “éàé äà àíà äàí îëàíóøà üà äà êþð ïÿ îüóë äå éè ëèð” 1 ôèê ðè íè ÿñàñ ýþ òöð ñÿê, “Êþð -ïþ” ÷à üà, êþð ïÿ, áà ëà, êþð ïÿ óøàã êîí òåêñòèí äÿ ùÿì äÿÿçèç ëÿ ìÿ, îõ øà ìà ôóíêñè éà ëû áèð àä êè ìè èçàù îëó íà áè ëÿð.Ãåéä åäÿê êè, áó ôèê ðèí äîü ðó ëó üó íó Àçÿð áàé úàí ãà äûí àä -ëà ðû ñèñ òå ìèí äÿ êè Áà ëà úà, Áà ëà úà õà íûì, Êè ÷èê áÿ éèì, Êè ÷èê -õà íûì, åëÿ úÿ äÿ ãà çàõ àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ êè Áà ëà ó -ñà, Áàë áà ëà ãà äûí àä ëà ðû äà òÿñ äèã ëÿ éèð.Óëóó áè êå – óó ëó (áþ éöê), áè êå (õà íûì).Òÿã äèì åò äè éè ìèç àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí, äå ìÿê îëàð êè, ùà -ìû ñû ýþ çÿë ëèê, ãÿ øÿíýëèê õÿò òèí äÿ áèð ëÿ øèð. Ùÿì äÿ áó úöð323Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.413.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèâà ùèä ëÿð öìóì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ -âè äèð.“Ìà íàñ”ûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìèí äÿ êè êè øè àä ëà ðû íûíëåê ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï ëà ðû íû èñÿ àøà üû äà êû êè ìè öìó ìè ëÿø -äèð ìÿê îëàð:1) Çî î íèì ëÿð (ùåé âàí âÿ ãóø àä ëà ðû) ÿñà ñûí äà éà -ðà íàí ëàð: Áöð êöò áà òûð (áöð êöò – ãàð òàë, áà òûð – áà ùà äûð),Áþ ðö (ãóðä), Áþ ðö ÷ö, Êþê-áþ ðö, Þãöç (þêöç), Êà áû ëàí(ãàï ëàí), Êà ìàí (âÿù øè äî íóç, ãà áàí) âÿ ñ. Ãåéä åäÿê êè,“Ìà íàñ”äà ùÿì øÿõñ, ùÿì äÿ àò àäû êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ -ðÿ äÿ òÿ ñà äöô îëó íóð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Êþê-áþ ðö, Êàì áàð êàí (ÿñëøÿõñ àäû), Êþê áþ ðö, Êàì áàð-áîç (àò àäû).2) Áÿðê úèñìëÿ ðèí àäû íû áèë äè ðÿí ñþç ëÿ ðèí àíòðî -ïî íèì ëÿ ðÿ ÷åâ ðèë ìÿ ñè: Àê – áàë òà, Áî ëîò (Ïî ëàä), Òå ìèðêàí, Êàì áàð (Ãÿì áÿð) âÿ ñ.3) Ñÿ ìà úèñìëÿ ðè íèí àäû èëÿ áàü ëû îëàí àíòðî ïî -íèì ëÿð: Àé-êî æî (àé, ãî úà), Àé-êàí (àé, õàí), Êöí-êàí(ýöí, õàí), Êî øîé (ãî øà àé) âÿ ñ.4) Èýèä ëèê, úÿ ñóð ëóã ìÿ íà ñû íû èôà äÿ åäÿí àïåë éà -òèâ ëÿ ðèí àíòðî ïî íè ìÿ ÷åâ ðèë ìÿ ñè: Ìà íàñ (ãîðõìàç, ãî -÷àã, úÿ ñà ðÿò ëè, ìÿðä), Àæû áàé (êÿñ êèí, ñÿðò), Àêûí-êàí (àõûí,ùö úóì), Êà ðà òî êî (ãà ðà; òî êî – äþé, âóð), Êó àò áåê (êó àò– ãöâ âÿò), ×ó áàê (÷å âèê, ÷à ïàí) âÿ ñ.5) Èñ òÿê âÿ àð çó èëÿ áàü ëû îëàí êè øè àä ëà ðû: Êàíêåëòè (Õàí ýÿë äè), Æàí-êåë òè (Úàíýÿë äè) âÿ ñ.6) Õîø áÿõòëèê àí ëà éûø ëà êè øè àä ëà ðû: Áà üûø (ÿôâ åò -ìÿ, áà üûø ëà ìà), Æî ëîé (àéà üû óüóð ëó àäàì), Êîé ëó (ìÿð ùÿ -324
ìÿò ëè) âÿ ñ.7) Ïå øÿ áèë äè ðÿí ñþç ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí êè øè àä -ëà ðû: Òþ êþð óñ òà, Òå êå ÷è, Ûð ÷û âÿ ñ.ô) “Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ãó ðó ëó øóâÿ àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð“Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð ãó ðó ëóø áà õû ìûí äàíàøà üû äà êû êè ìè äèð:1) Ñà äÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð: Àéûï, Áàé, Áî -ëîò, Áþ ðö, Êà áû ëàí, Êà ìàí, Êàì áàð, Êà ðà, Êà ðûì, Êó àò,Þãöç, Òå ìèð âÿ ñ.2) Äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð. Áó úöðàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òÿð êè áèí äÿ àøà üû äà êû øÿ êèë ÷è ëÿð ìö øà ùè äÿåäè ëèð:-÷û 4 . Òå êå ÷è, Òå áè ÷è, Ûð ÷û, ×ûé ðû ÷û.-ûø 4 . Àãûø, Áà ãûø, Åãèø.-÷à. Êà ðà ÷à.-ûê. À÷ûê.-ëûê. Àòà ëûê.-àê. Ñûð ãàê, ×ó áàê.-þò. Öìþò.-ìàí. Åëå ìàí.-þé. Òö ðþ êþé.-ìûø. Æàéëìûø.4) Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð: Àæû áàé, Àë -áàé, Àë òû íàé, Úàí áàé, ×àë áàé, Êà ðà ÷à÷, Êþê ÷þ êþç âÿ ñ.“Ìà íàñ”äà éàë íûç áèð ñþç ôîð ìà ñûí äà îëàí àíòðî ïî íèì -ëÿð àç ëûã òÿø êèë åäèð (Áàé, Áþ ðö, ×ó áàê...). Àíòðî ïî íè ìèê325Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìî äåë ëÿð øÿê ëèí äÿ îëàí âà ùèä ëÿð èñÿ öñ òöí ìþâ ãå äÿ ýþ ðö -íöð. Ùÿ ìèí òèï âà ùèä ëÿ ðèí öìó ìè ìÿí çÿ ðÿ ñè àøà üû äà êû êè -ìè äèð:1) Èêè ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí ëàð: Àê-áàë òà, Àê-êàí,Àëï-áþ ðö, Áà êàé-êàí, Áöð êöò-Áà òûð, Æàí-êåë òè, Æàø- êà ìûø,Æî ëîé-êàí, Êöë-÷î ðî, Êöí-êàí, Êàí-êåë òè, Êàí ÷î ðî âÿ ñ.Áó âà ùèä ëÿð äÿí Æàí-êåë òè âÿ Êàí-êåë òè úöì ëÿ, ãà ëàí ëà -ðû èñÿ ñþç áèð ëÿø ìÿ ñè ôîð ìà ñûí äà äûð.2) Ö÷ ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí ëàð: Òþë ãþ ÷ö êà ðà Òþ -ëþã, Éå äè ãåð äèí Åð êû éàç.3) Äþðä ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí ëàð: Àê-áàë òà óó ëóÁî ëîò, Áàé äûí óó ëó Áà êàé êàí, Àêûí äûí êû ñû Àé-÷ö ðþê.“Ìà íàñ”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð ãó ðó ëó øó íà, åé íèçà ìàí äà àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðè íÿ ýþ ðÿ ãÿ äèì òöðê àíòðî -ïî íè ìè êà ñûí äà êû âà ùèä ëÿð äÿí úèä äè øÿ êèë äÿ ôÿðãëÿí ìèð.326
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûXI Ôß ÑÈËÌÀÙ ÌÓÄ ÊÀØ ÜÀ ÐÈ ÍÈÍ“ÄÈ ÂÀ ÍÖ ËÖ ÜÀÒ-ÈÒ-ÒÖÐÊ”ßÑß ÐÈÍ Äß ÀÍÒÐÎ ÏÎ ÍÈÌ ËßÐÌ.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” (1072 âÿ éà1074) ÿñÿ ðè ãÿ äèì òöðêëÿ ðèí äè ëè, ÿäÿ áèé éà òû, òà ðè õè, åò íîã -ðà ôè éà ñû, úîü ðà ôè éà ñû, èã òè ñà äèé éà òû âÿ äè ýÿð ñà ùÿ ëÿ ðè íè ÿùà -òÿ åäÿí ÿí ìö êÿì ìÿë àáè äÿ, åí ñèê ëî ïå äè éà äûð. Áó ðà äà“Äè âàí”û äöç ýöí îëà ðàã áö òöí òöðê õàëãëà ðû íûí îð òàã àáè äÿ -ñè ùå ñàá åäÿí Ðà ìèç ßñ êÿ ðèí áèð ôèê ðè íè õà òûð ëàò ìàã éå ðè íÿäö øöð: “... Öìóì òöðê ÿäÿ áèé éà òû íûí òÿ ìÿë ñö òóí ëà ðû îëàíáó äþðä øàù ÿñÿð äÿí ö÷ö òöðê äèë ëÿ ðè íèí àé ðû-àé ðû ãðóï ëà ðû -íà, ìÿ ñÿ ëÿí, “Äÿ äÿ Ãîð ãóä” îü çó ãðó ïó íà, “Ìà íàñ” ãûï -÷àã ãðó ïó íà, “Ãó òàä üó Áè ëèý” êàð ëóã ãðó ïó íà ìÿõ ñóñ âÿìÿí ñóá äóð. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” èñÿ óíè âåð ñàë áèð ÿñÿðêè ìè áö òöí ãðóï, äèë âÿ ëÿù úÿ ëÿ ðèí ôþâ ãöí äÿ äà éà íàí, îí -ëà ðûí àðà ñûí äà ùå÷ áèð ôÿðã ãîé ìà äàí èñ òèñ íà ñûç îëà ðàã ùà -ìû ñû íû ÿùà òÿ åäÿí âÿ þçöí äÿ úÿì ëÿø äè ðÿí ñîí äÿ ðÿ úÿ çÿí -ýèí õÿ çè íÿ äèð” 1 . Òöð êî ëî ýè éà éà âÿ öìó ìèé éÿò ëÿ, åëì àëÿ -ìè íÿ 1914-úö èë äÿ ìÿ ëóì îëàí “Äè âàí”äà êû àíòðî ïî íèì -ëÿð ëÿ áàü ëû òÿä ãè ãàò ëàð àïà ðûë ñà äà, ùÿë ëè íè òàï ìà éàí ïðîá -1 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ìàù ìóä Êàø üà ðè âÿ îíóí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè(Àçÿð áàé úàí úà íÿø ðè íÿ þí ñþç). Ìàù ìóä Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I,Áà êû, 2006, ñÿù.8.327
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèëåì ëÿð äÿ àç äå éèë. Áó ðà äà òÿê úÿ îíó ãåéä åäè ðèê êè, “Äè -âàí”äàêû àíòðîïîíèìëÿð Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè âÿ “Êè -òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñóí äà êû àä ëàð ëà ìö ãà éè ñÿ ëè øÿ êèë äÿòÿä ãèã åäèë ìÿ éèá. Ò.Ùà úû éåâ “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”öíÀçÿð áàé úàí äè ëè íÿ òÿð úö ìÿ ñè (Ðà ìèç ßñ êÿ ðèí òÿð úö ìÿ ñè.Áà êû, 2006) èëÿ áàü ëû éà çûð: “Áó íà äèð ëö üÿò – åí ñèê ëî ïå äè -éà ñà éÿ ñèí äÿ ãÿ äèì éà çû ëû àáè äÿ ëÿ ðè ìè çèí äà ùà äöç ýöíîõóí ìà ñû âÿ àí ëà øûë ìà ñû, ìèë ëè ìÿ äÿ íèé éÿ òè ìè çèí áèð ÷îõìö ùöì úÿ ùÿò ëÿ ðè íèí äà ùà éàõ øû þé ðÿ íèë ìÿ ñè âÿ ãàâ ðà íûë -ìà ñû ìöì êöí îëà úàã äûð” 1 . Áó ìÿ íà äà “Äè âàí”äà êû àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ìöñ òÿ âè äÿ òÿä ãèã îëóí ìà ñû âà -úèá ìÿ ñÿ ëÿ ëÿð äÿí ùå ñàá îëó íà áè ëÿð. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, ÿâ -âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ “Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè Êöë Áèë -ýÿ, Êöë Òè ýèí, Êöë Òó äóí, Êöë ×èý øè, Êöë ×îð êè ìè àíòðî -ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ áèðèíúè êîì ïî íåíò Êöë éîõ, Êþë (Ýþë)øÿê ëèí äÿ òðàíñêðèï ñè éà îëóí ìà ëû äûð” ôèê ðè íè ãåéä åäÿð êÿíìÿùç “Äè âàí”äà ðàñò ýÿ ëè íÿí Êþë Áèë ýÿ õàí” àíòðî ïî íè ìèâÿ îíóí åë ìè øÿð ùè íÿ èñ òè íàä åò ìè øèê.“Äè âàí”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðè àøà üû äà êû èñ òè ãà ìÿò ëÿð öç -ðÿ òÿä ãèã åò ìÿ éè ìÿã áóë ùå ñàá åäè ðèê:“Äè âàí”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òÿä ãè ãè òà ðè õè;Ìàù ìóä Êàø üà ðè òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû íûí èëê òÿä ãè -ãàò ÷û ñû êè ìè;“Äÿ äÿ Ãîð ãóä êè òà áû” âÿ “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”äÿ êèñþç ëÿ ðèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí ìà ñû;1 Òî ôèã Ùà úû éåâ. Ðå äàê òîð äàí. Ìàù ìóä Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I,Áà êû, 2006, ñÿù.7.328
“Äÿ äÿ Ãîð ãóä êè òà áû” âÿ “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”äÿ èø -ëÿ íÿí åò íî íèì âÿ àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí îõ øàð ëû üû;“Äè âàí” âÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí ìö ãà éè ñÿ ñè;“Äè âàí”äà àíòðî ïî íèì âÿ àïåë éà òèâ êè ìè èø ëÿ íÿí âà -ùèä ëÿð;“Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèêãðóï ëà ðû;“Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ãó ðó ëó øó âÿ àíòðî -ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð.1) “Äè âàí”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òÿä ãè ãè òà ðè õèÒöðê Äè ëè Ãó ðó ìó éà ðà äû úû ëà ðûí äàí áè ðè, äèë ÷è, ÿäÿ áèé -éàò øö íàñ âÿ èú òè ìàè õà äèì Áå ñèì Àòà ëà éûí éà ðà äû úû ëû üûí äàÌàù ìóä Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè íèí ÿðÿáäè ëèí äÿí òÿð úö ìÿ ñè (1939-41), “Òöðê äè ëèí äÿ øÿ èêë÷è ëÿð âÿêþê ëÿð” (1942), “Òöðê äè ëèí äÿ ñþç äö çÿëòìÿ éîë ëà ðû” (1946)ÿñÿð ëÿ ðè õö ñó ñè éåð òó òóð. Á.Àòà ëàé ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íè ìèêâà ùèä ëÿ ðè íè òîï ëà éûá íÿøð åò äè ðÿí èëê àëèì ëÿð äÿí äèð. Îíó äà -ùà ÷îõ ìà ðàã ëàí äû ðàí òöðê õàëãëà ðû íûí òà ðè õè øÿõ ñèé éÿò ëÿ ðè -íèí àä ëà ðû îëóá. Ìö ÿë ëè ôèí òöðê òà ðè õè øÿõ ñèé éÿò ëÿ ðè íÿ ìÿ -ùÿá áÿ òè 1921 âÿ 1935-úè èë ëÿð äÿ Èñ òàí áóë äà ÷àï åò äèð äè éè“Òöðê Áö éöê ëå ðè âå éà òöðê àä ëà ðû” êè òà áûí äà ÿêñ îëóí ìóø -äóð. Êè òàá äà 600-ÿ ãÿ äÿð øÿõ ñèí þçö âÿ àä ëà ðû ùàã ãûí äàìÿ ëó ìàò âå ðèë ìèø äèð. ßñÿð òöðê òà ðè õè íÿ äà èð ôàêòëàð ëà çÿí -ýèí äèð. ×öí êè Á.Àòà ëàé ëö üÿò äÿ òÿã äèì åò äè éè àíòðî ïî íè ìèêâà ùèä ëÿ ðè Ì.Êàø üà ðè íèí ëö üÿ òèí äÿí, “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äàñ òà íûí äàí, “Òó çè êè Òåé ìó ðè”, “Òÿð úö ìå éè-øÿ úÿ ðå éè-òöð -329Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèêè” âÿ ñ. òà ðè õè ìÿí áÿ ëÿð äÿí ýþ òöð ìöø äöð. Á.Àòà ëà éûí ëö üÿ -òèí äÿí “Ìÿø ùóð òöðêëÿð” ÿñÿ ðèí äÿ ýå íèø øÿ êèë äÿ èñ òè ôà äÿåäèë ìèø äèð. Ùÿ ìèí ÿñÿ ðèí ôî òîñó ðÿ òè Àçÿð áàé úàí Ðåñ ïóá ëè -êà ñû ßë éàç ìà ëà ðû Èíñòè òó òóí äà ñàõ ëà íû ëûð. Áó ìÿí áÿ äÿ òöð -êöí áþ éöê øÿõ ñèé éÿò ëÿ ðè ùàã ãûí äà ãû ñà âÿ äÿ ãèã ìÿ ëó ìàò -ëàð âå ðèë ìèø äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Äà êàê (1104) – Ñÿë úóã ùþêìäàð -ëà ðûí äàí Àëï Àðñëà íûí íÿ âÿ ñè, Òó òó øóí îü ëó; Àáà êà õàí(1234-1282) – Åë õà íè ëÿð äþâ ëÿ òè íè ãóð ìóø Ùö ëà êö õà íûí îü -ëó, ùÿ ìèí äþâ ëÿ òèí 2-úè ùþêìäà ðû äûð; Êóò ëóê Íè ýàð õà íûì(1505) – Ùèí äèñ òàí äà ùþêì ñö ðÿí òöðê-ìîí ãîë èì ïå ðà òîð ëà -ðûí äàí ìÿø ùóð Áà áóð øà ùûí àíà ñû äûð. Òåé ìóð ñî éóí äàíÞìÿð Øåéõ Ìèð çÿ èëÿ åâ ëÿí ìèø äèð; Øàù çà äÿ Ìåù ìåò Êîð -êóò (1512) – Èêèí úè Áÿ éà çè äèí îü ëó, Éà âóç Ñÿ ëè ìèí ãàð äà øû -äûð; Äÿ ìèð òàø (1327) – Åë õà íè ëÿð ÿìèð ëÿ ðèí äÿí îëóá, Àçÿð -áàé úàí äà ùþêì ñö ðÿí ßìèð ×î áà íûí 2-úè îü ëó äóð; Ãà çàíõàí (1271-1304) – ×èí ýèç õàí íÿñ ëèí äÿí Àð üóí õà íûí îü ëó -äóð, Åë õà íè ëÿ ðèí éåä äèí úè ñè âÿ ÿí áþ éö éö äöð. Ãà çàí õà íûíàäû íà áó ðà õûë ìûø ïó ëóí öñ òöí äÿ éà çû ëûá: “Òàí ðû áèð äèð âÿÌÿ ùÿì ìÿä ïåé üÿì áÿð äèð”; Ñÿë úóã õà òóí (1408-1485) –×ÿ ëÿ áè Ñóë òàí Ìÿ ùÿì ìÿ äèí ãû çû äûð.Ãåéä îëó íàí ìÿí áÿ ëÿð äÿ êè òà ðè õè øÿõ ñèé éÿò àä ëà ðû ãÿ -äèì òöðê òà ðè õè, ùÿì äÿ áó êîí òåêñòäÿ ãÿ äèì Àçÿð áàé úàíòà ðè õè íè þé ðÿí ìÿê ö÷öí ÿí äÿ éÿð ëè ìÿí áÿ ëÿð äÿí áè ðè äèð.Ôèê ðè ìèç úÿ, ìÿí áÿ ëÿð äÿ êè Øàù çà äÿ Ìåù ìåò Êîð êóò (1512)àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äè öìóì òöðê ÿäÿ áèé éàò øö íàñ ëû üû áà õû -ìûí äàí ìà ðàã ëû äûð. “Êîð êóò” àäû “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà -êû “Ãîð ãóä” àäû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð êè, áó äà “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -330
ãóä” äàñ òà íû õàë ãûí ôîëêëîð éàä äà øûí äà éà øà ìà ìûø äûð”, –äå éÿí ëÿ ðÿ ãàð øû ÿí òó òàð ëû úà âàá äûð. 1052-úè èë äÿ éà çû éà àëû -íàí “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” äàñ òà íû òöð êöí ãàí éàä äà øûí äàîë ìà ñà èäè, òÿ áèè êè, XVI ÿñðäÿ “Êîð êóò” (Ãîð ãóä) àäû èø ëÿ -íÿ áèë ìÿç äè.Ëö üÿò äÿ òöðê ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí åòè ìî ëî æè èçà ùû,àïåë éà òèâ ëÿ ðèí àíòðî ïî íèì éà ðà äû úû ëû üûí äà èø òè ðà êåò ìÿ ñÿ -áÿá ëÿ ðè, àð õà èê àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð, àïåë éà òè âè àð õà -èçì ñÿ úèé éÿ ëè äè à ëåê òèçì îëàí àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð âÿ ñ.áà ðÿ äÿ ùå÷ áèð ìÿ ëó ìàò âå ðèë ìÿ éèá. Áó äà ÿñÿ ðèí õà ðàê òå ðèèëÿ áàü ëû äûð.Â.Ìàõ ïè ðî âóí “Ñîáñòâåí íûå èìå íà â ïà ìÿò íè êå XI â.“Äè âà íó ëó ãàò-èò-òþðê” Ìàõ ìó äà Êàø ãàðñêî ãî” àä ëû íà ìè -çÿä ëèê äèñ ñåð òà ñè éà ñûí äà (Àë ìà-Àòà, 1980) Á.Àòà ëàé âÿÑ.Ìö òÿë ëè áî âóí ÷àï åò äèð äè éè íÿøðëÿð ÿñàñ ìÿí áÿ êè ìè ýþ òö -ðöë ìöø äöð. Â.Ìàõ ïè ðîâ Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”ÿñÿ ðèí äÿ êè 105 àíòðî ïî íèì, 72 åò íî íèì âÿ 115 òî ïî íè ìèëèíã âèñ òèê òÿä ãè ãà òà úÿëá åò ìèø äèð. Ìö ÿë ëè ôÿ ãÿ äÿð Â.Â.Áàð -òîëä, Á.Àòà ëàé, Ñ.Ìö òÿë ëè áîâ âÿ áàø ãà ëà ðû Ì.Êàø üà ðè íèí“Äè âà íû”íäà êû áÿ çè îíî ìàñ òèê âà ùèä ëÿ ðÿ ìö íà ñè áÿò áèë äèð -ìèø ëÿð. Ëà êèí Â.Ìàõ ïè ðîâ “Äè âàí”äà êû îíî ìàñ òèê âà ùèä ëÿ -ðè èëê äÿ ôÿ îëà ðàã êîìïëåêñ âÿ ñèñ òåì ëè øÿ êèë äÿ òÿä ãè ãà òàúÿëá åò ìèø äèð. Ýè ðèø, 4 ôÿ ñèë, íÿ òè úÿ, èñ òè ôà äÿ åäèë ìèø ÿäÿ áèé -éàò ñè éà ùû ñû âÿ ÿëà âÿ ëÿð äÿí èáà ðÿò îëàí äèñ ñå ðàò ñè éà äà àíòðî -ïî íèì, åò íî íèì âÿ òî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê, åëÿ úÿ äÿãðàì ìà òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè àé ðû ëûã äà òÿä ãèã îëóí ìóø äóð.Â.Ìàõ ïè ðîâ ýþñ òÿ ðèð êè, “Äè âàí”äà ìö øà ùè äÿ åäè ëÿí331Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí 70%-è òöðê, ãà ëàí ëà ðû èñÿ ÿðÿá âÿôàðñ ìÿí øÿ ëè äèð. “Äè âàí”äà êû Èá ðà ùèì, Èñà, Íóù, Éàôÿñ âÿ ñ.àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí éÿ ùó äè ìÿí øÿ ëè îë ìà ñû äà äèã ãÿ ò äÿí éà -éûí ìà ìûø, îí ëà ðûí èø ëÿí ìÿ òà ðè õè íÿ àé ðû úà ìö íà ñè áÿò áèë -äèðèë ìèø äèð. Èñ ëàì äè íè èëÿ áàü ëû îëàí àä ëà ðûí òöðê àä ëà ðû èëÿéà íà øû èø ëÿí ìÿ ñè íÿ, áÿ çÿí èñÿ ùÿð èêè ñè íèí áèð àäûí êîìïî -íåíòëÿ ðè ôóíêñè éà ñûí äà îë ìà ñû íà ìö ÿë ëèô õö ñó ñè äèã ãÿò éå òè -ðèð âÿ ôèê ðè íè “Íè çà ìÿä äèí Èñ ðà ôèë Òî üàí Òå ýèí”, “Ìó ùàì -ìåä ×à êóð Òîí ãà Õàí” íö ìó íÿ ëÿ ðè èëÿ òÿñ äèã ëÿ éèð.ßñÿð äÿ Àô ðà ñè éàá (ßô ðà ñè éàá), Áÿù ðàì ×ó áèí, Ñè éà -âóø, Òàù ìó ðåñ (Òÿù ìó ðÿñ) âÿ ñ. ôàðñ ìÿí øÿ ëè àä ëàð, ÿñà -ñÿí, òà ðè õè èñ òè ãà ìÿò äÿ àðàø äû ðûë ìûø äûð.Ìö ÿë ëèô “Äè âàí”äà êû Òîí ãà õàí, Áîü ðà õàí, Àðñëàíõàí, Êà ïàí, Àëï Àéà, Áèë ýå áåã âÿ ñ. òöðê ìÿí øÿ ëè êè øè àä -ëà ðû íûí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê âÿ ãðàì ìà òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè íè òÿù -ëèë åò ìèø äèð. Â.Ìàõ ïè ðîâ “Áåê òóð” àíòðî ïî íè ìèí äÿ êè “áåê”ñþ çö íö áÿðê, ìþù êÿì, “Áåê ëåí” àíòðî ïî íè ìèí äÿ êè “áåê”âà ùè äè íè èñÿ òè òóë àí ëàì ëû “áÿé” ñþ çö èëÿ ÿëà ãÿ ëÿí äè ðèð.ßñÿð äÿ òöðê, êûð êûç (ãûð üûç), áàø ãóðò (áàø ãûðä), îüóçâÿ ñ. êè ìè åò íî íèì ëÿð, Ìàí íûø ëàê, Ìàíêðåíò, Åòèë, Òöí êåòâÿ ñ. òî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð ëèíãâèñ òèê òÿù ëè ëÿ úÿëá åäè ëèð. “Äè -âàí”äà ìö øà ùè äÿ îëó íàí îíî ìàñ òèê âà ùèä ëÿ ðèí àïåë éà òè âè -íÿ òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ïðèç ìà äàí ìö íà ñè áÿò áèë äè ðèë ìÿ ìèø,àïåë éà òèâ ëÿ ðèí òöðê äèë ëÿ ðèí äÿ èø ëÿê ëèê äÿ ðÿ úÿ ñè äÿ ãèã ëÿø äè -ðèë ìÿ ìèø äèð. Ãÿ äèì òöðê ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà -ùèä ëÿ ðÿ äà ùà ÷îõ äèã ãÿò éå òè ðÿí Â.Ìàõ ïè ðîâ “Ìà íàñ”,Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âàí”û âÿ Éó ñèô Áà ëà ñà üóí ëó íóí “Ãó òàä -332
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûüó áè ëèý” ÿñÿð ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð âÿ îí ëà ðûíìÿí øÿ éè áà ðÿ äÿ ñòà òèñ òèê ùå ñàá ëà ìà ëàð àïàð ìûø äûð. Ìö ÿë ëèôýþñ òÿ ðèð êè, “Ãó òàäüó áè ëèý”äÿ êè 32 àíòðî ïî íèì äÿí 21-èÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëè äèð ñÿ, Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íû”íäà êûàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ÷î õó òöðê ìÿí øÿ ëè äèð. Ìö ÿë ëèô ùÿð ö÷ìÿí áÿ äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðè ëåê ñèê-ñå ìàí òèê âÿãðàì ìà òèê áà õûì äàí òÿä ãèã åò ìèø äèð 1 .Àðèô Ðÿ ùè ìî âóí 1985-úè èë äÿ ìö äà ôèÿ åò äè éè “Ì.Êàø -üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè âÿ Àçÿð áàé úàí äè ëè íèíëåê ñè êà ñû” àä ëû íà ìè çÿä ëèê äèñ ñåð òà ñè éà ñûí äà àíòðî ïî íèì ëÿðòÿä ãè ãàò îá éåê òè êè ìè ýþ òö ðöë ìÿ ñÿ äÿ, éå ðè ýÿë äèê úÿ “Äè -âàí”äà êû áÿ çè àïåë éà òèâ ëÿ ðèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ èø -ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð äÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí äó üó ÿñàñ ëàí äû ðû ëûð.Ìÿ ñÿ ëÿí, Ãîø ãàð åò íî íè ìè âÿ Ãîø ãàð ëû àíòðî ïî íè ìè “Äè -âàí”äà ðàñò ýÿ ëè íÿí “êî÷ nàð” ñþ çö èëÿ ÿëà ãÿ ëÿí äè ðè ëèð: êî÷ -nàð – êî÷ ãàð – ãî÷ ãàð = ãîø ãàð. À.Ðÿ ùè ìîâ “Äè âàí”äà êûàíòðî ïî íèì ëÿ ðè, åé íè çà ìàí äà àíòðî ïî íèì âÿ àïåë éà òèâ êè -ìè èø ëÿ íÿí äè ýÿð âà ùèä ëÿ ðè, ÿñà ñÿí, áàø ãà ìöñ òÿ âè äÿ, äÿ ãèãäå ñÿê, éàë íûç àïåë éà òèâ êè ìè èçàù åäèð. Äå éÿê êè, ÿæ äà ùà,óçóí èëàí àí ëàì ëû “áö êÿ” ñþ çö “Äè âàí”äà àíòðî ïî íèì (Áö -êÿ Áóð äà÷) âÿ àïåë éà òèâ êè ìè èø ëÿí ñÿ äÿ, ìö ÿë ëèô ùÿ ìèí âà -ùè äÿ òà ðè õè àíòðî ïî íè ìè éà ïðèç ìà ñûí äàí éà íàø ìûð. Áó áèðäà ùà òÿñ äèã åäèð êè, ìö ÿë ëèô “Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì -1 Â.Ìàõ ïè ðîâ. “Ìà íàñ òûí” áè ðèí÷è êè òå áèí äå êå çèê êåí àäàì àò òà ðû. “Ìà íàñ -òûí” åêèí ÷è êè òå áèí äå êå çèê êåí àäàì àò òà ðû. “Ìà íàñ òûí” ÷ í ÷ êè òå áèí äå êå -çèê êåí àäàì àò òà ðû. Ìà íàñ, Ôðóí çå, 1981; Àíòðî ïî íè ìû â “Äè âà íó ëó ãàò-èòòþðêè Êó òàä ãó áè ëèã”. Ñî âåòñêà ÿ òþð êî ëî ãèÿ”, N 1, 1979, ñòð.22-28.333
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèëÿ ðè êîíêðåò îëà ðàã òÿä ãè ãàò îá éåê òè êè ìè ýþ òöð ìÿ éèá. Éÿ íèìö ÿë ëèô “Äè âàí”ûí ëåê ñè êà ñû íû àðàø äû ðàð êÿí äà ùà ÷îõ ìö à ñèðÀçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ åé íè ëÿ âÿ éà ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø -ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿ íÿí ñþç ëÿð äÿí, àð õà èçìëÿð äÿí, ëåê ñèê âÿ ìîð -ôî ëî æè àñå ìàí òèê ëÿø ìÿ äÿí, ôî íî-ìîð ôî ëî æè äÿ éèø ìÿ ëÿð äÿíáÿùñ åäèá.Àüà âåð äè Õÿ ëè ëèí “Ìàù ìóä Êàø ãàð ëû íûí “Òöðê äèë ëÿ ðè -íèí äè âà íû êè òà áû”íäà ÿäÿ áè ìÿòíëÿð” (Áà êû, 2001) àä ëû êè -òà áûí äà “Äå éèì ìÿòíëÿ ðè”, “Øå èð ìÿòíëÿ ðè”, “Òÿð úö ìÿìÿòíëÿ ðè” òÿã äèì åäè ëèð. “Ìàù ìóä Êàã øàð ëû âÿ îíóí “Òöðêäèë ëÿ ðè íèí äè âà íû êè òà áû”, “Ìàù ìóä Êàø ãàð ëû íûí ôîëêëîð øö -íàñ ëûã ôÿ à ëèé éÿ òè” êè ìè áþë ìÿ ëÿð äÿ èñÿ íÿ çÿ ðè ìÿ ñÿ ëÿ ëÿð -äÿí áÿùñ îëó íóð. À.Õÿ ëèë “Ãåéäëÿð âÿ øÿðùëÿð” áþë ìÿ ñèí -äÿ “Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí Àëï Àéà, Àëï ßð Òîí ãà, Àëï Òå ýèíêè ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ëèíãâèñ òèê ïðèç ìà äàí òÿä ãèã åò ìÿ ñÿäÿ, ùÿ ìèí ìî äåë ëÿð äÿ êè “àëï” àïåë éà òè âè íèí ìÿ íà éö êö íöìÿùç ìÿò íÿ èñ òè íà äÿí äÿ ãèã ëÿø äè ðèð: “... ÿñ êè òöðê úÿ ìèé -éÿ òèí äÿ 3 äÿ ðÿ úÿ ëè êè øè ëèê èíñòè òó òó ìþâ úóä îë ìóø äóð: ÿð,ÿðÿí, àëï. “ßð” úÿ ìèé éÿ òèí áö òöí êè øè (åð êÿê) ùèñ ñÿ ñè íè,“ÿðÿí” éàë íûç äþ éöø äÿ èø òè ðàê åäÿí ùèñ ñÿ ñè íè, “àëï” èñÿ äþ -éöø äÿ õö ñó ñè ãÿù ðÿ ìàí ëûã ýþñ òÿ ðÿí ôÿðäëÿ ðè íÿ çÿð äÿ òó òóð.Àáè äÿ íèí Òöðê àëïëûã åïî õà ñûí äà éà ðàí äû üû íû íÿ çÿ ðÿ àë ñàã,áå ëÿ äÿ ðÿ úÿ ëÿí ìÿ íèí îë ìà ñû òÿ áèè ñî ñè àë ùà äè ñÿ êè ìè àí ëà -øû ëà áè ëÿð” (ñÿh.154). “Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí áèð ñû ðà øÿõñ àä ëà -ðû èëÿ áàü ëû ìö ÿë ëè ôèí ñþé ëÿ äè éè ìö ëà ùè çÿ ëÿð ìà ðàã ëà ãàð øû -ëà íûð. Ìÿ ñÿ ëÿí, î, Áå ñèì Àòà ëà éûí “Òåð êåí Äàø êÿíä øÿ ùÿ -ðè íèí àäû. Òàø êåíò. Øàø (I, 433-7)” èçà ùû íû ãÿ áóë åò ìèð, Òåð -334
êå íèí àíòðî ïî íèì, êîíêðåò äå ñÿê, ãà äûí àäû îë äó üó íó ÿñàñ -ëàí äû ðûð: “... øå èð äÿ êå ÷ÿí àä Ñÿë úóã ëó Ñóë òà íû ßáöë ôÿòùÌÿ ëèê øàù áèí Ìÿ ùÿì ìÿ äèí (1072-1092-úè èë ëÿð äÿ ùà êè -ìèé éÿò äÿ îë ìóø äóð) õà íû ìû Òöð êàí õà òóí äóð. Òöð êàí õà -òóí äþâ ëÿò èø ëÿ ðèí äÿ äÿ ôÿ àë èø òè ðàê åò ìèø äèð” (ñÿù.164). Òó -ðóì òàé àäû íûí êè øè àäû êè ìè èø ëÿí ìÿ ñè íè ãÿ áóë åò ìÿê ëÿ áÿ -ðà áÿð, ìÿò íÿ èñ òè íà äÿí éà çû: “Òó ðóì òàé ãà äûí àäû äûð. Äîü -ðó ñó, “Øÿ úÿ ðå éè-Òÿ ðà êè ìÿ”äÿí áè ëè íèð; Òó ðóì òàé òà ëå ãó øó,áÿõò ãó øó, îí ãîí äóð. Áó ðà äà äà áÿõò ãó øó, òà ëå ãó øó ìÿ -íà ñûí äà ýþ ðö íöð. Ìÿò íèí îá ðàç ëû ìî òèâ ëÿí äè éè íè íÿ çÿð äÿíãà ÷ûð ìàã îë ìàç” (ñÿù.164). Ìà ðàã ëû äûð êè, À.Õÿ ëèë “Äè -âàí”äà ìö øà ùè äÿ îëóíà í áèð ñû ðà øÿõñ àä ëà ðû íûí òÿê úÿ ìÿ -íà éö êö íö éîõ, ùÿì äÿ èí òåí ñèâ ëè éè âÿ äè íà ìè êà ñû íû ìö ÿé -éÿí ëÿø äè ðèð. Äå éÿê êè, ìö ÿë ëèô “Ãóë áàü êè øè àäû èëÿ áàü ëû“Òàí ðû éî ëóí äàí ÷ûõ ìà, éà éûí ìà!” ìÿ íà ñû íû ÿñàñ ýþ òö ðöð -ñÿ, Òàï äû êè øè àäû íûí Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà Òàï -äûã àäû êè ìè èø ëÿí äè éè íè ýþñ òÿ ðèð (ñÿù.167).Éó ñèô Áà ñà üóí ëó íóí “Ãó òàä üó áè ëèý” – “Õîø áÿõòëè éÿàïà ðàí åëì”, Ôà ðóã Ñö ìÿ ðèí “Îüóç ëàð”, Áà ùÿä äèí Þýÿ ëèí“Òöðê ìè ôî ëî ýè éà ñû”, Åðèê Ôèõ òå ëè ó ñóí “Æóð íà ëèñ òè êà íûí îíãû çûë ãàé äà ñû” âÿ Ìàù ìóä Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èòòöðê”ÿñÿ ðè íè Àçÿð áàé úàí äè ëè íÿ ÷å âè ðÿí, “Ãó òàä üó áè ëèý”ìî íîã ðà ôè éà ñû íûí ìö ÿë ëè ôè Ðà ìèç ßñ êÿ ðèí áó éà õûí ëàð äà“Ìàù ìóä Êàø üà ðè âÿ îíóí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè”èøûã öçö ýþ ðöá (Áà êû, 2008). Ýè ðèø, 9 ôÿ ñèë, íÿ òè úÿ, ãåéäëÿðâÿ øÿùðëÿð, èñ òè ôà äÿ åäèë ìèø ÿäÿ áèé éàò âÿ ÿëà âÿ ëÿð äÿí èáà -ðÿò îëàí ìî íîã ðà ôè éà äà “Äè âàí”ûí ìîð ôî ëî ýè éà ñû, êîíêðåò335Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèäå ñÿê, ÿñàñ âÿ êþ ìÿê ÷è íèòã ùèñ ñÿ ëÿ ðè èëê äÿ ôÿ îëà ðàã ñèñ -òåì ëè, ùÿì äÿ äè ýÿð òöðê àáè äÿ ëÿ ðè èëÿ ìö ãà éè ñÿ ëè øÿ êèë äÿòÿä ãèã åäè ëèð. Áó ðà äà òÿê úÿ îíó ãåéä åò ìÿê êè ôà éÿò äèð êè,ìö ÿë ëèô “Äè âàí”äà ðàñò ýÿ ëè íÿí ùÿð ùàí ñû áèð äèë âà ùè äè íè,ùÿò òà ÿí àç èø ëÿ íÿí øÿ êèë ÷è ìîð ôå ìè íè áå ëÿ òà ðè õè-ëèíãâèñ òèêìöñ òÿ âè äÿ øÿðù åäèð.Ìî íîã ðà ôè éà íûí “Èñ ìèí ìÿ íà úà íþâ ëÿ ðè” áþë ìÿ ñèí äÿñÿ ìà úèñìëÿ ðè íèí àä ëà ðû íû áèë äè ðÿí, çà ìàí àí ëà éû øû áèë äè ðÿí,ãî ùóì ëóã ìö íà ñè áÿ òè áèë äè ðÿí ... ñþç ëÿð ëÿ éà íà øû, àíòðî ïî -íèì ëÿð äÿí äÿ áÿùñ åäè ëèð. Óòàø, Óòàð, Àðñëàí êè ìè êè øè, Êàç,Êö ìöø êè ìè ãà äûí àä ëà ðû ìÿùç èñ ìèí ìÿ íà íþâ ëÿ ðè áàø ëû üûàë òûí äà èçàù åäè ëèð. Äè ýÿð ìÿí áÿ ëÿ ðÿ èñ òè íà äÿí “Äè âàí”äà180, Éå íè ñåé êè òà áÿ ëÿ ðèí äÿ 70, Îð õîí êè òà áÿ ëÿ ðèí äÿ èñÿ 60(52 êè øè, 2 ãà äûí àäû) àíòðî ïî íè ìèí èø ëÿí äè éè ýþñ òÿ ðè ëèð(ñÿù.141-201). Éà õóä ìö ÿë ëèô Àëï ßð Òîí ãà, Áÿ ýÿ÷ ÀðñëàíÒå ýèí êè ìè øÿõñ àä ëà ðû íû, åëÿ úÿ äÿ àëï òè ýèí, êóò ëóü òè ýèí,éöý ðöê áèë ýÿ êè ìè òè òóë âÿ ëÿ ãÿá ëÿ ðè ìö ðÿê êÿá èñèì ëÿð áàø -ëû üû àë òûí äà àðàø äûð ñà äà, îí ëà ðûí ùÿð áè ðè íèí ìÿùç ìö ðÿê êÿáàä îë äó üó íó ÿñàñ ëàí äûð ìà üà ÷à ëû øûð (ñÿù.165).Áö òöí áóí ëàð îíó ýþñ òÿ ðèð êè, “Äè âàí”äà êû àíòðî ïî -íèì ëÿð ëÿ áàü ëû ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ ãåéä åò äè éè ìèç ïðîá -ëåì ëÿð ùÿë ëè íè òàï ìà éûá.2) Ìàù ìóä Êàø üà ðè òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû íûí èëê òÿä ãè -ãàò ÷û ñû êè ìèÒöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû íà äà èð ÷àï îëóí ìóø ÿñÿð ëÿ ðèí,äå ìÿê îëàð êè, ùå÷ áè ðèí äÿ Ì.Êàø üà ðè òöðê àíòðî ïî íèì ëÿ ðè -íè èëê äÿ ôÿ îëà ðàã àðàø äû ðàí òÿä ãè ãàò ÷û êè ìè äÿ éÿð ëÿí äè ðèë -336
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûìèð. Áó ñà ùÿ íèí èëê àðàø äû ðû úû ëà ðû ñû ðà ñûí äà äà ùà ÷îõ À.Áà -êû õà íîâ, Â.À.Ãîðäëåâñêè, Â.Â.Ðàä ëîâ êè ìè òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûíàä ëà ðû ÷ÿ êè ëèð. Áó ðà äà áÿ çè ôè êèð ëÿ ðè åé íè ëÿ òÿã äèì åò ìÿêçÿ ðó ðÿ òè éà ðà íûð:À.Ãóð áà íî âóí ôè êèð ëÿ ðè: “Ýþð êÿì ëè Àçÿð áàé úàí ìö òÿ -ôÿê êè ðè, ìÿø ùóð òà ðè õ÷è âÿ éà çû ÷û À.Áà êû õà íîâ 1843-úö èë -äÿ éàç äû üû “Àä ëàð âÿ òè òóë ëàð” àä ëû ÿñÿ ðèí äÿ áÿ çè àíòðî ïî íè -ìèê ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðÿ òî õóí ìóø äóð... Áó ìà ðàã ëû åëì èø òöð êî ëî -æè äèë ÷è ëèê äÿ èëê äÿ ôÿ îëà ðàã àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèíëèíãâèñ òèê òÿä ãè ãà òû íà ùÿñð åäèë ìèø äèð” 1 ; “XI ÿñ ðèí ýþð êÿì -ëè òöð êî ëî ãó Ìàù ìóä Ãàø ãàð ëû þçö íöí ìÿø ùóð “Äè âà íö ëö -üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ Àçÿð áàé úàí äè ëè íÿ àèä îí ëàð úà õö ñó ñèàäûí òÿù ëè ëè íè âåð ìèø äèð. Áó õö ñó ñè àä ëàð è÷ÿ ðè ñèí äÿ òî ïî -íèì ëÿð âÿ åò íî íèì ëÿð äèã ãÿ òè äà ùà ÷îõ úÿëá åäèð... Ìàù -ìóä Ãàø ãàð ëû íûí õö ñó ñè àä ëà ðà äà èð âåð äè éè òÿù ëèë ëÿð äÿ õàëãåòè ìî ëî ýè éà ñû íà äà ùà ÷îõ éåð âå ðè ëèð” 2 .Ì.Àäè ëîâ âÿ À.Ïà øà éå âèí ôè êèð ëÿ ðè: “... Àçÿð áàé úàí äà(î úöì ëÿ äÿí òöð êî ëî ýè éà äà) îíî ìàñ òè êà íûí èëê åë ìè òÿä ãè ãèÀ.Áà êû õà íîâ âÿ Ì.Ô.Àõóí äî âóí àä ëà ðû èëÿ áàü ëû äûð.À.À.Áà êû õà íîâ “Ýö ëöñ òà íè-Èðÿì” àä ëû ÿñÿ ðèí äÿ áèð ÷îõ òî -ïî íè ìèí èçà ùû íû âåð ìèø, “ßñÿð ëÿ ðè, ðè ñà ëÿ ëÿ ðè, ìÿê òóá ëà ðû”àä ëû êè òà áûí äà èñÿ èëê äÿ ôÿ îëà ðàã òè òóë âÿ ôÿõ ðè àä ëà ðû ôÿðã -ëÿí äèð ìèø âÿ îí ëà ðûí ôóíêñè éà ëà ðû íû ìö ÿé éÿí ëÿø äèð ìèø -äèð...” 3 3371 À.Ãóð áà íîâ. Öìóì òöðê àíòðî ïî íè ìè éà ñû òà ðè õè. Áà êû, 1997, ñÿù.5.2 À.Ãóð áà íîâ. Àçÿð áàé úàí îíî ìà ëî ýè éà ñû íûí ÿñàñ ëà ðû. I úèëä, Áà êû, 2004,ñÿù.270.3 Ì.Àäè ëîâ, À.Ïà øà éåâ. Àçÿð áàé úàí îíî ìàñ òè êà ñû. Áà êû, 1987, ñÿù.6.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÙ.ßëè éå âèí ôè êèð ëÿ ðè: “Òöð êî ëî ýè éà äà øÿõñ àä ëà ðû íûí èëêäÿ ôÿ îëà ðàã åë ìè ñó ðÿò äÿ òÿä ãèã åäèë ìÿ ñè Â.À.Ãîðäëåâñêè -íèí âÿ À.Í.Ñà ìîé ëî âè ÷èí àä ëà ðû èëÿ áàü ëû äûð...” 1Ýþ ðöí äö éö êè ìè, À.Áà êû õà íîâ, Ì.Ô.Àõóí äîâ,Â.À.Ãîðä ëåâñêè âÿ À.Í.Ñà ìîé ëî âè÷ êè ìè òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûíàä ëà ðû õö ñó ñè îëà ðàã âóð üó ëà íûð. Äöç äöð, À.Ãóð áà íîâÌ.Êàø üà ðè íè õö ñó ñè àä ëà ðûí òÿù ëè ëè íè âå ðÿí ýþð êÿì ëè òöð êî -ëîã êè ìè òÿã äèì åäèð, àì ìà ìö ÿë ëèô Ì.Êàø üà ðè íèí éà ðà äû -úû ëû üûí äà àíòðî ïî íèì ëÿð äå éèë, òî ïî íèì âÿ ùèä ðî íèì ëÿ ðèíäèã ãÿ òè äà ùà ÷îõ úÿëá åò äè éè íè, ùÿì äÿ áó òÿù ëèë ëÿð äÿ õàëãåòè ìî ëî ýè éà ñû íûí öñ òöí ìþâ ãå äÿ äà éàí äû üû íû ÿñàñ ëàí äû ðûð.Áö òöí áóí ëàð îíó äå ìÿ éÿ ÿñàñ âå ðèð êè, Ì.Êàø üà ðè òöðêàíòðî ïî íè ìè êà ñû íûí èëê òÿä ãè ãàò ÷û ñû êè ìè òÿãäèì åäèë ìÿ éèá.À.Õÿ ëèë Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿàøà üû äà êû ëà ðûí ÿêñ îëóí äó üó íó ýþñ òÿ ðèð:1) áîé ìÿí ñó áèé éÿ òè ýþñ òÿ ðèë ìÿê ëÿ ëåê ñè êà (äèë âÿ äè -à ëåêò ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðè);2) òöðê áîé ëà ðû íûí éåð ëÿø ìÿ ñè ùàã ãûí äà ìÿ ëó ìàò ëàð(äå ìîã ðà ôèê äó ðóì, åò íèê àðå àë âÿ ðå ýè î íàë ëî êà ëè çà ñè éàìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðè);3) òöðê äèë ëÿ ðè íèí òÿñ íè ôè (ìö ãà éè ñÿ ëè ìå òîä);4) òöðê òà ðè õè ôî íå òè êà ñû âÿ ãðàì ìà òè êà ñû ùàã ãûí äà ìÿ -ëó ìàò ëàð (òà ðè õè-ìö ãà éè ñÿ ëè ìå òîä);5) òöðêëÿ ðèí òà ðè õè, úîü ðà ôè éà ñû, åò íîã ðà ôè éà ñû ùàã ãûí äàìÿ ëó ìàò ëàð;6) ÿí ãÿ äèì òöðê õÿ ðè òÿ ñè;1 Ù.ßëè éåâ. Öìó ìè àíòðî ïî íè ìè êà ìÿ ñÿ ëÿ ëÿ ðè. Áà êû, 1985, ñÿù.68.338
7) òöðê õàëã òÿ áà áÿ òè ùàã ãûí äà ìÿ ëó ìàò ëàð;8) òöðê ÿäÿ áèé éà òûí äàí þð íÿê ëÿð (ôîëêëîð âÿ éà çû ëû ÿäÿ -áèé éàò íö ìó íÿ ëÿ ðè, ëè ðèê âÿ åïèê ìÿòíëÿð) 1 .Ìö ÿë ëè ôèí ìö ÿé éÿí ëÿø äèð äè éè èñ òè ãà ìÿò ëÿð ñû ðà ñû íàîíî ìà ëî ýè éà íûí áèð ñà ùÿ ñè îëàí àíòðî ïî íè ìè éà íû äà äà õèëåò ìÿê ëà çûì äûð. ×öí êè Ì.Êàø üà ðè íèí àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ äà èðèçàù ëà ðû áö òöí ïà ðà ìåòðëÿ ðè íÿ ýþ ðÿ îíó òöðê àíòðî ïî íè ìè -êà ñû íûí èëê òÿä ãè ãàò ÷û ñû êè ìè ãèé ìÿò ëÿí äèð ìÿ éÿ ÿñàñ âå ðèð.Áó ìÿ íà äà àøà üû äà êû äå òàë ëà ðà äèã ãÿò éå òèð ìÿ éè âà úèá ùå -ñàá åäè ðèê:Òè ýèí òè òó ëó íóí èçà ùûí äà Ì.Êàø üà ðè ñî ñèîëèíãâèñ òè êà íûíïðèí ñèï ëÿ ðè íÿ òàì øÿ êèë äÿ ÿìÿë åäÿí äèë ÷è êè ìè ýþ ðö íöð: “Òè -ýèí: ÿñ ëèí äÿ êþ ëÿ äå ìÿê äèð. Áó ðà äàí àëû íà ðàã ðÿí ýè ýö ìöøêè ìè ñàô îëàí êþ ëÿ ëÿ ðÿ êö ìöø òè ýèí, èýèä êþ ëÿ éÿ àëï òè ýèí,óüóð ëó êþ ëÿ éÿ êóò ëóü òè ýèí äå éè ëèð. Áó ñþç ñîí ðà ëàð õà ãà íèé -éÿ àè ëÿ ñè íèí þâ ëàä ëà ðû íà àä êè ìè âå ðèë ìèø äèð. Áó ñþç éûð òû úûãóø ëà ðûí áè ðè íèí àäû èëÿ äÿ ãî øà èø ëÿ íèð: ÷àü ðû òè ýèí, “øà ùèí òÿ -êèí” äå ìÿê äèð. Êö÷ òè ýèí = ãöâ âÿò ëè òÿ êèí”. Áó àäûí êþ ëÿ ëÿð -äÿí ßô ðà ñè éàá îüóë ëà ðû íà êå÷ ìÿ ñè íÿ ýÿ ëèí úÿ, îí ëàð àòà ëà ðû íû÷îõ ñà éûð, áþ éöê òó òóð ëàð. Àòà ëà ðû íà áèð ñþç äå ìÿê âÿ éà éàç -ìàã èñ òÿ äèê ëÿ ðè çà ìàí àòà ëà ðû íû áþ éöê, þç ëÿ ðè íè êè ÷èê ýþñ òÿð -ìÿê ö÷öí “ãóë áå ëÿ åò äè, ãóë åëÿ åò äè” äå éèð ëÿð. Ýåò-ýå äÿ áóñþç (òÿê ùàë äà èø ëÿí äèê äÿ) îí ëà ðûí àäû îë äó. Êþ ëÿ ëÿ ðèí àäû íûáóí ëàð äàí àéûð ìàã ö÷öí áó ñþ çÿ áèð øåé ÿëà âÿ îëó íóð” 2 . Áóãåéäëÿð äÿ àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèí ñî ñè àë ëû üû, àïåë éà òè âèí339Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àüà âåð äè Õÿ ëèë. Ìàù ìóä Êàø ãàðëûíûí “Òöðê äèë ëÿ ðè íèí äè âàíû êè òà áû”íäàÿäÿ áè ìÿòíëÿð. Áà êû, 2001, ñÿù.12.2 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.411-412.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàíòðîïîíèìÿ ÷åâðèëìÿ ñÿ áÿá ëÿðè, àäûí ñåìàíòèêàñû, àíòðî ïî -íè ìèê ìî äåë äÿ àäûí ãî øà èø ëÿí ìÿ ñè êè ìè ìÿ ñÿ ëÿ ëÿð, îá ðàç ëûäå ñÿê, çÿð ýÿð äÿ ãèã ëè éè èëÿ èôà äÿ åäè ëèá.Ì.Êàø üà ðè ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó áèð ñû ðà àíòðî ïî íèì ëÿ -ðè èçàù åäÿð êÿí åòè ìî ëîã êè ìè ÷û õûø åäèð: “Áÿê òóð: êè øè àäû.ßñ ëè áÿê òóð = áÿðê äà éàí” 1 . Áó ðà äà “áÿê” àïåë éà òè âè íèíìö ÿë ëè ôèí þçö òÿ ðÿ ôèí äÿí èçàù îë óí ìà ñû äà îíóí äÿ ãèã ëè éè -íè òÿñ äèã ëÿ éèð: “Áÿðê”. Áÿðê íÿíã = ìþù êÿì íÿñ íÿ. Áóñþ çöí ÿñ ëè “áÿê”äèð, “)” ùÿð ôè ñîí ðà äàí àð òû ðûë ìûø äûð” 2 . Ñà -ëèù Ìö òÿë ëè áîâ áó ñþ çö “Áÿý òöð” øÿê ëèí äÿ îõó ìóø, “äà èìþç éå ðèí äÿ äóð, ÷îõ éà øà” êèìè ìÿ íà ëàí äûð ìûø äûð” 3 .Ìö ãà éè ñÿ ëÿð ýþñ òÿ ðèð êè, Ñà ëèù Ìö òÿë ëè áî âóí èçà ùû ãÿ -äèì òöðê êè øè àä ëà ðû íûí éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû íà, õö ñó ñÿí äÿÌ.Êàø üà ðè íèí òÿù ëèë ëÿ ðè íÿ òàì óé üóí ýÿë ìèð. Ôèê ðè ìèç úÿ,Ì.Êàø üà ðè “Áÿê òóð” àíòðî ïî íè ìè íè “áÿê òóð” øÿê ëèí äÿ èçàùåäÿð êÿí “áÿê” àïåë éà òè âè íèí ìÿùç áÿðê, ìþù êÿì ìÿ íà ëà -ðûí äà èø ëÿí ìÿ ñè íè, éÿ íè èýèä ëèê, úÿ ñóð ëóã ìÿç ìóí ëó îë äó -üó íó íÿ çÿð äÿ òó òóá. Áó äà òöðê êè øè àä ëà ðû íûí ìî òèâ ëÿø ìÿìå éàð ëà ðû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Ì.Êàø üà ðè íèí Áóðñëàí àäû èëÿ áàü ëûòÿù ëèë ëÿ ðè äÿ éó õà ðû äà äå äèê ëÿ ðè ìè çè àð ãó ìåíòëÿø äè ðèð:“Áóðñëàí: êè øè àä ëà ðûí äàí äûð. Àðñëàí – áóðñëàí ñþ çö ãî øà èø -ëÿ íèð. Áóðñëàí ñþ çö òÿê èø ëÿí ìèð. Áó ñþç áÿ áèð ìÿ íà ñûí äà -äûð. ßýÿð ùÿì øÿ àðñëàí ñþ çö èëÿ áèð ëèê äÿ èø ëÿí ìÿ ñÿé äè, áóñþç êè øè àäû îë ìàç äû...” 4 3401 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.444.2 Éå íÿ îðà äà, I úèëä, ñÿù.357.3 Éå íÿ îðà äà, I úèëä, ñÿù.444.4 Éå íÿ îðà äà, I úèëä, ñÿù.362.
Áèð ñû ðà àíòðî ïî íèì ëÿ ðè àïåë éà òè âè èëÿ áèð ëèê äÿ ëåê ñèêñåìàí òèê áà õûì äàí òÿù ëèë åäÿð êÿí ÿâ âÿë úÿ àïåë éà òè âèí ìÿ -íà éö êö íö äÿ ãèã ëÿø äèð èð, ñîí ðà èñÿ àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèíãàð øû ñûí äà îíóí àä êè ìè èø ëÿí äè éè íè ãåéä åò ìÿê ëÿ êè ôà éÿò -ëÿ íèð: Òó òóø – òó òàø ìà, ÷ÿ êèø ìÿ. Áó ñþç þçöí äÿí ÿâ âÿë êèñþç äÿí ñÿñ åòè áà ðû èëÿ äà ùà ñÿðòäèð. Òó òóø – êè øè àäû; Òî êûø– úÿíý, ñà âàø. Áó øå èð äÿ äÿ èø ëÿí ìèø äèð: Òî êûø è÷ ðÿ óðûø -òûì... Ñà âàø è÷ ðÿ âó ðóø äóì. Òî êûø – êè øè àäû; Êàâ øóò – èêèõà íûí þë êÿ ëÿ ðè íèí òÿù ëö êÿ ñèç ëè éè ìÿã ñÿ äè ëÿ ýþ ðö øÿ ðÿê áà -ðûø ìà ëà ðû. Êàâ øóò – êè øè àäû. Ôèê ðè ìèç úÿ, áó úöð ñû ðà ëàí ìà,éÿ íè òÿù ëè ëèí àïåë éà òèâ ëÿð ìöñ òÿ âè ñèí äÿ àïà ðûë ìà ñû ìÿùçùÿ ìèí àïåë éà òèâ ëÿ ðèí îìî íèì ëè éè íèí îë ìà ìà ñû èëÿ áàü äû -äûð. ×öí êè Ì.Êàø üà ðè àïåë éà òè âè îìî íèì îëàí àíòðî ïî íè ìèòÿù ëèë åäÿð êÿí îíóí ãàð øû ñûí äà ùàí ñû àïåë éà òèâ ÿñà ñûí äà éà -ðàí äû üû íû ãåéä åò ìÿ éèá. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Éàâ ëàê-ïèñ, éà âà, äÿ -éÿð ñèç, éàâ ëàê êè øè = áÿä õà ñèé éÿò àäàì. Éàâ ëàê – ïèñ, äöø -êöí. Ùÿð øå éèí ïè ñè. Îüóç úà âÿ ãûï ÷àã úà... Éàâ ëàê – “Éàâ -ëàê Ñà ðûü” áèð áÿ éèí àäû èäè. Éàâ ëàê – éàâ ëàê ñþ çö “øèä äÿò ëè,ãà òû, ñÿðò” äå ìÿê äèð, éàâ ëàê êà òûü éû üà÷ = ÷îõ ñÿðò àüàú” 1 .Éàâ ëàê Ñà ðûü” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè “éàâ ëàê” àïåë éà -òè âè øèä äÿò ëè, ãà òû, ñÿðò ìÿ íà ñûí äà ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð. Áó, ãÿ äèìòöðê êè øè àä ëà ðû íûí éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Ùÿ ìèí ìî -äåë äÿ êè “ñà ðûü” èñÿ ñà ðû, ñà ðû ðÿíý âÿ îíóí àñ ñî ñè à òèâ îëà ðàãéà ðàò äû üû ìÿ íà ÷à ëàð ëà ðû êîí òåêñòèí äÿ èçàù îëó íà áè ëÿð.Ì.Êàø üà ðè Òó òóø, Òî êûø, Êàâ øóò êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèíìÿ íà éö êö íö äÿ ãèã ëèê ëÿ ýþñ òÿ ðèá. Àì ìà ìö ÿë ëè ôèí åëÿ341Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.44-45.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèèçàù ëà ðû âàð êè, òöð êî ëî ýè éà äà òàì øÿ êèë äÿ ãÿ áóë åäèë ìèð.Ìÿ ñÿ ëÿí, Ì.Êàø üà ðè íèí “Óòàð áèð àäà ìûí àäû äûð” (Ñà âàø äàâó ðóø äóì, ãþâ ìöí áþ éö éö èëÿ öç ëÿø äèì, ãàø ãà àòûì ëà éà -ðûø äûì, îõ àòà ðàã “àë, åé Óòàð” äå äèì) ôèê ðè íèí ìöì êöíèçàù ëàð äàí áè ðè êè ìè ãöâ âÿ äÿ ãàë äû üû íû ãåéä åäÿí À.Õÿ ëèëÎòàð//Óòàð ïà ðà ëåë ëè éèí äÿí áÿùñ åäÿ ðÿê éà çûð: “... Áè çÿ ýþ -ðÿ áó éà ðûø äûð, éà ðû øûí øÿð òè îëà ðàã àò ãî éóá àò éà ðûø ìàã äûð(ìöã. åò: äîâ øàí ãî éóá àò éà ðûø ìàã. Óä äó üó àò ëà ðû (1) òöê -ñöç àò – ãàø ãà àò; 2) òî êóç àò – äîã ãóç àò) ðÿ ãè áè íÿ âå ðèá,èí äè þçöí óäóç äó üóí àò ëà ðû þçö í îòàð, èë õû ÷û ëûã åëÿ – äå ìÿ -ñè äÿ ìöì êöí äöð. Òöðê õàëã ïñè õî ëî ýè éà ñû áà õû ìûí äàí áóúöð äàâ ðà íûø òà ìà ìè ëÿ òÿ áè è äèð... Ìàù ìóä Êàø üà ðè èñÿìöì êöí ìÿ íà ëàð äàí éàë íûç áè ðè íè âÿ ÷îõ ùàë äà öç äÿ îëà íûâåð ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿ íèá” 1 . Áó, ìà ðàã ëû ìö øà ùè äÿ ëÿð äÿí áè ðèêè ìè ãèé ìÿò ëÿí äè ðè ëÿ áè ëÿð. Àì ìà Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðèí äÿ “Óäàð Ñÿ íöí” àíòðî ïî íè ìè èø ëÿí äè éè ö÷öí “Äè -âàí”äà êû “Óäàð” àíòðî ïî íè ìè íèí àð äûí úà äöø ìÿê, èç ëÿ -ìÿê, òÿ ãèá åò ìÿê, ãà ëèá ýÿë ìÿê àí ëàì ëû óä ìàê (óä ìàã)ôå ëè ÿñà ñûí äà éà ðàí äû üû äà ùà ðå àë ýþ ðö íöð.Ì.Êàø üà ðè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí àïåë éà òèâ ëÿ ðè íè àäè ìÿòí -ëÿð éîõ, àòà ëàð ñþç ëÿ ðè, øå èð ïàð ÷à ëà ðû äà õè ëèí äÿ òÿã äèì åäèð,îí ëà ðûí ùÿ ãè ãè âÿ ìÿ úà çè ìÿ íà ëàð äà èø ëÿí ìÿ ñè íè, àíòðî ïî -íè ìÿ òðàíñôîð ìà ñè éà îëóí ìà ñÿ áÿá ëÿ ðè íè, ñîñè àë ëû üû íû âÿ ñ.ýå íèø øÿ êèë äÿ èçàù åäèð. À÷û üû íû äå éÿê êè, ìö à ñèð òöðê àí -òðî ïî íè ìè éà ñûí äà ìÿùç áó òèï öñóë ëà òÿù ëèë ëÿ ðÿ àç òÿ ñà äöô1 Àüà âåð äè Õÿ ëèë. Ìàù ìóä Êàø ãàð ëû íûí “Òöðê äèë ëÿ ðè íèí äè âà íû êè òà áû”íäàÿäÿáè ìÿòíëÿð. Áà êû, 2001, ñÿù.166.342
îëó íóð. Áó ðà äà “Êû ëû÷ õàí” àíòðî ïî íè ìè íèí èçà ùû íû òÿã äèìåò ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿ íè ðèê: “Êû ëû÷ – ãû ëûíú. Áó àòà ëàð ñþ çöí äÿäÿ èø ëÿí ìèø äèð: êîø êû ëû÷ êûí êà ñûü ìàñ = ãî øà ãû ëûíú ãû íàñûü ìàç”. Áó ñþç áèð èø ö÷öí ÷àð ïû øàí, ãàð øû ëà øàí, éà õóä áèðãû çû èñ òÿ éÿí èêè àäàì ö÷öí ñþé ëÿ íèð. Áó íóí ëà õà ãà íèé éÿõàí ëà ðû íà àä âå ðè ëÿ ðÿê “Êû ëû÷ õàí” äå éè ëèð êè, äö øöí äö éö,ãóð äó üó èø ëÿð äÿ ãû ëûíú êè ìè êÿ ñèá àòàí õà ãàí äå ìÿê äèð. Áóáÿíääÿ äÿ èø ëÿí ìèø äèð: “... Êà ìóü òîë ìóí òî êûø òû ëàð, Êû ëû÷êûí êà êö ÷èí ñûü äû – ... Ùÿð éà ðàã ëà òîã ãóø äó ëàð, Ãû ëûíú ãû íàýöú ëÿ ñûü äû” 1 . Ìö ÿë ëèô Áóë üàê àíòðî ïî íè ìè íèí ñå ìàí òè êà ñû -íû äà ìÿò íÿ èñ òè íà äÿí äÿ ãèã ëÿø äè ðèð: Áóë üàê þêöø áîë ñà êà -÷àí áèë ýèíã éè òÿð, Éàíãøàê òÿ ëèì ñàé ðàï àíû òàì üàê Êà òàð –×àõ íàø ìà áþ éöê îë ñà, áà øû íû èòè ðÿð ñÿí, Éàí øàã ÷îõ äà íûø -ñà, ÷ÿ íÿ ñè éî ðó ëàð. Áó ñþç àç äà íûø ìà ñû ìÿñ ëÿ ùÿò îëàíàäàì ö÷öí äå éè ëèð” 2 .Êþë Èð êèí, Êþë Áèë ýÿ õàí êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð ñå ìàí òè -êà áà õû ìûí äàí åé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øÿí ìÿ úàç ëàð, äà ùà äÿ ãè ãè,òÿø áåù ëÿð êîí òåêñòèí äÿ øÿðù åäè ëèð: “Èð êèí – èð êèí ñóâ = éû -üûë ìûø ñó. Òîï ëàí ìûø, áèð éå ðÿ éû üûë ìûø ùÿð øå éÿ áå ëÿ äå éè -ëèð. Áó ñþç äÿí èë ùàì àëà ðàã êàð ëóã áî éó íóí áþ éöê ëÿ ðè íÿêþë èð êèí äå éè ëèð êè, “àü ëû ýþë êè ìè äîë ìóø, òîï ëàí ìûø” äå -ìÿê äèð” 3 ; “... Áèë ýÿ áÿý äå éè ëèð êè, áè ëèê ëè, àüûë ëû, ùà êèì áÿéäå ìÿê äèð. Óé üóð õà íû íà “Êþë Áèë ýÿ õàí” ëÿ ãÿ áè âå ðè ëèð,÷öí êè “êà ìà ëû ýþë êè ìè, ýþë ãÿ äÿð äå ìÿê äèð. Áó ðà äà àüû ëûí343Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.363.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.454.3 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.170.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè÷îõ ëó üó íó ýþñ òÿð ìÿê ö÷öí î, ýþ ëÿ áÿí çÿ äèë ìèø äèð...” 1 Áèðúÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè, ìö ÿë ëèô ùÿ ìèí àíòðî ïî íèì ëÿð äÿ êèìÿ úà çè ëè éè ýþñ òÿð ìÿê ëÿ áÿ ðà áÿð, àäëà ðûí ñî ñè àë ëû üû íà, åé íèçà ìàí äà “Êþë Èð êèí”ëÿ èð êèí ñóâ àðà ñûí äà îëàí ìÿí òè ãèáàü ëû ëû üà äà äèã ãÿò éå òè ðèá.Àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè âà ùèä ëÿ ðèí áÿ çÿí åé íè áèðìÿòí äà õè ëèí äÿ äå éèë, àé ðû ëûã äà èçà ùû íà òÿ ñà äöô îëó íóð. Ìÿ -ñÿ ëÿí, “Áÿ êÿ÷ Àðñëàí Òå ýèí” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êèÁÿ êÿ÷ “Îð òà ñû ùÿ ðÿ êÿ ëè îëàí ñþç ëÿð áþë ìÿ ñè”íäÿ (... áó ñþçéóì øàã êàô ëà “áÿ ýÿú” øÿê ëèí äÿ òÿ ëÿô ôöç åäè ëÿí äÿ êè ÷èëòìÿáèë äè ðèð, “áÿé úè éÿç” ìÿ íà ñû íà ýÿ ëèð, ñåâ ýè âÿ ÿçèç ëÿ ìÿ áëäè -ðèð...), Àðñëàí “Èñèì ëÿð áþë ìÿ ñè”íäÿ (Àðñëàí – àñ ëàí. Áó, õà -ãàí ëà ðà äà âå ðè ëÿí àä äûð. Áó àòà ëàð ñþ çöí äÿ èø ëÿí ìèø äèð: àëûíàðñëàí òó òàð, êö ÷èí ñû÷ ýàí òóò ìàñ = àë èëÿ àñ ëàí òó òó ëàð, ýöúèëÿ ñè ÷àí äà òó òóë ìàç), Òè ýèí èñÿ “Èêèí úè ùÿð ôè èëÿ ö÷öí úöùÿð ôè àðà ñû íà óçàò ìà ùÿðô àð òû ðû ëàí ñþç ëÿð áþë ìÿ ñè”íäÿ èçàùåäè ëèð (áó áà ðÿ äÿ ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ áÿùñ åò ìè øèê).Ì.Êàø üà ðè íèí éà ðà äû úû ëû üûí äà çî î íèì âÿ òî ïî íèì ëÿ ðèíàíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ ÷åâ ðèë ìÿ ñè äÿ ãèã øÿ êèë äÿ èôà äÿ åäè ëèá:“Õàí ëàð Òàâ üà÷ ñþ çö íö þç ëÿ ðè íÿ öí âàí ãÿ áóë åäÿ ðÿê Òàâ -üà÷ õàí àäû íû äà øû éàð ëàð. Áó, “þë êÿ ñè áþ éöê âÿ ãÿ äèì îëàíõàí äå ìÿê äèð” 2 ; “Òó ðóì òàé – éûð òû úû ãóø ëàð äàí áè ðè íèí àäû.Áó ùÿì äÿ êè øè ëÿ ðÿ àä âÿ éà ëÿ ãÿá îëà ðàã âå ðè ëèð” 3 .Àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ñå ìàí òè êà ñû íû, àïåë éà òè âè íèí èë êèí1 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.423.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.443.3 Éå íÿ îðà äà, II úèëä, ñÿù.228.344
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûìÿ íà ñû íûí àð õà èê ëÿø ìÿ ñè íè, èø ëÿí ìÿ äà è ðÿ ñè âÿ èí òåí ñèâ ëè -éè íè òöðê òà ðè õè, òöðê õà ãàí ëà ðû êîí òåêñòèí äÿ òÿù ëèë ñöç ýÿ úèí -äÿí êå ÷èð ìÿ Ì.Êàø üà ðè íèí áþ éöê ëö éö íö òÿñ äèã ëÿ éÿí äå -òàë ëàð äàí áè ðè êè ìè ñÿ úèé éÿ ëÿí äè ðè ëÿ áè ëÿð. Òîí ãà àäû íûíòÿù ëè ëè íÿ äèã ãÿò éå òè ðÿê: “Òîí ãà – áÿ áèð. Ãàï ëàí úèí ñèí äÿíáèð ùåé âàí äûð. Ôè ëè þë äö ðöð. ßñàñ ìÿ ñÿ ëÿ äÿ áó äóð. Áó àäòöðêëÿð äÿ éà øà éûð, àí úàã èë êèí ìÿ íà ñû óíó äóë ìóø äóð. ßñà -ñÿí, êè øè àäû îëà ðàã èñ òè ôà äÿ åäè ëèð. Òîí ãà õàí, Òîí ãà òè ýèíäå éè ëèð. Óøàã ëà ðà áó íà áÿí çÿð àä ëàð ñîõ ãî éó ëóð. Òöðêëÿ ðèíáþ éöê õà ãà íû ßô ðà ñè éà áûí ÿñë òöðê àäû Òîí ãà Àëï ßð”äèð,“áÿ áèð êè ìè ãöâ âÿò ëè, èýèä àäàì” äå ìÿê äèð” 1 .Ì.Êàø üà ðè éå ðè ýÿë äèê úÿ àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ñå ìàí òè êà ñûèëÿ éà íà øû, ìÿí øÿ éè íè äÿ ãåéä åäèð: “Òàð õàí – èñ ëàì äàíþí úÿ âå ðè ëÿí áèð àä, ëÿ ãÿá äèð, áÿé äå ìÿê äèð. Àð üó úà” 2 . Áÿ -çÿí èñÿ àíòðî ïî íè ìèí ìÿí øÿ éè íè ýþñ òÿð ìÿ ñÿ äÿ, îíóí ôî -íå òèê òÿð êèá úÿ äå ôîð ìà ñè éà éà óü ðà äû üû íû õö ñó ñè îëà ðàã ýþñ -òÿ ðèð: “×ÿíãøè – Õî òÿí áÿ éè íèí àäû äûð. Õî òÿí áó áÿ éèí ñà -éÿ ñèí äÿ àëûí ìûø äûð. Áå ëÿ áèð ôè êèð âàð êè, ×ÿíãøè ñþ çö Úÿì -øèä ñþ çöí äÿí éà ðàí ìûø äûð” 3 . Áþ éöê òöð êî ëî ãóí ñþç ëÿ ðè íÿòÿê úÿ îíó ÿëà âÿ åäè ðèê êè, ôàðñ ìÿí øÿ ëè Úÿì øèä àäû äÿá äÿ -áÿ ëè, úàù-úÿ ëàë ëû àí ëàì ëû äûð. Ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî -íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ äÿ êè øè àäû êè ìè èø ëÿí ìÿê äÿ äèð.Áö òöí áóí ëàð áèð äà ùà òÿñ äèã åäèð êè, Ìàù ìóä Êàø üà ðèòöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû íûí èëê òÿä ãè ãàò ÷û ñû äûð.1 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. I úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.170.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.428.3 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.443.345
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè3) “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû âÿ Ì.Êàø üà ðè íèí“Äèâàíö ëöüàò-èò-òöðê” ÿñÿðèíäÿêè ñþçëÿðèí ìöàñèð Àçÿð -áàéúàí äèëèíäÿ ìöùàôèçÿ îëóíìàñûÒöð êî ëî ýè éà äà “Êè òàá”ûí, åëÿ úÿ äÿ “Äè âàí”ûí ëåê ñè êà ñûìöõ òÿ ëèô ïðèç ìà ëàð äàí òÿä ãèã îëóí ñà äà, ùÿð èêè àáè äÿ ö÷öíñÿ úèé éÿ âè îëàí ñþç ëÿ ðèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ ìö ùà ôè -çÿ îëóí ìà ñû ñèñ òåì ëè øÿ êèë äÿ þé ðÿ íèë ìÿ éèá. Éÿ íè àðàø äûð -ìà ëàð äà ùà ÷îõ “Êè òàá”ûí ëåê ñè êà ñû âÿ ìö à ñèð Àçÿð áàé úàíäè ëè”, éà õóä “Äè âàí”ûí ëåê ñè êà ñû âÿ ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè -ëè” èñ òè ãà ìÿò ëÿ ðèí äÿ àïà ðû ëûá. Øöá ùÿ ñèç êè, “Êèòàá”, ùÿì äÿ“Äè âàí” áà õû ìûí äàí õà ðàê òå ðèê îëàí ëåê ñèê âà ùèä ëÿ ðèí ìö à -ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëè èëÿ ìö ãà éè ñÿ ëè øÿ êèë äÿ òÿä ãè ãè ïðîá ëå -ìèí äè àõ ðî íèê âÿ ñèíõðî íèê ìöñ òÿ âè äÿ ùÿë ëè íè òÿ ëÿá åäèð. Áóìÿ íà äà “Êè òàá” âÿ “Äè âàí”ûí ëåê ñè êà ñû íûí ìö à ñèð Àçÿð -áàé úàí äè ëèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí ìà ñÿ âèé éÿ ñè íè àøà üû äà êû êè -ìè öìó ìè ëÿø äèð ìÿê îëàð:1) “Êè òàá” âÿ “Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí ñþç ëÿ ðèí áèð ùèñ ñÿ -ñè ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè ëèí äÿ ùå÷ áèð ôî íå òèê, ñå -ìàí òèê äÿ éè øèê ëè éÿ óü ðà ìà äàí èø ëÿ íèð.“Êè òàá”äà 1 – àüûð, áèç, áÿ çÿê, éàü...; “Äè âàí”äà 2 –àüûð, áèç, áÿ çÿê, éàü...; Ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè ëèí -äÿ – àüûð, áèç, áÿ çÿê, éàü...2) “Êè òàá” âÿ “Äè âàí”äà êû ñþç ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè ìö à ñèðÀçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè ëèí äÿ éåð äÿ éèø ìÿ (ìå òà òå çà) èëÿ èø ëÿ íèð.“Êè òàá”äà – òîï ðàã, êþïðè, òóò ñàã...; “Äè âàí”äà –1 “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”. Áà êû, 1988.2 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. Áà êû, 2006.346
òîï ðàê, êþï ðöý, òóò ñóê...; Ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè -ëèí äÿ – òîð ïàã, êþð ïö, äóñ òàã...3) Ñþç þíö íäÿ “é” ñà ìè òè íèí èø ëÿí ìÿ ñè ùÿð èêè àáè äÿö÷öí ñÿ úèé éÿ âè äèð.“Êè òàá”äà – éû ëàí, éö ðÿê, éöç...; “Äè âàí”äà éû ëàí,éö ðÿê, éöç...; Áó òèï ñþçëÿð ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áèäè ëèí äÿ “é” ñÿ ñè íèí èø òè ðà êû îë ìà äàí èø ëÿ íèð. Éÿ íè èëàí,öðÿê, öç øÿê ëèí äÿ ñà áèò ëÿø ìèø äèð. Ìà ðàã ëû äûð êè, “Êè òàá” âÿ“Äè âàí”äà ðàñò ýÿ ëè íÿí “éö ðÿê” ñþ çö íöí èë êèí ôîð ìà ñûÀçÿð áàé úàí äè ëè íèí ãÿðá øè âÿ ëÿ ðèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëó íóá (“éö -ðÿõ’ëè” ).4) “Êèòàá” âÿ “Äèâàí”äà ñþç îðòàñûíäà “n” ñÿñèíèíèøëÿíìÿñèíÿ ðàñò ýÿëèíèð.Ìÿ ñÿ ëÿí, “Êè òàá”äà ãî nóð, äÿnèç, òî nóç...; “Äè -âàí”äà êîí ãóð, òÿí ãèç, òîí ãóç... Ñþç îð òà ñûí äà âåë éàð“n” ñÿ ñè íèí èø ëÿí ìÿ ñè ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè ëè áà õû -ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äå éèë. ßëàâÿ åäÿê êè, ùÿìèí âàùèäëÿðÀçÿðáàéúàí äèëèíèí ãÿðá øèâÿëÿðèíäÿ åéíèëÿ èøëÿíìÿêäÿ -äèð: ãî nóð, äÿnèç, äî nóç...5) Ñþç ñî íóí äà âåë éàð “n” ñÿ ñè íèí èø ëÿí ìÿ ñè “Êè òàá”âÿ “Äè âàí”ûí äè ëè, åëÿ úÿ äÿ Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí ãÿðá øè âÿ -ëÿ ðè áà õû ìûí äàí õà ðàê òå ðèê äèð.“Êè òàá”äà òàn, ñîn, áèn...; “Äè âàí”äà òàíã, ñîíã,ìèíã...; Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí ãÿðá øè âÿ ëÿ ðèí äÿ äà n, ñî n,ìè n...6) Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãÿðá øèâÿëÿðèíäÿêè àðõàèçì ëÿ -ðèí áèð ùèññÿñè “Êèòàá” âÿ “Äèâàí”ëà ñÿñëÿøèð.347Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè“Êè òàá”äà àüûð ëà ìàã (ÿçèç ëÿ ìÿê), áà ãûð (ìèñ), éà -üû (äöø ìÿí)...; “Äè âàí”äà àüûð ëà ìàã, áà êûð, éà üû...;Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí ãÿðá øè âÿ ëÿ ðèí äÿ àüûð ðà ìàõ, ïà õûð(ïà õûð ãà çàí – ìèñ ãà çàí), éà üû...7) “Äè âàí”äà êû ñþç ëÿ ðèí áèð ùèñ ñÿ ñè Àçÿð áàé úàí äè ëèíèí ãÿðá øè âÿ ëÿ ðèí äÿ èë êèí ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà ñû íà óé üóíèø ëÿ íèð:“Äè âàí” äà – îüóð ( â à õ ò , ç à ì à í ) , òþð//òþ ðÿ( å â è í â ÿ é à ÷ à ä û ð û í , î ò à ü û í ÿ í ì ö ù ö ì é å ð è ,á à ø ò ÿ ð ÿ ô è ) . Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí ãÿðá øè âÿ ëÿ ðèí äÿ –î:üóð (Î:üóð ñà nà äå ìèø äèì. – Î âàõò ñÿ íÿ äå ìèø -äèì), äþ ðÿ (Äþ ðÿ ÷ûõ ìàõ ñà nà éà ðàø ìàç).Ìö ãà éè ñÿ âÿ ãàð øû ëàø äûð ìà ëàð “Äÿ äÿ Ãîð ãóä êè òàá”ûâÿ Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ êè ëåê ñèêâà ùèä ëÿ ðèí ÷îõ ùèñ ñÿ ñè íèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ åé -íè ëÿ âÿ éà ìö ÿé éÿí ôî íå òèê, ñå ìàí òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ ìö -ùà ôè çÿ îëóí äó üó íó ýþñ òÿ ðèð êè, áó äà Àçÿð áàé úàí (òöðê)äè ëè íèí ýö úö íö, ãöä ðÿ òè íè, èôà äÿ èì êàí ëà ðû íûí çÿí ýèí ëè éè íèòÿñ äèã ëÿ éèð.Òÿãäèì åòäèéèìèç îõøàðëûãëàð àíòðîïîíèìèê âà ùèä ëÿð -äÿ äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áåëÿ êè, “Êè -òàá” äàêû Àðóç, Àðñëàí, Áàéàíäûð, Áåéðÿê, Ãóòëó,×è÷ÿê (Áà íó÷è÷ÿê), Éåòÿð âÿ ñ., åëÿúÿ äÿ “Äèâàí”äàêûÀëòóí, Àéàñ, Àðñëàí, Êûëû÷, Ëà÷ûí âÿ áàøãà àäëàðìöàñèð Àçÿð áàé úàí àíòðîïîíèìëÿðè ñèñòåìèíäÿ, ÿñàñÿí,åéíèëÿ, éÿíè ãÿ äèì ôîðìà âÿ ñåìàíòèêàñûíà óéüóí èøëÿíèð.Ãåéä åäÿê êè, áó úöð ìöãàéèñÿëÿð äèýÿð òöðê õàëãëàðûíûí348
àíòðîïîíèìëÿðè èëÿ àïàðûëàðñà, àëûíàí íÿòèúÿëÿð òÿõìèíÿíåéíè îëàúàãäûð. Áó èñÿ òöðê õàëãëàðûíûí ìÿùç äèë, òàðèõ,åòíîãðàôèéà âÿ ìÿ äÿ íèééÿòëÿðèíèí éàõûíëûüû, áèðëèéè èëÿáàüëûäûð.4) “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû âÿ Ì.Êàø üà ðè íèí“Äèâàíö ëöüàò-èò-òöðê” ÿñÿðèíäÿ èøëÿíÿí åòíîíèì âÿàíòðîïîíèìëÿðèí îõøàðëûüûÌ.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿí105 àíòðî ïî íèì âÿ 72 åò íî íè ìè èëê äÿ ôÿ îëà ðàã ëèíãâèñ òèêòÿä ãè ãà òà úÿëá åäÿí Â.Ìàõ ïè ðîâ äóð 1 . Ìö ÿë ëèô “Äè âàí”ûíàíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè íè “Êó òàä ãó áè ëèê”, “Ìà íàñ” êè ìèàáè äÿ ëÿð äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð ëÿ ìö ãà éè ñÿ åäÿ ðÿêîí ëà ðûí îõ øàð âÿ ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðèá. “Äÿ -äÿ Ãîð ãóä êè òà áû” âÿ Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”ÿñÿ ðèí äÿ êè åò íî íèì âÿ àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ìö ãà éè ñÿ ëè øÿ êèë -äÿ òÿä ãè ãè äÿ ãÿ äèì òöðê äè ëè, òà ðè õè âÿ åò íîã ðà ôè éà ñû áà õû -ìûí äàí ôàé äà ëû îëà áè ëÿð. “Êè òàá” âÿ “Äè âàí”äà ìö øà ùè äÿîëó íàí åò íî íèì âÿ àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí îõ øàð ëû üû íû àøà üû äà êûêè ìè öìó ìè ëÿø äèð ìÿê îëàð:1) “Äè âàí”äà åò íî íèì, “Êè òàá”äà àíòðî ïî íèì êè ìèèø ëÿí ÿí âà ùèä ëÿð: áà éóí äóð (èéèð ìè èêè îüóç áî éóí äàíáè ðè), áöý äöç (èéèð ìè èêè îüóç áî éóí äàí áè ðè), êûï ÷àê(òöðêëÿ ðèí áþ éöê áèð ãî ëó). “Äè âàí”äà ìö øà ùè äÿ îëó íàíáó òèï åò íî íèì ëÿ ðèí ùÿð áè ðè “Êè òàá”äà àíòðî ïî íèì ôóíêñè -éà ñûí äà äûð: Ãàì üàí îü ëû õàí Á à é û í ä û ð , Áû üû ãàí ëó349Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ìàõïèðîâ Â. Ñîáñòâåí íûå èìå íà â ïà ìÿò íè êå XI â. “Äè âà íó ëó ãàò-èòòþðê” Ìàõ ìó äà Êàø êàðñêî ãî. ÀÊÄ. Àë ìà-Àòà, 1980.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÁÿý äöç ßìÿí, Ãûï ÷àã Ìÿ ëèê.2) Ùÿð èêè ìÿí áÿ äÿ åò íî íèì êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿð:“Êè òàá”äà – áàëãàð, áà éàò, îüóç, òà òàð...; “Äè âàí”äàáóë üàð, áà éàò, îüóç, òà òàð...3) “Äè âàí”äà åò íî íèì, “Êè òàá”äà ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø -ëó àíòðî ïî íè ìèí êîì ïî íåíòëÿ ðèí äÿí áè ðè êè ìè èø ëÿ íÿí âà -ùèä ëÿð: “Äè âàí”äà – êû íûê, áÿ ÷ÿ íÿê. “Êè òàá”äà – Ãûðõãû -íóã, Áàé áè úàí (áè úàí – áÿ ÷ÿ íÿê, áå ÷ÿ íÿ).4) Ùÿð èêè ìÿí áÿ äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä -ëÿð: “Êè òàá”äà – Àðñëàí (Ãà ðà Àðñëàí Ìÿ ëèê), Ãàí ëû(Ãàn ëû ãî úà îü ëû Ãàí òó ðà ëû), Ñåë úöê (Ãû éàí Ñåë úöê îü ëûÄÿ ëè Òîí äàç), Ãà ðà (Ãà ðà Òö êÿí Ìÿ ëèê); “Äè âàí”äà –Àðñëàí (Áÿ êÿ÷ Àðñëàí Òå ýèí), Êàíãëû (ãûï ÷àã ëàð äàí áþ -éöê áèð àäà ìûí àäû), Ñÿë úöê (Ñÿëúó ã ëó äþâ ëÿ òè íè ãó ðàí ëà -ðûí áà áà ëà ðû íûí àäû), Êà ðà (Áîü ðà Êà ðà õàí).5) “Êè òàá”äà àïåë éà òèâ, ùÿì äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè èø -ëÿí ÿí âà ùèä ëÿ ðèí “Äè âàí”äà éàë íûç àïåë éà òèâ êè ìè ÷û õûøåò ìÿ ñè. “Êè òàá”äà – áó üà (Áó üà äÿ õè îü ëà íà ñöð äè-ýÿë -äè), Áó üàú (Äèð ñÿ õàí îü ëû Áó üàú õàí); ãû ñûð (Àíä è÷ -ìèø ÿí, ãû ñûð ãûñ ðà üà áèí äè ýèì éîã), Ãû ñûð úà éåí ýÿ “Äè -âàí”äà – áî êà, êû ñûð.6) “Êè òàá”äà àíòðî ïî íèì, “Äè âàí”äà èñÿ éàë íûç àïåë -éà òèâ êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿð: “Êè òàá”äà – Áóð ëà (Áî éóóçóí Áóð ëà õà òóí); “Äè âàí”äà – áóð (õîø ÿòðè ýÿë ìÿê).Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, ùÿð èêè ìÿí áÿ íèí òÿê úÿ åò -íî íèì âÿ àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìè éîõ, áö òþâ ëöê äÿ îíî -ìàñ òèê ñèñ òå ìè òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ïðèç ìà äàí òÿä ãèã îëóí ìà -350
ëû äûð.5) “Äè âàí” âÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí ìö ãà éè ñÿ ñèÎð òàã òöðê àáè äÿ ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè -äÿ ëÿ ðè èëÿ Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè õö -ñó ñè ëÿ ñå ÷è ëèð. Áó àáè äÿ ëÿ ðèí äèë âà ùèä ëÿ ðè âÿ äà ùà ÷îõ äààíòðî ïî íèì ëÿ ðè àðà ñûí äà îëàí åé íè ëèê âÿ éà îõ øàð ëûã ãÿ -äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû èëÿ áàü ëû áèð ñû ðà ãàðàíëûã ìÿ ñÿ -ëÿ ëÿ ðÿ àé äûí ëûã ýÿ òè ðèð. Áÿ çè äå òàë ëà ðà äèã ãÿò éå òè ðÿê:Ùÿð èêè àáè äÿ äÿ àëï âÿ êö÷ (ýöú) àïåë éà òèâ ëè, éÿ íèòöðê èýèä ëè éè íèí ñèì âî ëó îëàí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð öñ -òöí ìþâ ãå äÿ ýþ ðö íöð: Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ – ÀëïØàë ÷û, Àëï Óðó íó Òó òóê, Êö÷ Áàðñ, Êö÷ Êà ðà...; “Äè -âàí”äà – Àëï àéà, Àëï òè ýèí, Êö÷ òå ýèí...;“Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí Êþë Áèë ýÿ õàí, Êþë Èð êèí, Áèë ýÿáÿý êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿòåç-òåç òÿê ðàð ëà íàí Êöë Áèë ýÿ (ÿñ ëèí äÿ Êþë Áèë ýÿ – ß.Ò.),Áèë ýÿ Êö ëè ×îð êè ìè àä ëàð ëà ñÿñëÿø ìÿ ñè òöðê ìöä ðèê ëè éè -íèí, òöðê ùèê ìÿ òè íèí øÿõñ àä ëà ðûí äà äà éà øà äû üû íû òÿñ äèã -ëÿ éÿí àò ðè áóò ëàð äûð;Ùÿð èêè àáè äÿ äÿ èø ëÿ íÿí áèð ñû ðà àíòðî ïî íèì ëÿð òÿê úÿñå ìàí òè êà äå éèë, ùÿì äÿ ôî íå òèê òÿð êèá áà õû ìûí äàí åé íèõÿò äÿ áèð ëÿ øèð: Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ – Àðñëàí,Êóò ëóü, Êû ëû÷...; “Äè âàí”äà – Àðñëàí, Êóò ëóü, Êû ëû÷...;Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè áÿ çè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí“Äè âàí”äà ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿí ìÿ ñè íÿðàñò ýÿ ëè íèð: Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ – Òóð üóë, Òîü -351Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèðóë, Óäàð, Åð êèí...; “Äè âàí”äà – Òîü ðóë, Óòàð, Èð êèí...;Èêè âÿ ö÷ êîì ïî íåíòëè àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðÿ ùÿðèêè àáè äÿ äÿ ðàñò ýÿ ëè íèð: Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ Êö÷Êà ðà, Àðñëàí Êö ëöý Òè ðèý...; “Äè âàí”äà – Êþë Èð êèí,Áÿ êÿ÷ Àðñëàí Òå ýèí ...;“Äè âàí” âÿ Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí åé íè ëè éè âÿ éà îõ øàð ëû üû àøà üû äà êû ãàð øû ëàø äûð ìà -ëàð äà äà ùà àé äûí ýþ ðö íöð:“Äè âàí”äà àíòðî ïî íèì ëÿðÀëï àéà, Àï òå ýèíÀë òóí Òà ðûì (áþ éöêãà äûí ëà ðûí òè òó ëó)ÀçàêÁÿ êÿ÷ Àðñëàí Òå ýèíÁèë ýÿ áÿý×àâàÛíàë ÞçÊû ëû÷ õàíÊà ðà (Áîü ðà Êà ðà õàí)Êþë Áèë ýÿ õàíÊþë Èð êèíÊóò ëóü òå ýèíÊö÷ òå ýèíÒîü ðûëÎð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿàíòðî ïî íèì ëÿðÀëï Øàë ÷û, Àëï Óðó íóÀë òóí Òàì üàí, Òàð êàí(êè øè àäû)Àçà Òó òóêÀðñëàí Êö ëöý Òè ðèýÁèë ýÿ êà üàí×àá Øà òóí Òàð êàíÛíàë Óðó íóÊû ëû÷Êà ðà Áàðñ, Êà ðà ÉàøÊöë Áèë ýÿ (Êþë Áèë ýÿ – ß.Ò.)Åð êèíÊóò ëóü Óðó íóÊö÷ Êà ðàÒóð üóë//Òîü ðóë352
Íè çà ìÿä äèí Èñ ðà ôèë Òî üàíÒå ýèíÒàð õàí (òè òóë êè ìè èø ëÿ íèá)Òî êûøÒó òóêÓòàðÃÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÒî üàíÈø áà ðà Òàð êàíÒîê áþýöòÒó òóê ÀøÓäàð Ñÿ íöíÃÿ äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû íûí çÿí ýèí ëè éè íè òÿñ äèã -ëÿ éÿí áó àä ëà ðûí ùÿð áè ðèí äÿ òöð êöí ãÿ äèì òà ðè õè, äè ëè âÿåò íîã ðà ôè éà ñû éà øà äû üû íû ÿëà âÿ ôàêòëàð ëà ñö áóò åò ìÿ éÿ åù -òè éàú äó éóë ìóð. Àí úàã áèð úÿ ùÿ òè ãåéä åò ìÿ éè ëà çûì áè ëè -ðèê êè, Àðñëàí, Àë òóí, Êû ëû÷, Êà ðà, Êóò ëóü, Òî üàí âÿ ñ.êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð ìö à ñèð òöðê õàëãëà ðû àíòðî ïî íè ìè êà -ñûí äà èí òåí ñèâ ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð.6) “Äè âàí”äà àíòðî ïî íèì âÿ àïåë éà òèâ êè ìè èø ëÿ íÿíâà ùèä ëÿðÌ.Êàø üà ðè áèð ñû ðà àíòðî ïî íèì ëÿð äÿí êîíêðåò îëà ðàãáÿùñ åò ìÿ ñÿ äÿ, “Äè âàí”ûí àé ðû-àé ðû ùèñ ñÿ ëÿ ðèí äÿ îí ëà ðûíàïåë éà òè âà ëÿ ðè íèí äÿ ãèã èçà ùû íû âå ðèð. Áó äà “Äè âàí”äà êûàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè íè äÿ ãèã -ëÿø äèð ìÿ éÿ èì êàí âå ðèð. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, àíòðî ïî íèì âÿàïåë éà òèâ êè ìè èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ ðèí òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ìöñ òÿ -âè äÿ àðàø äû ðûë ìà ñû òÿê úÿ òà ðè õè àíòðî ïî íè ìè éà äå éèë, ùÿìäÿ òà ðè õè ëåê ñè êî ëî ýè éà áà õû ìûí äàí ÿùÿ ìèé éÿò ëè äèð. Áóïðèí ñè ïè ÿñàñ ýþ òö ðÿ ðÿê àøà üû äà êû ëà ðû òÿã äèì åäè ðèê:Àáû – àáû (ýèç ëÿí ìÿê, þðòìÿê), àáà (àéû, ãûï ÷àã úà).“Äè âàí”äà àòà àí ëàì ëû “àáà” ñþ çö äÿ èø ëÿ íèá. Àì ìà ãÿ -äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí éà íàø ñàã, “Àáû”353
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàíòðî ïî íè ìè íèí àéû àí ëàì ëû “àáà” (à-û ÿâÿç ëÿí ìÿ ñè ìöì -êöí äöð) ÿñà ñûí äà éà ðàí ìà ñû äà ùà ðå àë ýþ ðö íöð. Áó, ìö à -ñèð òà òàð äè ëèí äÿ êè Àéó, Àéó õàí âÿ éà êóò äè ëèí äÿ êè Àéóàíòðî ïî íèì ëÿ ðè èëÿ äÿ òÿñ äèã ëÿíèð.Àëï àéà – àëï (èýèä, ãÿù ðÿ ìàí, áà ùà äûð), àéà (ëÿ ãÿáâåð ìÿê, ãî ðó ìàã)Àëï ßð Òîí ãà – àëï (èýèä...), ÿð (ÿð, àäàì, êè øè), òîí -ãà (áÿ áèð)Àëï òè ýèí – àëï (èýèä...), òè ýèí (êþ ëÿ, ñîí ðà õà ãàíîüóë ëà ðû íà âå ðè ëÿí ëÿ ãÿá)Àòûø – àòûø (àòûø ìà, àòûø ìàã). “Äè âàí”äà áèð íå ÷ÿ äÿ -ôÿ òÿê ðàð ëà íàí “àòûø” à ïåë éà òè âè èýèä ëèê, úÿ ñóð ëóã ìÿ íà ñû -íû èôà äÿ åäèð: “Îë ìÿ íèíã áèð ëÿ îõ àòûø üàí – éà ðûø ìàãìÿ íèì ëÿ îõ àò ìàã îíóí àäÿ òè äèð”.Àé – àé (ñþé ëÿ ìÿê), àé (áÿé ëÿ ðèí õèä ìÿò ÷è ñè, êþ ëÿ ñè,îí ëà ðûí àä ëà ðû éà çû ëàí äÿô òÿð). Èêèí úè àïåë éà òè âèí øÿõñ àäû -íà ÷åâ ðè ëÿ áèë ìÿ åù òè ìà ëû äà ùà ÷îõ äóð.Àéàñ – àéàñ (àéàç, êþ ëÿ ëÿ ðÿ âå ðè ëÿí àä ëàð äàí, à÷ûãùà âà). Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ êè ãûø äàøàõ òà ëû âÿ àé ëû ýå úÿ, à÷ûã ùà âà àí ëàì ëû “àéàç” àïåëéàòèâèÿñà ñûíäà éàðàíìûø Àéàç âÿ Àéà çÿ àä ëà ðû áèð áà øà “Äè -âàí” äà êû Àéàñ àäû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð.Áàä ðóê – áàò ðàê (óúó íà áèð èïÿê ïàð ÷à ñû òà õû ëàí ìèç -ðàã, ñà âàø äà èýèä þçö íö áàò ðàê ëà òà íû äûð). Áàä ðóê àïåë éà -Ãåéä. Íö ìó íÿ ëÿð Ìàù ìóä Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. Òÿð úö ìÿåäÿ íè âÿ íÿø ðÿ ùà çûð ëà éàí Ðà ìèç ßñ êÿð. I-IV úèëä, Áà êû, 2006 êè òà áûí äàíýþ òö ðö ëöá.354
òè âè “Ãÿ äèì àáè äÿ ëÿ ðèí ñþç ëö éö”íäÿ äÿ “áàé ðàã”, ãÿðá øè -âÿ ñèí äÿ èñÿ “áàé äàõ” øÿê ëèí äÿ äèð.Áàðñüàí – áàðñüàí (áó äóí éàâ ðó ñó áàðñüàí – õàë ãûíÿí ïè ñè áàðñüàí ëàð äûð; ÷öí êè îí ëà ðûí õà ñèé éÿ òè ïèñ äèð, õÿ -ñèñ äèð)Áóð õàí – áóð õàí (áöò)Áö êö – áö êö (àëèì, ùà êèì, àüûë ëû)Êû ëû÷ – êû ëû÷ (êû ëû÷ êûí êà êö ÷èí ñûü äû – ãû ëûíú ãû íàýöú ëÿ ñûü äû)Áÿê òóð – áÿê (ìþù êÿì, ñàü ëàì, áÿðê. Ì.Êàø üà ðè“áÿê” ñþ çö íö áÿðê âà ùè äè íèí áèð âà ðè àí òû êè ìè òÿã äèìåäèð), òóð (äóð ìàã, äà éàíìàã)Áèë ýÿ áÿý – áèë ýÿ (àãèë, àëèì, ìöä ðèê, ùà êèì, ôè ëî -ñîô), áÿý (áÿé)Áîü ðà Ê à ðà õàí – áîü ðà (áèð ùåé âà íûí åð êÿ éè, áó üà,áóü ðà), êà ðà (ãà ðà), õàí (õàí, ùþêìäàð...). “Êà ðà”íûíÕà ãà íèé éÿ õàí ëà ðû ö÷öí äå éèë äè éè äÿ ãåéä åäè ëèð.Áî ëó÷ – áîë (îë ìàã), ö÷ (ÿçèç ëÿ ìÿ, êè ÷èëòìÿ áèë äè ðÿíøÿ êèë ÷è), éà õóä ãà çà íú àí ëàì ëû “áî ëóø” àïåë éà òè âè êîí -òåêñòèí äÿ èçàù îëó íà áè ëÿð.Áö êÿ – áö êÿ (ÿæ äÿ ùà, áþ éöê èëàí)Áóë üàê – áóë üàê (äöø ìÿí ýÿ ëÿí äÿ éà ðà íàí õà îñ; áó -ëà íûã)×àü ðû – ÷àü ðû (øà ùèí)×à âà – ÷àâ (øàí, øþù ðÿò; ñÿñ), ÷à âà – äÿ ëè ãàí ëû ëà ðàâå ðè ëÿí àä ëàð äàí îë äó üó ýþñ òÿ ðè ëèð.×ó ÷ó – “Äè âàí”äà áèð òöðê øà è ðè íèí àäû îë äó üó ãåéä355Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèåäè ëèð. “×ó÷ó” àíòðîïîíèìèíèí àïåë éà òè âè êèìè ùÿð øå éèíêè ÷è éè àí ëàì ëû “÷î ÷óê” ñþ çö ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð (÷î ÷óê – ê ñÿ -ñè íèí äöø ìÿ ñè, åëÿ úÿ äÿ î-ó ÿâÿç ëÿí ìÿ ñè ìöì êöí äöð).Áó ìÿ íà äà “×ó ÷ó” àíòðî ïî íè ìè Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ -ðèí äÿ êè ×î ÷óê Áþ ðö àäûíûí I êîìïîíåíòè èëÿ ñÿñ ëÿ øèð.×óü ëàí – ÷óü ëàí (÷îü ëàí – îäóí øþ ëÿ ëÿí ìÿ ñè, ýö íÿøøö à ëà ðû íûí éå ðÿ äöø ìÿ ñè; òîï ëàí ìàã, àõûø ìàã, áèð éå ðÿ éû -üûë ìàã).Ûíàí÷ – ûíàí÷ (ýö âÿ íè ëÿí, èíà íû ëàí)Êó òàí – êó òàí (êóò ëó îë ìàã, óëó, íÿ ñèá ëè îë ìàã)Êà ÷à÷ – êà ÷à÷ (èïÿê áèð ×èí ãó ìà øû. Áó ñþç úà ðè éÿ -ëÿ ðÿ áèð àä êè ìè âå ðè ëèá)Êàíãëû – êàíãëû (àðà áà, öñ òö íÿ éöê éöê ëÿ íÿí àðà áà).Ô.Ðÿ øè äÿä äèí éà çûð: “... Îíà ãÿ äÿð òÿ êÿð éîõ èäè, îíà ýþ -ðÿ äÿ àðà áà íû èëê äö çÿë äÿí îí ëàð îë äó ëàð. Ýÿ ðÿê îëàí éöê -ëÿ ðè, ãÿ íè ìÿò ëÿ ðè áó àðà áà ëà ðà éöê ëÿ éèá àïàð äû ëàð âÿ áóñÿ áÿá äÿí äÿ Îüóç îí ëà ðà “Êàíãëû”, éÿ íè “àðà áà ÷û ëàð,,àðà áà ñû îëàí ëàð” àäû âåð äè” 1 . Áó ãåéäëÿð äÿ “Êàíãëû”íûíìÿ íà éö êö äÿ ãèã øÿ êèë äÿ èôà äÿ åäè ëèá.Êàâ øóò – êà âóø (ãî âóø ìàã, éà õûí ëàø ìàã), êàâ øóò(èêè õà íûí òÿù ëö êÿ ñèç ëèê íà ìè íÿ ýþ ðö øÿ ðÿê áà ðûø ìà ëà ðû)Êà ïàí – êàï (ãàï ìàã, îüóð ëà ìàã, òî õóí ìàã, ÷àðï -ìàã, ó÷óð ìàã, ùö úóì âÿ äÿô åò ìÿê). “Êà ïàí” àäû íûí éà -ðàí ìà ñûí äà ó÷óð ìàã, ùö úóì âÿ äÿô åò ìÿê àí ëàì ëû “êàï”àïåë éà òè âè èëÿ -àí ôå ëè ñè ôÿò øÿ êèë ÷è ñè íèí ðî ëó äà ùà öñ òöí ýþ -ðö íöð.1 Ôÿç ëóë ëàù Ðÿ øè äÿä äèí. Îüóç íà ìÿ. Áà êû, 1992, ñÿù.13.356
Êàò ìûø – êàò (ãàò ìàã, ãà ðûø äûð ìàã... ãà òàí, ãà ðûø äû -ðàí, ñû õûí òû éà ñà ëàí), -ìûø ôå ëè ñè ôÿò øÿ êèë ÷è ñèÊþë áèë ýÿ õàí – êþë (êþë), áèë ýÿ (àãèë, àëèì, ìöä -ðèê...), õàí (õàí, ùþêìäàð, øàù çà äÿ)Êþë Èð êèí – êþë (ýþë), èð êèí (éû üû ëàí, òîï ëà íàí øåé...)Êö÷ òå ýèí – êö÷ (ýöú), òå ýèí (êþ ëÿ, õà ãàí îüóë ëà ðû íàâå ðè ëÿí ëÿ ãÿá).Ìÿ ùÿì ìÿä ×à êûð Òîí ãà õàí – Ìÿ ùÿì ìÿä (áÿ éÿ íè -ëÿí, òÿ ðè ôÿ ëà éèã, ïåé üÿì áÿ ðèí àäû äûð, “Äè âàí”äà àïåë éà òèâêè ìè èø ëÿí ìÿ éèá), ÷à êóð (÷àõ ìàã ÷à õûð), òîí ãà (áÿ áèð).Ñÿë úöê Ñö áà øû – ñö áàøû (ãî øóí áàø ÷û ñû)Ñöí ãöø – ñöí ãöø (ñöí ýö ëÿø ìÿê, ñà âàø ìàã...)Òà ïàð – òà ïàð (òà íû éàð, áè ëÿð). “Äè âàí”äà ýþñ òÿ ðè ëèð:Òà ïàð – ãûï ÷àã õàíû Ûíàë Þçöí èêè îü ëóí äàí áè ðè äèð.Òàï äû – òàï äû (êóë òÿíãðè ýÿ òàï äû – ãóë òàí ðû éà òà ïûí -äû, ñÿú äÿ åò äè), òàï äû (îë õàí êà òàï äû – î, õà íà õèä ìÿò åò -äè), òàï äû (òàï ìàã). Òàï äû àíòðî ïî íè ìè íèí éà ðàí ìà ñûí äàI ìÿ íà éö êö ÿñàñ ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð. ×öí êè áó ðà äà òàí ðû éà, àë -ëà ùà òà ïûí ìà èôà äÿ îëó íóá. Áó äà ãÿ äèì òöðê àä ñèñ òå ìèèëÿ ñÿñ ëÿ øèð.Òó òóê – òó òóü (ÿô ñóí, òèë ñè ìÿ äöø ìÿ), òó òóü (ýè ðîâ,ýè ðî âà ãî éóë ìóø). ßâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ ãåéä åò äèéèìèçêè ìè, “òó òóê” ñþ çö Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ ðöò áÿ àäû( âà ëè) ìÿ íà ñûí äà èø ëÿ íèá.Òó òóø – òó òóø (òó òóø ìàã, òó òàø ìàã)Óòàð – óò (óä ìàã, ãà ëèá ýÿë ìÿê), -àð ãåé ðè-ãÿ òè ýÿ ëÿ -úÿê çà ìàí øÿ êèë ÷è ñè357Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÉà üàí òå ýèí – éà üàí (ôèë), òå ýèí (êþ ëÿ, õà ãàí îüóë ëà -ðû íà âå ðè ëÿí ëÿ ãÿá)Àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè àïåë éà òèâ ëÿð ãÿ äèì òöðêäè ëè íèí çÿí ýèí ëè éè íè øÿðòëÿí äè ðÿí äå òàë ëàð äàí áè ðè êè ìè ÷û -õûø åäèð. Ùÿ ìèí àïåë éà òèâ ëÿ ðèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿèø ëÿí ìÿ äÿ ðÿ úÿ ñè èñÿ àøà üû äà êû êè ìè äèð:1) ìö à ñèð ÿäÿ áè äè ëè ìèç äÿ åé íè ëÿ èø ëÿ íÿí âà ùèä -ëÿð: òà ïàð, òàï äû...;2) ìö à ñèð ÿäÿ áè äè ëè ìèç äÿ ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø -ìÿ ëÿð ëÿ èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿð: àéàç (àéàç), êû ëû÷ (ãû ëûíú),êö÷ (ýöú), êþë (ýþë), êà ïàí (ãà ïàí)...;3) ìö à ñèð ÿäÿ áè äè ëè ìèç áà õû ìûí äàí àð õà èçì ùå -ñàá îëó íàí âà ùèä ëÿð: àëï, òè ýèí, áö êö, áèë ýÿ, áö êÿ, ÷àü -ðû, éà üàí, ÷à âà...Áó úöð ìö ãà éè ñÿ íè èñ òÿ íè ëÿí òöðê äè ëè âà ùèä ëÿ ðè èëÿ àïàð -ìàã âÿ ÿñà ñÿí äÿ îõ øàð íÿ òè úÿ ëÿ ðè àë ìàã ìöì êöí äöð.7) “Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí -òèê ãðóï ëà ðû“Äè âàí”ûí àíòðî ïî íè ìè êà ñû íûí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê áà õûì -äàí òÿù ëè ëè áèð ñû ðà ñÿ úèé éÿ âè úÿ ùÿò ëÿ ðè ãåéä åò ìÿ éÿ èì êàíâå ðèð. Ùÿ ìèí õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè àøà üû äà êû êè ìè öìó ìè ëÿø äèð -ìÿê îëàð:1) Àüû ëà, áè ëè éÿ, ìöä ðèê ëè éÿ ñþé êÿ íÿí àä ëàð: Áèë -ýÿ, Áö êö, Êþë Áèë ýÿ, Êþë Èð êèí, Êàâ øóò... Áó òèï àíòðî ïî -íè ìèê âà ùèä ëÿð “Äè âàí”äà êû ïà ðå ìè éà ëà ðûí ñå ìàí òè êà ñûèëÿ ñÿñ ëÿ øèð: “Ïà ðå ìè éà ëàð äà áè ëèê ìö ùöì ÿùÿ ìèé éÿò äà -øû éàí ñî ñè àë-ìÿ äÿ íè ùà äè ñÿ êè ìè ñå ÷è ëèð. ßñ êè òöðê úÿ ìèé -358
éÿ òèí äÿ áè ëèê éà øà éûø ö÷öí çÿ ðó ðè áèð ìÿ äÿ íè äÿ éÿð äèð...Äöí éà éà ýÿ ëÿí èí ñàí òÿ áèè êè, áè ëèê ñèç îëóð. Îíà ýþ ðÿ äÿ“Îü ëàã éè ëèê ñèç, îü ëàí áè ëèê ñèç” – “Îü ëàã èëèê ñèç, îü -ëàí áè ëèê ñèç îëàð” äå éè ëèð. Áè ëèê ëÿ óëó ëóã ñòà òó ñó ãà çà íû -ëûð (Áè ëè ãèí óëóü ëóã ãà òÿã äèì). Áè ëè ýèí ìÿí áÿ éè “áèë ýÿÿðÿí”ëÿð äèð; áó ñÿ áÿá äÿí äÿ “áèë ýÿ ÿðÿí” ñàâ ëà ðûí äàíþéöä àë ìàã ýÿíúëÿ ðÿ íÿ ñè ùÿò îëó íóð” 1 . Áó ãåéäëÿð äÿ ÊþëÁèë ýÿ õàí, Êþë Èð êèí êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òÿ ñà äö ôè îëà ðàãéà ðàí ìà äû üû íû òÿñ äèã åäèð.2) Çî î íèì ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí, ùÿì äÿ ñå ìàí òè -êà ñûí äà ýöú, ãöä ðÿò, úÿ ñóð ëóã, ìö áà ðèç ëèê ñèì âî ëó íóéà øà äàí àä ëàð: Àðñëàí (Áÿ êÿ÷ Àðñëàí Òå ýèí), Áö êÿ,Áîü ðà, ×àü ðû, Òîí ãà (Ìÿ ùÿì ìÿä ×à êóð Òîí ãà), Éà üàí,Ëà ÷ûí, Òó ðóì òàé, Òî üàí òå ýèí...3) Ãÿù ðÿ ìàí ëûã, øàí-øþù ðÿò, óüóð ëó òà ëå àí ëà éûø -ëû àïåë éà òèâ ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí øÿõñ àä ëà ðû. Áó éà -ðûìãðó ïà äà õèë îëàí àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìèí äÿ òöð êöí äà -èì ùÿ ðÿ êÿò äÿ îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éÿí ñþç ëÿð, õö ñó ñÿí äÿôåë ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àä ëà ðûí öñ òöí ìþâ ãå äÿ ÷û õûø åò äè -éè íè íÿ çÿ ðÿ àëà ðàã àøà üû äà êû ëà ðû òÿã äèì åäè ðèê:à) Èñèì âÿ èñèì ëÿ øÿ áè ëÿí ñþç ëÿð ÿñà ñûí äà éà -ðà íàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Áàä ðóê, Êû ëû÷, ×à âà, Ñöí ãöø,Éàâ ëàê, Ûíàí÷, Êóò ëóü...;á) Ôåë ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì ëÿð:Àòûø, Áÿê òóð, ×óü ëàí, ×à êûð, Êà ïàí, Êàò ìûø, Òà ïàð, Òàï -359Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Àüà âåð äè Õÿ ëèë. ßñ êè òöðê ñàâ ëà ðû íûí ñå ìè î òè êà ñû. Áà êû, 2006, ñÿù.129-130.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèäû, Óòàð, Óòóø...;4) Òè òóë âÿ òè òóë ñÿ úèé éÿ ëè âà ùèä ëÿ ðèí äè ýÿð àïåë -éà òèâ ëÿð ëÿ áèð ëèê äÿ èø ëÿí ìÿ ñè: Àëï òå ýèí, Àëï Àéà, Êóò -ëóü òå ýèí...;5) Òî ïî íèì ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì ëÿð:Òàâ üà÷. ßâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ ãåéä åò äè éè ìèç êè ìè, Òàâ -üà÷ “þë êÿ ñè áþ éöê âÿ ãÿ äèì îëàí õàí” äå ìÿê äèð.Áö òöí áóí ëàð áèð äà ùà òÿñ äèã åäèð êè, “Äè âàí”äà êûàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï ëà ðû Îð õîí-Éå íè ñåéàáè äÿ ëÿ ðè, “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”, “Ìà íàñ” âÿ äè ýÿð ãÿ -äèì òöðê ìÿí áÿ ëÿ ðè, åëÿ úÿ äÿ ìö à ñèð òöðê õàëãëà ðû íûíàíòðî ïî íè ìè êà ñû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Áó èñÿ î äå ìÿê äèð êè, ãÿ äèìòöðê ìÿí áÿ ëÿ ðè íäÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿð äè ëèí ãíå ñå î ëî æè âÿ éààê êóìëéà òèâ ôóíêñè éà ñû íû éå ðè íÿ éå òè ðèð, òà ðè õè ëèê ëÿ ìö à -ñèð ëè éè ãî âóø äó ðàí àò ðè áóò ëàð êè ìè ÷û õûø åäèð.8) “Äè âàí”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ãó ðó ëó øó âÿàíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð“Äè âàí”ûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìèí äÿ êè âà ùèä ëÿð ãó ðó -ëó øó íà ýþ ðÿ àøà üû äà êû êè ìè äèð:à) Ñà äÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð: Àáû, Àé,Àéàñ, Êàç, Êà ðà, Êû ëû÷, ×ó ÷ó...á) Äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð. Áó òèïàíòðî ïî íèì ëÿð äÿ àøà üû äà êû øÿ êèë ÷è ëÿ ðÿ ðàñò ýÿ ëè íèð:-ûø 4 . Àòûø, Òÿ êèø, Òî êûø, Òó òóø, Ñöíãöø...-óò. Êàâ ñóò-ëóü. Êóò ëóü-óê. Òó òóê360
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû-ëû. Êàíãëû-÷. Ûíàí÷, Áÿ êÿ÷-üàí. Áàðñüàí-ýÿ. Áèë ýÿÄö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìèí äÿ -ûø 4 ,-û÷ 4 , -à÷ âÿ -÷ øÿ êèë ÷è ëÿ ðè äà ùà ãà áà ðûã øÿ êèë äÿ ýþ ðö íöð.ßëà âÿ åäÿê êè, “Äè âàí”äà ãðàì ìà òèê øÿ êèë ÷è ëè àíòðî ïî íè -ìèê âà ùèä ëÿð äÿ ìö øà ùè äÿ åäè ëèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Òà ïàð, Òàï äû,Óòàð, Îòà ìûø, Êàò ìûø âÿ ñ.ú) Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð: Áÿê -òóð, Ñö áà øû... “Äè âàí”äà ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì -ëÿ ðÿ àç òÿ ñà äöô îëó íóð.“Äè âàí”äà áèð ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí Àéàñ, Áàä ðóê, Áÿ -ýè, Áî ëó÷, ×ó ÷ó, ßð âöç âÿ ñ. êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ áÿ ðà -áÿð, àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð øÿê ëèí äÿ èø ëÿ íÿí âà ùèä ëÿ ðÿäÿ ðàñò ýÿ ëè íèð. Ìÿ ñÿ ëÿí:1) Èêè ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð:Àëï àéà, ×àü ðû áÿý, Êö÷ Òå ýèí...2) Ö÷ ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð:Àëï ßð Òîí ãà, Êþë Áèë ýÿ õàí, Áÿ êÿ÷ Àðñëàí Òå ýèí...3) Äþðä ñþç äÿí èáà ðÿò îëàí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë -ëÿð: Íè çà ìÿä äèí Èñ ðà ôèë Òî üàí Òå ýèí...Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, “Äè âàí”äà èêè ñþç äÿí èáà ðÿòîëàí àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð öñ òöí ëöê òÿø êèë åäèð.361
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèXII Ôß ÑÈËÉÓ ÑÈÔ ÕÀÑ ÙÀ CÈÁ ÁÀ ËÀ ÑÀ ÜÓÍ ËÓ ÍÓÍ“ÃÓ ÒÀÄÜÓ ÁÈ ËÈÝ” ÏÎ Å ÌÀ ÑÛÍ ÄÀÀÍÒÐÎ ÏÎ ÍÈÌ ËßÐÉó ñèô Õàñ Ùà úè áèí “Ãó òàäüó Áè ëèý” ÿñÿ ðè (1069-1070) òöðêúÿ éà çûë ìûø èëê ìÿñ íÿ âè äèð. Õà ãà íèé éÿòöðêúÿ ñèí äÿ îëàí áó ÿñÿ ðèí 6645 áåéòäÿí èáà ðÿò îë äó üóýþñ òÿ ðè ëèð. Ïî å ìà íûí èëê ùèñ ñÿ ëÿ ðèí äÿ êè òà áûí áþ éöê ëö éö,òà éû-áÿ ðà áÿ ðè îë ìà äû üû, åëÿ úÿ äÿ “Ãó òàü äó Áè ëèý” àäû íûíâå ðèë ìÿ ñÿ áÿá ëÿ ðè ïî å òèê øÿ êèë äÿ èôàäÿ åäèëèð: “Òöðê, ×èíâÿ áö òöí ìÿø ðèã åë ëÿ ðèí äÿ, Áö òöí äöí éà äà áó íà òàé êè òàáùà íû?”; “Êè òà áà Ãó òà äãó áèëê àäû íû âåð äèì, Îõó éà íûóüóð ëà ñûí, ÿëèí äÿí òóò ñóí” * .“Ãó òàäüó Áè ëèý” 2 ÿñ ðÿ éà õûí äûð êè, òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûí äèã -ãÿò ìÿð êÿ çèí äÿ äèð. Áó ìî íó ìåí òàë àáè äÿ éÿ äà èð À.Ï.Æî -áåð, Ù.Âàì áå ðè, Â.Â.Ðàä ëîâ, Â.Â.Áàð òîëä, Ð.Ð..Àðàò,Ñ.É.Ìà ëîâ, Å.Ôà çè ëîâ, ß.Á.ßð úè ëà ñóí, Ì.Õû äû ðîâ, À.À.Âà -ëè òî âà, Â.Àñ ëà íîâ, Ð.ßñ êÿð âÿ áàø ãà ëà ðû íûí àðàø äûð ìà ëà ðûòöð êî ëî ýè éà äà õö ñó ñè îëà ðàã ãèé ìÿò ëÿí äè ðè ëèð.Ãåéä. Íö ìó íÿ ëÿð “Ãó òàäüó Áè ëèý”. Ùà çûð ëà éà íû. Ðå øèò Ðàù ìå òè Àðàò. I, Ìå -òèí, Àí êà ðà, 1991. Éó ñèô Áà ëà ñà ãóí ëó. Ãó òàäãó Áè ëèê – Õîø áÿõòëè éÿ àïà ðàíåëì. Òöð êè éÿ òöðêúÿ ñè âÿ þç áÿê òöðêúÿ ñèí äÿí èñ òè ôà äÿ åò ìÿê ëÿ Õà ãà íèé éÿòöðêúÿ ñèí äÿí ÷å âè ðÿí ëÿð: Êà ìèë Âÿ ëè éåâ, Ðà ìèç ßñ êÿð. Áà êû, 1994 êè òàá ëà ðûí -äàí ýþ òö ðö ëöá.362
“Ãó òàäüó Áè ëèý”äÿ úÿ ìè 32 àíòðî ïî íèì èø ëÿ íèá. Áóí -ëà ðûí áèð ùèñ ñÿ ñè ÿñÿ ðèí ãÿù ðÿ ìàí ëà ðû (Êöí òîü äû, Àé òîë -äû, Þý äöë ìöø, Îä ãóð ìóø...), áèð ùèñ ñÿ ñè èñÿ ïî å òèê ëè éèýöú ëÿí äèð ìÿê ìÿã ñÿ äè ëÿ èø ëÿ äèë ìèø âà ùèä ëÿð äèð (Ðöñ òåì,Íóøèí ðå âàí, Ùàé äàð, Èñà...). Áó òèï àíòðî ïî íèì ëÿ ðè òÿä -ãèã åäÿí Ð.Ð.Àðàò, Ñ.×à üà òàé, Â.Ìàõ ïè ðîâ, Ð.ßñ êÿð êè ìèàëèì ëÿð äà ùà ÷îõ àä ëà ðûí ìÿòíëÿ áàü ëû ëûã äÿ ðÿ úÿ ñè íÿ, éÿ íèìÿòíäÿí äî üàí ìÿ íà éà äèã ãÿò éå òè ðèá ëÿð. Ôèê ðè ìèç úÿ, “Ãó -òàäüó Áè ëèý”èí àíòðî ïî íè ìèê ñû íà òÿê úÿ ìÿòí éîõ, ùÿì äÿìÿò íÿ ãÿ äÿð êè àïåë éà òèâ ëÿð êîí òåêñòèí äÿ éà íà øûë ìà ëû, òöðêìÿí øÿ ëè àä ëàð ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû ìöñ òÿ âè ñèí äÿòÿù ëèë åäèë ìÿ ëè äèð. Áó ìÿ íà äà ïî å ìà äà êû àíòðî ïî íèì ëÿ ðèíèêè èñ òè ãà ìÿò äÿ àðàø äû ðûë ìà ñû ìÿã ñÿ äÿ óé üóí äóð: òöðê ìÿí -øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð; àëûí ìà àíòðî ïî íèì ëÿð.1) Òöðê ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð. Áó òèï àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí ùÿð áè ðè íè àé ðû ëûã äà èçàù åò ìÿê ëà çûì ýÿ ëèð.Êöí òîü äû (Êöí òîü äû). Êöí (ýöí) âÿ òîü äû (äîü ìàã)àïåë éà òè âè “Êöí òîü äû” àíòðî ïî íè ìè úöì ëÿ íèí òðàíñ ôîð ìà ñè -éà ñû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àä ëàð äàí äûð. Ùÿð èêè àïåë éà òèâ, éÿ íè“êöí” âÿ “òîü äû” âà ùèä ëÿ ðè ïî å ìà äà òåç-òåç òÿê ðàð ëà íûð: òî -üàð êöí – Òî üàð êöí – àðûü, éà àüûç ñûç òè ìÿç – Ýö íÿø äî -üàð, êèð ëè âÿ òÿ ìè çÿ ôÿðã ãîé ìà äàí. Ð.ßñ êÿð “Êöí òîü äû”àäû íûí ñèì âî ëèê îëóá “äî üàí ýö íÿø” ìÿ íà ñûí äà èø ëÿí äè éè íèìö ÿé éÿí ëÿø äè ðÿð êÿí ìÿò íèí ñå ìàí òèê éö êö íÿ èñ òè íàä åäèð,Êöí òîü äû îá ðà çû íû äà ìÿùç áó ìöñ òÿ âè äÿ òÿù ëèë ñöç ýÿ úèí -äÿí êå ÷è ðèð, ùÿì äÿ ôè êèð ëÿ ðè íè àð ãó ìåíòëÿø äèð ìÿê ö÷öí áèðñû ðà òÿä ãè ãàò ëà ðà ìö ðà úè ÿò åäèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Êöí òîü äû àíòðî -363Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèïî íè ìè èëÿ òöðê òþ ðÿ ñè àðà ñûí äà îëàí ñå ìàí òèê áàü ëû ëûã äàíáÿùñ åäÿð êÿí Ñÿ èä Áà øÿ ðèí ôè êèð ëÿ ðè íè òÿã äèì åäèð: “Òþ ðÿñà äÿ úÿ îëà ðàã ùö ãóã, íè çàì âÿ äþâ ëÿ òèí èäà ðÿ îëóí ìà ñûí -äà ðè à éÿò åäè ëÿ úÿê ãàé äà ëàð ìÿí çó ìÿ ñè äå ìÿê äå éèë äèð.Áóí ëàð îíóí ÿñë ìÿ íà ñûí äàí äî üàí èêèí úè äÿ ðÿ úÿ ëè ìÿ íà -ëàð äûð. Ùàë áó êè òþ ðÿ íèí ÿñë ìÿ íà ñû òàí ðû íûí ãîé äó üó íè çàìäå ìÿê äèð” 1 . Ïî å ìà äà ýö íÿ øèí òÿ ðè ôè íèí âå ðèë ìÿ ñè äÿ òþ ðÿ éÿ– îíóí áþ éöê ëö éö íÿ èøà ðÿ äèð. Éÿ íè Êöí òîü äû âÿ òþ ðÿ åé íèêîí òåêñòäÿ âå ðè ëèð. “Áó ðà äà òþ ðÿ – ýö íÿø – áÿé ñèë ñè ëÿ ñè íèýþ ðö ðöê. Ãÿ äèì òöðê äþâ ëÿò ÷è ëèê ôÿë ñÿ ôÿ ñèí äÿ òþ ðÿ êà òå -ãî ðè éà äûð âÿ îíóí ÿí ÿñàñ àò ðè áó òó äà ÿäà ëÿò äèð” 2 .Ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà “ýöí” àïåë éà òèâ ëèàíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ ðàñò ýÿ ëè íèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -ãóä”äà – Ãà ðà ýöíÿ, “Ìà íàñ”äà – Êöí êàí, “Îüóç íà -ìÿ”äÿ – Ýöí õàí. Áó ìÿ íà äà “Ãó òàü äó Áè ëèý”äÿ èø ëÿ -íÿí “Êöí òîü äû” Éó ñèô õàñ Ùà úè áèí þçö íöí éà ðàò äû üû áèðàä êè ìè éîõ, ÿí àçû XI ÿñð ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñûáà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè îëàí àíòðî ïî íèì êè ìè òÿù ëèë åäèë -ìÿ ëè äèð. Áó ðà äà îíó äà ãåéä åäÿê êè, “ýöí” àïåë éà òèâ ëèàä ëàð ìö à ñèð òöðê õàëãëà ðû àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ ãÿ -äèì ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà ñû íà óé üóí èøÿí ìÿê äÿ äèð. Ìÿ ñÿ -ëÿí, Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ – Ýöí äöç,Ýöí ñåë..., éà õóä ãà çàõ àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ –Êöí äàð, Êöí òó...Ïî å ìà äà “Êöí òîü äû” àíòðî ïî íè ìèí äÿí ñîí ðà Èëèý1 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ãó òàäüó Áè ëèý. Áà êû, 2003, ñÿù.103.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.103.364
(Åëèê) àäû íûí èø ëÿí ìÿ ñè íÿ, äà ùà äîü ðó ñó, “Êöí òîü äû Èëèý”àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëè íÿ äÿ ðàñò ýÿ ëè íèð: áó êöí òîü äû èëèýáó êûë êû áè ëå, éà ðó äû àæóí êà êöí àé òåý éà ëà – Ýöí äîü -äó Åëèê áó õà ñèé éÿò ëÿ, Ýöí âÿ Àé êè ìè ïàð ëàéà ðàã äöí éà -íû èøûã ëàí äûð äû. Áèð ñû ðà ùàë ëàð äà èñÿ Èëèý (Åëèê) àäû ôîð ìà,ùÿì äÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà -êû “Èëÿê” àäû èëÿ (Èëÿê ãî úà îü ëû Ñà ðû Ãàë ìàø, Èëÿê ãî úàîü ëû Àëá ÿðÿí...) ñÿñ ëÿ øèð. “ÊÄÔ-äÿ êè “Èëÿê” àäû íûí èñÿùþêìäàð ìÿ íà ñûí äà èø ëÿí äè éè íè ãåéä åò ìè øèê (Áàõ: Èëÿêãî úà îü ëû Àëá ÿðÿí àíòðî ïî íè ìè íèí èçà ùû).Àé òîë äû (Àé òîë äû). Àé âÿ òî ëó (äî ëó) àïåë éà òèâ ëè “Àéòîë äû” àíòðî ïî íè ìè úöì ëÿ íèí òðàíñôîð ìà ñè éà ñû ÿñà ñûí äàéà ðà íàí àä ëàð äàí äûð. “Ãó òàü äó Áè ëèý”äÿ Àé òîë äû àíòðî ïî -íè ìè íèí àïåë éà òè âè îëàí “òî ëó” ñþ çö íöí áèð áåéò äà õè ëèí äÿ2 äÿ ôÿ èø ëÿí ìÿ ñè íÿ äÿ òÿ ñà äöô åäè ëèð: àòûì åð äè àé òîë äûêûë êûì òî ëó, èðèë äè òî ëó ëóê òö êåð þç þëö – Àäûì Àé äîë äó,èøèì – ÿìÿ ëèì äî ëó àé êè ìè èäè, Äî ëó ëó üóì àçàë äû, âàð ëû -üûì þëöì ëÿ òö êÿ íèð. Éó ñèô õàí Ùà úèá Àé òîë äó íó ñÿ à äÿ òèíñèì âî ëó êè ìè òÿã äèì åäèð: áó àé òîë äû òèý ëè êóò îë êþð àíû– Áó Àé äîë äó äå äè éèí ñÿ à äÿò äèð. Ð.ßñ êÿð áó ìèñ ðà íûí ñå -ìàí òèê éö êö íÿ èñ òè íàä åäÿ ðÿê éà çûð: “Àé òîë äû áÿ äèð ëÿí -ìèø àé, äî ëó íàé äå ìÿê äèð. Áÿé èëÿ áèð ìö íà çè ðÿ ñè çà ìà -íû þçö íöí ãó òó, éÿ íè ñÿ à äÿò, äþâ ëÿò, èã áàë âÿ áÿõ òè òÿì ñèëåò äè éè íè ñþé ëÿ éÿð êÿí áóí ëà ðûí ýÿë äè-ýå äÿð, ìö âÿã ãÿ òè îë -äó üó íó âóð üó ëà éûð âÿ áó íó þç àäû íûí ìÿ íà ñû èëÿ áàü ëà -éûð... Áó ðà äà èñÿ áèç ãóò-àé-âÿ çèð ñèë ñè ëÿ ñè èëÿ ãàð øû ëà øû ðûãêè, áó àí ëà éûø ëà ð òþ ðÿ-ýö íÿø-áÿé ñèë ñè ëÿ ñè íè òà ìàì ëà éûð.365Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÄå ìÿ ëè, ÿñ êè òöðê ôÿë ñÿ ôÿ ñè íÿ ýþ ðÿ , òþ ðÿ èëÿ ãóò, ýö íÿø èëÿàé, áÿé èëÿ âÿ çèð òàí äåì ùà ëûí äà ìþâ úóä îë ìà ëû äûð” 1 . Áóãåéäëÿð áèð äà ùà òÿñ äèã åäèð êè, Àé òîë äû àíòðî ïî íè ìè íèíñå ìàí òè êà ñû ìÿòí êîí òåêñòèí äÿ, ùÿì äÿ äà ùà ÷îõ ïî å òèêàíòðî ïî íè ìè éà ìöñ òÿ âè ñèí äÿ ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðè ëèá.Àðàø äûð ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íèì ëÿ ðèñèñ òå ìèí äÿ “àé” êîì ïî íåíòëè àä ëàð öñ òöí ëöê òÿø êèë åäèð.Ìÿ ñÿ ëÿí, Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ– Àé; “Ìà íàñ”äà – Àé ÷ö ðþê, Àé êàí, Àé êî æî; “Îüóç -íà ìÿ”äÿ – Àé õàí âÿ ñ. Êðûì êà ðà èì ëÿ ðè íèí XII ÿñð àèäãÿ áè ðöñ òö éà çû ëà ðûí äà ðàñò ýÿ ëè íÿí “Àé òî ëó” 2 àäû èñÿ ãà äûíàäû êè ìè èø ëÿí ìÿ ñè íÿ áàõ ìà éà ðàã, ïî å òèê òÿð êèá, åëÿ úÿ äÿñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí “Ãó òàäüó Áè ëèý”äÿ êè Àé òîë äûàíòðî ïî íè ìè èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Äå ìÿ ëè, Àé òîë äû òÿê úÿ áèð ñó ðÿò(ïåð ñî íàæ) àäû êè ìè éîõ, ùÿì äÿ ãÿ äèì òöðê àíòðî ïî íè ìè -êà ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè îëàí àä ëàð úÿð ýÿ ñèí äÿ òÿä ãèãîëóí ìà ëû äûð.Êîñ ìî íèì ÿñà ñûí äà éà ðà íàí Êöí òîü äû àíòðî ïî íè ìè -íèí ìö ÿé éÿí ôî íå òèê äÿ éèø ìÿ âÿ åë ëèï ñèñ ëÿð ëÿ ìö à ñèð òöðêõàëãëà ðû àíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà ìö ùà ôè çÿ îëóí ìà ñûí äàíáÿùñ åò ìè øèê. Ãåéä åäÿê êè, áó úÿ ùÿò “Àé òîë äû” àíòðî ïî -íè ìèí äÿ äÿ ìö øà ùè äÿ åäè ëèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Àçÿð áàé úàí àíòðî -ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ – Àé õàí, Àé äÿ ìèð, Àé áÿ éè (êè øèàä ëà ðû), Àé áè êÿ, Àé ÷è ÷ÿê, Àé ýöí (ãà äûí àä ëà ðû), ãà çàõàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ – Àé òå ìèð, Àé òó àð, Àé òó üàíâÿ ñ. Äå ìÿ ëè, “àé” êîì ïî íåíòëè àíòðî ïî íèì ëÿð òÿê úÿ ãÿ -1 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ãó òà äüó Áè ëèý. Áà êû, 2003, ñÿù.106.366
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûäèì òöðê éîõ, ùÿì äÿ ìö à ñèð òöðê õàëãëà ðû àíòðî ïî íè ìè êà -ñû áà õû ìûí äàí ñÿ úèé éÿ âè äèð.Þý äöë ìèø. Áó àíòðî ïî íè ìèí ñå ìàí òèê éö êö ïî å ìà äàäÿããëèê ëÿ âå ðè ëèá: Áàõ, ñîí ðà Þé äöë ìö øö áÿ éàí åò äèì, Î,àü ëûí àäû äûð, èí ñà íû éöê ñÿë äèð. Ñÿ à äÿò ×à üà òàé “Þý äöë -ìöø” àíòðî ïî íè ìè íèí þé ìÿê, òÿ ðèô ëÿ ìÿê àí ëàì ëû “þý äö”àïåë éà òè âè ÿñà ñûí äà éà ðàí äû üû íû, ùÿì äÿ áó àäûí áÿ éÿ íè -ëÿí, òÿ ðè ôÿ ëà éèã ìÿ íà ñûí äà îëàí Ìÿ ùÿì ìÿä àíòðî ïî íè ìè -íèí ãàð øû ëû üû îë äó üó íó ýþñ òÿ ðèð 1 . Ðà ìèç ßñ êÿð èñÿ áó ôèê -ðèí ãåé ðè-äÿ ãèã îë äó üó íó ÿñàñ ëàí äûð ìàã ö÷öí Ð.Ð.Àðà òûí“Þý” ãÿ äèì òöðêúÿ àüûë, çÿ êà, “þýÿ” èñÿ àüûë ëû, çÿ êà ëû äå -ìÿê äèð” ôèê ðè íÿ èñ òè íàä åò ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿí ìèð âÿ äà ùà òó -òàð ëû àð ãó ìåíòëÿð ýÿ òè ðèð: “Åëÿ ïî å ìà íûí þçöí äÿ äÿ “ÿðþýè”àä ëû áèð äþâ ëÿò ìÿ ìó ðóí äàí áÿùñ åäè ëèð êè, ìÿ íà ñûìö øà âèð ÿð, éÿ íè çÿ êà ëû èí ñàí äå ìÿê äèð. “Þý” ôèò ðè àüûë,“þýöò” èñÿ èí ñà íà áàø ãà ñû òÿ ðÿ ôèí äÿí òÿë ãèí åäè ëÿí àüûë,þéöä, íÿ ñè ùÿò âÿ ìÿñ ëÿ ùÿò äèð. Çÿí íè ìèç úÿ, Þý äöë ìöø ôå -ëè ñè ôÿò îëóá ôèò ðÿò ëÿ íÿ ñè ùÿ òèí ãàð øû ëû üûí äàí éà ðàí ìûø çÿ -êà ìÿ íà ñû íà ýÿ ëèð” 2 . Áó ðà äà òó òàð ëû àð ãó ìåíò äå äèê äÿìÿùç ïî å ìà äà èø ëÿ íÿí “ÿð-þý” àïåë éà òè âè íè íÿ çÿð äÿ òó òó -ðóã. ×öí êè éàë íûç áó ôàê òà èñ òè íàä åò ìÿê ëÿ “Þý äöë ìöø”èí“Ìÿ ùÿì ìÿä” àäû íûí ãàð øû ëûüû îë ìà äû üû íû òÿñ äèã ëÿ ìÿêîëàð. Àì ìà ñÿ à äÿò ×à üà òà éûí ôè êèð ëÿ ðè íèí äöç ýöí îë ìà äû -üû íû òÿê úÿ ìÿò íèí ñå ìàí òè êà ñû âÿ óé üóí àïåë éà òèâ ëÿð äå éèë,1 Ñà à äåò ×à üà òàé. Êó òàäüó Áè ëèý äå Þý äöë ìèø. Òöðê Êöë òö ðö, 1970, N 98,ñÿù.107.2 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ãó òàäüó Áè ëèý. Áà êû, 2003, ñÿù.108.367
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèùÿì äÿ “Ãó òàäüó Áè ëèý”äÿí ÿâ âÿë éà ðàí ìûø ãÿ äèì òöðêìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿð òÿñ äèã ëÿ éèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Îð -õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿí Þýÿ Áåðò Òó òóê, Êö÷Þýÿ âÿ ñ. êè ìè àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð äÿ êè ìöä ðèê, àüûë ëûàí ëàì ëû “Þýÿ” àäû äå äèê ëÿ ðè ìè çÿ ÿí éàõ øû ñö áóò äóð.Îä üóð ìûø. Ïî å ìà íûí ÿñàñ ñó ðÿò ëÿ ðèí äÿí áè ðè îëàí Îä -üóð ìûø ãÿ íà ÿò âÿ àãè áÿ òè òÿì ñèë åäèð. Áó úÿ ùÿò ÿñ ÿðäÿ ïî -å òèê øÿ êèë äÿ èôà äÿ åäè ëèð: àíûíüäà áà ñà ñû áó îä üóð ìûøîë, ìó íû àêè áåò òèï þçöì éþð ìèø îë – Îí äàí ñîí ðà Îä -ãóð ìóø ýÿ ëèð, Îíó äà àãè áÿò êè ìè ýþ òöð äöì. Îä üóð ìûøàíòðî ïî íè ìè íèí ñå ìàí òè êà ñû èëÿ áàü ëû ìöõ òÿ ëèô ôè êèð ëÿð âàð.Ñ.Áà øÿ ðèí ôèê ðèí úÿ, Îä üóð ìûø àíòðî ïî íè ìè õÿ áÿð äàð åäÿí,ãÿô ëÿò éó õó ñóí äàí îéà äàí àí ëàì ëû äûð 1 . Ñ.×à üà òàé èñÿ Îä -üóð ìû øû “Áóä äà” èëÿ ÿëà ãÿ ëÿí äè ðÿð êÿí ñàíñêðèò äè ëèí äÿ êè“áóä äà” ñþ çö íöí îéàã, îéàí ìûø ìÿ íà ëà ðû íû ÿñàñ ýþ òö ðöð 2 .Ð.ßñ êÿð 2-úè ôèê ðèí äöç ýöí îë ìà äû üû íû À.Í.Êî ÷å òî âà âÿ“Ãó òà äüó Áè ëèý”ÿ èñ òè íàä åò ìÿê ëÿ ÿñàñ ëàí äû ðûð: “ßýÿð Îä -üóð ìûø ùÿ ãè ãÿ òÿí áóä äèñò ðà ùèá îë ñàé äû, î, áóä äèç ìèí áåøÿñàñ ãà íó íó îëàí “ïàí ÷à øè ëà” áà ðÿ äÿ (éÿ íè úàí ëû âàð ëûã ëà ðûþë äöð ìÿ ìÿê, ùÿ éàò éîë äà øû íà ñà äèã ãàë ìàã, îüóð ëóã, éà -ëàí ÷û ëûã âÿ ÿé éàø ëûã äàí óçàã îë ìàã) öñ òö þð òö ëö äÿ îë ñà áÿùñåò ìÿ ëèé äè. ×öí êè áó, áóä äèç ìèí ÿí ÿñàñ ïðèí ñè ïè äèð. Ëà êèíïî å ìà äà áó ùàã äà ùå÷ áèð èøà ðÿ éÿ ðàñò ýÿë ìÿê ìöì êöí äå -éèë äèð” 3 . Îä üóð ìûø ëà áàü ëû òÿã äèì åò äè éè ìèç 1-úè ôè êèð èñÿ1 Ñà èò Áà øåð. Êó òàäüó Áè ëèý äå Êóò âå Òþ ðå. Àí êà ðà, 1990, ñÿù.41.2 Ñà à äåò ×à üà òàé. Êó òàäüó Áè ëèý äå Îä üóð ìû øûí Êè øè ëè ýè. Òöðê Äè ëè àðàø òûð -ìà ëà ðû Éûë ëû üû-Áåë ëå òåí, 1967, ñÿù.39-49.3. Ì.Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê. IV úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.379, 597.368
äöç ýöí äöð. ×öí êè áó þç òÿñ äè ãè íè ïî å ìà äà, ùÿì äÿ ãÿ äèìòöðê äè ëè íÿ äà èð ëö üÿò ëÿð äÿ òà ïûð. Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö -üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ “îäùüàð” ñþ çö íöí äö øö íÿ ðÿê àõûð äàáà øà äöø ìÿê, “óäùüàð”ûí èñÿ îéàò ìàã, õÿ áÿð äàð åò ìÿê ìÿ -íà ñûí äà âå ðèë ìÿ ñè äÿ 1 äå äèê ëÿ ðè ìè çè àð ãó ìåíòëÿø äè ðèð.Êö ñÿ ìèø. Éó ñèô õàñ Ùà úèá ïî å ìà äà Êö ñÿ ìè øÿ úÿ ìè20 áåéò ùÿñð åò ñÿ äÿ, îíó áèð îá ðàç êè ìè ñå âÿ-ñå âÿ éà ðà -äûá: Êö ñÿ ìèø àòû ÿð äè, åä ýö èøè – Îíóí àäû Êö ñÿ ìèø, èøèÿìÿëè éàõ øû ëûã èäè.Êö ñÿ ìèø àíòðî ïî íè ìè íèí ñå ìàí òè êà ñûí äàí áÿùñ åäÿíÐà ìèç ßñ êÿ ðÿ ýþ ðÿ, “Êö ñÿ ìèø” ùÿñ ðÿ òè ñèì âî ëè çÿ åäèð âÿìö à ñèð äè ëè ìèç äÿ êè ùÿñ ðÿò, ãèá òÿ ìÿ íà ñû íà óé üóí ýÿ ëèð 1 .Ôèê ðè ìèç úÿ, Êö ñÿ ìèø àíòðî ïî íè ìè íèí ìÿ íà ñû íû ìö à ñèð äèëéîõ, òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ìöñ òÿ âè äÿ èçàù åò ìÿê ëà çûì äûð. Áóìÿ íà äà “Êö ñÿ ìèø” àíòðî ïî íè ìèí äÿ êè êþê âÿ øÿ êèë ÷èìîð ôåì ëÿ ðè íèí ùÿð áè ðè íÿ àé ðû úà ìö íà ñè áÿò áèë äè ðèë ìÿ ëè -äèð. Êöñ ìÿê âÿ êö ñÿí ìÿê àïåë éà òèâ ëÿ ðè ãÿ äèì òöðê êè øèàä ëà ðû íûí ìî òèâ ëÿø ìÿ ìå éàð ëà ðû íà óé üóí ýÿë ìÿ äè éè ö÷öí“Êö ñÿ ìèø” àíòðî ïî íè ìè íèí ìÿ íà ñû “êö+ñÿ+ìèø” ìî äå ëèöç ðÿ àðàø äû ðûë ìà ëû äûð. Áó ìî äåë äÿ êè “êö” ñþ çö ãÿ äèìòöðê äè ëèí äÿ êè ñÿñ, êöé, øàí-øþù ðÿò àí ëàì ëû “êö” âà ùè äè íÿóé üóí ýÿ ëèð. Ãÿ äèì òöðê äè ëè íÿ äà èð ëö üÿò ëÿð äÿ “êö òóò -ìàê” èôà äÿ ñè íèí ìÿø ùóð ëàø ìàã, øþù ðÿò ëÿí ìÿê ìÿ íà ñûí äàîë äó üó äà ýþñ òÿ ðè ëèð 2 .Ùÿ ìèí ìî äåë äÿ êè -ñÿ èñèì äÿí ôåë äö çÿë äÿí øÿ êèë ÷è êè -1 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ãó òàäüó Áè ëèý. Áà êû, 2003, ñÿù.112.2 Ãÿ äèì òöðê àáè äÿ ëÿ ðè íèí ñþç ëö éö. Áà êû, 1992, ñÿù.59.369Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìè ýþ òö ðö ëÿ áè ëÿð. Áó øÿ êèë ÷è Ì.Êàø üà ðè íèí ëö üÿ òèí äÿ -ñû,-ñè øÿê ëèí äÿ äèð: ...ñóâ+ñû – “ñó éó àðòäû” (ñèð êÿ ñóâ ñû äû –ñèð êÿ íèí òöíäëö éö àçàë äû) 1 . Á.×î áàí çà äÿ -ñû 2 , -ñà 2 øÿ êèë ÷è ñè -íèí ãåéð-ìÿù ñóë äàð ëû üûí äàí áÿùñ åäèð: Ñó, ñó+ñà, îëà áèë ñèíêè, “àê+ñà” ñþ çöí äÿ êè øÿ êèë ÷è äÿ áóí äàí äûð 2 . Ù.Ìèð çÿ çà äÿéà çûð: “-ñà, -ñÿ âÿ îíóí âà ðè àíòëà ðû èñèì âÿ ÿâÿç ëèê ëÿ ðèí ñî -íó íà àð òû ðû ëà ðàã èñ òÿê âÿ àð çó ìÿç ìóí ëà ðû áèë äè ðèð. Àçÿð áàé -úàí äè ëèí äÿ áå ëÿ ñþç ëÿ ðÿ – ôåë ëÿ ðÿ ÷îõ àç òÿ ñà äöô åäè ëèð. Áóøÿ êèë ÷è íèí òà ðè õÿí äÿ ãåé ðè-ìÿù ñóë äàð îë äó üó ìÿ ëóì äóð.XIV ÿñðäÿ Íÿ ñè ìè íèí äè ëèí äÿ ñó ñà ìàã ñþ çöí äÿ èø ëÿí ìèø -äèð; ìÿñ.: Úà íûì ñó ñà ìûø äûð ëÿ áèí àáè-çö ëà ëûí àð çó -ëàð” 3 . Äå ìÿ ëè, “êö” ñþ çöí äÿí ñîí ðà -ñÿ øÿ êèë ÷è ñè íèí èø ëÿ íÿáèë ìÿ ñè ðå àë ýþ ðö íöð, éÿ íè êö ñÿ ìÿê àïåë éà òè âè ìÿø ùóð ëàø -ìàã, øþù ðÿò ëÿí ìÿê ìÿ íà ñûí äà ÷û õûø åäèð. “Êö+ñÿ+ìèø”ìî äå ëèí äÿ êè -ìûø èñÿ ôå ëè ñè ôÿò øÿ êèë ÷è ñè äèð. Áö òöí áóí ëàðÊö ñÿ ìèø àíòðî ïî íè ìè íèí ìÿø ùóð ëàø ìûø, øþù ðÿò ëÿí ìèø, àäñàíãà çàí ìûø ìÿ íà ñûí äà îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð. “Êö ñÿ -ìèø”èí áó êîí òåêñòäÿ èçà ùû, áèð òÿ ðÿô äÿí, ãÿ äèì òöðê àä éà -ðà äû úû ëû üû, äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí èñÿ ìÿò íèí ñå ìàí òèê éö êö èëÿ áàü -ëà íûð. Ïî å ìà äà Êö ñÿ ìè øèí ìÿùç éàõ øû êè øè êè ìè âÿñô åäèë -ìÿ ñè äÿ äå äèê ëÿ ðè ìè çÿ ñö áóò äóð: àäàø òóò òû àé òîë äû åä ýöêè øè, êö ñå ìèø àòû åð äè åä ýö èøè – Àé äîë äó éàõ øû áèð êè øèé -ëÿ äîñò îë äó, Áó éàõ øû êè øè íèí àäû Êö ñÿ ìèø èäè.1 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ìàù ìóä Êàø üà ðè âÿ îíóí “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðè. Áà -êû, 2008, ñÿù.252.2 Á.×î áàí çà äÿ âÿ Ô.Àüà çà äÿ. Òöðê ãðà ìå ðè. Áà êû, 1930, ñÿù.75.3 Ù.Ìèð çÿ çà äÿ. Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí òà ðè õè ãðàì ìà òè êà ñû. Áà êû, 1990,ñÿù.130.370
Êó ìà ðó. Àðàø äûð ìà ëàð äà äà ùà ÷îõ áèð îá ðàç êè ìè ñÿ -úèé éÿ ëÿí äè ðè ëÿí Êó ìà ðó íóí ñå ìàí òè êà ñû äà ìÿò íÿ ÿñà ñÿíìö ÿé éÿí ëÿø äè ðè ëèá. Ð.ßñ êÿ ðèí ôèê ðèí úÿ, ëö üÿ âè ìÿ íà ñû ìè -ðàñ, ÿð ìÿ üàí âÿ þéöä äå ìÿê îëàí Êó ìà ðó íÿ ñè ùÿò, þéöä âÿìè ðà ñû ñèì âî ëè çÿ åäèð 1 . Áó ãåéäëÿð ëÿ êè ôà éÿò ëÿí ìÿê îëàð,àì ìà Ì.Êàø üà ðè íèí ëö üÿ òèí äÿ èø ëÿí ìèø “áèð-áè ðè íÿ ãöâ âÿò -ëÿ âóð ìàã” àí ëàì ëû “êó ìà óð” âà ùè äè Êó ìà ðó àíòðî ïî íè ìè -íÿ òàì áàø ãà áèð ìöñ òÿ âè äÿ éà íàø ìàã ö÷öí ÿñàñ âå ðèð 2 . Áè -ðèí úè ñè, îíà ýþ ðÿ êè, “êó ìà óð” ôî íå òèê òÿð êèá úÿ “Êó ìà ðó”àíòðî ïî íè ìè íÿ ÷îõ éà õûí äûð, éÿ íè “êó ìà óð” ôî íå òèê äå ôîð -ìà ñè éà íÿ òè úÿ ñèí äÿ Êó ìà ðó ôîð ìà ñû íà äö øÿ áè ëÿð (Áó, “èëÿ -ðè” ñþ çö íöí “èðÿ ëè” øÿê ëè íÿ äöø ìÿ ñè íè õà òûð ëà äûð). Èêèí úè ñè,“êó ìà óð” âà ùè äè íèí áèð-áè ðè íÿ ãöâ âÿò ëÿ âóð ìàã” ìÿ íà ñûèýèä ëè éÿ, úÿ ñóð ëó üà èøà ðÿ äèð. Áó äà ãÿ äèì òöðê êè øè àä ëà ðû íûíéà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû íà òà ì óé üóí äóð.Òîí ãà Àëï Åð. Ïî å ìà äà îíóí ìÿø ùóð ëó üó ïî å òèê øÿ -êèë äÿ èôà äÿ åäè ëèð:Áó òöðê áÿé ëÿ ðè àðà ñûí äà àäû ìÿø ùóðÒîí ãà Àëï ßð äèð êè, òà ëå éè áÿë ëè äèð.ßñÿð äÿ Àëï ßð Òîí ãà àäû íûí èðàí ëû ëàð òÿ ðÿ ôèí äÿí ßô -ðà ñè éàá êè ìè èôà äÿ åäèë ìÿ ñè íÿ äÿ ðàñò ýÿ ëè íèð: òå æèê ëåðàéóð àíû åô ðà ñè éàá – Èðàí ëû ëàð îíà ßô ðà ñè éàá äå éèð ëÿð.Àëï ßð Òîí ãà àíòðî ïî íè ìè íèí ôàñðëàø äû ðûë ìûø ôîð ìà ñûîëàí “ßô ðà ñè éàá” èýèä ÿð, çÿùìëè, ãÿ çÿá ëè âÿ ñ. ìÿ íà ëàð äà371Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ãó òàä üó Áè ëèý. Áà êû, 2003, ñÿù.112.2 Ìàù ìóä Êàø üà ðè. Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê. Áà êû, 2006, ñÿù.341.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèèçàù åäè ëèð 1 . “Òîí ãà Àëï Åð” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè“òîí ãà”íûí áÿ áèð, “àëï”ûí èýèä, ãÿù ðÿ ìàí, “åð”èí èñÿàäàì, êè øè ÿñýÿð, äþéöø÷ö ìÿ íàëàðûí äà îë äó üó íó ÿâ âÿë êèñÿ ùè ôÿ ëÿð äÿ èçàù åò ìè øèê.Áóü ðà õàí. Ãà ðà õà íè ëÿð äþâ ëÿ òè íèí ùþêìäà ðû Áóü ðàÃà ðà õà íûí àäû ïî å ìà äà áèð íå ÷ÿ äÿ ôÿ ÷ÿ êè ëèð:Ìö ÿë ëèô áó êè òà áû Áóü ðà õàí çà ìà íûí äàÕà íûí ëÿù úÿ ñèí äÿ íÿç ìÿ ÷ÿê ìèø äèð.“Áóü ðà õàí” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè “áóü ðà” àïåë -éà òè âè ùåé âà íûí åð êÿ éè, áó üà, “õàí” òè òó ëó èñÿ ùþêìäàð ìÿ -íà ñûí äà äûð.2) Àëûí ìà àíòðî ïî íèì ëÿð. Ïî å ìà äà êû àëûí ìà àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè ïî å òèê ëèê éà ðàò ìàã ìÿã ñÿ äè ëÿ èø -ëÿ äè ëÿí àä ëàð äûð. Áó ñèñ òåì äÿ “õàñ ùà úèá” àäû èñ òèñ íà äûð.Ùÿ ìèí ìî äåë äÿ êè “õàñ” õö ñó ñè, àé ðû úà, ÿëà ùèä äÿ; “ùà úèá”èñÿ ãà ïû ÷û, îð òà ÿñðëÿð äÿ Øÿðã ùþêìäà ðëàðûíûí áàø âÿ çè ðèìÿ íà ñûí äà äûð.ßñÿð äÿ êè Õàñ Ùà úèá îá ðà çû íÿ úèá ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð. Áó ðà -äà Ðà ìèç ßñ êÿ ðèí ôè êèð ëÿ ðè íè õà òûð ëàò ìàã éå ðè íÿ äö øöð:“... î, ÿñÿð äÿ ñà äÿ úÿ îëà ðàã ùàã ãûí äà äà íû øû ëàí, ñÿ ëà ùèé -éÿò âÿ âÿ çè ôÿ áîðúëà ðû ñà äà ëà íàí ñòà òèê ìÿ ìóð ëàð äàí áè ðèäå éèë, ùÿ ðÿ êÿò äÿ îëàí ìöñ òÿ ãèë ãÿù ðÿ ìàí ëàð äàí äûð âÿ îíà47 áåéò ùÿñð îëóí ìóø äóð. Õàñ Ùà úèá íÿ úèá, îá éåê òèâ âÿ1 Àé äûí Ïà øà éåâ, Àëè ìÿ Áÿ øè ðî âà. Àçÿð áàé úà íûí øÿõñ àä ëà ðû íûí èçàù ëû ëö -üÿ òè. Áà êû, 2003, ñÿù.79.372
õå éèð õàù áèð èí ñàí êè ìè éàä äà ãà ëûð” 1 . Äå ìÿ ëè, “Õàñ ùà -úèá” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè ñå ìàí òè êà áèðáà øà ïî å -ìà éà òðàíñôîð ìà ñè éà îëó íóá. Áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè,Ùà úèá àäû ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿèø ëÿí ìÿê äÿ äèð.Ìó ùàì ì åä (Ìÿ ùÿì ìÿä). ßðÿá ìÿí øÿ ëè Ìÿ ùÿì -ìÿä àíòðî ïî íè ìè áÿ éÿ íè ëÿí, òÿ ðè ôÿ ëà éèã àí ëàì ëû äûð, ïî å -ìà äà ìÿùç ñî íóí úó ïåé üÿì áÿ ðèí àäû êè ìè ùþð ìÿò ëÿ õà -òûð ëà íûð: ìó ùàì ìåä éà ëà âà÷ ùà ëà éûê áà øû – Ìÿ ùÿì -ìÿä ïåé üÿì áÿð õèë ãÿ òèí áà øû äûð. Ìÿ ùÿì ìÿä àäû ìö à ñèðòöðê õàëãëà ðû àíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà ìöõ òÿ ëèô ôî íå òèê âà ðè -àíòëàð äà èø ëÿíèð.Àòèê (Àòûã). ßðÿá ìÿí øÿ ëè Àòèã àíòðî ïî íè ìè õè ëàñ êàðìÿ íà ñûí äà äûð. Ïî å ìà äà îíóí ÿí ÿñàñ úÿ ùÿò ëÿ ðè ñà äà ëà íûð:Áàø äà ùà ìû äàí ÿâ âÿë Àòèã ýÿ ëèð äè,Òàí ðû éà áàü ëû èäè, ãÿë áè âÿ äè ëè äöç èäè.Ôà ðóê (Ôà ðóã). ßðÿá äè ëèí äÿ êè àéû ðàí, ôÿðãëÿí äè ðÿí, òÿ -ôà âöò ãî éàí, àéû ðû úû àí ëàì ëû “ôà ðèã” ñþ çö íöí ôî íå òèê òÿð êèá -úÿ äÿ éè øèë ìèø âà ðè àí òû äûð. ßëà âÿ åäÿê êè, Ôà ðóã àíòðî ïî íè ìèÕÿ ëè ôÿ Þìÿ ðèí àä ëà ðûí äàí áè ðè äèð. Éó ñèô Õàñ Ùà úèá îíó“Ñîí ðà èí ñàí ëà ðûí éàõ øû ñû Ôà ðóã ýÿ ëèð äè”, – äå éÿ ðÿê éöê ñÿêøÿ êèë äÿ ãèé ìÿò ëÿí äè ðèð.Óñ ìàí (Îñ ìàí). III õÿ ëè ôÿ íèí àäû îëàí “Îñ ìàí” ÿðÿáìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì êè ìè àüûð òÿð ïÿ íÿí, çÿ êà ëû, àüûë ëû, ÿõ -ëàã ëû øÿõñ ìÿ íà ñûí äà èçàù åäè ëèð. Ìà ðàã ëû äûð êè, Éó ñèô Õàñ1 Ðà ìèç ßñ êÿð. Ãó òàä üó Áè ëèý. Áà êû, 2003, ñÿù.112.373Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÙà úèá îíóí áó úÿ ùÿò ëÿ ðè íè ãà áàðòìà üà ÷à ëû øûá: Ñîí ðà ùÿ -éà ñà ùè áè Îñ ìàí ýÿ ëèð äè, Õîø õà ñèé éÿò, ìÿðä âÿ ñÿ õà -âÿò ëè èäè.ßëè. Àëè, óëó, éöê ñÿê àí ëàì ëû “ßëè” ÿðÿá ìÿí øÿ ëè äèð.Áó àäûí èëê äà øû éû úû ëà ðûí äàí áè ðè øè ÿ ëÿ ðèí ÿí ÷îõ ïÿ ðÿñ òèøåò äèê ëÿ ðè ßëè èáí ßáó òà ëèá îëóá. Ïî å ìà äà ßëè íèí àüûë ëû âÿúÿ ñóð îë ìà ñû íà èøà ðÿ åäè ëèð:Îí äàí ñîí ðà ßëè ýÿ ëèð äè,Î, úî ìÿðä, úÿ ñóð, èýèä âÿ àüûë ëû èäè.Çþù ùàê. Ôå ðè äóí (Ôè ðè äóí). Áó àä ëà ðûí ãàð øû ëàø äû ðûë -ìà ñû èëÿ îá ðàç ëû ëûã ýöú ëÿí äè ðè ëèá, êîíêðåò äå ñÿê, àí òè òå çàéà ðà äû ëûá:Íÿ ö÷öí àõ ìàã Çþù ùàê ñþ éöë äö,Ôè ðè äóí èñÿ øÿ ðÿô ëÿ þéöë äö?Òÿã äèì åò äè éè ìèç áåéòäÿ “Çþù ùàê” ÿðÿá ìÿí øÿ ëè äèð,îíóí áèð íå ÷ÿ ìÿ íà ñû âàð: ÷îõ ýö ëÿí, ýö ëÿ éÿí àäàì; çà -ëûì, ãà íè ÷ÿí ùþêìäàð. I ìèñ ðà äà êû “Çþù ùàê” àäû äà ãà íè -÷ÿí ùþêìäàð ìÿ íà ñûí äà äûð. Ôè ðè äóí èñÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëèàíòðî ïî íèì êè ìè îäóí èøû üû, îäóí ïà ðûë òû ñû, ÷îõ ýöú ëö, ÷îõãöâ âÿò ëè ìÿ íà ñûí äà äûð.Íó øèí ðå âàí (Íó øè ðÿ âàí). Íó øè ðÿ âàí ïî å ìà äà àü ëûíýþ çö èëÿ äöí éà íû èøûã ëàí äû ðàí áèð ìöä ðèê êè ìè òÿã äèì åäè ëèð:Áóí ëà ðà èíàí ìûð ñàí ñà, Íó øè ðÿ âà íà áàõ,Î, àü ëûí ýþ çö èëÿ äöí éà íû èøûã ëàí äûð äû.374
Ôàðñ ìÿí øÿ ëè þë ìÿç öðÿê, äà è ìè ãÿëá àí ëàì ëû Íó øè ðÿ -âàí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ èø ëÿí -ìÿê äÿ äèð.Ùÿ áèá. ßðÿá ìÿí øÿ ëè, ñå âèì ëè, ñå âè ëÿí, èñ òÿê ëè, äîñòàí ëàì ëû Ùÿ áèá àäû ïî å ìà äà ùÿç ðÿò ïåé üÿì áÿ ðèí ëÿ ãÿá ëÿ -ðèí äÿí áè ðè êè ìè âå ðè ëèð:Îí ëàð ÿù ëè-áåéòäèð ëÿð, Ùÿ áè áèí ãî ùóì-ãàð äà øû äûð ëàð,Åé ãàð äàø, ñÿí äÿ îí ëà ðû Ùÿ áè áèí ùàã ãû ö÷öí ñå÷.Ïî å òèê ëè éè ýöú ëÿí äèð ìÿê ìÿã ñÿ äè ëÿ èø ëÿ äè ëÿí àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí òÿø áåù ëÿð äà õè ëèí äÿ òÿã äèì åäèë ìÿ ñè íÿ äà ùà÷îõ òÿ ñà äöô åäè ëèð.Ñè êåí äåð (Èñ ýÿí äÿð). Èñ ýÿí äÿð êè ìè áö òöí äöí éà íûòóò äóì. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëèí äÿ Èñ -ýÿí äÿð//Èñ êÿí äÿð øÿê ëèí äÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì éó íàíìÿí øÿ ëè “Àëå õî à íåð”èí ôî íå òèê òÿð êèá úÿ äÿ éè øèê ëè éÿ óü ðà -ìûø ÿðÿá ôîð ìà ñû äûð 1 . Àíòðî ïî íè ìè êà éà äà èð ëö üÿò ëÿð äÿ Èñ -ýÿí äÿð àäû èýèä ñÿðêÿðäÿ, ìÿðä äþ éöø ÷ö êè ìè èçàù åäè ëèð.“Ãó òàä üó Áè ëèý”äÿ Èñ ýÿí äÿð àíòðî ïî íè ìè íèí “Ñè êåí -äåð” øÿê ëèí äÿ éà çûë ìà ñû äà ìà ðàã äî üó ðóð. ×öí êè ùÿ ìèíôîð ìà ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí øè âÿ ëÿ ðè áà õû ìûí äàí äàñÿ úèé éÿ âè äèð. Êîíêðåò äå ñÿê, ÿäÿ áè äè ëè ìèç äÿ Èñ ìà éûë, Èñ -ðà ôèë, Èñ ýÿí äÿð øÿê ëèí äÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð øè âÿ ëÿ ðè -ìèç äÿ, õö ñó ñÿí äÿ ãÿðá øè âÿ ëÿ ðèí äÿ Ñìå éèë, Ñðÿ ôèë, Ñêÿí -äÿð//Ñýÿí äÿð ôîð ìà ñûí äà äûð. Äà ùà äîü ðó ñó, àíòðî ïî íèì -375Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Íà äèð Ìÿì ìÿä ëè. Àäû íû ìÿí âåð äèì – éà øû íû Àë ëàù âåð ñèí. Áà êû, 1995,ñÿù.25.
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèëÿ ðèí ÿâ âÿ ëèí äÿ èø ëÿ íÿí “è” ãà ïà ëû ñà è òè äè à ëåêò òÿ ëÿô ôö çöèëÿ áàü ëû îëà ðàã äö øöð. Äå ìÿ ëè, Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí ãÿðáøè âÿ ëÿ ðèí äÿ “Ñêÿí äÿð” ôîð ìà ñûí äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèìôî íå òèê òÿð êèá úÿ “Ãó òàä üó Áè ëèý”äÿ êè “Ñè êåí äåð” ôîð ìà -ñû íà ÷îõ éà õûí äûð.Íóù. Éÿ ùó äè ìÿí øÿ ëè Íóù ñà êèò ëèê, ðà ùàò ëûã, ðà ùàò îë -ìà ìÿ íà ñûí äà äûð. Ïî å ìà äà “Íó ùóí éà øû íû éà øà äûì âÿéà øàò äûì” øÿê ëèí äÿ òÿã äèì åäè ëèð.Ùåé äÿð. Øèì øÿê ãû ëûíúëû Ùåé äÿð îë äóì (ÿðÿá ìÿí øÿ ëèÙåé äÿð àíòðî ïî íè ìè øèð, àñ ëàí; úÿ ñóð, èýèä ìÿ íà ñûí äà äûð).Ðöñ òÿì. Éà õóä Ðöñ òÿì êè ìè äöí éà éà öí ñàë äûì(ôàðñ ìÿí øÿ ëè Ðöñ òÿì àíòðî ïî íè ìè ñàü ëàì, úöñ ñÿ ëè; ýöú ëöìÿ íà ñûí äà äûð).Èñà. Èñà êè ìè ýþé ëÿ ðÿ éöê ñÿë äèì (ãÿ äèì éÿ ùó äè àäû“Éå õî øóà” âÿ éó íàí àäû “Èè ñóñ”óí ÿðÿá ôîð ìà ñû êè ìè Àë -ëà ùûí êþ ìÿ éè, Àë ëà ùûí ìÿð ùÿ ìÿ òè ìÿ íà ñûí äà èçàù åäè ëèð).Ùà ðóí. Éà õóä õÿ çè íÿí Ùà ðó íóí êè êè ìè äîë äó (éÿ -ùó äè ìÿí øÿ ëè Ùà ðóí âàð ëû, äþâ ëÿò ëè, ñÿð âÿò ëè ìÿ íà ñûí äà äûð).Ýþ ðöí äö éö êè ìè, àëûí ìà àíòðî ïî íèì ëÿð åêñïðåñ ñèâ ëèêâÿ åìî ñè î íàë ëû üû ãöâ âÿò ëÿí äèð ìÿê ìÿã ñÿ äè ëÿ èø ëÿ äè ëèá.Ùÿ ìèí àíòðî ïî íèì ëÿð äÿí Ìÿ ùÿì ìÿä, Àòèã, Ôà ðóã, Îñ -ìàí, ßëè, Çþù ùàê, Ùÿ áèá, Ùåé äÿð ÿ ð ÿ á ì ÿ í ø ÿ ë è , Ôè -ðè äóí, Íó øè ðÿ âàí, Ðöñ òÿì ô à ð ñ ì ÿ í ø ÿ ë è , Èñà, Ùà ðóí,Íóù é ÿ ù ó ä è ì ÿ í ø ÿ ë è , Èñ ýÿí äÿð èñÿ é ó í à í ì ÿ í ø ÿ -ë è ä è ð . Éàë íûç áó äå òà ëà ýþ ðÿ Éó ñèô Õàñ Ùà úèá Øÿðã âÿÃÿðá ìÿ äÿ íèé éÿ òè íÿ ñþé êÿ íÿ ðÿê çÿí ýèí ïî å òèê ëþâ ùÿ ëÿðéà ðà äàí áèð øà èð êè ìè äÿ éÿð ëÿí äè ðè ëÿ áè ëÿð.376
Ïî å ìà äà áèð ñû ðà øÿõñëÿ ðèí äè ëèí äÿí íÿ ñè ùÿ òà ìèç ôè -êèð ëÿ ðèí âå ðèë ìÿ ñè íÿ ìö íà ñè áÿò áèë äè ðÿí Ð.Ð.Àðàò éà çûð:“Åñåð äå òöð ëö ìåâ çó ëà ðà àèò ôè êèð ëå ðè íàê ëå äè ëåí âå úå ìè -éå òèí ìóù òå ëèô çöì ðå ëå ðè íå ìåí ñóï áó ëó íàí øà ùûñ ëà ðûíèñèì ëå ðè ýå÷ ìåê äå äèð êè, áóí ëà ðûí éà øà è ðèí äåâ ðèí äå éà øà -éàí âå éà åñåð ëå ðè èëå òà íû íàí âå éà ùóò áó ýè áè âå ñè ëå ëåð èëåáþé ëå åñåð ëåð äå àä ëà ðû ýå ÷åí ìà ðóô êèì ñå ëåð îë äó üóí äàøöï ùå éîê òóð” 1 . Ìö ÿë ëèô áó úöð âà ùèä ëÿ ðÿ íö ìó íÿ îëà ðàãàøà üû äà êû ëà ðû ýþñ òÿ ðèð:áþ êå éàâ ãó ñó – Áþ êÿ éàâ ãó ñó, ûëà àò ëû üû – Èëà þë êÿ -ñè íèí øÿõ ñèé éÿ òè, ûëà áå ýè – Èëà áÿ éè, ûëà åð êè íè – Èëà áþ -éö éö, èë êåíä áå ýè – åë – øÿ ùÿð áÿ éè, óëóü êåíä áå ýè –Óëóã-Êÿíò áÿ éè, þýå áóé ðó êû – éàõ øû ìö øà âèð, þòö êåíáåýè – Þòö êÿí áÿ éè, òöðê áóé ðó êû – òöðê âÿ çè ðè, òöðê ùà íû– òöðê õà íû, èë ÷è áåý – åë ÷è áÿé, áèë ýå áåý – áèë ýÿ áÿé...Ãåéä åäÿê êè, áó âà ùèä ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè Îð õîí-Éå íè ñåé àáè -äÿ ëÿ ðèí äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè ÷û õûø åäèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèíäÿ – Áþ ýö, Þýå (Þýå Áåðò Òó òóê), Åë -÷è ÷îð, Áèë ýÿ êà üàí âÿ ñ.; “Ãó òàä üó Áè ëèý”äÿ – Áþ êå,Þýå áóé ðó êû, Èë ÷è áåý, Áèë ýå áåý âÿ ñ. Áó ìÿ íà äà “Ãó -òàä üó Áè ëèý”äÿí òÿã äèì åò äè éè ìèç âà ùèä ëÿ ðèí áÿ çè ëÿ ðè àíòðî -ïî íèì òÿ ÿñ ñö ðà òû íû éà ðà äûð. Éà õóä “Ãó òàä üó Áè ëèý”äÿ èø ëÿ -íÿí ìÿ ìóð àä ëà ðû íûí áèð ãèñ ìè Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö -üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ àíòðî ïî íèì êè ìè èø ëÿ íèá: “Äè âà íö ëö -üàò-èò-òöðê”äÿ – Áèë ýÿ áÿý, ×àü ðû áÿý... “Ãó òàä üó Áè -ëèý”äÿ – Áö ýö áèë ýå áåý, ×àü ðû áåý...377Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ð.Ð.Àðàò. Êó òàä üó Áè ëèý. I. Ìå òèí. Àí êà ðà, 1991, Ýè ðèø, ñÿù. XXVII.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÉó ñèô Õàñ Ùà úè áèí “Ãó òàä üó Áè ëèý” ïî å ìà ñûí äà èø ëÿ -íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð òÿê úÿ ãÿ äèì òöðê òà ðè õè âÿ åò íîã ðà ôè -éà ñû íû éîõ, ùÿì äÿ òöðê ïî å òèê òÿ ôÿê êö ðö íö þçöí äÿ éà øà -äàí âà ùèä ëÿð äÿí äèð. ßí ÿñà ñû èñÿ áó àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ÿê -ñÿ ðèé éÿ òè ìö à ñèð òöðê õàëãëà ðû àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí -äàí äà ñÿ úèé éÿ âè äèð.378
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûXIII Ôß ÑÈË“ÀË ÏÀ ÌÛØ” ÄÀÑ ÒÀ ÍÛÍ ÄÀÀÍÒÐÎ ÏÎ ÍÈÌ ËßÐÞç áÿê ëÿ ðèí “Àë ïà ìûø”û, ãà çàõ ëà ðûí “Àë ïà ìûñ”û,àë òàé ëà ðûí “Àëûï-Ìà íàñ”û... ìþâ çó âÿ ñö æåò áà õû -ìûí äàí áèð-áè ðè íÿ éà õûí îë ñà äà, îí ëà ðûí ùÿð áè ðè ìèë ëè êî -ëî ðè òè þçöí äÿ òàì øÿ êèë äÿ ÿùà òÿ âÿ ÿêñ åò äè ðÿí ìöñ òÿ ãèëäàñ òàí ëàð äûð. XIV-XVII ÿñðëÿð äÿ ôîð ìà ëà øàí äàñ òà íûí ÿíñàí áàë ëû âà ðè àí òû þç áÿê ôîëêëîð ÷ó ñó Ôà çèë Éóë äà øîü ëó íóíñþé ëÿ äè éè “Àë ïà ìûø” äàñ òà íû (1928) ùå ñàá îëó íóð.Òöð êî ëî ýè éà äà “Àë ïà ìûø”ëà áàü ëû êè ôà éÿò ãÿ äÿð òÿä -ãè ãàò ëàð âàð. Áó äàñ òàí òÿê úÿ äèë ÷è ëèê äå éèë, ùÿì äÿ ÿáÿ -äèé éàò øö íàñ ëûã, òà ðèõ, åò íîã ðà ôè éà áà õû ìûí äàí òÿä ãèã îëó -íóá. Áèç áó àðàø äûð ìà ëàð ñû ðà ñûí äà éàë íûç Â.Ì.Æèð ìóíñêè -íèí òÿä ãè ãàò ëà ðûí äà êû áÿ çè äå òàë ëà ðà ìö íà ñè áÿò áèë äè ðÿ úÿ -éèê. ×öí êè éó õà ðû äà ãåéä åò äè éè ìèç äàñ òàí ëà ðà “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñó íóí II áî éó îëàí “Áàé áþ ðÿ íèí îü ëóÁàì ñû Áåé ðÿê áî éó”íóí òÿ ñè ðè íè èëê äÿ ôÿ îëà ðàã ñèñ òåì ëèøÿ êèë äÿ òÿù ëèë åäÿí Â.Ì.Æèð ìóíñêè äèð 1 . Î, “Àë ïàmûø”ûíãûï ÷àã, àë òàé âÿ äè ýÿð âåð ñè éà ëà ðû íû Áàì ñû Áåé ðÿê êîí -òåêñòèí äÿ àðàø äû ðàð êÿí ìþâ çó âÿ ñö æåò éà õûí ëû üû íà äèã ãÿò1 Â.Ì.Æèð ìóíñêèé. Îãóçñêèé ãå ðî è ÷åñ êèé ýïîñ è “Êíè ãà Êîð êó òà”. Êíè ãàìî å ãî “Äå äà Êîð êó òà”. Ìîñêâà-Ëå íèíã ðàä, ñòð.200-211.379
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèéå òè ðèð, îõ øàð âÿ ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿ ðè äÿ ãèã ëÿø äè ðèð. Ìö ÿë ëèôÁàì ñû Áåé ðÿê ëÿ Àë ïà ìû øû, Áà íû ÷è ÷ÿê ëÿ Áàð ÷û íû, åëÿ úÿ äÿäè ýÿð ñó ðÿò ëÿ ðè ìÿùç äàñ òàí ïî å òè êà ñû ìöñ òÿ âè ñèí äÿ òÿù ëèëñöç ýÿ úèí äÿí êå ÷è ðèð. Â.Ì.Æèð ìóíñêè “Àëï-Ìàìñ(è)” ìî -äå ëèí äÿ êè “Ìàìñ(è)”íè Áåé ðÿ éèí èëê àäû îëàí “Áàì ñû”íûíôî íå òèê òÿð êèá úÿ äÿ éè øèê ëè éÿ óü ðà ìûø âà ðè àí òû îë äó üó íó äàåù òè ìàë åäèð. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, áå ëÿ áèð ôî íå òèê äå ôîð ìà ñè -éà éà óü ðà ìà ìöì êöí äöð. ×öí êè ùÿ ìèí àíòðî ïî íèì ëÿðòÿê úÿ ôîð ìà éîõ, ùÿì äÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí åé íè õÿò -äÿ áèð ëÿ øèð.“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”ëà “Àë ïà mûø”ûí äèë âÿ öñ ëóá áà -õû ìûí äàí îõ øàð ëû üû íû, åëÿ úÿ äÿ ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè àøà üû äà êûêè ìè öìó ìè ëÿø äèð ìÿê îëàð:Ùÿð èêè äàñ òàí äà ôî íå òèê òÿð êèá úÿ åé íè îëàí ñþç ëÿð: “Êè -òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà – àòà, éàø, éåð, ñà âàø, âàð(ìàã)...;“Àë ïà ìûø”äà – àòà, éàø, éåð, ñà âàø, âàð(ìàê) * ...Ìöõ òÿ ëèô ôî íå òèê âà ðè àíòëàð äà èø ëÿ íÿí ñþç ëÿð: “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà – Àë ëàù, äè ëÿê, ãû çûë, éàõ øû...; “Àë ïà -ìûø”äà – Àë ëà, òè ëåê, êè çèë, éàù øè...;“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñóí äà êû äöí éà, áÿ äÿ âè,ïÿù ëÿ âàí, ïåé üÿì áÿð êè ìè ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëè ñþç ëÿð“Àë ïà ìûø”äà äöí éà, áÿ äÿ âè, ïåù ëè âàí, ïåé üàì áàð øÿê ëèí -äÿ äèð. Ôåð çàíä, ìîë ëà, ìþ ùöð äàð, çÿ êàò êè ìè ÿðÿá âÿ ôàðñìÿí øÿ ëè ñþç ëÿð èñÿ éàë íûç “Àë ïà ìûø”ûí äè ëè ö÷öí ñÿ úèé éÿ -âè äèð.Ãåéä. Íö ìó íÿ ëÿð “Àë ïà ìûø. Äèâàé À.À., 1901 (Ïàê ñîé, Í.Á., 1989).www.àòîí.òòó.åäó” ñàé òûíäàí ýþ òö ðö ëöá.380
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÙÿð èêè àáè äÿ äÿ îõ øàð èôà äÿ âÿ úöì ëÿ ëÿ ðÿ ðàñò ýÿ ëè íèð:“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äàÀòàì àäûí äå èð ñÿn – Ãà üàíÀñ ëàí!Ìÿ íèì àäûì ñî ðàð ñàn –Àðóç îü ëó Áà ñàò äûðÁèð éå ðÿ àü îòàü, áèð éå ðÿãû çûë îòàü...Ôà íè äöí éà éå íÿ ãàë äû......ýþç ëÿ ðè ãàí-éàø òîë äû.“Àë ïà ìûø”äàÀòàì àäûí ñîð ñàn äåð ëÿðÁàé áþ ðöÞçöì àäûì ñîð ñàn ìàí ãàäåð ëÿð Àë ïà ìûøÀê ÷à òûð, êþê ÷à òûð...Äöí éà ôà íè éûë ãàí äû...Ýþ çöì äåí àê äû êàí ëû éàøÒÿã äèì åò äè éè ìèç íö ìó íÿ ëÿð òÿê úÿ äèë âÿ öñ ëóá, ïî -å òèê ñòðóê òóð éîõ, ùÿì äÿ òà ðèõ âÿ åò íîã ðà ôè éà áà õû ìûí äàíîõ øàð ëû üû ÿêñ åò äè ðèð, åé íè òÿ ôÿê êöð äÿí ñö çö ëÿí àò ðè áóò ëàðêè ìè ÷û õûø åäèð. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, ùÿ ìèí íö ìó íÿ ëÿð äÿ “Êè -òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”óí òÿ ñè ðè à÷ûã-àø êàð ýþ ðö íöð. Áó ðà äàáèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè, ùÿð èêè àáè äÿ ö÷öí ñÿ úèé éÿ âèîëàí îõ øàð èôà äÿ âÿ úöì ëÿ ëÿð ÷îõ îë äó üó ö÷öí àé ðû ëûã äàòÿä ãèã îëóí ìà ëû äûð:“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû áÿ äèè çÿí ýèí ëèê “Àë ïà -ìûø”äà äà ìö øà ùè äÿ åäè ëèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, “Êà ðà êàø êà àò áèí -ñåíã, àò êóé ðó üûí ñÿðò òöé ñàí” ìèñ ðà ëà ðûí äà áèð-áè ðè èëÿ çÿí -úèð âà ðû øÿ êèë äÿ áàü ëàí ìà éàí, ïî å òèê ìÿ íà íû ãöâ âÿò ëÿí äèð -ìÿ éÿ õèä ìÿò åò ìÿ éÿí ùÿð ùàí ñû áèð äå òàë òàï ìàã ãåé ðè-381
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìöì êöí äöð. Éà õóä “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû àë ëè òå ðà ñè éà“Àë ïà ìûø”ûí äè ëè áà õû ìûí äàí äà ñÿ úèé éÿ âè äèð: ”ä”-íûí àë ëè -òå ðà ñè éà ñû – äå ìè íè äåì äå ìå; “ì”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñû –ìåí ìóíãëó ìåí...;Ùÿð èêè äàñ òàí äà àä âåð ìÿ èëÿ áàü ëû îëàí ñÿù íÿ ëÿ ðèíáÿ äèè øÿ êèë äÿ èôà äÿ ñè íÿ ðàñò ýÿ ëè íèð. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð -ãóä”äà Îüóç èýèä ëÿ ðè íÿ àä âå ðÿí Äÿ äÿ Ãîð ãóä äóð ñà,“Àë ïà ìûø”äà áó ñòà òóñ äà ÷û õûø åäÿí Êà ëåí äàð ëàð äûð (Ãÿ-ëÿí äàð//Ãÿ ëÿí äÿð – ôè ëî ñîô, äÿð âèø). Ìÿ ñÿ ëÿí, “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà “Äÿ äÿ Ãîð ãóä ýÿë äè”. Àé äûð: “Îü ëà -íûì, ñÿí èí ñàí ñàí. Ùåé âàí ëà ìö ñà ùèá îë ìà üûë! Ýÿë, éàõ -øû àò áèí. Éàõ øû éè ýèò ëÿð èëÿ åø éîðò! – äå äè. – Óëó ãàð äà øûíàäû Ãû éàí Ñåë úèê äèð. Ñÿ íèn àäûn Áàñàò îëñóí!”;“Àëïàìûø”äà — “Êàëå íäàðëàð éàù øè äå äè. Áàé áþ ðö Áàé -äûíã éàë ãàç îü ëó íóí àäû íà ìåðä Àë ïà ìûø áîë ñóí äå äè.Êûç íûíã àäû íà Êàð ëû ãà÷ (Êûð ëàí ãû÷) îë ñóí, Áàé ñà ðû Áà éû -íûn êû çû íûn àäû íà Ýöë áàð ÷ûí áîë ñóí äå äè...”“Àë ïà ìûø”äà êû àíòðî ïî íèì ëÿð ôî íå òèê òÿð êèá âÿ ñå -ìàí òè êà áà õû ìûí äàí Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè, “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”, “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”, “Ìà íàñ” êè ìè ãÿ -äèì òöðê ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ êè àä ëàð ëà ñÿñ ëÿ øèð. Áó ìÿ íà äà“Àë ïà ìûø”ûí àíòðî ïî íè ìèê ñèñ òå ìè íÿ äà õèë îëàí âà ùèä ëÿ -ðèí ùÿð áè ðè íè òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ìöñ òÿ âè äÿ òÿù ëèë åò ìÿê ëà -çûì ýÿ ëèð.Àë ïà ìûø. Ñà äÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì êè ìè ýþ ðö íÿí“Àë ïà ìûø” ÿñ ëèí äÿ “Àëï Ìàì ñè” ìî äå ëè íèí òðàíñôîð ìà ñè -éà ñû ÿñà ñûí äà éà ðà íûá. ßâ âÿë êè ñÿ ùèôÿ ëÿð äÿ “àëï”ûí èýèä,382
ãÿù ðÿ ìàí, “Ìàì ñè”íèí èñÿ èýèä, úÿ ñóð, ïÿù ëÿ âàí àí ëàì ëû“Áàì ñû”íûí ôî íå òèê òÿð êèá úÿ äÿ éè øèê ëè éÿ óü ðà ìûø âà ðè àí òûîë äó üó íó ãåéä åò ìè øèê. Äàñ òàí äà Àë ïà ìûø áèð ãÿù ðÿ ìàíêè ìè ùÿì äÿ Áà òûð Àë ïà ìûø, Ñóë òàí Àë ïà ìûø àä ëà ðû èëÿ âå -ðè ëèð. Äå ìÿ ëè, áà òûð, ñóë òàí êè ìè âà ùèä ëÿð îíóí áÿ äèè òÿ éè -íè êè ìè ÷û õûø åäèð.“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû “Áàé áþ ðÿ îü ëó Áàì ñûÁåé ðÿê” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ “á” ñÿ ñè íèí àë ëè òå ðà ñè -éà ñû, åé íè çà ìàí äà îíóí âà ñè òÿ ñè ëÿ éà ðà äûë ìûø àñ ñî ñè à òèâñû ðà äàí áÿùñ åò ìè øèê: Áåé ðÿê – Áàé áþ ðÿ (àòà ñû), Áåé ðÿê –Áà íû ÷è ÷ÿê (íè øàí ëû ñû), Áåé ðÿê – Áîç àé üûð (àòû íûí àäû)...Ìà ðàã ëû äûð êè, Àë ïà ìûø àíòðî ïî íè ìèí äÿ “á” ñÿ ñè èø ëÿí ìÿ -ñÿ äÿ, îíóí ëà áàü ëû îëàí àä ëà ðûí, äå ìÿê îëàð êè, ùà ìû ñû“á”-íûí àë ëè òå ðà ñè éà ñû õÿò òèí äÿ áèð ëÿ øèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Àë ïà ìûø- Áàé áþ ðö Áàé (àòà ñû), Àë ïà ìûø – Áàé ñà ðû Áàé (ãà éû íà òà -ñû), Àë ïà ìûø – Áàð ÷ûí (íè øàí ëû ñû), Àë ïà ìûø – Áàé ÷î áàð(àòû íûí àäû)... Áó, “Àëï Áàì ñû//Àëï Ìàì ñè” ìî äå ëè íèíñîí ðà êû äþâðëÿð äÿ Àë ïà ìûø//Àë ïà ìûñ øÿê ëè íÿ äöø äö éö íöòÿñ äèã ëÿ éèð. Äè ýÿð òÿ ðÿô äÿí, ãàð øû ëàø äûð ìà ëàð äà “Àë ïà -ìûø” äàñ òà íû íûí “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñó ÿñà ñûí äàéà ðàí ìà ñû áèð áà øà ýþ ðö íöð.Ãåéä åò äè éè ìèç êè ìè, þç áÿê ÿäÿ áèé éà òûí äà “Àë ïà -ìûø” àä ëà íàí äàñ òàí ãà çàõ ÿäÿ áèé éà òûí äà “Àë ïà ìûñ” øÿê -ëèí äÿ äèð. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, Àë ïà ìûñ àíòðî ïî íè ìè ìö à ñèðãà çàõ äè ëèí äÿ äÿ èí òåí ñèâ ëè éè èëÿ ñå ÷è ëèð.Àë òóí Ñà÷. “Àë ïà ìûø”äà èø ëÿ íÿí ãà äûí àä ëà ðûí äàí äûð.“Àë òóí” àïåë éà òè âè ãû çûë, ãûð ìû çû âÿ ñ. àí ëàì ëû äûð. Äå ìÿ ëè,383Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè“Àë òóí ñà÷” ñà ÷û ãû çûë êè ìè âÿ éà ñà ÷û ãûð ìû çû ìÿ íà ñûí äà äûð.Ñå ìàí òèê òó òó ìóí äà ýþ çÿë ëèê àí ëà éû øû íû éà øà äàí “Àë òóíñà÷” ôîð ìà âÿ ñå ìàí òè êà áà õû ìûí äàí “Ìà íàñ” åïî ñóí äà êûÀë òó íàé, Êà ðà ÷à÷ êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ áèð úÿð ýÿ äÿ äó ðóð.Áàé áþ ðö. Áó àíòðî ïî íèì “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äàÁàé áþ ðÿ, ãà çàõ åïî ñó îëàí “Àë ïà ìûñ”äà Áàé áþ ðè ôîð ìà -ñûí äà äûð. Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó Áàé áþ ðö àíòðî ïî íè ìèí äÿ“áàé”ûí âàð ëû, äþâ ëÿò ëè, çÿí ýèí, “áþ ðö”íöí èñÿ ãóðä, úà íà -âàð ìÿ íà ëà ðûí äàí, ùÿì ÷è íèí àíòðî ïî íè ìÿ òðàíñôîð ìà ñè éàîëóí ìà ñÿ áÿá ëÿ ðèí äÿí ÿââÿëêè ñÿùèôÿëÿðäÿ ýå íèø øÿ êèë äÿáÿùñ åò ìè øèê.Áàé ñà ðû. Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó “Áàé ñà ðû” àíòðî ïî íè -ìèí äÿ “áàé” àïåë éà òè âè âàð ëû, äþâ ëÿò ëè, “ñà ðû” èñÿ ðÿíý àí -ëàì ëû äûð. À.Ïà øà éåâ âÿ À.Áÿ øè ðî âà ñà ðû àïåë éà òèâ ëè àíòðî -ïî íèì ëÿð äÿí áÿùñ åäÿð êÿí éà çûð ëàð: “... Ãÿ äèì òöðêëÿð äÿòî òåì âÿ åò íî íèì îëàí áó ñþç “äöí éà êà è íàò” ìÿ íà ñûí äàîëàí “Ñà ðû Ýö íÿø” èëÿ ÿëà ãÿ äàð äûð. Ñà ðû ðÿíý ìÿ íà ñûí äàíáàø ãà, ãÿ äèì òöðêëÿð äÿ Ýö íÿø, Àé, óë äóç, äöí éà, êà è íàò;åò íî íèì, òî òåì; ãû çûë; éåò êèí âÿ ñ. ìÿ íà ëàð äà èø ëÿí ìèø äèð” 1 .Áó ìÿ íà äà Áàé ñà ðû àíòðî ïî íè ìè ÿí çÿí ýèí, ÿí ãöä ðÿò ëè, ÿíáþ éöê ìÿ íà ñûí äà äûð ôèê ðè íè ñþé ëÿ ìÿê ìöì êöí äöð.Áàé ñóí ëó Þç áåã. Áàé ñóí ëó òî ïî íè ìèê âà ùèä äèð, Þç áåãèñÿ åò íî íèì ÿñà ñûí äà éà ðàí ìûø àíòðî ïî íèì äèð. Å.Éóðòñå âåðþç+áåê (áÿê) ìî äå ëè ÿñà ñûí äà éà ðà íàí Þç áåê (Þç áÿê)àíòðî ïî íè ìè íèí úÿ ñóð, þçö íÿ ýö âÿ íÿí ìÿ íà ñûí äà îë äó üó íó1 Àé äûí Ïà øà éåâ, Àëè ñÿ Áÿ øè ðî âà. Àçÿð áàé úàí øÿõñ àä ëà ðû íûí èçàù ëû ëö üÿ òè.Áà êû, 2003, ñÿù.121.384
ýþñ òÿ ðèð 1 .Ýöë áàð ÷ûí//Áàð ÷ûí. Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó Ýöë áàð ÷ûíàíòðî ïî íè ìè “Àë ïà ìûø”äà äà ùà ÷îõ Áàð ÷ûí ôîð ìà ñûí äà èø ëÿ -íèá. Ãà çàõ åïî ñó “Àë ïà ìûñ”äà èñÿ “Êöë áàð ÷ûí” øÿê ëèí äÿ äèð.Ùÿ ìèí àíòðî ïî íèì ëÿð äÿ êè ôàðñ ìÿí øÿ ëè ýöë//êöë àïåë éà òè âè÷è ÷ÿê àí ëàì ëû äûð. Éå ðè ýÿë ìèø êÿí, ýöë àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî -íèì ëÿð ìö à ñèð òöðê õàëãëà ðû àíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà àïà ðû úûìþâ ãå äÿ äèð. Ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áè äè ëè áà õû ìûí äàí àð -õà èçì ùå ñàá îëó íàí “áàð ÷ûí” àïåë éà òè âè èñÿ “ãó ìàø íþ âö”ìÿ íà ñûí äà äûð. Äå ìÿ ëè, Ýöë áàð ÷ûí ýþ çÿë ëèê ëÿ áàü ëû îëàí ãÿ -äèì òöðê ãà äûí àä ëà ðûí äàí äûð. Àì ìà áó äà âàð êè, “Àë ïà -ìûø”äà êû Áàð ÷ûí òÿê úÿ àäû íûí âÿ þçö íöí çà ùè ðè ýþ çÿë ëè éè èëÿéîõ, ùÿì äÿ áèð òöðê ãà äû íû êè ìè èýèä ëè éè, úÿ ñóð ëó üó âÿ ãÿù -ðÿ ìàí ëû üû èëÿ òà íû íûð.Ùî úà ìîë ëà. Áó àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ “ùî úà” àïåë éà -òè âè äèí äàð, ãî úà, ìöä ðèê, “ìîë ëà” èñÿ àüà, úÿ íàá, áþ éöê ðó -ùà íè àëè ìè, ãà çè ìÿ íà ñûí äà äûð. Ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî -íè ìè êà ñûí äà òöðê ìÿí øÿ ëè ùî úà//õî úà àïåë éà òèâ ëè, åëÿ úÿ äÿÿðÿá ìÿí øÿ ëè ìîë ëà àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð èø ëÿí ìÿê äÿ -äèð: Õà úà, Õî úà ëû, Õî úÿ ëè, Ìîë ëà, Ìîë ëà üà...Êàð ëû ãà÷//Êûð ëàí ãû÷. Çî î íèì ÿñà ñûí äà éà ðàí ìûø Êàð ëû -ãà÷ ýþ çÿë ëèê ëÿ áàü ëû îëàí ãà äûí àä ëà ðûí äàí äûð. Ìö à ñèð Àçÿð -áàé úàí ÿäÿ áè äè ëè áà õû ìûí äàí àð õà èçì ùå ñàá îëó íàí “êàð ëû -ãà÷” àïåë éà òè âè ãà ðàí ãóø ìÿ íà ñûí äà äûð. Êàð ëû ãà÷ àíòðî ïî íè -ìè ùÿì ãà çàõ åïî ñó “Àë ïà ìûñ”äà, ùÿì äÿ ìö à ñèð ãà çàõãà äûí àä ëà ðû ñèñ òå ìèí äÿ “Êàð ëû ãàø” øÿê ëèí äÿ äèð.385Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Åðê Éóðòñå âåð. Òöðê÷å àä ëàð äåð ëå ìå ñè. Èñ òàí áóë, 1997.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÊà ðà úàí. Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó áó àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä -äÿ “êà ðà” ðÿíý éîõ, ýöú ëö, ãöâ âÿò ëè, áþ éöê, ôàðñ ìÿí øÿ ëè“úàí” àïåë éà òè âè èñÿ ðóù, öðÿê ìÿ íà ñûí äà äûð. “Êà ðà úàí” ÷îõýöú ëö, ãöä ðÿò ëè, öðÿ éè áþ éöê àí ëàì ëû äûð. Îíóí “Áà òûð äî üàíìÿðä” áÿ äèè òÿ éè íè äÿ èýèä ëè éè âÿ ãÿù ðÿ ìàí ëà üû íû òÿñ äèã ëÿ -éèð. Áó úöð àíòðî ïî íèì ëÿð òÿêúÿ ãÿ äèì òöðê éîõ, ùÿì äÿìö à ñèð òöðê õàëãëà ðû àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàí õà ðàê òå -ðèê äèð.Êóë òàé. Äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó “Êóë òàé” àíòðî ïî íè ìèí äÿ -êè “êóë” êþê ìîð ôå ìè ãóë, íþ êÿð àí ëàì ëû äûð. Ãÿ äèì òöðê äè -ëèí äÿ “ãóë” ñþ çö íöí òè òóë êè ìè èø ëÿí ìÿ ñè íÿ äÿ ðàñò ýÿ ëè íèð(ÿâ âÿë êè ñÿ ùè ôÿ ëÿ ðÿ áàõ). -Òàé øÿ êèë ÷è ìîð ôå ìè èñÿ áèð ñû ðàòöðê äèë ëÿ ðèí äÿ, î úöì ëÿ äÿí þç áÿê äè ëèí äÿ êè ÷èëòìÿ âÿ ÿçèç -ëÿ ìÿ áèë äè ðèð. “Êóë òàé” àíòðî ïî íè ìèí äÿ êè “êóë” ñþ çö ùå÷ äÿãóë, íþ êÿð àí ëàì ëû éîõ, ìö ÿé éÿí áèð âÿ çè ôÿ áèë äè ðÿí òè òóë -äóð. Áè ðèí úè ñè, îíà ýþ ðÿ êè, áó þç òÿñ äè ãè íè “Àë ïà ìûø”äà òà -ïûð: Êóë òàé. Òîê ñàí êóë äûíã áà øû èäè. Èêèí úè ñè, êóë (ãóë) âà -ùè äè ãÿ äèì òöðê äè ëèí äÿ òè òóë êè ìè äÿ èø ëÿ íèá. Ö÷öí úö ñö,“Àë ïà ìûø”äà êû Êóë òàé òÿê úÿ ôîð ìà äå éèë, ùÿì äÿ ñå ìàí òè -êà âÿ ñòà òóñ áà õû ìûí äàí “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñóí äà -êû “ãóë áà øû” âÿ éà “áàø ãóë” àí ëàì ëû Ãûë áàø àíòðî ïî íè ìè èëÿåé íè õÿò äÿ áèð ëÿ øèð.Êþ êà ìàí Êàñ êà. Áó àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ ùÿð èêè âà -ùèä òöðê ìÿí øÿ ëè äèð. Å.Éóðòñå âåð Êþý ìåí//Ýþê ìåí àíòðî -ïî íè ìè íèí òàí ðû ñàë, èëà ùè, ýö úö íö òàí ðû äàí àëàí ìÿ íà ñûí äàîë äó üó íó ýþñ òÿ ðèð 1 . Áèç úÿ, “Àë ïà ìûø”äà èø ëÿ íÿí “Êþ êà -1 Åðê Éóðòñå âåð. Òöðê÷å àä ëàð äåð ëå ìå ñè. Èñ òàí áóë, 1997.386
ìàí” àíòðî ïî íè ìè äÿ ùÿ ìèí ìÿ íà äà äûð. Äà ùà äîü ðó ñó, áèðñû ðà òöðê äèë ëÿ ðèí äÿ Êþý ìåí//Ýþê ìåí øÿê ëèí äÿ èø ëÿ íÿíàíòðî ïî íèì “Àë ïà ìûø”äà Êþ êà ìàí ôîð ìà ñûí äà äûð. “Êàñ êà”àïåë éà òè âè èñÿ “àë íûí äà àü ëûã îëàí ùåé âàí” ìÿ íà ñûí äà îë ñàäà, ìÿ úà çè, éà õóä ñèì âî ëèê îëà ðàã èø ëÿ íèá. Äÿ ãèã äå ñÿê,èýèä ëèê, ìÿðäëèê ñèì âîë ëó äóð.Áèð úÿ ùÿ òè äÿ ãåéä åäÿê êè, Êþ êà ìàí àíòðî ïî íè ìè íèíñÿ ìà, òàí ðû àí ëàì ëû ýþé àïåë éà òè âè ÿñà ñûí äà éà ðàí ìà ñû þçòÿñ äè ãè íè “Îüóç íà ìÿ”äÿ èø ëÿ íÿí “Ýþê õàí” àíòðî ïî íè -ìèí äÿ äÿ òà ïûð.Êþ ñå ìåí Êàñ êà. Áó àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ êè “êàñ êà”àïåë éà òè âè íèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê ìÿ íà ñû íû ãåéä åò ìè øèê (Áàõ:Êþ êà ìàí Êàñ êà àíòðî ïî íè ìè íèí èçà ùû). Ì.Êàø üà ðè íèí ëö üÿ -òèí äÿ “àð çó åò ìÿê” àí ëàì ëû “êþ ñÿ” ñþ çö íÿ ðàñò ýÿ ëè íèð 1 . Áóìÿ íà äà “Êþ ñå ìåí” àíòðî ïî íè ìè “àð çó îëó íàí àäàì” ìÿ -íà ñûí äà èçàù îëó íà áè ëÿð. Àí úàã “Àë ïà ìûø”äà Êþ ñå ìåíÊàñ êà èëÿ áàü ëû îëà ðàã ñþé ëÿ íèë ìèø “úåë ëàò íûíã áà øû èäè”,“áà éà üû ïà äè øàù íûíã âå çè ðè” âÿ ñ. êè ìè èôà äÿ ëÿð îíóí àäû íàóé üóí ùÿ ðÿ êÿò åò ìÿ äè éè íè òÿñ äèã åäèð. Áó äà äàñ òàí ïî å òè -êà ëû áà õû ìûí äàí èñ òèñ íà ëûã òÿø êèë åäèð.Êþï Êàë ìàê. Áè ðèí úè ñþç, éÿ íè “êþï” àïåë éà òè âè ÷îõ,ýóð, áîë ëóã, ÷îõ ëóã ìÿ íà ñûí äà äûð. Êàë ìàê èñÿ “Àë ïà ìûø”äàòåç-òåç òÿê ðàð ëà íàí òî ïî íèì ëÿð äÿí äèð: ...Òàé øà Êàë ìàê äûíãèëè íÿ ýþ÷ äö. “Êþï” àïåë éà òèâ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð ìö à ñèð ãà çàõàíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà èø ëÿí ìÿê äÿ äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Êþï áàé,Êþï æàí, Êþï éà ñàð...387Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû1 Ì.Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”. IV úèëä, Áà êû, 2006, ñÿù.332.
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÒàé øà Ùàí. “Àë ïà ìûø”äà Òàé øà Ùàí, ãà çàõ åïî ñó “Àë -ïà ìûñ”äà èñÿ Òàé øûê õàí (Òàé øûê êàë ìàê äûí õà íû) øÿê ëèí äÿ -äèð. Ãÿ äèì òöðê äè ëè íÿ äà èð ëö üÿò ëÿð äÿ “òàé øè” àïåë éà òè âè(òàé øà ñþ çö îíóí äå ôîð ìà ñè éà éà óü ðà ìûø âà ðè àí òû êè ìè ýþ -òö ðö ëÿ áè ëÿð) ìöð øèä, éîë ýþñ òÿ ðÿí, ùà ìè, ãî ðó éó úó âÿ ñ.ìÿ íà ëàð äà âå ðè ëèð. Áó ìÿ íà äà “òàé øà”íûí àíòðî ïî íè ìèê âà -ùè äÿ ÷åâ ðèë ìÿ ñè ãÿ äèì òöðê àä éà ðà äû úû ëû üû áà õû ìûí äàí òÿ áèèãàð øû ëà íûð.“Àë ïà ìûø”äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè òöðêìÿí øÿ ëè àïåë éà òèâ ëÿð ÿñà ñûí äà ôîð ìà ëà øûá. Áó àíòðî ïî íè ìèêâà ùèä ëÿ ðèí ãÿ äèì òöðê àáè äÿ ëÿ ðè, õö ñó ñÿí äÿ “Êè òà áè-Äÿ äÿÃîð ãóä” êè ìè ñàí áàë ëû Îüóç àáè äÿ ñè èëÿ ñÿñ ëÿø ìÿ ñè îð òàãòöðê êå÷ ìè øè íèí òÿê úÿ çÿí ýèí ëè éè íè éîõ, ùÿì äÿ áèð-áè ðè íÿãû ðûë ìàç òåë ëÿð ëÿ áàü ëû îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð.388
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûXIV ÔßÑÈË“ÄÎÊÓÌÅÍÒÛ ÍÀ ÏÎËÎÂÅÖÊÎÌßÇÛÊÅ” XVI Â.” ÊÈÒÀÁÛÍÄÀÀÍÒÐÎÏÎÍÈÌËßÐÑîí èë ëÿð äÿ åð ìÿ íè ëÿ ðèí òöðê ìÿ íÿ âè äÿ éÿð ëÿ ðè íèìÿ íèì ñÿ éèá äàí ìà ñûí äàí, òà ðè õè ùÿ ãè ãÿò ëÿ ðè õà èí -úÿ ñè íÿ ñàõ òà ëàø äûð ìà ñûí äàí áÿùñ åäÿí éà çû ëà ðà Àçÿð áàé -úàí âÿ äöí éà ìÿò áó à òûí äà òåç-òåç ðàñò ýÿë ìÿê îëóð. Ëà êèíåð ìÿ íè ëÿ ðèí ùèé ëÿ ýÿð ëèê ëÿ áÿ øÿ ðèé éÿ òÿ, õö ñó ñÿí äÿ òöðêäöí éà ñû íà âóð äó üó éà ðà ëà ðûí êþ êö î ãÿ äÿð äÿ ðèí âÿ ÷îõ øà -õÿ ëè äèð êè, îí ëà ðûí ùàã ãûí äà úèëä-úèëä êè òàá ëàð éà çûë ñà äà,êè ôà éÿò åò ìÿç.Áó ìÿ íà äà åð ìÿ íè ñàõ òà êàð ëû üû èëÿ áàü ëû òÿã äèì åò äè éèìáó éà çû íÿ àç, íÿ ÷îõ, äöç 29 èë áóí äàí ÿâ âÿë — 1967-úè èë -äÿ éà çûë ìà ëû èäè. Ùÿ ìèí èë äÿ ñî âåò òöð êî ëî ýè éà ñû íûí “àü ñàã -ãàë ëà ðûí äàí” ùå ñàá îëó íàí Å.Â.Ñå âîðòéà íûí ðÿù áÿð ëè éè èëÿÌîñêâà íûí “Íà ó êà” íÿø ðèé éà òûí äà “Äî êó ìåí òû íà ïî ëî -âåöêîì ÿçû êå” XVI â.” àä ëû êè òà áû èøûã öçö ýþ ðöá. Êè òàá äàÓê ðàé íà íûí Êî ìå íåòñ — Ïî äîëñêè øÿ ùÿ ðèí äÿ èú ìà øÿê ëèí äÿìÿñ êóí ëà øàí åð ìÿ íè ëÿ ðèí åð ìÿ íè ãðà ôè êà ñû èëÿ ãûï ÷àã (ïî ëî -âåñ) äè ëèí äÿ éà çûë ìûø ìÿù êÿ ìÿ ñÿ íÿä ëÿ ðè íèí (XVI ÿñð) ðóñãðà ôè êà ñû èëÿ òðàíñêðèï ñè éà ñû, òÿð úö ìÿ ñè, ëö üÿ òè, ìÿòíëÿð äÿ êèøÿõñ àä ëà ðû âÿ úîü ðà ôè àä ëà ðûí ñè éà ùû ñû âå ðèë ìèø äèð.389
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÅ.Â.Ñå âîðòéàí ýþñ òÿ ðèð êè, XVI ÿñð åð ìÿ íè èú ìà ñû íûíìÿù êÿ ìÿ ñÿ íÿä ëÿ ðè åð ìÿ íè âÿ ãûï ÷àã äè ëè íèí ôî íå òè êà,ëåê ñè êî ëî ýè éà âÿ ãðàì ìà òè êà ñû áà õû ìûí äàí ãèé ìÿò ëè ìÿí -áÿ äèð. Òåêñòî ëî æè òÿù ëèë èñÿ Å.Â.Ñå âîðòéà íûí ôèê ðè íè òÿê çèáåäèð. Áå ëÿ êè, ùÿ ìèí ìÿòíëÿð åð ìÿ íè ãðà ôè êà ñû èëÿ éà çûë äû -üûí äàí åð ìÿ íè äè ëè íèí áÿ çè ôî íå òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè íè þçöí -äÿ ÿêñ åò äèð ñÿ äÿ, åð ìÿ íè äè ëè íèí ëåê ñèê, ìîð ôî ëî æè âÿ ñèí -òàê òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè èëÿ, äå ìÿê îëàð êè, ÿëà ãÿ ñè éîõ äóð.Å.Â.Ñå âîðòéàí ìÿòíäÿ êè ñþç ëÿ ðèí áèð ãðó ïó íóí åð ìÿ íèìÿí øÿ ëè îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ ìÿê ö÷öí äÿ ðè äÿí-ãà áûã äàí÷ûõ ñà äà, úÿ ìè áèð íå ÷ÿ ñþ çö åð ìÿ íè ìÿí øÿ ëè âà ùèä êè ìèòÿã äèì åäÿ áè ëèð. Îí ëàð äàí áè ðè “Áî áàñ” øÿõñ àäû äûð. “Áî -áàñ” àäû ìÿò íèí òðàíñêðèï ñè éà ñûí äà — Êå âîð Êàñ ïàð Áà áàñîü ëó (ñ.128), ðóñ úà òÿð úö ìÿ äÿ — Êå âîð Êàñ ïàð Áà áàñ îü -ëó (ñ.236), ëö üÿò äÿ — áà áàñ (ñâéà øåí íèê) (ñ.383), éÿ íè êå -øèø; øÿõñ àä ëà ðû ñè éà ùû ñûí äà èñÿ Êå âîð Êàñ ïàð Ïà ïàñ — îü ëó(ñ.418) êè ìè âå ðè ëèð. Ìÿ ëóì äóð êè, ùÿð ùàí ñû áèð àä, õö ñó -ñÿí äÿ îíî ìàñ òèê âà ùèä (õö ñó ñè àä) òðàíñêðèï ñè éà âÿ òÿð úö -ìÿ äÿ íå úÿ âå ðè ëèá ñÿ, àä ëàð ýþñ òÿ ðè úè ñèí äÿ äÿ î úöð âå ðèë -ìÿ ëè äèð. Å.Â.Ñå âîðòéà íûí ðÿù áÿð ëè éè èëÿ ÷àï îëó íàí êè òàá -äà èñÿ òöðê êþê ëö âÿ ùÿì äÿ, ÿñà ñÿí, Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî -íè ìèêà ñûí äà õà ðàê òå ðèê îëàí Àíàø, Àòàø, Äà äàø âÿ ñ. øÿõñàä ëà ðû èëÿ áèð ñèñ òå ìÿ äà õèë îëàí “Áà áàø” àäû íûí ôî íå òèê âà -ðè àí òû “Áà áàñ” åð ìÿ íè ëÿø äè ðè ëÿ ðÿê “Ïà ïàñ” âà ðè àí òûí äàòÿã äèì åäèë ìèø äèð.Ôèê ðèìèç úÿ, åð ìÿ íè äè ëèí äÿ êè êåøèø àí ëàì ëû “Ïà ïàñ”òöðê êþê ëö Áà áàø // Áà áàñ øÿõñ àäû íûí ôî íå òèê äå ôîð ìà ñè -390
éà (á-ï) óü ðà ìûø âà ðè àí òû äûð. Ò.Úà íó çà êî âóí “Ãà çàõ äè -ëèí äÿ êè “Áà áàñ” àäû Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íè ìèêà ñû íà ìÿõ -ñóñ äóð” ôèê ðè íè äÿ ÿñàñ ýþ òöð ñÿê, ñàõ òàð êàð ëû üûí ìÿùçÀçÿð áàé úà íà ýþ ðÿ åäèë äè éè àñàí ëûã ëà àíëàøûëàð.É.Ð.Äàø êå âè÷ XVI ÿñð åð ìÿ íè ñÿ íÿä ëÿ ðè íÿ ÿñàñ ëà íà -ðàã ýþñ òÿ ðèð êè, Êà ìå íåòñ-Ïî äîëñêè åð ìÿ íè ëÿ ðè íèí øÿõñ àä -ëà ðû ñèñ òå ìèí äÿ Óê ðàé íà äè ëè íÿ ìÿõ ñóñ Éóð êî, Ñåð ãè, Ïè -ëèï, Èâàø êî, Ìèñ êî, Ãðèø êî, Äåì éàí, Ìó ñèé, Áîã äàí, Ñà -ìîé ëî, Ïî ìî ãàé êî âÿ ñ. êè ìè øÿõñ àä ëà ðû, Óê ðàé íà äè ëèí -äÿ èñÿ åð ìÿ íè øÿõñ àäû “Õà ÷åí êî” èø ëÿí ìèø äèð. Ìö ÿë ëèôíÿ äÿí ñÿ ìÿòíëÿð äÿ ÿê ñÿ ðèé éÿò òÿø êèë åäÿí òöðê êþê ëöàíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðÿ áó ïðèç ìà äàí éà íàø ìà ìûø, îí ëà -ðûí öñ òöí äÿí ñö êóò ëà êå÷ ìèø äèð. Ýþ ðö íöð, É.Ð.Äàø êå âè÷òöð êÿ ãàð øû äöø ìÿí ìþâ ãå òó òàí Å.Â.Ñå âîðòéà íûí òÿ ñèð äà -è ðÿ ñèí äÿí ÷û õà áèë ìÿ éèá. ßýÿð áå ëÿ îë ìà ñà èäè, î ìÿòíäÿ -êè Àé äèí (Àé äûí), Àòàí(û), Áó ðàñ òîí (Áþ ðö+ãóðä), Äî íóø(Äþ íöø), Óëó Õîä æà (õî úà-ãî úà) — îü ëó, Àõ ñàõ (Àõ ñàã),Òî éà, Òî êàð (Òþ êÿð), Òó ìàí (Äó ìàí), Òó ðàø (Òó ðàú),Õóò ëó (Ãóò ëó) âÿ ñ. êè ìè òöðê êþê ëö øÿõñ àä ëà ðû íûí åð ìÿ íèàíòðî ïî íè ìèêà ñûí äà êû àïà ðû úû ìþâ ãå éèí äÿí áÿùñ åäÿð,äöí éà àíòðî ïî íè ìè êà ñûí äà ìèã äà ðû âÿ éà éûë ìà àðå à ëû íàýþ ðÿ äîã ãóç ÿñàñ éåð äÿí áè ðè íè òó òàí òöðê êþê ëö àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí òÿê úÿ åð ìÿ íè äè ëèí äÿ äå éèë, ùÿì äÿ ðóñ, ôàðñ,ÿðÿá, ýöð úö, ëÿç ýè âÿ ñ. õàëãëà ðûí äè ëèí äÿ èø ëÿê ëè éè íè õö ñó -ñè îëàðàã âóð üó ëà éàð äû.Áÿë ëè äèð êè, ùÿð áèð õàë ãûí êèì ëè éè íè ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðÿíàò ðè áóò ëàð äàí áè ðè äÿ îíóí ìèë ëè øÿõñ àä ëà ðû âÿ úîü ðà ôè àä -391Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèëàð ñèñ òå ìè íÿ ìà ëèê îë ìà ñû äûð. Ùàã ãûí äà áÿùñ åò äè éè ìèçêè òà áà ÿñà ñÿí äå ìÿê ìöì êöí äöð êè, åð ìÿ íè ëÿ ðèí èñ òè ôà äÿåò äè éè øÿõñ àä ëà ðû âÿ úîü ðà ôè àä ëà ðûí áèð ùèñ ñÿ ñè ñëàâéàí,ÿñàñ ùèññÿñè èñÿ òöðê êþê ëö äöð. Äå ìÿ ëè, XVI ÿñð åð ìÿ íèùÿ éà òûí äàí áÿùñ åäÿí ñÿ íÿä ëÿð åð ìÿ íè ãðà ôè êà ñûí äà éà çûë -ñà äà, îíóí ìèë ëè ëåê ñè êà ñû ìÿù äóä îëàí åð ìÿ íè äè ëè íèíìèë ëè àíòðî ïî íè ìè êà âÿ òî ïî íè ìè êà ñû èëÿ ùå÷ áèð ÿëà ãÿ ñèéîõ äóð.Êè òà áà “Ýè ðèø” ñþ çö éà çàí Ò.È.Ãðó íèí ãûï ÷àã äè ëèí äÿéà çû ëàí ìÿòíëÿ ðèí òöðê äèë ëÿ ðè öç ðÿ éà õûí ëûã âÿ ãî ùóì ëóãäÿ ðÿ úÿ ñè íèí ìö ÿé éÿí ëÿø äè ðèë ìÿ ñè ìÿ ñÿ ëÿ ñèí äÿí áÿùñåäÿð êÿí Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí àäû íû áå ëÿ ÷ÿê ìèð. Ëåê ñèê âÿãðàì ìà òèê èñ òè ãà ìÿ òäÿ òÿù ëèë èñÿ ýþñ òÿ ðèð êè, ìÿòíäÿ êèëåê ñèê, ìîð ôî ëî æè âÿ ñèí òàê òèê âà ùèä ëÿð Àçÿð áàé úàí äè ëè íÿ÷îõ éà õûí äûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿòíäÿ êè ñþç ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè ëåê ñèêàð õà èçìëÿð äèð: àü úà — ïóë âà ùè äè, àéò(ìàã) — äå ìÿê, ñþé ëÿ -ìÿê, áè òèê — éà çû, áþðê — ïà ïàã, êåí òè/êåíäè (êÿí äè) — þç,òà íûõ-òà íûã-øà ùèä, óð-âóð, äþé âÿ ñ.; áèð ãèñ ìè ôî íå òèê àð õà -èçìëÿð äèð — éàí ãûë — éà íûë(ìàã), ñîíãðà — ñîí ðà, éûë — èë âÿ ñ.Áèð ãèñ ìè èñÿ ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿáè äè ëèí äÿ åé íè ëÿ èø -ëÿí ìÿê äÿ äèð — àüûç, àé, àíà, àð õà, áàü ëà, áàø ëà, äàø, éàç,îüóë, ÷ûõ âÿ ñ. Ìÿòíäÿ êè úöì ëÿ ëÿ ðèí ñèí òàê òèê êîíñòðóê ñè -éà ëà ðû äà Àçÿð áàé úàí äè ëè íèí ñèí òàê òèê êîíñòðóê ñè éà ëà ðû íàóé üóí äóð. Ìÿ ñÿ ëÿí, ñîð äó ëàð êè íå êîð äóí ãóç (ñî ðóø äó ëàðêè, íÿ ýþð äö íöç?), àéûò òû êè ìåí îë àò íû ñàò ìà äûì (äå äè êè,ìÿí î àòû ñàò ìà äûì) âÿ ñ.Ôàêòëàð ýþñ òÿ ðèð êè, XVI ÿñð åð ìÿ íè ãðà ôè êà ñû èëÿ ãûï -392
÷àã äè ëèí äÿ éà çûë ìûø ñÿ íÿä ëÿ ðèí äè ëè Àçÿð áàé úàí äè ëè íÿ÷îõ éà õûí äûð. Ìÿí òè ãè íÿ òè úÿ áó äóð êè, É.Ð.Äàø êå âè÷ âÿÒ.È.Ãðó íèíèí ìÿ ãà ëÿ ëÿ ðèí äÿ ìÿòíëÿ ðèí Àçÿð áàé úàí äè ëè èëÿéà õûí ëû üû íà ãÿñ äÿí, ùÿì äÿ ìÿùç Å.Â.Ñå âîðòéà íà ýþ ðÿýþç éó ìóë ìóø äóð.Ùÿ ìèí ñÿ íÿä ëÿð äÿ èø ëÿí ìèø àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ãó ðó ëó øó -íà ýþ ðÿ 3 éå ðÿ áþë ìÿê îëàð: ñà äÿ, äö çÿëòìÿ âÿ ìö ðÿê êÿáãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð. Ñà äÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿðñèñ òå ìèí äÿ Äóð, Çà ëèì, Áû çîâ, Ìà ùèð, Ñóë òàí, Ñóì ðóò,Òà éà, Òó ìàí, Òó ðàí, Òó ðàú, ×à ðóã, Õîä æà, ×å ÷åê âÿñ. êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð ìà ðàã äî üó ðóð. Áó àíòðî ïî íèì ëÿðòöð êöí åò íîã ðà ôè éà ñû, òà ðè õè, ïñè õî ëî ýè éà ñû, åòèê âÿ åñ òå òèêýþ ðöø ëÿ ðè íè ÿêñ åò äè ðèð. Òÿã äèì åò äè éè ìèç àíòðî ïî íè ìèêâà ùèä ëÿ ðè ìÿí øÿ áà õû ìûí äàí àðàø äûð äûã äà ìÿ ëóì îëóð êè,Çà ëèì, Ìà ùèð, Ñóë òàí, Ñóì ðóò àíòðî ïî íèì ëÿ ðè íèí àïåë éà òè -âè ÿðÿá ìÿí øÿ ëè äèð. Ëà êèí ùÿ ìèí àïåë éà òèâ ëÿð ÿðÿá àä ñèñ -òå ìèí äÿ äå éèë, òöðê äèëëÿðèíäÿ àä éà ðà äû úû ëû üû íà úÿëá åäèë -ìèø äèð. Áó ìÿ íà äà Ñóë òàí, Ìà ùèð êè ìè àíòðî ïî íè ìèê âà -ùèä ëÿ ðè òöðê àäû êè ìè òÿã äèì åò ìÿê ëà çûì äûð.Ìÿù êÿ ìÿ ñÿ íÿä ëÿ ðèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëó íàí ñà äÿ ãó ðó -ëóø ëó àíòðî ïî íè ìèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí àíòðî -ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ èø ëÿí ìÿê äÿ äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Ìà ùèð –Ìà ùèð, Ñóë òàí – Ñóë òàí, Ñóì ðóã – Çöì ðöä, Òó ìàí –Äó ìàí, Òó ðàø//Òó ðà÷ – Òó ðàú, Õîä æà – Ãî úà, ×å ÷åê– ×è ÷ÿê âÿ ñ.Ñÿ íÿä ëÿð äÿ äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä -ëÿð äÿ ìö øà ùè äÿ åäè ëèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Âî ðóø, Ãà ãàø, Äî íóø,393Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÁà áàø (Áà áàñ), Òó ìàø, Àõ ñàõ, Òîì üàä æè, Àë òûí ÷è, Õà -íó âÿ ñ. Áó âà ùèä ëÿ ðèí ùà ìû ñû òöðê àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå -ìèí äÿ õà ðàê òå ðèê îëàí àä ëàð äàí äûð. Áóí ëà ðûí áÿ çè ñè, îúöì ëÿ äÿí Áà áàø âÿ Ãà ãàø ìö à ñèð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ -òå ìèí äÿ åé íè ëÿ èø ëÿí ìÿê äÿ äèð.Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íè ì ëÿðè ñèñ òå ìèí äÿ ÿçèç ëÿ ìÿ èôà -äÿ åäÿí -ø øÿ êèë ÷è ëè àíòðî ïî íèì ëÿð (Àòàø, Áà ëàø, Áà áàø,Ãà ðàø, Íÿ íÿø) ÷îõ ëóã òÿø êèë åäèð. Ùÿ ìèí òèï âà ùèä ëÿð äÿìö ùà ôè çÿ îëó íàí “-ø ðöò áÿ ìÿç ìó íó áèë äè ðÿí âÿ áó ýöí ùÿ -ìèí ìÿ íà äà èø ëÿí ìÿ éÿí ãÿ äèì øÿ êèë ÷è äèð” 1 . Ñÿ íÿä ëÿð äÿðàñò ýÿë äè éè ìèç -ø øÿ êèë ÷è ëè Áà áàø//Áà áàñ àíòðî ïî íè ìèÅ.Â.Ñå âîðòéàí âÿ Ò.È.Ãðó íèí òÿ ðÿ ôèí äÿí òöðê ìÿí øÿ ëèàíòðî ïî íèì êè ìè äå éèë, åð ìÿ íè àäû êè ìè òÿã äèì åäè ëèð.Ãåéä åò äè éè ìèç êè ìè, Ò.Úà íó çà êîâ ãà çàõ àíòðî ïî íèì ëÿ ðèñèñ òå ìèí äÿ êè “Áà áàñ” àäûíû Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íè ìè ùå ñàáåäèð. Äå ìÿ ëè, ãÿ äèì âÿ ìö à ñèð äþâð åð ìÿ íè äè ëèí äÿ êè “Ïà -ïàñ” òöðê ìÿí øÿ ëè Áà áàø àíòðî ïî íè ìè íèí ôî íå òèê âà ðè àí òû äûðôèê ðè íèí äöç ýöí ëö éö áó ìöñ òÿ âè äÿ äÿ òÿñ äè ãè íè òà ïûð.Ñÿ íÿä ëÿð äÿ öìóì òöðê àíòðî ïî íè ìè êà ñû áà õû ìûí äàíõà ðàê òå ðèê îëàí Äî íà ãàí, Çàð áåé, Òó ãàë áåé, Òû øåë, Òî -êàð, Òàò áåé, Øàä áåé êè ìè ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî -íèì ëÿ ðÿ äÿ òÿ ñà äöô åäè ëèð.1 Ùà úû éåâ Ò. Îíî ìàñ òèê âà ùèä ëÿð äè ëèí óíó äóë ìóø âà ùèä ëÿ ðè íèí ãî ðó éó úó -ëà ðû êè ìè. Àçÿð áàé úàí îíî ìàñ òè êà ñû ïðîá ëåì ëÿ ðè. I úèëä, Áà êû, 1986, ñÿù.278-279.394
XV ÔßÑÈË“ÄßÔÒßÐÈ-ÌÖÔßÑÑßËÈ-ßÉÀËßÒÈ-ÒÈÔËÈÑ”Äß ÀÍÒÐÎÏÎÍÈÌËßÐ1723-28-úè èë ëÿð äÿ îñ ìàí ëû èì ïå ðè éà ñû íûí ìÿ ìóð ëà ðûòÿ ðÿ ôèí äÿí òÿð òèá îëóí ìóø “Äÿô òÿ ðè-ìö ôÿñ ñÿ ëè-ÿéà ëÿ òè-Òèô -ëèñ”èí Àçÿð áàé úàí äè ëè íÿ (òöðê äè ëè íÿ) òÿð úö ìÿ åäè ëÿ ðÿê,“Òèô ëèñ ÿéà ëÿ òè íèí ìö ôÿñ ñÿë äÿô òÿ ðè” (Áà êû, “Ïå äà ãî ýè êà”,2001. Ýè ðèø, òÿð úö ìÿ âÿ ãåéäëÿð òà ðèõ åëìëÿ ðè íà ìè çÿ äè Øà -ùèí Ìóñ òà ôà éå âÿ ìÿõ ñóñ äóð) áàø ëû üû àë òûí äà ÷àï îëóí ìà ñûòÿã äè ðÿ ëà éèã äèð. Áîð ÷à ëû âÿ Ãà çàõ áþë ýÿ ñè èëÿ áàü ëû îëàíùÿ ìèí ìÿí áÿ éÿ èñ òè íàä åò ìÿê ëÿ Àçÿð áàé úàí òà ðè õè, åò -íîã ðà ôè éà ñû, åòè ìî ëî ýè éà ñû âÿ èã òè ñà äèé éà òû íà äà èð éå íè ôè -êèð ëÿð ñþé ëÿ ìÿê ìöì êöí äöð.“Òèô ëèñ ÿéà ëÿ òè íèí ìö ôÿñ ñÿë äÿô òÿ ðè”íäÿ âåð ýè þäÿ éÿí -ëÿ ðèí ñè éà ùû ñû éà øà éûø ìÿí òÿ ãÿ ëÿ ðè öç ðÿ âå ðèë ìèø äèð. Ùÿ -ìèí ñè éà ùû XVII-XVIII ÿñð Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèñèñ òå ìèí äÿ êè êè øè àä ëà ðû íûí öìó ìè ìÿí çÿ ðÿ ñè íè òàì ÿêñåò äè ðèð. “Äÿô òÿð”äÿ ãà äûí àä ëà ðû íà ðàñò ýÿ ëèí ìèð. Áó, âåð ýè -íèí êè øè ëÿð òÿ ðÿ ôèí äÿí þäÿ íèë ìÿ ñè èëÿ áàü ëû äûð.“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”óí àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ òå ìè íÿäà õèë îëàí Ãîð ãóä, Ãà çàí, Ãà ðà úà, Áàì ñû, Áó üàú, Ãà ðà ýö -íÿ, Óðóç, Äîí äàð êè ìè àíòðî ïî íèì ëÿð “Äÿô òÿð”äÿ, ÿñà ñÿí,åé íè ëÿ èø ëÿ äè ëèá. Ìÿ ñÿ ëÿí, Ãîð ãóä Ìèð çÿ îü ëó, Áÿ äèð õàíÃà çàí îü ëó, Áàì ñû ×à éàì îü ëó, Ïèð ìÿ ùÿì ìÿä Ãà ðà ýö íÿ395Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèîü ëó, Íÿ áè Äîí äàð îü ëó, Éàãóá Ãàðàúà îüëó, ßëè Óðóçîüëó, Ìÿùÿììÿä Áóüà îüëó âÿ ñ. “Äÿôòÿð”äÿ ìö øà ùè äÿîëóíàí Àéäîüäó, ßðäîüäó, Ýöíäîüäó, Ãàðàþêöç, Äàü,Äîüàí, Éà ðàã ëû âÿ ñ. êè ìè ãÿ äèì òöðê àä ëà ðû ìö à ñèð Àçÿð -áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ èø ëÿí ìèð. Òÿã äèì åò äè -éè ìèç àíòðî ïî íèì ëÿð äÿí Ýöí äîü äó âÿ Àé äîü äó Éó ñèô õàñÙà úè áèí “Ãó òàä üó áè ëèý” (1069) ÿñÿ ðèí äÿ êè Ýöí äîü äó âÿÀé òîëäó îá ðàç ëà ðû èëÿ, “Äàü” èñÿ “Îüóç Ãà üàí” äàñ òà íûí -äà êû “Äàü” àäû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Áó òèï àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí áèð ùèñ -ñÿ ñè íèí àïåë éà òè âè ìö à ñèð ÿäÿ áè äè ëè ìèç áà õû ìûí äàí àð õà -èçìäèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Àéûò ìàç — àéûò ìàã, Äî üàí — äî üàí,Äîí äàð — äîí äàð, Õû çûð — õû çûð. “Äÿô òÿð”äÿ êè àð õà èê àíòðî -ïî íèì ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè íèí àïåë éà òè âè ìö à ñèð ÿäÿ áè äè ëè -ìèç äÿ åé íè ëÿ èø ëÿ íèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Áó éóð ìóø — áó éóð ìàã,áàò äû — áàò ìàã, Éå êÿñ ýÿð — éå êÿ âÿ ÿñ ýÿð, Ñà éûë ìûø — ñà -éûë ìàã, Ýóð éîë — ýóð âÿ éîë, ×ó áóã ÷ó — ÷ó áóã ÷ó, Þêöç —þêöç âÿ ñ.“Äÿô òÿð”äÿ èø ëÿ äèë ìèø àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí ÿê ñÿ -ðèé éÿ òè ìö à ñèð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ åé íè ëÿ èø ëÿ -íèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Áà áà, Ïî ëàä, Òåé ìóð, ßçèç, Ãîðõìàç, Øà ùèíâÿ ñ. Ìö à ñèð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ ôî íå òèê äå ôîð -ìà ñè éà ëàð ëà èø ëÿ íÿí àä ëà ðà äà òÿ ñà äöô îëóíóð. Ìÿ ñÿ ëÿí,Àðñëàí — Àñ ëàí, Ìÿã ñóä — Ìàã ñóä, Âåé ñè — Âå éèñ, Ùèì -ìÿò — Ùöì ìÿò, Òè ìèð õàí — Òåé ìóð, Òà ëèá — Òà ëûá âÿ ñ.“Äÿô òÿð”äÿ êè êè øè àä ëà ðû íûí áèð ùèñ ñÿ ñè ìö à ñèð àíòðî ïî -íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ éàë íûç ãà äûí àäû êè ìè èø ëÿ íèð. Ìÿ -ñÿ ëÿí, Ýö ëöø (Ýö ëöø Äóð ìóø îü ëó), Ñö ðÿé éà (Êöðäùÿ ñÿí396
Ñö ðÿé éà îü ëó), Úåé ðàí (Ñö ëåé ìàí Úåé ðàí îü ëó), Òåë ëè(Òåë ëè Ïèð ìÿ ùÿì ìÿä îü ëó) âÿ ñ.“Äÿô òÿð”äÿ ÿñë øÿõñ àäû êè ìè èø ëÿ äèë ìèø âà ùèä ëÿ ðèí áèðùèñ ñÿ ñè ìö à ñèð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ éàë íûç ëÿ ãÿáôóíêñè éà ñûí äà äûð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Óçóí, Ãî ÷ó, Ñû íûã ÷û âÿ ñ.“Äÿô òÿð”äÿ êè ÿñë øÿõñ àä ëà ðû íûí áèð ùèñ ñÿ ñè íèí I êîì -ïî íåí òè ëÿ ãÿá ëÿð äÿí èáà ðÿò äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Êîð ìÿ ùÿì ìÿä,Êÿë ìÿ ùÿì ìÿä, Íþ êÿð ìÿ ùÿì ìÿä, Êöðäùÿ ñÿí, Éå êÿñ -ýÿð âÿ ñ. Ôèê ðè ìèç úÿ, ãåéä îëó íàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí I êîì -ïî íåí òè êè ìè èø ëÿí ìèø êîð, êÿë, íþ êÿð, êöðä âÿ éå êÿ àïåë -éà òèâ ëÿ ðè ÿñë øÿõñ àä ëà ðû íûí I êîì ïî íåí òè êè ìè éîõ, ëÿ ãÿáêè ìè áà øà äö øöë ìÿ ëè äèð. ×öí êè ùÿ ìèí àïåë éà òèâ ëÿð ÿñë øÿõñàä ëà ðû íû éà ðàí ìà ÿñàñ ëà ðû íà óé üóí äå éèë äèð.“Äÿô òÿð”äÿ ÿñë øÿõñ àäû êè ìè èø ëÿ äèë ìèø âà ùèä ëÿ ðèí áèðùèñ ñÿ ñè ìö à ñèð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ äà ùà ÷îõ ôà -ìè ëè éà êè ìè èø ëÿí ìÿê äÿ äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Óëó õàí — Óëó õà íîâ,ßðÿá — ßðÿ áîâ, Éöç áà øû — Éöç áà øîâ//Éöç áà øåâ, Õàí ýÿë -äè — Õàí ýÿë äè éåâ âÿ ñ.“Äÿô òÿð”äÿ êè øÿõñ àä ëà ðû íû ìÿí øÿ éè íÿ ýþ ðÿ ö÷ èñ òè ãà -ìÿò äÿ ãðóï ëàø äûð ìàã îëàð:— Òöðê ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð (Àäû ýþ çÿë, Òåé ìóð,Éîë ÷ó, Ãî úà, Äÿ ìèð...);— ßðÿá ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð (Ìÿ ùÿì ìÿä, ßù ìÿä,Íÿ áè, Úÿí íÿò, Ùÿ ñÿí, Ùö ñåéí, Áåéò, Áåé òóë ëà...);— Ôàðñ ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð (Àð çó ìàí, Äè âàí, Úà -âàí øèð, Ñåé ðàí, Íîâ ðóç...).Ùå ñàá ëà ìà ëàð ýþñ òÿ ðèð êè, XVII-XVIII ÿñð Àçÿð áàé úàí397Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàíòðî ïî íèì ëÿ ðè ñèñ òå ìèí äÿ ôàðñ ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿð òöðêâÿ ÿðÿá ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ íèñ áÿ òÿí àç èø ëÿí ìèø äèð.Ìÿí áÿ äÿ ùèá ðèä (ãî âó øóã) àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ äÿ òÿ ñà äöôîëó íóð: Ýöë ìàù ìóä, Ýöë áó äàã, Ïèð áó äàã, Øàù áó äàã,Õàí âÿ ëè, Øûõ ýÿë äè, Ïèð çè éà, Ùà úû òà ðû... Áó òèï âà ùèä ëÿð ìö -à ñèð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ àç èø ëÿ íèð.“Äÿô òÿð”äÿ èø ëÿ äèë ìèø ÿðÿá ìÿí øÿ ëè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèíáèð ãèñ ìè ìö à ñèð àíòðî ïî íè ìèêà ìûç áà õû ìûí äàí àð õà èçìùå ñàá îëó íóð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Êà ôè, Ùÿë ëàú, Ìþ ìèí, Ùåé äÿ ðÿä -äèí, ßí áè éà, Ãè éàì...“Äÿô òÿð”äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï -ëà ðû àøà üû äà êû êè ìè äèð:Åò íî íèì ëÿð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Ãà ðà -ìàí ëû (Ùÿ ñÿí Ãà ðà ìàí ëû îü ëó), Ãà úàð (Ãà úàð Êþ ìöð îü -ëó), Äîí äàð (Íÿ áè Äîí äàð îü ëó), Ãóø ÷ó (Áó äàã Ãóø ÷ó îü -ëó)... Áó òèï àä ëàð ìö à ñèð àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ àð -õà èê ëÿø ñÿ äÿ, òî ïî íèì ëÿ ðè ìèç ñèñ òå ìèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí -ìàã äà äûð.Òî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð ÿñà ñûí äà ôîð ìà ëà øàí àíòðî ïî íèì -ëÿð: Ýþé ÷ÿ (Èá ðà ùèì Ýþé ÷ÿ îü ëó), Äèë úàí (Ìîë ëà Äèë úàíîü ëó)...Ñè ëàù âÿ ñóð ñàò àä ëà ðû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì -ëÿð: Ãû ëûú (Úà ìàë Ãû ëûú îü ëó), Òîï ÷ó (Òîï ÷ó Ñîë òàí îü ëó),Éà ðàã ëû (Òÿù ìà ñèá Éà ðàã ëû îü ëó)...Ïå øÿ âÿ ñÿ íÿò ëÿ áàü ëû îëàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Äÿð çè, Çÿð -ýÿð, Áÿð áÿð, Äÿë ëÿê, ×î áàí, Ñû íûã ÷û âÿ ñ. Áó òèï àíòðî ïî -íè ìèê âà ùèä ëÿð Àçÿð áàé úàí òöðêëÿ ðè íèí, õö ñó ñÿí äÿ Ãà -398
çàõ-Áîð ÷à ëû òöðêëÿ ðè íèí ìÿø üó ëèé éÿ òè íè ÿêñ åò äè ðèð.Òè òóë ëàð ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Êÿò õó äà,×à âóø, ßù ìÿä ÷à âóø, Õà ãàí, Ýè çèð, Ãà ëà áÿ éè, Õàí, Éöç áà -øû âÿ ñ. “Äÿô òÿð”äÿ “õàí” òè òó ëó ÿñà ñûí äà éà ðàí ìûø àíòðî ïî -íèì ëÿð öñ òöí ëöê òÿø êèë åäèð. Êîíêðåò äå ñÿê, “õàí” òè òó ëó 40-à ãÿ äÿð àíòðî ïî íè ìèê âà ùè äèí éà áè ðèí úè, éà äà êè èêèí úèêîì ïî íåí òè êè ìè èø òè ðàê åò ìèø äèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Õàí éó ñèô, Õà -íÿù ìÿä, Õàí ìÿ ùÿì ìÿä, Õàí ãó ëó, Õàí ýÿë äè, Õàí âåð äè,Õà íÿ ëè, Õàí ìÿ ãàì, Ìÿ ùÿì ìÿä õàí, Ãÿ äèì õàí, Ãà ðà õàí,Íóð õàí, Òþ ðÿ õàí, Âÿ ëè õàí, Ìèð õàí, Èñ ìè õàí, Õî úà õàí, Úà -ìî õàí, Äî ëó õàí, Óëó õàí, Áà áà õàí, Òóð õàí, Ìó ðàä õàí...Èñ ëàì äè íè èëÿ áàü ëû îëàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Àøóð, ßëè,Ìÿ ùÿì ìÿä, Ìåù äè, Úÿí íÿò, Èñ ìà éûë, ßù ìÿä, Íÿ áè âÿ ñ.Òÿ áè ÿò ëÿ áàü ëû îëàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Àéàç, Ãàð ëû, Ãàð -éàü äû, Áî ðàí, Ãàð ýÿë äè, Äó ìàí, Øàù áî ðàí âÿ ñ. Áó òèïàíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí ÿê ñÿ ðèé éÿ òè íèí àïåë éà òè âè òöðêìÿí øÿ ëè äèð.Ùåé âàí àä ëà ðû ÿñà ñûí äà ôîð ìà ëà øàí ìå òà ôî ðèê àíòðî -ïî íèì ëÿð: Àðñëàí//Àñ ëàí, Áó üà, Þêöç, Ãó çó, Ãà ðà þ êöç,Úåé ðàí, Äî üàí (Ãàð òàë), Øà ùèí, Ëà ÷ûí...Ìöñ áÿò åìî ñè éà ëàð ëà áàü ëû îëàí àíòðî ïî íèì ëÿð: Õàí -âåð äè, Õàí ýÿë äè, Àäû ýþ çÿë, Ñå âèí äèê, Óüóð, Ýþ çöì, Ýö -ëöø, Ýþ çÿë, Äè ëÿê.Ãèé ìÿò ëè äàø-ãàø àä ëà ðû ÿñà ñûí äà éà ðà íàí àíòðî ïî -íèì ëÿð: Àë ìàç, Ýö ìöø.Òÿ õÿë ëöñ ÿñà ñûí äà éà ðà íàí ÿñë øÿõñ àä ëà ðû: Ôö çó ëè(Ôö çó ëè Ñö ëåé ìàí îü ëó). “Äÿô òÿð”äÿ áó úöð àä ëàð éîõ äÿ -399Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèðÿ úÿ ñèí äÿ äèð. XVIII ÿñð Àçÿð áàé úàí øÿõñ àä ëà ðû ñèñ òå -ìèí äÿ Ìÿ ùÿì ìÿä Ôö çó ëè íèí òÿ õÿë ëö ñö ÿñà ñûí äà øÿõñàäû íûí éà ðàí ìà ñû òàðèõè àíòðîïîíèìèêàìûç áàõûìûíäàíìà ðàã äî üó ðóð.“Äÿô òÿð”äÿ êè àíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè ùÿìäÿ òî ïî íèì ôóíêñè éà ñûí äà äûð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Éîë ãó ëó — Éîë ãó -ëó êÿí äè, Áàé äàð — Áàé äàð íà ùè éÿ ñè, Ãà ðà þ êöç — Ãà ðà þ êöçãûø ëà üû, Éöç áà øû — Éöç áà øû îü ëó Âÿ ëè àüà ãûø ëà üû âÿ ñ.Àé äûí, Åë õàí, Ãîðõìàç, Ýö ëöø êè ìè àä ëà ðûí ìÿ è øÿ òè -ìè çÿ Ú.Úàá áàð ëû íûí ïéåñ ëÿ ðèí äÿí äà õèë îë ìà ñû, Ñà ìóð àäû -íûí “Ñà ìóð-Äÿ âÿ ÷è” êà íà ëû íûí ÷ÿ êè ëè øè èëÿ áàü ëû ëû üû, Áà áÿêàäû íûí ÿñë øÿõñ àäû êè ìè éàë íûç Ñî âåò ùà êè ìèé éÿ òè èë ëÿ ðèí -äÿ èø ëÿí ìÿ éÿ áàø ëàí ìà ñû Àçÿð áàé úàí îíî ìà ëî ýè éà ñûí äàõö ñó ñè îëàðàã âóð üó ëà íûá.Íö ìó íÿ îëà ðàã Îñ ìàí Ìèð çÿ éå âèí ôè êèð ëÿ ðè íè òÿã äèìåäè ðèê: “Àé äûí àäû Òöð êè éÿ äÿ ÷îõ äàí ìÿø ùóð äóð. Ëà êèíÀçÿð áàé úàí ìÿ è øÿ òè íÿ îíó èëê äÿ ôÿ Ú.Úàá áàð ëû ýÿ òè ðèá” 1 ,“Åë õà íè ëÿð Àçÿð áàé úàí äà ýöú ëö äþâ ëÿò éà ðàò ìûø äû ëàð. Ëà -êèí áó íóí ëà áå ëÿ äà øû äûã ëà ðû òè òóë àäà ÷åâ ðèë ìÿ äè, þç øàíøþùðÿ òè èëÿ ùå÷ êÿ ñè èë ùàì ëàí äûð ìà äû. Ú.Úàá áàð ëû íûí éà ðàò -äû üû õè ëà ôÿò âÿ õó ðà ôàò äöø ìÿ íè, åë ÿñ ýÿ ðè âÿ ñÿð êÿð äÿ ñèÅë õàí èñÿ ñå âèë äè. Îíóí àäû òåç ëèê ëÿ Àçÿð áàé úàí äà ÿí ÷îõéà éûë ìûø, áó ýöí äÿ ÿí ÷îõ ãî éó ëàí àä ëàð äàí áè ðè íÿ ÷åâ -ðèë äè” 2 , “... òà íû äû üû ìûç Ñà ìóð ëàð îòó çóí úó èë ëÿ ðèí ñî íóí äà,Áþ éöê Âÿ òÿí ìö ùà ðè áÿ ñè ÿðÿ ôÿ ñèí äÿ äöí éà éà ýÿ ëèá. Áó1 Îñ ìàí Ìèð çÿ éåâ. “Àä ëà ðû ìûç”. Áà êû, 1986, ñÿù.19.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.72-73.400
èñÿ î çà ìàí èäè êè, Ñà ìóð ÷à éûí äàí Ñà ìóð-Äÿ âÿ ÷è êà íà ëû÷ÿ êè ëèð äè... Áþ éöê èú òè ìàè ùà äè ñÿ øÿõñ àä ëà ðû íà òÿ ñèð åò ìÿ -éÿ áèë ìÿç äè” 1 , “Íÿ ãÿù ðÿ ìàí Áà áÿê äÿí ÿâ âÿë, íÿ äÿ îí -äàí ìèí èë ñîí ðà áó àäà àçÿð áàé úàí ëû ëàð àðà ñûí äà ðàñò ýÿë -ìè ðèê. Èýèä Áà áÿ êè ìè çèí àäû íû ìÿñ úèä ëÿð, ìöú òÿ ùèä ëÿðÿñðëÿð áî éó õàëãäàí ýèç ëÿò ìèø ëÿð. Éàë íûç Ñî âåò ùà êè ìèé -éÿ òè èë ëÿ ðèí äÿ àëèì ëÿ ðè ìèç, ÿäèá ëÿ ðè ìèç, èí úÿ ñÿ íÿò õà äèì -ëÿ ðè ìèç ãÿù ðÿ ìà íû þç åëè íÿ òà íûò äû ðûá, ñåâ äèð ìèø ëÿð” 2 âÿ ñ.Ìö ÿë ëè ôèí èçàù ëà ðû ãåéä îëó íàí àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí XX ÿñ -ðèí 20-úè èë ëÿ ðèí äÿí ñîí ðà éà ðàí äû üû íû ýþñ òÿ ðèð. “Òèô ëèñ ÿéà -ëÿ òè íèí ìö ôÿñ ñÿë äÿô òÿ ðè” èñÿ Îñ ìàí Ìèð çÿ éå âèí ôè êèð ëÿ ðè íèíãåé ðè-äÿ ãèã îë äó üó íó òÿñ äèã ëÿ éèð. Áå ëÿ êè, ùÿ ìèí ìÿí áÿ -íèí 67-úè ñÿ ùè ôÿ ñèí äÿ Àé äûí (ßëè Àé äûí îü ëó), 29-úó ñÿ ùè -ôÿ ñèí äÿ Åë õàí (Åë õàí Íÿ áè îü ëó), 35-úè ñÿ ùè ôÿ ñèí äÿ Áà áÿê(ßëè Áà áÿê îü ëó) 55-úè ñÿ ùè ôÿ ñèí äÿ Ãîðõìàç (Ñÿ èä Ãîðõ -ìàç îü ëó), 100-úö ñÿ ùè ôÿ ñèí äÿ Ýö ëöø (Ýö ëöø Äóð ìóø îü ëó),155-úè ñÿ ùè ôÿ ñèí äÿ Ñà ìóð (Ñà ìóð Äè ëÿí ÷è îü ëó) àíòðî ïî íè -ìè èø ëÿ äèë ìèø äèð. Áó ôàêòëàð áèð äà ùà òÿñ äèã åäèð êè, ùàã ãûí -äà áÿùñ åò äè éè ìèç øÿõñ àä ëà ðû íûí Àçÿð áàé úàí àíòðî ïî íèì ëÿ -ðè ñèñ òå ìèí äÿ èø ëÿí ìÿ òà ðè õè ÿí àçû XVII éö çèë ëèê ëÿ áàü ëû äûð.“Äÿô òÿð”äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðè ãó ðó ëó øó íà ýþ ðÿ 3 èñ òè -ãà ìÿò äÿ ñèñòåìëÿøäèðìÿê îëàð:Ñà äÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð (Àé äûí, Áàé ðàì, Áó -ëàã, Úåé ðàí, Þêöç...);Äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð (Ñà áóí ÷ó, Òîï -1 Îñ ìàí Ìèð çÿ éåâ. “Àä ëà ðû ìûç”. Áà êû, 1986, ñÿù.195.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.38.401Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè÷ó, Äÿ ìèð ÷è, Êþ ÷ÿð, ×û ðàã ëû, Ìåù ìàí ëû, ßëÿì äàð, Áÿ øè ðè,Øèêà ðè...);Ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð (Àò ëû õàí, Òàí -ðû âåð äè, Áà áà ãî úà, Ýöí äîü äó, Éåë äÿ ìèð, Ãà ðà þ êöç, Ãà -ðà à éàç, Îúàã ãó ëó...).“Äÿô òÿð”äÿ äö çÿëòìÿ ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð ñà äÿ âÿìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿ ðÿ íèñ áÿ òÿí àç ìö øà ùè äÿåäè ëèð. ßëà âÿ åäÿê êè, ìö ðÿê êÿá ãó ðó ëóø ëó àíòðî ïî íèì ëÿð ñèñ -òå ìèí äÿ òàí ðû, ãó ëó âÿ ïèð êîì ïî íåíòëè âà ùèä ëÿð öñ òöí ëöê òÿø -êèë åäèð. Ìÿ ñÿ ëÿí, òàí ðû (Òàí ðû âå ðÿí, Òàí ðû âåð äè, Òàí ðû âåð -ìèø, Òàí ðû ãó ëó...), ãó ëó (Àë ëàù ãó ëó, Îúàã ãó ëó, ßëè ãó ëó,Áàé ðàì ãó ëó...), ïèð (Ïè ðè, Ïèð âåð äè, Ïèð áó äàã, Ïè ðà üà, Ïè ðÿ -ëè...).Òÿã äèì åò äè éè ìèç òå çèñ ëÿð “Òèô ëèñ ÿéà ëÿ òè íèí ìö ôÿñ ñÿëäÿô òÿ ðè”íäÿ èø ëÿ äèë ìèø àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí êîìïëåêñ øÿ êèë äÿòÿä ãè ãà òà úÿëá åäèë ìÿ ñè íèí âà úèá ëè éè íè áèð äà ùà òÿñ äèã ëÿ éèð.“Äÿô òÿ ðè-ìö ôÿñ ñÿ ëè-ÿéà ëÿ òè-Òèô ëèñ”äÿ èø ëÿ íÿí àíòðî ïî -íèì ëÿ ðèí òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ïðèç ìà äàí òÿä ãè ãè òÿê úÿ äèë ÷è ëèêäå éèë, ùÿì äÿ ÿäÿ áèé éàò øö íàñ ëûã, òà ðèõ, åò íîã ðà ôè éà âÿ ñ. áà -õû ìûí äàí ÿùÿ ìèé éÿò ëè äèð. “Äÿô òÿð”äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèíìî òèâ ëÿø ìÿ ìå éàð ëà ðû, ëåê ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï ëà ðû, ìîð ôî ëî æèâÿ ñèí òàê òèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè áà ðÿ äÿ ìö ÿé éÿí ôè êèð ëÿð ñþé ëÿ -íèë ñÿ äÿ, îí ëà ðûí XIX ÿñ ðÿ ãÿ äÿð êè Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áèé éà -òûí äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ áàü ëû ëû üû, äå ìÿê îëàð êè, þé -ðÿ íèë ìÿ éèá. Ùå÷ øöá ùÿ ñèç êè, áå ëÿ áèð èñ òè ãà ìÿò äÿ àðàø äûð -ìà íûí àïà ðûë ìà ñû òà ðè õè àíòðî ïî íè ìè éà âÿ ÿäÿ áèé éàò øö íàñ -ëûã áà õû ìûí äàí áèð ñû ðà ìà ðàã ëû úÿ ùÿò ëÿ ðè àø êàð ëà éà áè ëÿð.402
“Äÿô òÿð”äÿ êè àíòðî ïî íèì ëÿðè XIX ÿñ ðÿ ãÿ äÿð êè Àçÿð -áàé úàí ÿäÿ áèé éà òûí äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ ìö ãà éè -ñÿ ëè øÿ êèë äÿ òÿä ãèã åò ìÿç äÿí ÿâ âÿë, XVI ÿñð Àçÿð áàé úàíÿäÿ áèé éà òû íûí ýþð êÿì ëè íö ìà éÿí äÿ ñè Ìÿ ùÿì ìÿä Ôö çó -ëè íèí òÿ õÿë ëö ñö íöí “Äÿô òÿð”äÿ ÿñë øÿõñ àäû êè ìè èø ëÿí ìÿ -ñèí äÿí áÿùñ åò ìÿê ëà çûì ýÿ ëèð. ×öí êè òÿä ãè ãàò ÷û ëàð “Ôö -çó ëè” òÿ õÿë ëö ñö íöí øÿõñ àäû íà ÷åâ ðèë ìÿ ñè íè äà ùà ÷îõ XXéö çèë ëèê ëÿ áàü ëà éûð ëàð. Ìÿ ñÿ ëÿí, Î.Ìèð çÿ éåâ éà çûð: “...Îíóí òÿ õÿë ëö ñö íöí ýå íèø éà éûë ìûø îü ëàí àäû íà ÷åâ ðèë ìÿ -ñè èñÿ, ÿñà ñÿí, ñîí îíèë ëèê ëÿ ðèí ùà äè ñÿ ñè äèð, áè ðèí úè íþâ áÿ -äÿ, øà è ðèí 400 èë ëèê éó áè ëå éè íèí êå ÷è ðèë ìÿ ñè èëÿ ÿëà ãÿ äàð -äûð” 1 . “Äÿô òÿð”äÿ ðàñò ýÿ ëè íÿí “Ôö çó ëè Ñö ëåé ìàí îü ëó”àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè “Ôö çó ëè” àäû èñÿ òÿñ äèã åäèð êè,Ôö çó ëè òÿ õÿë ëö ñö ÿí àçû XVIII éö çèë ëèê äÿ ÿñë øÿõñ àäû íà÷åâ ðè ëèá. Áó äà Ôö çó ëè òÿ õÿë ëö ñö ÿñà ñûí äà ÿñë øÿõñ àäû íûíéà ðàí ìà ñû íû XX éö çèë ëèê ëÿ, äÿ ãèã äå ñÿê, îíóí 400 èë ëèêéó áè ëå éè íèí êå ÷è ðèë ìÿ ñè èëÿ áàü ëà éàí òÿä ãè ãàò ÷û ëà ðûí ãÿ íà -ÿò ëÿ ðè íèí äöç ýöí îë ìà äû üû íû òÿñ äèã ëÿ éèð. Áó ðà äà Î.Ìèð çÿ -éå âèí áàø ãà áèð ôèê ðè íè äÿ õà òûð ëàò ìàã éå ðè íÿ äö øöð:“Ìåù ìàí. Ôàðñúà “ãî íàã” äå ìÿê äèð. Èêè ùå úà ëû îë äó üóí -äàí âÿ ñà ìèò ëÿ áèò äè éèí äÿí îü ëàí ëà ðà âå ðè ëèð. Íèñ áÿ òÿí úà -âàí äûð. ßñà ñÿí, Ñö ëåé ìàí Ðÿ ùè ìî âóí åé íè àä ëû ïî âåñ òèí -äÿí ñîí ðà éà ðàí ìûø äûð” 2 . “Äÿô òÿð”äÿ “ßëè Ìåù ìàí îü ëó”,“Âÿ ëè Ìåù ìàí îü ëó” âÿ ñ. êè ìè àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿ ðÿðàñò ýÿ ëè íèð. Áó ôàêò, áèð òÿ ðÿô äÿí, “Ìåù ìàí” àíòðî ïî íè -1 Î.Ìèð çÿ éåâ. Àä ëà ðû ìûç. Áà êû, 1986, ñÿù.234.2 Éå íÿ îðà äà, ñÿù.139.403Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèìèê âà ùè äèí ÿí àçû XVII-XVIII ÿñðëÿð äÿ éà ðàí äû üû íû òÿñ -äèã åäèð.Íè çà ìè Ýÿí úÿ âè íèí ïî å ìà ëà ðûí äà èø ëÿ íÿí Èñ êÿí äÿð,Áÿù ðàì, Ôÿð ùàä, Ìÿú íóí, Øÿ êÿð âÿ ñ. êè ìè àíòðî ïî íè ìèêâà ùèä ëÿð “Äÿô òÿð”äÿ äà ùà ÷îõ ìö øà ùè äÿ îëó íàí àä ëà ðû ñû -ðà ñûí äà äûð. Ìÿ ñÿ ëÿí, ßëè Èñ êÿí äÿð îü ëó, Áÿù ðàì ßëèîü ëó, ßëè Ôÿð ùàä îü ëó, Áà áà õàí Ìÿú íóí îü ëó, ßù -ìÿä Øÿ êÿð îü ëó... Ùÿò òà “Äÿô òÿð”äÿ åëÿ àíòðî ïî íè ìèêìî äåë ëÿ ðÿ ðàñò ýÿ ëè íèð êè, îí ëà ðûí äà õè ëèí äÿ èø ëÿ íÿí âà ùèä -ëÿð Íè çà ìè íèí àé ðû-àé ðû îá ðàç ëà ðû èëÿ ñÿñ ëÿ øèð. Ìÿ ñÿ ëÿí,Ôÿð ùàä Ìÿú íóí îü ëó” àíòðî ïî íè ìèê ìî äå ëèí äÿ êè Ôÿð ùàäâÿ Ìÿú íóí àä ëà ðû Íè çà ìè íèí “Õîñ ðîâ âÿ Øè ðèí”, “Ëåé ëèâÿ Ìÿú íóí” ïî å ìà ëà ðû èëÿ áàü ëû äûð. Áó äà áþ éöê øà è ðÿùþð ìÿò âÿ ìÿ ùÿá áÿ òèí èôà äÿ ñè êè ìè îíóí ÿñÿð ëÿ ðèí äÿ êèáÿ çè àíòðî ïî íèì ëÿ ðèí åé íè àíòðî ïî íè ìèê ìî äåë äÿ òÿ çà ùö -ðö, åò íîã ðà ôè éà ìû çà òðàíñôîð ìà ñè éà ñû äûð.Ìÿ ñè ùè íèí “Âÿðãà âÿ Ýöë øà” (1628-1629) ïî å ìà ñûí äà -êû “Âÿðãà” àíòðî ïî íè ìè “Äÿô òÿð”äÿ ôî íå òèê òÿð êèá úÿ äÿ éè -øèë ìèø øÿ êèë äÿ äèð. Êîíêðåò äå ñÿê, Âÿð üà ôîð ìà ñûí äà äûð.Ìÿ ùÿì ìÿä Âÿð üà îü ëó. ßðÿá ìÿí øÿ ëè ÷þë ýþ éÿð ÷è íè àí ëàì -ëû “Âÿð ãà” ìö à ñèð àíòðî ïî íè ìè êà ìûç äà ìö øà ùè äÿ îëóí ìóð.“Äÿô òÿ ðè-ìö ôÿñ ñÿ ëè-ÿéà ëÿ òè-Òèô ëèñ”äÿ êè àíòðî ïî íè ìèêâà ùèä ëÿ ðèí áèð ãèñ ìè íèí XIX ÿñ ðÿ ãÿ äÿð êè Àçÿð áàé úàíÿäÿ áèé éà òûí äà èø ëÿ íÿí àíòðî ïî íèì ëÿð ëÿ ñÿñ ëÿø ìÿ ñè òà ðè õè -ëèê ëÿ ìö à ñèð ëè éèí ñèí òå çè, Àçÿð áàé úàí (òöðê) ìÿ äÿ íèé éÿ òè -íèí çÿí ýèí ëè éè äèð.404
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÑÎÍ ÑÞÇ ßÂßÇÈÎð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè, “Äÿ äÿ Ãîð ãóä êè òà áû”“Ìà íàñ” äàñ òà íû, Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íö ëö üàòèò-òöðê”ÿñÿ ðè, Áà ëà ñà üóí ëó Éó ñèô Õàñ Ùà úè áèí “Ãó òàä üóÁè ëèý” ïî å ìà ñû âÿ äè ýÿð ñàí áàë ëû òöðê ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ êèøÿõñ àä ëà ðû íûí ôî íå òèê, ëåê ñèê-ñå ìàí òèê âÿ ãðàì ìà òèê õö -ñó ñèé éÿò ëÿ ðè íè òà ðè õè-ëèíãâèñ òèê ìöñ òÿ âè äÿ òÿä ãèã åò äèì.Áó ìÿí áÿ ëÿð äÿ êè òöðê ìÿí øÿ ëè øÿõñ àä ëà ðûí äà òöð êöí ãÿ -äèì âÿ çÿí ýèí äè ëèíèí, òà ðè õ âÿ åò íîã ðà ôè éà ñû íûí äàø ëàø ìûøøÿ êèë äÿ éà øà äû üû íû ìö ÿé éÿí ëÿø äèð äèì. Ùÿ ìèí àáè äÿ ëÿð -äÿ êè øÿõñ àä ëà ðû íû ãàð øû ëàø äûð ìàã ëà îí ëà ðûí òè ïî ëî æè áà -õûì äàí åé íè, îõ øàð âÿ ôÿðãëè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè àø êàð ëà äûì. Áóïðî ñåñ äÿ øÿõñ àä ëà ðû íûí àïåë éà òèâ ëÿ ðè íèí ìÿ íà éö êö íö ãà -áà ðûã øÿ êèë äÿ òÿã äèì åò äèì êè, îí ëà ðûí ãÿ äèì òöðê àä éà -ðà äû úû ëû üûí äà êû ðî ëó áèð áà øà ýþ ðöí ñöí. Òöðê ïî å òèê òÿ ôÿê -êö ðöí äÿí ñö çö ëÿí áèð ñû ðà øÿõñ àä ëà ðû íûí ìÿòí äà õè ëèí äÿ -êè ðî ëó íó, äà ùà äîü ðó ñó, ïî å òèê ëèê èì êàí ëà ðû íû äÿ ãèã ëÿø -äèð ìÿ éÿ ÷à ëûø äûì. Òÿä ãè ãà òà úÿëá åò äè éèì ìÿí áÿ ëÿð äÿ êèøÿõñ àä ëà ðû íûí áèð ùèñ ñÿ ñè íèí ìö à ñèð Àçÿð áàé úàí,òöðêìÿí, ãà çàõ, ãûð üûç, þç áÿê, òà òàð âÿ ñ. êè ìè òöðê äèë ëÿ -ðèí äÿ ìö ùà ôè çÿ îëóí ìà ñû íû êîíêðåò ôàêòëàð ëà òÿñ äèã ëÿ äèì.Åé íè çà ìàí äà áó òèï âà ùèä ëÿ ðè òà ðè õè ëèê ëÿ ìö à ñèð ëè éè ãî -âóø äó ðàí, õö ñó ñÿí äÿ îð òàã òöðê áèð ëè éè íèí ðå àë ëàø ìà ñû íàõèä ìÿò åäÿí äå òàë ëàð äàí áè ðè êè ìè äÿ éÿð ëÿí äèð äèì. Áèðñþç ëÿ, “Ãÿ äèì òöðê ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ éà øà éàí øÿõñ àä ëà ðû”405
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèêè òà áû íû éàç äûì êè, àçÿð áàé úàí ëû, òöðê, òöðêìÿí, ãûð üûç,ãà çàõ, òà òàð, þç áÿê, ÷ó âàø... ùÿð áèð òöðê þçö íöí ãÿ äèì äè -ëè, òà ðè õè, åò íîã ðà ôè éà ñû âÿ ìÿ äÿ íèé éÿ òè íèí áèð ñûðà úÿ ùÿò -ëÿ ðè íè äà ùà àé äûí ýþð ñöí, ÿí ÿñà ñû èñÿ 8 ìÿí áÿ äÿ èø ëÿí -ìèø 800-äÿí àð òûã òöðê øÿõñ àäû íûí ñå ìàí òè êà ñû íà äà èðèçàù ëàð ëà éà õûí äàí òà íûø îëà áèë ñèí, Éó ñèô Õàñ Ùà úèá Áà ëà -ñà üóí ëó íóí ñþç ëÿ ðè èëÿ èôà äÿ åò ñÿì, “... Îõó éà íû óüóð ëà -ñûí, ÿëèí äÿí òóò ñóí”.406
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûÈÑÒÈÔÀÄß ÎËÓÍÌÓØ ßÄßÁÈÉÉÀÒ1. Àááàñîâ È. "Óëó íÿüìÿìèçèí àäû". "ßäÿáèééàò âÿèíæÿñÿíÿò" ãÿçåòè, 7 ôåâðàë 1992-æè èë.2. Àááàñîâà Í.Ý. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ øÿõñ áèëäèðÿíèñèìëÿð. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ àäëàðûí ìîðôîëîýèéàñû. Áàêû,Ñ.Ì.Êèðîâ àäûíà ÀÄÓ-íóí íÿøðè, 1984, ñ. 16-19.3. Àáäóëëàéåâ Á. Ùàããûí ñÿñè. "Àçÿðáàéæàí ÄþâëÿòÍÿøðèééàòû". Áàêû, 1989.4. Àáäóëëàéåâ ß. Àêòóàë öçâëÿíìÿ âÿ ìÿòí. Áàêû,1998.5. Àáäóëëàéåâ ß., Ñåéèäîâ É., Ùÿñÿíîâ À. ÌöàñèðÀçÿðáàéæàí äèëè (ñèíòàêñèñ). Áàêû, "Ìààðèô", 1972.6. Àáäóëëàéåâ Á. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëûëöüÿòè. Áàêû, 1985.7. Àáäóëëà À. Äÿäÿì Ãîðãóä èøûüûíäà. "ßäÿáèééàò âÿÈíæÿñÿíÿò" ãÿçåòè, Áàêû, 1978, ¹52.8. Àáäóëëàéåâ Ê. Ýèçëè Äÿäÿ Ãîðãóä. Áàêû, 1991.9. Àäèëîâ Ì. Øÿõñ àäëàðû ùàããûíäà. "Áàêû" ãÿçåòè, 19èéóí, 1969.10. Àäèëîâ Ì. Îá Àçåð áàé ä æàíñêîé àíòðîïî íè ìèè.Áàêó, "Ñîâåòñêàÿ òþðêî ëî ãèÿ", 1971, ¹3, ñ.113-118.11. Àäèëîâ Ì. Íèéÿ áåëÿ äåéèðèê. "Àçÿðáàéæàí Äþâëÿòíÿøðèééàòû", Áàêû, 1982.12. Àäèëîâ Ì. Àçÿðáàéæàí òåîíèìèêàñû. "Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè". I, Áàêû, 1986, ñ.277.407
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè13. Àäèëîâ Ì. Ìöðÿêêÿá àäëàð ùàããûíäà. Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1988, ñ.8.14. Àäèëîâ Ì. (À.Ïàøàéåâëÿ áèðëèêäÿ). Àçÿðáàéæàíîíî ìàñòèêàñû. Áàêû, 1987.15. Àäèëîâ Ì., Âåðäèéåâà Ç., Àüàéåâà Ô. Èçàùëû äèë÷èëèêòåðìèíëÿðè. Áàêû, 1989.16. Àäèëîâ Ì. Àíòðîïîíèìëÿðèí òàðèõè-ìöãàéèñÿëè òÿä -ãè ãèíÿ äàèð. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, III, Áà -êû, 1990, ñ. 46-48.17. Àüàâåðäè Õÿëèë. ßñêè òöðê ñàâëàðûíûí ñåìèîòèêàñû.Áà êû, 2006.18. Àüàâåðäè Õÿëèë. Ìàùìóä Êàøãàðëûíûí “Òöðê äèë ëÿ ðè -íèí äèâàíû” êèòàáûíäà ÿäÿáè ìÿòíëÿð. Áà êû, 2001.19. Àüàéåâà Ô. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí èíòîíàñèéàñû. Áàêû,1978.20. Àõóíäîâ À. Òîðïàüûí êþêñöíäÿ òàðèõèí èçëÿðè. Áà -êû, "Ýÿíæëèê", 1982.21. Àõóíäîâ À. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí ôîíåòèêàñû. Áàêû,"Ìààðèô", 1984.22. Àõóíäîâ À. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òàðèõè ôîíåòèêàñû.Áàêû, 1973.23. Àëïàìûø. Äèâàé À.À., 1901 (Ïàêñîé Í.Á., 1989).www.àòîí.òòó.åäó.24. Àíàð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. "Ñèçñèç". Áàêû, 1992,ñ.11-94.25. Àíàòîëëóîüëó À. Õûíàéàõäû ìÿðàñèìè – “Èíæÿ”îéóí-òàìàøàñû. “Ãîáóñòàí”, ¹ 4. Áàêû, 2005.408
26. Àðàñëû Ù. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". "Àçÿðáàéæàí ÿäÿ -áèééàòû òàðèõè ïðîáëåìëÿðè". Áàêû, "Ýÿíæëèê", 1998, ñ.20-31.27. Àðàñëû Ù. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" ùàããûíäà. "Àçÿð -áàé æàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ïðîáëåìëÿðè". Áàêû, "Ýÿíæëèê",1998, ñ. 31-37.28. Àñëàíîâ Â. Íÿñèìèíèí äèëè ùàããûíäà áÿçè ãåéäëÿð(È.Íÿñèìè ìÿãàëÿëÿð ìÿæì.). Áàêû, "Åëì", 1973, ñ.116-183.29. Àñëàíîâ Â. XII ÿñðÿ ãÿäÿðêè Àçÿðáàéæàí äèëè ùàã -ãûí äà. Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè. Áàêû, "Åëì",1983, ñ.84-94.30. Àøûã ßëÿñýÿð. I æ., òÿðòèá åäÿíè ß.Àõóíäîâ âÿÌ.Òÿùìàñèá. Áàêû, "Åëì", 1972, II æ., Áàêû, "Åëì", 1972.31. Àøóðáåéëè Ñ. Î÷åðêè èñòîðèè ñðåäíåâå êî âî ãî. Áàêó,1985.32. Àéäûí Åðùàí. Îñìàí Ôèêðè Ñåðòêàéà Òöðê ðóíèê ìå -òèí ëåðè. ÅÚÎÑ, IX, 2006.33. Àéäûí Ïàøà. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, 1996.34. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. I æ., Áàêû, 1966, IIæ., Áàêû, 1980, III æ., Áàêû 1983.35. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí ãÿðá ãðóïó äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðè.I æ., Áàêû, "Åëì", 1967.36. Àçÿðáàéæàí Ñîâåò Åíñèêëîïåäèéàñû. I æ., Áàêû, 1977.37. Àçÿðáàéæàí Ñîâåò Åíñèêëîïåäèéàñû. IX æ., Áàêû,1986.38. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. I æ., Áàêû, "Åëì",1960.39. Àçÿðáàéæàí êëàññèê ÿäÿáèééàòûíäà èøëÿäèëÿí ÿðÿá409Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèâÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè. Áàêû, "Ìààðèô", 1981.40. Àçÿðáàéæàí òàðèõè öçðÿ ãàéíàãëàð. Áàêû, "Àçÿð áàé -æàí Óíèâåðñèòåòè íÿøðèééàòû", 1989.41. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àäëàðû. Áàêû, "Èøûã", 1987.42. Àçÿðáàéæàí àøûã âÿ øàèð ãàäûíëàðû. Òÿðòèá åäÿíèß.Æÿôÿðçàäÿ. Áàêû, "Ýÿíæëèê", 1974.43. Áàüûðîâ Ã. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ôåëëÿðèí ëåêñèê-ñå -ìàí òèê èíêèøàôû. Áàêû, "Ìààðèô", 1971.44. Áàùÿääèí Þýÿë. Òöðê ìèôîëîýèéàñû. Òÿðæöìÿ åäÿíèÐà ìèç ßñêÿð. I æèëä, Áàêû, 2006.45. Áàêûõàíîâ À. Î íàèìåíîâàíèÿõ è òèòóëàõ. Áà êó,"Ýëì", 1983, ñ. 136-141.46. Áàêûõàíîâ À. Ýöëöñòàíè-Èðÿì. Áàêû, 1951.47. Áàñêàêîâ Í.À. Ââåäåíèå è èçó÷åíèå òþðêñêèõ ÿçû -êîâ. Ìîñêâà, 1969.48. Áàðòîëüä Â.Â. Òóðåöñêèé ýïîñ è Êàâêàç". "Êíè ãàìîåãî Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä, 1962.49. Áàñêàêîâ Í.À. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðî èñ -õîæäåíèÿ. Ýòíîãðàôèÿ èìåí. Ìîñêâà, "Íàóêà", 1971, ñ.93-99.50. Áàñêàêîâ Í.À. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãî ïðî èñ -õîæäåíèÿ. Âîñòî÷íî-ñëàâÿíñêàÿ îíîìàñòèêà. Ìîñêâà,"Íàóêà", 1972.51. Áàñêàêîâ Í.À. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãîïðîèñõîæäåíèÿ. Ìîñêâà, "Íàóêà", 1979.52. Áàñêàêîâ Í.À. Î ïðîèñõîæäåíèè åòíîíèìà Áàø êèð.Ýòíè÷åñêàÿ Îíîìàñòèêà. Ì., "Íàóêà", 1984, ñ.15.410
53. Áàñêàêîâ Í.À. Èìåíà ñîáñòâåííîå ãóííîâ, áóë ãàð,õàçàðîâ, ñèáèðîâ è àâàðîâ â èñòîðè÷åñêèõ èñ òî÷ íè êàõ. Áàêó,"Ñîâåòñêàÿ òþðêîëîãèè", 1985, ¹ 4, ñ.29-45.54. Áàñêàêîâ Í.À. Ðóññêèå ôàìèëèè òþðêñêîãîïðîèñõîæäåíèÿ. Áàêó, "ßçû÷û", 1992.55. Áàòìàíîâ È.À. Òàëàññêèå ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðêñêîéïèñüìåííîñòè. Ôðóíçå, "Èëèì", 1971.56. Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí – Àüáàáà, Øþ -ðÿ éåë âÿ Ïÿìáÿê áþëýÿëÿðèíèí éåð-éóðä àäëàðû (òîï î íèì ëÿ -ðè). "Ñóìãàéûò íÿøðèééàòû", 1996.57. Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ "Îüóç Êàüàí"äàñòàíû. Áàêû, 1993.58. Áåãìàòîâ Å. Àíòðîïîíèìèêà óçáåêñêîãî àçûêà.ÀÊÄ, Òàøêåíò, 1965.59. Áÿøèðîâ Ê. Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí. "Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè", ÛÂ, Áàêû, 1993, ñ.74-76.60. Áîñâîðò Ê. Ìóñóëüìàíñêèå äèíàñòèè. Ìîñêâà,"Íàóêà", 1971.61. Áóäàãîâ Ë. Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü òóðåöêî-òà òàð ñêèõíàðå÷èé. ò.I, ÑÏá., 1869, ò.II., ÑÏá., 1891.62. Áóíèÿòîâ Ç.Ì. Àçåðáàéäæàí â VIII-IX ââ. Áàêó,èçä-âî "Ýëì", 1965.63. Æàôåðîüëó À. Òöðê Äèëè Òàðèùè. I æèëä, Èñòàíáóë, 2000.64. ×àüàòàé Ñ. Òöðê ëåù÷åëåðè Þðíåêëåðè.ÛÛ. Àíêàðà,1972, ñ. 215-223.65. Æàüàòàé Ñ. Êóòàäüó Áèëèýäå Þäüóðìûøûí Êèøèëèüè.Òöðê Äèëè Àðàøòûðìàëàðû Éûëëûüû Áåëëåòåí, 1967.411Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè66. Æàüàòàé Ñ. Êóòàäüó Áèëèýäå Þýäöëìèø. Òöðê êöë òö -ðö, 1970, ¹ 98.67. Æàâàäîâà Ì. Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí ëåêñèêàñû. Áàêû,1977.68. Æàâàäîâ ß. Ãûç ãàëàñû òîïîíèìè ùàããûíäà. Àçÿð -áàé æàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, I, Áàêû, 1986, ñ.125.69. Æàâàäîâ ß. Æàíëû Äÿäÿ Ãîðãóò. "Àçÿðáàéæàí îíî -ìàñ òèêàñû ïðîáëåìëÿðè", III, Áàêû, 1990, ñ. 88-89.70. Æàâàäîâ ß. Ãûç, ãóç, ãóð ñþçëÿðèíèí îüóç åòíîíèìèèëÿ ùåæ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá -ëåì ëÿðè, ÛÂ, Áàêû, 1993, ñ.108.71. Æÿëèëîâ Ô. Ãÿäèì òöðê åòíîíèìëÿðè (Ãàìÿð "êèì -ìåð") "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè". I, Áàêû,1986. ñ.81-83.72. Æÿëèëîâ Ô. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí ìîðôîíîëîýèéàñû, Áà -êû, "Ìààðèô", 1988.73. Æÿëèëîâ Ô. Ïðààçÿðáàéæàí òåîíèìëÿðè. Àçÿðáàéæàíòà ðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðûí þéðÿíèëìÿ ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1988,ñ.93-101.74. Æÿôÿðîâ È. Àçÿðáàéæàíûí òöðê ìÿíøÿëè åòíîùèä ðî -íèì ëÿðè (íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàñû). Áàêû, 1988.75. Æÿôÿðîâ Ñ. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. Áàêû, "Ìààðèô",1992.76. Æÿôÿðîâ Í. "Åïîñäàí êèòàáà". Áàêû, 1999.77. Æÿôÿðîâ Í. "Õàíûì ùåé" ("Äÿäÿ Ãîðãóä" åïîñóíäàìöðàæèÿòëÿð). Áàêû, 1999.78. Æÿôÿðçàäÿ Ì., Ìóðñàãóëèéåâ Â. ßñêè àíòðîïîíèì-412
ëÿ ðèìèçÿ áèð íÿçÿð. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè,II, Áàêû, 1988, ñ.23.79. Æÿìøèäîâ Ø. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1977.80. Æÿìøèäîâ Ø. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí òåêñòîëîúèòÿäãèãè (äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû), Áàêû, 1985.81. Æÿìøèäîâ Ø. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà øÿõñ àäëàðû.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, I, Áàêû, 1986, ñ.260.82. Æîáàíîâ Ì. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíûí ÿñàñ -ëà ðû. Òáèëèñè, "Ãàíàòëåáà", 1983.83. Æîáàíîâ Ì. Òÿõÿëëöñ, ôàìèëèéà. Òáèëèñè, 1987.84. Æîáàíîâ Ì. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ àíòðîïîíèìèê ùà -äè ñÿëÿð. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû,1988, ñ. 96.85. ×îáàíîâ Ì. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíûí ÿñàñ -ëà ðû. Áàêû, 1998.86. ×îáàíîâ Ì. Îñíîâû Àçåðáàéäæàíñêîé àíòðî ïî -íèìèêè. Áàêó, 1995.87. ×îáàíëû Ìÿäÿä âÿ ×îáàíëû Ìöøôèã. Äÿäÿ Ãîðãóääöí éàñûíà ñÿéàùÿòäÿí ïàð÷àëàð. Áàêû, 1998.88. ×îáàíëû Ìÿäÿä âÿ ×îáàíëû Ìöøôèã. Áîð÷àëû òî ïî -íèì ëÿðè. Áàêû, 1996.89. ×îáàíçàäÿ Á., Àüàçàäÿ Ô. Òóðã ãðàìåðè. Áàêû,1930.90. Äàëü Â.È. Òîëêîâûé ñëîâàðü æèâîãî âåëèêî-ðóñ ñêîãîÿçûêà. Òîì III, Ìîñêâà, 1935.91. Äÿìèð÷èçàäÿ ß. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ Äÿ -äÿ Ãîðãóäóí èçè. "ßäÿáèééàò âÿ èíæÿñÿíÿò" ãÿçåòè, ¹ 56,413Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè1957.92. Äÿìèð÷èçàäÿ ß. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñòàíëàðûíûíäèëè. Áàêû, 1959.93. Äÿìèð÷èçàäÿ ß. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. Áàêû,"Ìààðèô", 1972.94. Äÿìèð÷èçàäÿ ß. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè,Áàêû, "Ìààðèô", 1979.95. Äÿìèð÷èçàäÿ ß. 50 ñþç. Áàêû, 1968.96. Äèîíèñèé Ò. Î ñîåäèíåíèå ñëîâ. Àíòè÷íûå ðè òî ðèêè.Ìîñêâà, 1978.97. Äæàíóçàêîâ Ò.Æ. Îáû÷àè è òðàäèöèè â Êà çàõ ñêîéàíòðîïîíèìèè. Ýòíîãðàôèè èìåí, Ìîñêâà, "Íàóêà", 1971, ñ.100-104.98. Äæàíóçàêîâ Ò.Æ. Åñèìèíèç êèì? Àëìà-Àòà, 1980.99. Äîêóìåíòû íà ïîëîâåöêîì ÿçûêå ÕVI â. Ïîä ðåä.Ý.Â.Ñåâîðòÿíà. Ìîñêâà, 1967, ñ.128, 236, 248.100. Äìèòðèåâ Í.Ê. Ñëóæåáíûå èìåíà â òóðåöêîì ÿçûêå."Ñîâåòñêîå ÿçûêîçíàíèå", III, 1937.101. Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, "Íàóêà",1969.102. Äðåâíåòþðêñêèå äèàëåêòû è èõ îòðàæåíèå âñîâðåìåííûõ ÿçûêàõ. Ôðóíçå, "Èëèì" 1971.103. Åëäàð Íÿñèáëè Ñèáèðåë. Éàääàø. "Ìÿðùÿìÿò" úóð íà -ëû, ¹11, 12, Áàêû, 1992.104. Åðæèëàñóí À.Á. Òöðê Äèëè Òàðèùè. Àíêàðà, 2006.105. Åéâàçîâà Ð. Êèøâÿðè "Äèâàíû"íûí äèëè. Áàêû, 1983.106. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, ò.III, Ìîñêâà. 1955.414
107. Åðåìååâ Ä. Ýòíîãåíåç òóðîê. Ìîñêâà, 1971.108. ßùìÿäîâ Ò. Åë-îáàìûçûí àäëàðû. Áàêû, "Ýÿíæëèê",1989.109. ßùìÿäîâ Ò. Àçÿðáàéæàí æîüðàôèéà íîìåíëè ùèä -ðî íèìëÿðèí éàðàäûëìàñûíäà ñèôÿò, ôåëè ñèôÿò âÿ ñàéëàðäàí èñ òè -ôàäÿ. "Àçÿðáàéæàí äèëè ìîðôîëîýèéàñûíûí àêòóàë ïðîá ëåì ëÿ -ðè". Áàêû, 1987, ñ.30-32.110. ßùìÿäîâ Ò. Àçÿðáàéæàí òîïîíèìèêàñûíûí ÿñàñ ëà -ðû. Áàêû, 1991.111. ßùìÿäîâ Á. Àçÿðáàéæàí äèëè øèâÿëÿðèíäÿ ñþçéàðàäûæûëûüû. Áàêû, 1987.112. ßùìÿäîâ Á. Àçÿðáàéæàí äèëè ñþç éàðàäûæûëûüûíäàñàäÿëÿøìÿ ìåéëè. Áàêû, 1990.113. ßùìÿäîâ Á. Ëåêñèêà ìÿñÿëÿëÿðè. Áàêû, "Ìààðèô",1990.114. ßëèéåâ Â. Àçÿðáàéæàí òîïîíèìèéàñû. Áàêû, 1999.115. ßëèéàðîâ Ñ. Òàðèõè æîüðàôè ãåéäëÿð. "Êèòàáè-ÄÿäÿÃîð ãóä", Áàêû, "Éàçûæû", 1988, ñ.262.116. ßëèéàðîâ Ñ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" ÿëéàçìàëàðûöçÿ ðèíäÿ æàëûøìàëàð. "Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè",III, Áàêû, 1991, ñ.135-161.117. Àëèéàðîâ Ñ. Ê ýïè÷åñêèé áèîãðàôèè Àëï Ýðå íà èç"Êíèãà Êîðêóòà". Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá ëåìëÿðè, I,Áàêû, 1988, ñ.22-26.118. ßëèéåâ Ù. Öìóìè àíòðîïîíèìèêà ïðîáëåìëÿðè. Áà -êû, 1985.119. ßëèéåâ Ù. Àíòðîïîíèìëÿðèí æîõâàðèàíòëûëûüû. Àçÿð -415Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1986, ñ.35-36.120. ßëèéåâ Ù. Àíòðîïîíèìèê âàðèàíòëàð. Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1988, ñ. 13-15.121. ßëèéåâ Ù. Ãÿäèì òöðê øÿõñ àäëàðûíûí ãóðóëóøæàíþâëÿðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, III, Áàêû,1990, ñ. 37-38.122. ßëèáÿéçàäÿ Å. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíäààëëèòåðàñèéà. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, I, Áàêû,1986.123. ßëèáÿéçàäÿ Å. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1999.124. ßëèéåâ ß. Àçûõ âÿ Äöéÿðëè òîïîíèìëÿðè ùàããûíäà.Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ. Õÿáÿðëÿðè. ßäÿáèééàò, äèë âÿ èíæÿñÿíÿòñåðèéàñû, 1979, N 3.125. ßëèéåâà Ô. "Êàðòëèñ òñõîâðåáà"äà (Ýöðæöñòàí ñàë -íà ìÿñè) áÿçè òöðê ìÿíøÿëè àäëàð ùàããûíäà. "Àçÿðáàéæàíîíî ìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè", III, Áàêû, 1990, ñ.125-127.126. ßëèçàäÿ Ñ. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" àíòðîïîíèìèéàñûíûíåòèìîëîúè ÿñàñëàðû. "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá -ëåì ëÿðè", I, Áàêû, 1986, ñ.29.127. ßëèçàäÿ Ñ. Ìöäðèêëèéèí ñþíìÿéÿí èøûüû. "Îüóçíàìÿ".Áàêû, 1987.128. ßëèçàäÿ Ñ. Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð. "Êèòàáè-Äÿ -äÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988, ñ.225-255.129. ßëèçàäÿ Ñ. Àä ùàããûíäà Ñîêðàò òÿëèìè “Êèòàáè-Äÿ -äÿ Ãîðãóä” àäãîéìàíûí öñëóáè ÿñàñû êèìè. “Êèòàáè-ÄÿäÿÃîð ãóä” – 1300. Áàêû, 1999.130. Àëèçàäå Ñ. Î íåêîòîðûõ äðåâíåòþðêñêèõ àí òðî ïîíè -416
ìàõ â "Êèòàáè-Äåäå Êîðêóò". "Îíîìàñòèêà Óç áå êèñòàíà".Òàøêåíò, 1989. ñ.109-110.131. ßðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè. Áàêû, "Ìààðèô", 1985.132. ßñýÿðîâ Í. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ùèäðîíèìëÿð. Áà -êû, 1986.133. ßçèçîâ Å. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òàðèõè äèàëåê òî ëî ýè -éà ñû. Áàêû, 1999.134. Ôàñìåð Ì. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ðóñ ñêî ãîÿçûêà. Òîì II, Ìîñêâà, "Ïðîãðåññ", 1967.135. Ôåîôèëàêò Ñèìîêàòòà. Èñòîðèè. Ìîñêâà, 1957.136. Ôÿðçÿëè ß. "Äÿäÿ Ãîðãóä éóðäó". Áàêû, 1989.137. Ùàæûéåâ Ò. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí Æÿáðàéûë øèâÿñè(íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàñû). Áàêû, 1961.138. Ùàæûéåâ Ò.È. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû,"ÀÄÓ", 1976139. Ùàæûéåâ Ò.È. Éàçûæû äèëè âÿ èäåéà-áÿäèè òÿùëèë.Áàêû, "Ìààðèô", 1979.140. Ùàæûéåâ Ò.È., Âÿëèéåâ Ê.Í. Àçÿðáàéæàí äèëè òàðèõè.Áàêû, 1983.141. Ùàæûéåâ Ò. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí éàçûéà ãÿäÿðêè èç -ëÿ ðè ùàããûíäà. "Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè". Áàêû."Åëì", 1983, ñ.25-34.142. Ùàæûéåâ Ò. Àçÿðáàéæàíûí ãÿäèì îíîìàñòèêàñûíàäàèð. "Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè", (II áóðàõûëûø),Áàêû, "Åëì", 1984, ñ.125-136.143. Ùàæûéåâ Ò. Îíîìàñòèê âàùèäëÿð äèëèí óíóäóëìóøâà ùèäëÿðèíèí ãîðóéóæóëàðû êèìè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû417Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèïðîá ëåìëÿðè, I, Áàêû, 1986, ñ. 278-279.144. Ùàæûéåâ Ò. Ðåäàêòîðäàí. Ìàùìóä Êàøüàðè. “Äè -âà íö ëöüàò-èò-òöðê”. I, Áàêû, 2006.145. Ùàæûéåâ Ì. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà èøëÿíÿí áèðíå ÷ÿ àíòðîïîíèì ùàããûíäà "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûïðîá ëåìëÿðè", II, Áàêû, 1988, ñ.91-92.146. Ùàæûéåâ À. ßäÿáèééàòøöíàñëûüûí ÿñàñëàðû. Áàêû,1999.147. Ùàæûéåâ ×., Âÿëèéåâ Ñ. Éåíè äîüóëìóø óøàãëàðàâå ðè ëÿí øÿõñ àäëàðûíûí ñòàòèñòèê-ñòðóêòóð ñèñòåìèíÿ äàèð.Àçÿð áàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. II, Áàêû, 1988, ñ.86-87.148. Ùàæûéåâà ß. Ôàðñ äèëèíäÿ òöðê êþêëö îíîìàñòèêà."Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè", V Áàêû, 1995, ñ.133-135.149. Ùàæûéåâ Í.Í. Ðÿáüóçèíèí "Ãèññÿñöë-ÿíáèéà" ÿñÿðèâÿ îíóí äèëè (ÄÄÀ), Áàêû, 1988.150. Ùÿêèìîâ Ì. Îüóç-Òÿðÿêÿìÿ õàëã ìÿðàñèìëÿðèâÿ ìåéäàí òàìàøàëàðû. Áàêû, 1997.151. Ùÿêèìîâ Ì. Àçÿðáàéæàí Àøûã ÿäÿáèééàòû. Áàêû,1983.152. Ùÿñÿíîâ Ù. Ñþç âÿ àä. Áàêû, "Ìààðèô", 1984153. Ùÿñÿíîâ Ù. Òÿõÿëëöñëÿð âÿ ëÿãÿáëÿð. "Åëì âÿùÿéàò" úóðíàëû, ¹1, 1980.154. Ùÿñÿíîâ Ù. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìëÿðè Ãàôãàçõàëãëàðûíûí àäëàð ñèñòåìèíäÿ. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1988, ñ. 21-22.418
155. Ùÿñÿíîâ Ù. Ôàìèëèéà ñîñèàë-èæòèìàè ùàäèñÿ êèìè.Àçÿð áàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, III, Áàêû, 1990, ñ.9-12.156. Ùöñåéíçàäÿ Ì. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè (ìîð ôî ëî -ýè éà), Áàêû, "Ìààðèô", 1988.157. Õàëûãîâà Ð. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà àíòðîïî -íèì ëÿðèí ñòðóêòóð-ñåìàíòèê òÿùëèëè". "Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ òè -êà ñû ïðîáëåìëÿðè", I, Áàêû, 1986. ñ. 257-258.158. Õàëûãîâà Ð. Àíòðîïîíèìëÿðèí òÿäãèãè ñîñèîëîúè äèë -÷è ëèéèí îáéåêòè êèìè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè,II, Áàêû, 1988, ñ.84.159. Õàëûãîâà Ð. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíûíèíêèøàô éîëëàðû (íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàñû). Áàêû, 1992.160. Õàëûãîâ Ô. Ôîëêëîðäà àäàëìà ìîòèâëÿðè. "Àçÿðáàéæàíîíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè". Â, Áàêû, 1995.161. Õàëûãîâ Ô. Ôîëêëîð îíîìàñòèêàñû. Áàêû, "Åëì",1998.162. Õóäèéåâ Í. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëèíèí ñîâåò äþâðö.Áàêû, "Ìààðèô", 1989, ñ.211.163. Õóäèéåâ Í. Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëèíèí òÿôÿêêöëö.Áàêû, 1991.164. Õóäèéåâ Í. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìëÿðèíèí òÿ øÿê -êö ëö âÿ èíêèøàôû. Áàêû, 2005.165. Èëèìáåòîâ Ô.Ô. Ëè÷íûå èìåíà êàê èñòî÷íèê ïðèèçó÷åíèè äðåâíèõ âåðîâàíèé Áàøêèð. Îíîìàñòèêà Ïî âîëæüÿ,Óôà, 1973, ñ. 89-95.166. Èìÿ è èñòîðèè. Ì., "Íàóêà", 1987.419Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè167. Èìÿ — ýòíîñ — èñòîðèè. Ì., "Íàóêà", 1989.168. Èñìàéûëîâà Ä. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" åïîñóíäàÃÿô ëÿò ãîæà îüëó Øèð Øÿìñÿääèí øÿõñ àäû ùàããûíäà"."Àçÿð áàé æàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè", IV, Áàêû, 1993, ñ.177-178.169. Èñìàéûëîâà Ñ. Øÿõñ àäëàðûíûí áèð ôîðìàñû ùàããûíäà.Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, I, Áàêû, 1986, ñ.64.170. Èñðàôèëîâ Ð., Ìÿøÿäèéåâ Ã., Æÿôÿðîâ Ã. Àçÿð áàé -æàí äèëèíèí îíîìàñòèêàñû. Áàêû, 1987.171. Èñòîðèÿ Àãâàí Ìîèñåÿ Êàãàíêàòâàöèè. Ïå ðå âîäÊ.Ïàòêàíîâà, ÑÏá., 1861, ñ. I—ÕV—I—374.172. Æèðìóíñêèé Â.Ì. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è"Êíèãà Êîðêóòà". "Êíèãà Ìîåãî Äåäà Êîðêóòà". Ìîñêâà —Ëåíèíãðàä, 1962, ñ. 131-258.173. Êàçûìîâ Ã. "Ãóðáàíè" äàñòàíûíûí îíîìàñòèê ëåê -ñè êàñû âÿ áèð àíòðîïîíèì ùàããûíäà. Àçÿðáàéæàí îí î ìàñ òè -êà ñû ïðîáëåìëÿðè. II, Áàêû, 1996, ñ.52-53.174. Êàçûìîâ Ã. Ñÿíÿò äöøöíæÿëÿðè. Áàêû, 1997.175. Êÿðèìîâ Ø. Ðÿøèä ïÿùëÿâàí. Áàêû, 1987.176. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, "Éàçûæû", 1988.177. "Êîðîüëó". Æàïà ùàçûðëàéàíû Ì.Òÿùìàñèá. Áàêû,"Ýÿíæëèê", 1982.178. Êöðæàéëû ß. Áöòþâëöê. Áàêû, "Éàçûæû", 1978.179. Êàêóê Ñ. Ãóåëãóåñ æàòåãîðèåñ äå íîìñ äå ïåð ñîí -íå òóðæñ. ÀÎÙ, 1974, Ò.XXVIII. Ôàñæ. 1.180. Êàøüàðè Ìàùìóä. “Äèâàíö ëöüàò-èò-òöðê”. Òÿð æö -ìÿ åäÿí âÿ íÿøðÿ ùàçûðëàéàí Ðàìèç ßñêÿð. I-IV æèëä. Áàêû,420
2006.181. Êàñãàðè Ì. Äèâàíö ëöüàò-òöðê òåðæöìåñè ÆåâèðåíÁ.Àòàëàé. Û-ÛÛÛ æ. Àíêàðà, 1939, 194.182. Êàòàíîâ Í.Ô. Àëôàâèòíûé óêàçàòåëü ñîá ñòâåí íûõèìåí, âñòðå÷àþùèõñÿ â I-II òîìàõ, "îáðàçöîâ íà ðîä íîéëèòåðàòóðû òþðêñêèõ ïëåìåí". ÑÏá., 1988.183. Êûðãûç àäàì àòòàðûíûí ñþçäöãö. Ôðóíçå, "Ìåêòåï",1979.184. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, 1988.185. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí èçàùëû ëöüÿòè. Áàêû, 1999.186. Êíèãà Ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ìîñêâà — Ëå íèí -ãðàä, 1962.187. Ýîëäåí Ïåòåð Á. Êùàñàð ñòóäèåñ, àí ùèñ òî ðè æîïùèëîëîãèæàëÚíãóèâé èíòî òùå Äâèäèí îô êùàçàðñ. Âîëóìå Û,Áóäàïåñò, 1980.188. Êîâàëåâñêèé À. Ã. Êíèãà Àõìåäà èáí-Ôàä ëà íà îåãî ïóòåøåñòâèè íà Âîëãó â 921-922, Õàðêîâ, 1956189. Êîíöåâè÷ À. Äðåâíåêîðåéñêèé ìèô î Òàíãóíå èåãî îíîìàñòèêîí, Ýòíè÷åñêàÿ îíîìàñòèêà. Ìîñêâà, 1984.190. Êîíîíîâ À.Í. Ñåìàíòèêà öâåòîîáîçíà÷åíèé âòþðê ñêèõ ÿçûêàõ. Òþðêîëîãè÷åñêèé ñáîðíèê. Ìîñêâà,"Íàóêà" 1978, ñ. 159.191. Êðûæàíîâñêàÿ Ñ.Ã. Áàáà-ÿãà èëè... ôàíòîìàñ (îïðîçâèùàõ). Ýòíè÷åñêàÿ îíîìàñòèêà. Ìîñêâà, "Íàóêà", ñ.100-102.192. Êîðø Ô. Ñëîâî áàëäàê è äîëãîòà ãëàñíûõ â òóðåöêèõÿçûêàõ "Æèâàÿ ñòàðèíà", âûï.2-3 ÑÏá, 1909.421Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè193. Êîøüàðèé. Òóðêèé ñóçëàð Äåâîíè (Äåâîíó ëóüîòèòòóðê), ÛÛÛ c, Òîøêåíò, 1963.194. Êóðàíÿí À.À. Òþðêñêèå àíòðîïîíèìû â óäèí ñêîéàíòðîïîíèìè÷åñêîé ñèñòåìå. ÀÊÄ, Áàêó, 1984.195. “Êóòàäüó Áèëèý”. Ùàçûðëàéàíû Ðåøèò Ðàùìåòè Àðàò.I, Ìåòèí, Àíêàðà, 1991.196. Êóñèìîâà Ò.Õ. Íåêîòîðûå îáû÷àè íàðå÷èÿ èìåí óÁàøêèð. Îíîìàñòèêà Ïîâîëæüÿ-2, Ãîðüêèé, 1971, ñ. 52-54.197. Êóñèìîâà Ò.Õ. Àíòðîïîíèìû â Áàøãèðñêèõ øå æåðå.Îíîìàñòèêà Ïîâîëæüÿ-3, Óôà, 1973, ñ.66-71.198. Êóñèìîâà Ò.Õ. Äðåâíåáàøêèðñêèå àíòðî ïî íè ìèÿ.ÀÊÄ, Óôà, 1975.199. Ýàáàèí À. Âîì Ñèíí Ñéìáîëèñæùåð Ôàð áåí áå -çåèæùóíã. ÀÎÍ. Áóäàïåñò 1962, ò.ÕÂ, Ôàúc.1-3.200. Ýàáàèí À. "Àëòòöðêèæùå Æðàììàòèê". – "Åñêè òöðê -÷å íèí ãðàìåðè". Æåâèðåí. Ìåùìåò Àêàëèí, Àíêàðà, 1988.201. Ãàôàðëû Ð. Áîéëàðûí ñàéû 12 éîõ, 24 îëóá. "Õàëããÿçåòè", 17 àïðåë, 1999.202. Ãàðèïîâ Ò.Ì. "Î äðåâíûõ êûï÷àêñêèõ èìå íàõ âàíòðîïîíèìèè Áàøêèð". "Îíîìàñòèêà Ïî âîë æüÿ". Óôà, 1973,ñ.52-58.203. Ãàðèïîâà Í.Ä. Ïåðñèäñêèå ýëåìåíòû â èìå íàõÁàøêèð. Îíîìàñòèêà Ïîâîëæüÿ-3, Óôà, 1973, ñ. 81-85.204. Ãàðàøàðëû ×. Ãÿäèì ñêàíäèíàâèéà ìÿíáÿëÿðèíäÿòöðê åòíîíèìëÿðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, IIÁàêû, 1988, ñ. 108.205. Ãàñûì áÿé Çàêèð. Ñåæèëìèø ÿñÿðëÿðè. Òÿðòèá åäÿíè:422
Ä.Ìÿììÿäîâà. Áàêû, 1964.206. Ãåéáóëëàéåâ Ã. Æîãðàôè àäëàð òàðèõè ìÿíáÿäèð.Áàêû, "Åëì âÿ ùÿéàò" úóðíàëû, 1975, ¹11, ñ.16-17.207. Ãåéáóëëàåâ Ã. Ê ýòíîãåíåçó àçåðáàéäæàíöåâ,Áàêó, "Ýëì", 1991.208. Ãåéáóëëàéåâ Ã. Ãÿäèì òöðêëÿð âÿ Åðìÿíèñòàí.Áàêû, 1992.209. Ãåéáóëëàéåâ Ã. Àçÿðáàéæàíëûëàðûí åòíèê òàðèõèíÿäàèð Áàêû, 1994.210. Ãÿäèì òöðê àáèäÿëÿðèíèí ñþçëöéö. Áàêû, 1992.211. Ãÿùðÿìàíîâ Æ. Íÿñèìè "Äèâàíû"íûí ëåêñèêàñû.Áà êû, 1970.212. Ãûï÷àã Ì. Ñþç àëÿìèíÿ ñÿéàùÿò. Áàêû, 2002.213. Ãûï÷àã Ì. Òöðê ñàé ñèñòåìè. Áàêû, 1996.214. Ãîðáàíîâñêèé Ì.Â.  ìèðå èìåí è íàçâàíèé.Ìîñêâà, "Çíàíèå", 1983.215. Ãîðäëåâñêèé Â.À. Ê ëè÷íîé îíîìàñòèêå ó îñ ìà -íîâ. Îòòèñêü èç Äðåâíîñòåé Âîñòîêà, ò. ÛÂ, âûï. I, Ìîñêâà,1913.216. Ãîðäëåâñêèé Â.À. Ãîñóäàðñòâî ñåëüäæóêîâ Ìà ëîéÀçèè, Ìîñêâà, 1941.217. Ãîðäëåâñêèé Â.À. Èçáðàííûå ñî÷èíåíèÿ ò. I,Ìîñêâà, 1968.218. Ãóêàñéàí Â.À. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òÿøÿêêöë òà ðè -õè íÿ äàèð ãåéäëÿð. Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè.Áàêû, "Åëì", 1983.219. Ãóëèéåâ ß. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè âÿ Êèòàáè-423Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí ÒàíðûâåðäèÄÿ äÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíäàêû àíòðîïîíèìëÿðèí òèïîëîúè õö -ñó ñèééÿòëÿðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè. I, Áà -êû, 1986, ñ. 44-45.220. Ãóëèéåâ ß. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíäÿ åòíî àí -òðî ïîíèìëÿð. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, VIII.Áàêû, 2000.221. Ãóëèåâà Ë.Ã. Çàìåòêè î ñåìàíòèêå Àçåð áàé äæàí -ñêèõ àíòðîïîíèìîâ. Áàêó, 1982, ñ.74-80.222. Ãóìèëåâ Ë.Í. Äðåâíèå òþðêè. Ìîñêâà. "Íàóêà"1967.223. Ãóðáàíîâ À. Àä íÿäèð âÿ óøàüà íåæÿ àä ãîéìàëû?"Ñîâåò Ýöðæöñòàíû" ãÿçåòè, 1961, ¹24.224. Ãóðáàíîâ À. Óøàüà ýþçÿë àä âåðìÿê ùÿð áèð âà ëè -äåé íèí áîðæóäóð. "Ñîâåò Åðìÿíèñòàíû" ãÿçåòè, 1961, ¹88.225. Ãóðáàíîâ À. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. Áàêû, 1985.226. Ãóðáàíîâ À. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû, Áàêû,1986.227. Ãóðáàíîâ À. Àçÿðáàéæàí îíîìàëîýèéàñû ìÿ ñÿ ëÿ -ëÿ ðè. Áàêû, 1986.228. Ãóðáàíîâ À. Ïîåòèê îíîìàñòèêà. Áàêû, 1988.229. Ãóðáàíîâ À. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûíûí çÿðóðèìÿñÿëÿëÿðè. "Àçÿðáàéæàí ìöÿëëèìè" ãÿçåòè, 16 ìàðò, 1988.230. Ãóðáàíîâ À. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí îíîìàëîýèéàñû.Áàêû, "Ìààðèô", 1988.231. Ãóðáàíîâ À. Öìóìòöðê àíòðîïîíèìèéàñû òàðèõè.Áà êû, 1997.232. Ãóðáàíîâ À. Òöðê õàëãëàðûíäà àäâåðìÿ ÿíÿíÿëÿðè.424
Áà êû, 1998.233. Ãóðáàíîâ À. Àçÿðáàéæàí îíîìàëîýèéàñûíûí ÿñàñ -ëà ðû. I æèëä, Áàêû, 2004.234. Ãóðáàíîâ Ç. Áèð íåæÿ ñþç ùàããûíäà. Áàêû, "Åëìâÿ ùÿéàò" úóðíàëû, 1981, ¹ 3, ñ.20-21.235. Ãóñåéíçàäå À. Îá îäíîì äðåâíåì åòíîòî ïî íè ìåÀçåðáàéäæàíà (Áèëÿñóâàð). Áàêó. "Ñîâåòñêàÿ òþð êî ëîãèÿ"1979, N 5, ñ. 30-35.236. Ãóñåéíçàäå ×. Î ôîíîìîðôîëîãè÷åñêèõ îñî áåí -íîñòÿõ òþðêñêèõ ñîáñòâåííûõ èìåí â ñðåäíåâåêî âûõ àðàáñêèõèñòî÷íèêàõ. Òáèëèñè, 1981, ñ.73-74.237. Ãóñåéíçàäå ×. Îá ó÷àñòèè òèòóëîâ â îá ðà çî âà íèèäðåâíåòþðêñêèõ àíòðîïîíèìîâ. Àçÿðáàécàí îíî ìàñòèêàñûïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1988, ñ. 42-43.238. Ãóñåéíçàäå ×. Òþðêñêàÿ àíòðîïîíèìèÿ â ñðåä -íåâåêîâûõ àðàáîÿçû÷íûõ ïèñüìåííûõ ïàìÿòíèêàõ äî XIII â.ÀÊÄ. Áàêó, 1988.239. Ìàõïèðîâ Â. Ñîáñòâåííûå èìåíà â ïàìÿòíèêå XIâ. "Äèâàíó äóãàòèò òþðê" "Ìàõìóäà Êàøãàðñêîãî". ÀÊÄ,Àëìà-Àòà, 1980.240. Ìàùìóäëó É. Àçÿðáàéæàí òàðèõè èíòèáàù äþâðö.Áàêû, 1996.241. Ìàìåäîâà Á. Íàçâàíèÿ îäåæäû â àçåðáàé äæàí -ñêîì ÿçûêå. ÀÊÄ, Áàêó, 1992.242. Ìàíàñ. Íÿøð åòäèðÿíè. Åìèíå Ýöðñîé. Àíêàðà,1994.243. Ìåùäèéåâà Ñ. Õàí, áÿé òèòóë àäëàðûíûí èíêèøàôû òà -425Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèðè õèíäÿí (éàçûéà àëûíìûø Àçÿðáàéæàí õàëã äàñòàíëàðûíûíìà òåðèàëëàðû ÿñàñûíäà. "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá ëåì -ëÿ ðè", Â, Áàêû, 1995, ñ. 21-23.244. Ìÿììÿäëè Ù. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿçÿí éåðäè áóéåðëÿð. Áàêû, 1999.245. Ìÿììÿäëè É. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ùÿðáè òåð ìèí ëÿ -ðèí òàðèõè-ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè (ÍÄÀ). Áàêû, 1996.246. Ìÿììÿäîâ Æ. Ãÿäèì òàíðû àäëàðû /ãóä òåîíèìè/.Àçÿð áàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1988,ñ. 272-274.247. Ìÿììÿäîâà Ë. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóäóí" Øèð âàí -äà òîïîíèìèê èçëÿðè. "Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîá ëåì ëÿ -ðè", ÂÛ, Áàêû, 1996. ñ. 74-77.248. Ìÿììÿäîâ Í. Àçÿðáàéæàí éåð àäëàðû. Áàêû, 1993.249. Ìÿììÿäëè Í.Á. Àäûíû ìÿí âåðäèì – éàøûíû àëëàùâåðñèí (òöðê øÿõñ àäëàðûíûí èçàùëû ñþçëöéö). Áàêû, "Ìààðèô",1995.250. Ìÿììÿäîâ Ì.È. Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ áÿçè ãÿ -äèì Àçÿðáàéæàí òîïîíèìëÿðè ùàããûíäà. "Àçÿðáàéæàí îíî -ìàñ òèêàñû ïðîáëåìëÿðè", I, Áàêû, 1986. ñ.147-149.251. Ìÿììÿäîâ É., Íàìàçîâ Í. "Àçÿðáàéæàí äèëè òà -ðè õè" ôÿííèíäÿí ïðîãðàì. Áàêû, 1990.252. Ìÿììÿäîâ É. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíäÿàäëàð. Áàêû, 1979.253. Ìÿììÿäîâ É. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ñþçëÿðèíëåêñèê-ñåìàíòèê èíêèøàôû. Áàêû, 1987.254. Ìÿììÿäîâ Ì. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí øèâÿëÿðèíäÿ426
èñ ìèí ìÿíñóáèééÿò êàòåãîðèéàñû. Áàêû, 2000.255. Ìÿììÿäîâà X. Ìöðÿêêÿá ãóðóëóøëó àíòðî ïî -íèì ëÿðèí ñòðóêòóð õöñóñèééÿòëÿðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1988, ñ. 60.256. Ìÿììÿäîâ ß. Ãàðàéàçû äöçöíäÿí Õÿçÿðäÿíèçèíÿ ãÿäÿð. Áàêû, "Ìààðèô", 1980.257. Ìÿììÿäÿëèéåâ Â. Ãóðàíäà öìóìòöðê ìÿíøÿëèñþç ëÿð. Àçÿðáàéæàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè. Áàêû, "Åëì",1983, ñ. 84-94.258. Ìÿììÿäçàäÿ Ù. "Òàíðû" ñþçöíöí ìÿíøÿéè.Àçÿð áàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Â, Áàêû, 1995.259. Ìèðçÿéåâ Ù. Àøûã ïîåçèéàñûíäà éàøàéàí àäëàðûìûçâÿ òàðèõèìèç. Áàêû, 1997.260. Ìèðçÿçàäÿ Ù. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí ìîðôîëîýèéàñû.Áàêû, 1962.261. Ìèðçÿçàäÿ Ù. Àçÿðáàéæàí äèëèíèí òàðèõè ãðàì ìà -òè êàñû. Áàêû, "Ìààðèô". 1990.262. Ìèðçÿéåâ Î. Àäëàðûìûç. Áàêû, "Àçÿðíÿøð", 1986.263. Ìèòðîøêèíà À.Ã. Èç èñòîðèè ðàçâèòèÿ ñèñ òå ìûÁóðÿòñêèõ ëè÷íûõ èìåí. Ýòíè÷åñêàÿ îíîìàñòèêà. Ìîñêâà,"Íàóêà" 1984, ñ.93-96264. Ìîëëà Æöìÿ. Òÿðòèá åäÿíè Ï.ßôÿíäèéåâ âÿ Ø.Èä ðè -ñîâ. Áàêû, 1966.265. Ìîë÷àíîâà Ò.Î. Ìîòèâèðîâàíèå ëè÷íûå èìå íà óàëòàéöåâ. Ëè÷íûå èìåíà â ïðîøëîì, íàñòîÿùåì è áó äóøåì.Ìîñêâà, "Íàóêà", 1970, ñ.184-194.266. Ìîë÷àíîâà Ò.Î. Ìîðôîëîãè÷åñêèå õàðàê òå ðèñ òèêè427Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèòþðêñêèõ ãåîãðàôè÷åñêèõ èìåí Ãîðíî-Àë òàé ñêîéÀâòîíîìíîé îáëàñòè. Áàêó, "Ñîâåòñêàÿ òþð êî ëî ãèÿ", 1983,¹ 2, ñ.32-34.267. Ìîë÷àíîâà À. Î.Òîïîíèìè÷åñêèé ñëîâàðü ãîð íî ãîÀëòàÿ. Ãîðíî-Àëòàéñêîå îòäåëåíèå Àëòàé ñêî ãî êíèæ íîãîèçäàòåëüñòâà, 1979.268. Ìóñòàôàåâà Ã. Ñòèëèñòè÷åñêèå îñîáåííîñòè ëè÷ íûõèìåí â Àçåðáàéäæàíñêîé õóäîæåñòâåííîé ëè òå ðàòóðå. ÀÊÄ.Áàêó, 1981.269. Ìóñòàôàéåâà Ã. Àäëàðûí öñëóáè èìêàíëàðû. Áàêû,1990.270. Ìóðàä Àäæû. Ãûïæàã ÷þëöíöí éîâøàíû (ïðîôåññîðÒîôèã Ùàæûéåâèí òÿðæöìÿñèíäÿ âÿ ðåäàêòÿñè èëÿ). Áàêû,"Ýÿíæëèê", 1997.271. Ìóùàððåì Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. I. Àíêàðà,1958.272. Ìóõòàð Êàçûìîüëó. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäàÄÿ ëè îáðàçû. “Äÿäÿ Ãîðãóä”, ¹ 3, Áàêû, 2004.273. Ìóõàììåäîâà Ç. Íåñêîëüêî ñëîâ îá àíòðî ïî íè -ìàõ â "Îãóçíàìå" èç ñî÷èíåíèÿ "Ñàëàð Áàáà". Îíî ìàñòèêàÑðåäíåé Àçèè. Ì., "Íàóêà", 1978, ñ.169-171.274. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè, I æ., Áàêû, "Åëì", 1978.275. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. II æ., Áàêû, "Åëì", 1980.276. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëè. III æ., Áàêû, "Åëì", 1981.277. Íàôàñîâ Ò. Óçáåêèñòàí òîïîíèìëàðûíèíã èçîõëèëóüàòè. Òîøêåíò, 1988.278. Íèêîíîâ Â.À. Ðóññêàÿ àäàïòàöèÿ èíîÿçû÷íûõ ëè÷ -428
íûõ èìåí. "Îíîìàñòèêà", Ìîñêâà, "Íàóêà", 1969, ñ.54-79.279. Íèêîíîâ Â.À. Èìÿ è îáùåñòâî. Ìîñêâà, "Íàóêà",1974.280. Íèêîíîâ Â.À. Ñðåäíåàçèàòñêèå ìàòåðèàëû äëÿ ñëî -âàðÿ ëè÷íûõ èìåí. "Îíîìàñòèêà Ñðåäíå Àçèè". Ìîñêâà,"Íàóêà", 1978, ñ.153-164.281. Íÿáèéåâ Í. Æîüðàôè àäëàðûí ìÿíøÿéè. Áàêû,"Ìààðèô", 1969.282. Íÿáèéåâ Á. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà åë áèðëèéè âÿäöøìÿíÿ ìöíàñèáÿò. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” – 1300. Áàêû,1999.283. Íóðèéåâ À. Ýöðæöñòàí ÑÑÐ ÿðàçèñèíäÿêè áÿçè éåðàäëàðû ùàããûíäà. "Åëì âÿ ùÿéàò" úóðíàëû, Áàêû, 1975, ¹10,ñ.29.284. Íîâðóçîâ Ì. Àñïàðóõ àäû ùàããûíäà. Àçÿðáàéæàíîíî ìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, II, Áàêû, 1988, ñ. 74.285. "Îüóçíàìÿ". Òÿðòèá åäÿíè Ñ.ßëèçàäÿ. Áàêû, 1987.286. Îæåãîâ Ñ.È. Ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà. Ìîñêâà,1973.287. Îðùàí Øàèê Ýþêéàé. Ùàéàòû âå åñåðëåðè. Àíêàðà,1989.288. Îñìàí Ôèêðè Ñåðòêàéà. Ýþéòöðê éàçûòëàðûíäà èñèìâå ñþéëåìå ýåëåíýè. Óëóñëàðàðàñû III Òöðê Êöëòöðö Êîíãðåñè.Àí êàðà, 1992.289. Îñìàí Ôèêðè Ñåðòêàéà. Ýþêòöðê òàðèùèíèí ìåñå ëå -ëå ðè. Àíêàðà, 1995.290. Ïàøàéåâ À. (Ì.Àäèëîâëà áèðëèêäÿ). Àçÿðáàéæàí429Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèîíî ìàñòèêàñû, Áàêû, 1987.291. Ïàøàéåâ À. Èêèíæè àäëàð, òÿõÿëëöñ âÿ ëÿãÿáëÿð. Àçÿð -áàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, III, Áàêû, 1990, ñ.35-36.292. Ïàøàåâ Àéäûí. Ïðîçâèùà â Àçåð áàé äæàí ñêîìÿçûêå. ÀÊÄ, Áàêó, 1987.293. Ïàøàéåâ À., Áÿøèðîâà À. Àçÿðáàéæàí øÿõñ àä ëà ðû -íûí ëöüÿòè. Áàêû, 2003.294. Ïàøàéåâ Ñ. "Àüãûç îüëó Ïèðè", Áàêû, "Åëì âÿùÿéàò" úóðíàëû, 1984, ¹4, ñ. 23-25.295. Ïîëêàíîâ Þ.À., Ïîëêàíîâà À.Þ. Ðåëèêòîâûå îñî -áåííîñòè ýòíîêóëüòóðû Êðûìñêèõ êàðàèìîâ. www.cidct.orq.ua/ru/publications/Karaim/14.html.296. Ðàäëîâ Â.Â. Òèòóëû è èìåíà óéãóðñêèõ õàíîâ. "Çà -ïèñêè" Âîñòî÷íîãî îòäåëåíèÿ Ðóññêîãî àðõåîëî ãè ÷åñ êîãîîáùåñòâà, ÑÏá., 1891, ¹5, ñ.265-270.297. Ðàäëîâ Â.Â. Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ íàðå÷èè, ò.1, ÷.I, ÑÏá., 1893; ò. II, ÷. I, ÑÏá., 1899; ò. II, ÷. 2, ÑÏá., 1899;ò.III, ÷. 1, ÑÏá., 1905; ò. III, ÷. 2, ÑÏá., 1905; ò. IV, ÷. 1, ÑÏá.,1911; ò.IV, ÷.2, ÑÏá., 1911.298. Ðàìèç ßñêÿð. Ãóòàäüó Áèëèý. Áàêû, 2003.299. Ðàìèç ßñêÿð. Ìàùìóä Êàøüàðè âÿ îíóí “Äèâàíöëöüàò-èò-òöðê” ÿñÿðè. Áàêû, 2008.300. Ðàÿíäè Å. Èìÿ è ïðàâî. Ëè÷íûå èìåíà â ïðîø ëîì,íàñòîÿùåì è áóäóùåì. Ìîñêâà, "Íàóêà", 1970, ñ.25-30.301. Ðàøèä àä-äèí Ô. "Îãóçíàìå", Áàêó, "Ýëì", 1987.302. Ðàñîíéè Ë. Äåð Ôðàóåííàìå áåè äåí Òöðêâþëêåðí(ÓÀÚÑ 1964, Áä.ÕÕÕÛÂ, Ù.3-4; 2. Ëåñ íîìñ äå íîìáðå430
äàíñ (àíòùðîïîíéìèå. Òóðãóå (ÀÎÙ, 1961, ò.ÕÛÛ (ôàê.1-3); 4.Ëåñ íîìñ äå ïåðñîííåñ èìïåðïòèôñ æùåç ëåñ ïåóïëåñòóð ãóåñ//ÀÎÍ, 1962, ò.ÕÂ, Ôàñæ.1-3; 5. Ñóð ãóåëãóåñ æàòå -ãî ðèåñ äå íîìñ äå ïåðñîííåñ åí òóðæ//ÀËÙ/ 1953, ò.ÛÛÛ,Ôàñæ, 3-4.303. Ðÿæÿáîâ ß., Ìÿììÿäîâ É. "Îðõîí Éåíèñåé àáè -äÿ ëÿðè". Áàêû, "Éàçû÷û", 1993.304. Ðÿæÿáëè ß. Óëó òöðêëÿð. Áàêû, 2003.305. Ðÿæÿáëè ß. Ýþéòöðê äèëèíèí ëåêñèêàñû. II. 2004.306. Ðÿøèäÿääèí Ô. "Îüóçíàìÿ" (ôàðñ äèëèíäÿí òÿð æö -ìÿ, þí ñþç âÿ øÿðùëÿð Ð.Ì.Øöêöðîâàíûíäûð). Áàêû, 1992.307. Ðöñòÿìîâ Ð. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí ÿäÿáè äèëè ö÷öíàðõàèêëÿøÿí ôåëëÿð. "Äèë÷èëèê ìÿæìóÿñè", ÕÂÛÛ æ. Áàêû, 1963308. Ðçàñîé Ñåéôÿääèí. Îüóç ìèôèíèí ïàðàäèãìàëàðû.Áàêû, 2004.309. Ðöñòÿì Êàìàë. Àðõàèê ðèòóàë ñåìàíòèêàñû âÿ“Áàì ñû Áåéðÿê áîéó”íäà ìåòîíèìèê-ìåòàôîðèê ñöúåò éàðà -äû æûëûüû. “Ãîáóñòàí”, ¹ 4. Áàêû, 2005.310. Ðóññêî-Àçåðáàéäæàíñêèé ñëîâàðü, ò. I, Áàêó,"Ìààðèô", 1984.311. Ðóññêî-Àçåðáàéäæàíñêèé ñëîâàðü. ò. I Áàêó, 1990.312. Ñàâèíà Â.È. Ýòíîíèìû â òîïîíèìû Èðàíà. Îíî -ìàñòèêà Âîñòîêà, Ìîñêâà, "Íàóêà", 1980, ñ. 140-155.313. Ñàòòàðîâ Ã.Ô. Ñîñëîâíûå òèòóëû è äðåâ íå òà òàð ñêèåëè÷íûå èìåíà. Îíîìàñòèêà Ïîâîëæüÿ-1, Óëüÿ íîâñê, 1969.314. Ñàòòàðîâ Ã.Ô. Îòãëàãîëüíûå àíòðîïîíèìû â òà -òàðñêîì ÿçûêå. Îíîìàñòèêà Ïîâîëæüÿ-3, Óôà, 1973, ñ.41-49.431Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè315. Ñàòòàðîâ Ã.Ô. Òàòàðñêàÿ àíòðîïîíèìèÿ è ýò íî -ëèíãâèñòè÷åñêèå ñâÿçè. Áàêó, "Ñîâåòñêàÿ òþð êî ëî ãèÿ", 1978,¹ 3, ñ. 22-23.316. Ñàäûãîâ Ç.À. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ øÿõñ àäëàðû (íà -ìè çÿäëèê äèññåðòàñèéàñû), Áàêû, 1975.317. Ñàäûãîâ Ç.À. Èìÿ òâîð÷åñòâî Àçåð áàé äæàí ñêîéàíòðîïîíèìèè. "Îíîìàñòèêà Êàâêàçà", Îðäæîíè-êèäçå, 1980,ñ. 48-50.318. Ñàäûãîâ Ç.À. Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìèéàñûíäàæèíñ êàòåãîðèéàñû. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, II,Áàêû, 1988, ñ.76.319. Ñàèò Áàøåð. Êóòàäüó Áèëèýäå Êóò âå Òþðå. Àíêàðà,1990.320. Ñåéèä ßçèì Øèðâàíè. ßñÿðëÿðè. I æ., Òÿðòèá åäÿíèÑ.Ðöñ òÿìîâ, Áàêû, 1967; ßñÿðëÿðè, II æ, òÿðòèá åäÿíèß.Ìèðÿùìÿäîâ, Áàêû, 1969.321. Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéæàí åðìÿíè ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðè.Áàêû, 1976.322. Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí ñîéêþêöíöäöøöíÿðêÿí. Áàêû, 1989.323. Ñåéèäîâ Ì. Ãàì-Øàìàí âÿ îíóí ãàéíàãëàðûíàöìóìè áàõûø. Áàêû, 1994.324. Ñåéèäîâ É. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ ñþç áèðëÿøìÿëÿðè.Áàêû, 1966.325. Ñåâîðòÿí Ý. Àôôèêñû èìåííîãî ñëîâîîá ðà çî âàíèÿâ Àçåðáàéäæàíñêîì ÿçûêå. Ìîñêâà, "Íàóêà", 1966.326. Ñåâîðòÿí Ý.  ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðê ñêèõ432
ÿçûêîâ, ò. 1, Ìîñêâà, "Íàóêà", 1974; ò. III, Ìîñêâà, 1980.327. Ñÿäèéåâ Ø. Äèë ùàããûíäà ùåêàéÿëÿð. Áàêû, 1959.328. Ñÿäèéåâ Ø, Àäëàð íåæÿ éàðàíìûøäûð? Áàêû, 1969.329. Ñÿäèéåâ Ø. Àíòðîïîíèìèê êàòåãîðèéàëàð. Áàêû,"Åëì âÿ ùÿéàò" úóðíàëû, 1984; ¹ 3, ñ. 31-32.330. Ñÿäèéåâ Ø. Àíòðîïîíèìèê êàòåãîðèéàëàð. Áàêû,"Åëì âÿ ùÿéàò" úóðíàëû, 1984, ¹ 3, ñ.31-32.331. Ñþññöð Ô.äå. Öìóìè äèë÷èëèê êóðñó (òÿðæöìÿ åäÿíèÍ.Æÿôÿðîâ). Áàêû, 2003.332. Ñóïåðàíñêàÿ À.Â. Ñòðóêòóðà èìåíè ñîá ñòâåí íî ãî.Ìîñêâà, "Íàóêà", 1969.333. Øàùáàçîâ È. Æîüðàôè àäëàðûí õÿðèòÿñè. Áàêû, "Åëìâÿ ùÿéàò" úóðíàëû, 1979, ñ. 36-37.334. Øàïøàë Ñ. Ì. Ê âîïðîñó î òàðõàííûõ ÿð ëû êàõ.Ñáîðíèê ñòàòåé ê 75-ëåòèþ àêàä. Â.À.Ãîðä ëåâ ñêî ãî.Ìîñêâà, 1953, ñ.302-316.335. Øàéõóëîâ À. Ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêèé îáù íîñòüáàøêèðñêèé è êàçàõñêèé àíòðîïîíèìèè. "Ëè÷ íûå èìåíà âïðîøëîì, íàñòîÿùåì è áóäóùåì". Ìîñêâà", "Íàóêà", 1970,ñ.81-86.336. Øàéõóëîâ À. Òàòàðñêèå è áàøêèðñêèå ëè÷ íûå èìåíàòþðêñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Óôà, 1983.337. Øàéõóëîâ À. Òîïîíèìèÿ Óðàëà è Ñåâåðî-Åâ ðî -ïåéñêîé ÷àñòè ÑÑÑÐ. Ñâåðäëîâñê, 1985, ñ.155.338. Ùåðáàê À.Ì. Ñðàâíèòåëüíàÿ ôîíåòèêà òþðê ñêèõÿçûêîâ. Ëåíèíãðàä, 1970.339. Øåðáàê À.Ì. Î÷åðê ïî ñðàâíèòåëüíîé ìîð ôî ëîãèè433Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèòþðêñêèõ ÿçûêîâ. Ëåíèíãðàä, 1981.340. Øûõûéåâà È. ÊÄÃ-äÿ øÿõñ àäëàðûíûí ëèíãâîñòàòèêõö ñóñèééÿòëÿðè. "Àçÿðáàéæàí ÿäÿáèééàòøóíàñëûüû ïðîáëåì -ëÿ ðè" (ìÿðóçÿëÿðèí òåçèñëÿðè), Áàêû, 1993, ñ.111.341. Øèðÿëèéåâ Ì. Àçÿðáàéæàí äèàëåêòîëîýèéàñûíûíÿñàñëàðû. Áàêû, "Àçÿðòÿäðèñíÿøð", 1962.342. Øóêöðîâ ß., Ìÿùÿððÿìîâ À. Ãÿäèì òöðê éàçûëûàáè äÿëÿðèíèí äèëè. Áàêû, 1976.343. Øöêöðëö ß. Ãÿäèì òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí äèëè.Áàêû, "Ìààðèô", 1993.344. Òàãèðçàäå À. Äðåâíåòþðêñêèé ëåêñèêî-ãðàì ìà -òè÷åñêèé ïëàñò â äèàëåêòàõ è ãîâîðàõ Àçåðáàéäæàí-ñêî ãîÿçûêà. ÀÊÄ, Áàêó, 1983345. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Òöðê ìÿíøÿëè Àçÿðáàéæàí àíòðî -ïîíèìëÿðè. Áàêû, Í.Òóñè àäûíà ÀÄÏÓ, 1996.346. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Èæòèìàè-ñèéàñè ùÿéàò âÿ Àçÿð -áàé æàí àíòðîïîíèìëÿðè. Éåíèäÿíãóðìà âÿ Àçÿðáàéæàí äèëèìÿ ñÿëÿëÿðè. Áàêû, 1988, ñ.125-129.347. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Áÿçè Àçÿðáàéæàí àíòðî ïî íèì ëÿ -ðè áàðÿäÿ. – Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, ÛÛ. Áàêû,1988, ñ. 78-80.348. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Øÿõñ àäëàðû âÿ íèòã ìÿ äÿ íèééÿòè.– Àçÿðáàéæàí íèòã ìÿäÿíèééÿòè ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1988,ñ.181-183.349. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿ èøëÿíÿíîíî ìàñòèê òåðìèíëÿð. – Àçÿðáàéæàí òåðìèíîëîýèéàñû ïðîá -ëåì ëÿðè. Áàêû, 1988, ñ.88-90.434
350. Òàíðûâåðäèåâ À. Îíîìàñòè÷åñêèå åäèíèöû ñ êîì ïî -íåíòîì ãàð, ãûð, ãîðà, êàð. Îíîìàñòèêà Óçáå êèñ òàíà.Òàøêåíò, 1989, ñ.73-74.351. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Òàíðû ëåêñåìëè àíòðîïîíèìëÿð. –Öìóìè äèë÷èëèê ôÿíëÿðèíèí òÿäðèñè ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1989,ñ.29-36.352. Òàíðûâåðäèéåâ ß. "Àë" ùèññÿæèêëè ëåêñåìëÿð âÿ îí -ëà ðûí àíòðîïîíèìèéàäà èøòèðàêû. – Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûïðîá ëåìëÿðè. III. Áàêû, 1990, ñ.26-29.353. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Îíîìàñòèê âàùèäëÿðäÿ êåæèä. –Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, III. Áàêû, 1990,ñ.234-235.354. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñûíûíòÿäãèãèíÿ äàèð. – Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, III,Áàêû, 1990 ñ.279-282.355. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Áàüäàä àíòðîïîíèìèíèí èçàùû. –Àçÿð áàéæàí äèëè ìöàñèð ìÿðùÿëÿäÿ (Ýÿíæ äèë÷èëÿðèí II ðåñ -ïóá ëèêà êîíôðàíñûíûí ìàòåðèàëëàðû). Áàêû, Åëì, 1990, ñ.111-112.356. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Òöðê ìÿíøÿëè Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìëÿðèíèíëèíãâèñòèê õöñóñèééÿòëÿðè. – Öñëóáè-ëèíãâèñòèêôÿíëÿðèí òÿäðèñè ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1991, ñ.90-98.357. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Óëó àäûí éîçóìó (Äóõà Ãîæàîüëû Äÿëè Äîìðóë). – "Ìÿðùÿìÿò" úóðíàëû. 1992, ¹7-8,ñ.19-20.358. Òàíðûâåðäèéåâ ß. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà Äèðñÿõàí àíòðîïîíèìèíèí åòèìîëîýèéàñû. – Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ òè -435Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèêà ñû ïðîáëåìëÿðè, ÛÂ. Áàêû, 1993, ñ.33-34.359. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Àíòðîïîíèìëÿðäÿ íîðìà âÿ íîð -ìà ëàøìà. – Îðòîëîúè-ëèíãâèñòèê ôÿíëÿðèí òÿäðèñè ïðîáëåìëÿðè.Áàêû, 1994, ñ. 45-46.360. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Èæòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòëà áàüëû îëàíòöðê ìÿíøÿëè òèòóëëàð. – Îðòîëîúè-ëèíãâèñòèê ôÿíëÿðèí òÿäðèñèïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1994, ñ.82-90.361. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Ìöðÿêêÿá ãóðóëóøëó àíòðî ïî -íèì ëÿð. – Ïåäàãîúè Óíèâåðñèòåò Õÿáÿðëÿðè (ùóìàíèòàð åëìëÿðñåðèéàñû, ¹2), Áàêû 1994, ñ.8-18.362. Òàíðûâåðäèéåâ ß. "Àü" âÿ "ãàðà" ëåêñåìëè àíòðî -ïîíèìëÿð. – Òàðèõè-ëèíãâèñòèê ôÿíëÿðèí òÿäðèñè ïðîáëåìëÿðè.Áàêû, 1994, ñ.41-46.363. Òàíðûâåðäèéåâ ß. "Ýÿðàé" àíòðîïîíèìèíèí åòè ìî -ëîýèéàñû èëÿ áàüëû éåíè ìöëàùèçÿëÿð. – Àçÿðáàéæàí îíî ìàñ -òè êàñû ïðîáëåìëÿðè, Â. Áàêû, 1995, ñ.25-26.364. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Òöðê ìÿíøÿëè Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìëÿðèíèíãðàììàòèê õöñóñèééÿòëÿðè. – Ìöàñèð äèëôÿíëÿðèíèí òÿäðèñè ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1995, ñ.28-36.365. Òàíðûâåðäèéåâ ß. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñòàíëàðûíäàêû Ñÿýðÿê, ßýðÿê âÿ Éåýíÿê àíòðîïîíèìëÿðèíèí åòè -ìî ëîýèéàñû. Äèë ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð òåìàòèê òîïëó. Áàêû,1995, ¹ 2, ñ.49-51.366. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Òöðê ìÿíøÿëè Àçÿðáàéæàí àíòðî -ïîíèì ëÿðèíèí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ äàèð. – Àçÿðáàéæàíäèë÷èëèéè ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1996, ñ.47-52.367. Òàíðûâåðäè ß. Òöðê ìÿíøÿëè Àçÿðáàéæàí àíòðîïî-436
íèìëÿðè. Áàêû, 1996.368. Òàíðûâåðäèéåâ ß. Òöðê ìÿíøÿëè Àçÿðáàéæàíàíòðîïîíèìëÿðèíèí òàðèõè-ëèíãâèñòèê òÿäãèãè. ÄÄÀ Áàêû,1997.369. Òàíðûâåðäè ß. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äà øÿõñ àäëàðû.Áàêû, 1999.370. Òàíðûâåðäè ß. ÕÂÛ ÿñð ãûï÷àã (ïîëîâåñ) äèëèíèíãðàììàòèêàñû. Áàêû, 2000.371. Òàíðûâåðäè ß. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä âÿ ãÿðáëÿùæÿñè", Áàêû, 2002.372. Òàíðûâåðäè ß. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí îá ðàç ëûäèëè. Áàêû, 2006.373. Òàíðûâåðäè ß. "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"óí ñþç äöí -éà ñû. Áàêû, 2007.374. Òàíðûâåðäè ß. "Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû"íûí äèë ìþ æö -çÿ ñè. Áàêû, 2008.375. Òèôëèñ ÿéàëÿòèíèí ìöôÿññÿë äÿôòÿðè, Áîð÷àëû âÿ Ãà -çàõ (1728-æè èë). Áàêû, 2001.376. Òîôèã Ìöçÿôôÿðîüëó. Ìöàñèð Àçÿðáàéæàí äèëèíäÿìö ðÿêêÿá æöìëÿíèí ñòðóêòóð ñåìàíòèêàñû. Áàêû, 2002.377. Âåðäèéåâà Ç., Àüàéåâà Ô., Àäèëîâ Ì. Àçÿðáàéæàíäèëèíèí ñåìàñèîëîýèéàñû. Áàêû, "Ìààðèô", 1979.378. Âÿëèéåâ Ê.Í. Äàñòàí ïîåòèêàñû. Áàêû, "Éàçû÷û",1984.379. Âÿëèéåâ Ê.Í. Ñþçöí ñåùðè. Áàêû, "Éàçû÷û", 1986.380. Âÿëèéåâ Ê.Í. Åëèí éàääàøû äèëèí éàääàøû. Áàêû,"Ýÿíæëèê", 1988.437Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðû
ßçèçõàí Òàíðûâåðäè381. Âÿëèéåâ Ê. Àçÿðáàéæàí õàëãûíûí åòíîýåíåçèñèíèíþé ðÿíèëìÿñèíäÿ ëèíãâèñòèê àðàøäûðìàëàðûí ðîëó. Àçÿðáàéæàíòà ðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðû þéðÿíèëìÿ ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, 1988,ñ.80-92.382. Âèíîãðàäîâ Â. Ñòèëèñòèêà òåîðèÿ ïîýòè ÷åñ êîé ðå÷èïîýòèêà. Ìîñêâà, 1963.383. ßêóáîâñêèé À.Þ. "Êèòàá-è Êîðêóä" è åãî çíà ÷åíèåäëÿ èçó÷åíèÿ òóðêìåíñêîãî îáùåñòâà â ýïîõó ðàí íåãîñðåäíåâåêîâüÿ. "Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà", Ìîñêâà —Ëåíèíãðàä, 1962, ñ.121-130.384. Éöçáàøåâ Ð. Àçÿðáàéæàíûí æîüðàôèéà òåðìèíëÿðè.Áà êû, 1969.385. Éöçáàøåâ Ð., ßëèéåâ Ê., Ñÿäèéåâ Ø. Àçÿðáàéæàíûíæîü ðàôè àäëàðû. Áàêû, "Ìààðèô", 1972.386. Éóñèô Áàëàñàãóíëó. Ãóòàäüó Áèëèý – õîøáÿõòëèéÿàïà ðàí åëì. Õàãàíèééÿ òöðêæÿñèíäÿí ÷åâèðÿíëÿð: Êàìèë Âÿ -ëè éåâ, Ðàìèç ßñêÿð. Áàêû, 1994.387. Éóðòñåâåð Åðê. Òöðê÷å àäëàð äåðëåìåñè. Èñòàíáóë,1997.388. Þñèôîâ Þ. Èñòîðè÷åñêàÿ àíòðîïîíèìèÿ Àçåð -áàéäæàíà. Îíîìàñòèêà Óçáåêèñòàíà. Òàøêåíò, 1989, ñ.146.389. Éóíóñîâà Â. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíäÿ øÿõñàä ëàðû. ÍÄÀ. Áàêû, 1999.390. Éóíóñîâà Â. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíäÿ ãÿù ðÿ -ìàí ëûã àíëàéûøëû øÿõñ àäëàðûíûí ëåêñèê-ñåìàíòèê õö ñó ñèé éÿò -ëÿ ðè. Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, VII. Áàêû, 1999.391. Éóñèôîâ É. Éóõàðû Ãàðàáàü àáèäÿëÿðèíäÿ òöðê àä -438
Ãÿäèì òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿéàøàéàí øÿõñ àäëàðûëà ðû, Àçÿðáàéæàí îíîìàñòèêàñû ïðîáëåìëÿðè, Â, Áàêû, 1995.392. Éóñèô Ç. Àäëàð âÿ îíëàðûí ìÿíàñû. "Àçÿðáàéæàíýÿíæ ëÿðè" ãÿçåòè, 22 ìàðò 1973.393. Çåéíàëîâ Ô. Òöðêîëîýèéàíûí ÿñàñëàðû. Áàêû, 1981.394. Çåéíàëîâ Ô., ßëèçàäÿ Ñ. Òöêÿíìÿç õÿçèíÿ. "Êè òà -áè-Äÿäÿ Ãîðãóä". Áàêû, "Éàçû÷û", 1988, ñ. 5-28.ÌÖÍÄßÐÈÆÀÒÑÿù.Òöðêëÿðèí ìàñàöñòö êèòàáû (Ðàìèç ßñêÿð)..... 3I ôÿ ñèë. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êèàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òÿä ãè ãè òà ðè õè .................. 9II ôÿ ñèë. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè âÿ“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” åïî ñóí äà èø ëÿ íÿíàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ìö ãà éè ñÿ ëè òÿä ãè ãè ......... 22III ôÿ ñèë. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ èø ëÿ íÿíàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ëåê ñèê-ñå ìàí òèê ãðóï ëà ðû .. 27IV ôÿ ñèë. Îð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðèí äÿ êèàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí ãó ðó ëó øó âÿàíòðî ïî íè ìèê ìî äåë ëÿð ............................ 60V ôÿ ñèë. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êû439
ßçèçõàí Òàíðûâåðäèàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí òÿä ãè ãè òà ðè õè ................ 63VI ôÿ ñèë. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” äàñ òà íûí äà êûàíòðî ïî íèì ëÿ ðèí åòè ìî ëî ýè éà ñû ................ 96VII ôÿ ñèë. Ãà çàõ-Áîð ÷à ëû áþë ýÿ ñèí äÿ éà øà éàí“Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” ............................ 224VIII ôÿ ñèë. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äà êûàíòðî ïî íè ìèê âà ùèä ëÿð àñ ñî ñè à òèâìö íà ñè áÿò ëÿð ìöñ òÿ âè ñèí äÿ ..................... 237IX ôÿ ñèë. “Êè òà áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä”äàîá ðàç ëà ðûí äè ëè .......................................... 249X ôÿ ñèë. “Ìà íàñ” äàñ òà íûí äà àíòðî ïî íèì ëÿð ... 299XI ôÿ ñèë. Ì.Êàø üà ðè íèí “Äè âà íöëö üàò-èò-òöðê” ÿñÿ ðèí äÿ àíòðî ïî íèì ëÿð ...... 327XII ôÿ ñèë. Éó ñèô Õàñ Ùà úèá Áà ëà ñà üóí ëó íóí“Ãó òàä üó Áè ëèý” ïî å ìà ñûí äààíòðî ïî íèì ëÿð .......................................... 362XIII ôÿ ñèë. “Àë ïà ìûø” äàñ òà íûí äààíòðî ïî íèì ëÿð .......................................... 379XIV ôÿ ñèë. “Äî êó ìåí òû íà ïî ëî âåö êîìÿçû êå” XVI â.” êè òà áûí äà àíòðî ïî íèì ëÿð .. 389XV ôÿ ñèë. “Äÿô òÿ ðè-ìö ôÿñ ñÿ ëè-ÿéà ëÿ òè-Òèô ëèñ”äÿ àíòðî ïî íèì ëÿð .......................... 395Ñîí ñþç ÿâÿ çè.............................................. 405Èñ òè ôà äÿ îëóí ìóø ÿäÿ áèé éàò ........................ 407440
ßçèç õàí ÒÀÍ ÐÛ ÂÅÐ ÄÈÃÿ äèì òöðê ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿéà øà éàí øÿõñ àä ëà ðû.Áà êû, “Íóð ëàí”, 2009.Êîððåêòîð:Äèçàéíåð:Ó.ÙÿñÿíîâàÌ.Ìÿììÿäîâà
♦ Éûüûëìàüà âåðèëìèø: 28.01.2009♦ ×àïà èìçàëàíìûø: 06.03.2009♦ Êàüûç áè÷èìè: 84x90 1/32♦ Öìóìè ùÿúìè: 27,6 ÷.â.♦ Ñàéû: 500 íöñõÿ.♦ Îôñåò ÷àï öñóëó.♦ Ñèôàðèø íþìðÿñè:♦ Ñÿðáÿñò ãèéìÿòëÿ.ßçèçõàí Âÿëè îüëó Òàíðû âåð äè 1959-æó èëäÿ Ýöð æöñ òàíÐåñ ïóá ëè êà ñûíûí Äìà íè ñè (Áàø êå÷èä) ðà éî íó íóí Àøà üû Ãà -ðà áó ëàã êÿíäèíäÿ àíà äàí îëóá. 1981-æè èëäÿ ÀÏÈ-íèí (èí äè -êè ÀÄÏÓ) ôèëî ëî ýè éà ôà êöë òÿ ñè íè ôÿðãëÿíìÿ äèï ëîìó èëÿ áè -òèð èá.ßçèçõàí Òàíðûâåðäè 1987-æè èë äÿ “ÕÂÛÛ-ÕÛÕ ÿñð Àçÿð -áàé æàí àí òðî ïîíèìëÿðè” ìþâçóñóíäà íà ìè çÿäëèê, 1998-æèèë äÿ “Òöðê ìÿí øÿ ëè Àçÿðáàéæàí àíòð î ïî íèì ëÿðèíèí òà ðè õèëèíãâèñòèêòÿä ãè ãè” àäëû äîêòîðëóã äèñ ñåð òà ñè éàñû ìö äà ôèÿåäèá. Ùàçûðäà ÀÄÏÓ-íóí Àçÿðáàéæàí äèë ÷è ëè éè êàôåäðàñûíûíïðîôåññîðó äóð.ßçèçõàí Òàíðûâåðäèíèí 15 êèòàáû, 150-äÿí àðòûã ìÿ ãà -ëÿ ñè ÷àï îëóíóá.ßñàñ ÿñÿðëÿðèíäÿí:“Òöðê ìÿíøÿëè Àçÿðáàéæàí àíòðîïîíèìëÿðè” (1996),“Àíòðî ïîíèìû â Àçåðáàéäæàíñêîé ëè òå ðà òó ðå” (ÕÂÛÛ-ÕÛÕ
ââ.) (1999), “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð ãóä” äà øÿõñ àä ëà ðû” (1999),“ÕÂÛ ÿñð ãûï÷àã (ïîëîâåñ) äè ëè íèí ãðàì ìà òè êà ñû” (2000),“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä âÿ ãÿðáëÿùæÿñè” (2002), “Êè òàáè-ÄÿäÿÃîðãóä”óí îáðàçëû äè ëè” (2006),“Êèòàáè-Äÿ äÿ Ãîðãóä”óí ñþçäöíéàñû” (2007), “Äÿäÿ Ãîðãóäêèòà áû” íûí äèë ìþæöçÿñè” (2008),“Äèëèìèç, ìÿíÿâèééàòûìûç” (2008),“Ïîåçèéà íûí äèëè, äèëèí ïîåçèéàñû”(2008).ßçèç õàí ÒÀÍ ÐÛ ÂÅÐ ÄÈÃÿ äèì òöðê ìÿí áÿ ëÿ ðèí äÿ éà øà éàí øÿõñ àä -ëà ðûÎð õîí-Éå íè ñåé àáè äÿ ëÿ ðè“Äÿ äÿ Ãîð ãóä êè òà áû”“Ìà íàñ”Ìàù ìóä Êàø üà ðè. “Äè âà íö ëö üàò-èò-òöðê”
Áà ëà ñà üóí ëó Éó ñèô Õàñ Ùà úèá. “Ãó òàä üó Áè -ëèý”“Àë ïà ìûø”“Äÿô òÿ ðè-ìö ôÿñ ñÿ ëè-ÿéà ëÿ òè-Òèô ëèñ”Áàêû — 2009
![H.Cavid dramaturgiyasında İnsan, İblis,Tanrı[Mətn] - Azərbaycan ...](https://img.yumpu.com/51530543/1/184x260/hcavid-dramaturgiyasnda-insan-iblistanrmtn-azrbaycan-.jpg?quality=85)
![HÉqiqÉt olduÄu kimi [MÉtn] - AzÉrbaycan Milli Kitabxanası](https://img.yumpu.com/50645082/1/184x260/heqiqet-olduau-kimi-metn-azerbaycan-milli-kitabxanasa.jpg?quality=85)
Change language